INCIPIT TERENTI ADELPHOE: ACTA LVDIS
FVNEBRIBVS L. AEMELIO PAVLO QVOS FECERE Q. FABIVS
MAXVMVS P. CORNELIVS AFRICANVS: EGERE L.
AMBIVIVS TVRPIO L. HATILIVS PRAENESTINVS:
MODOS FECIT FLACCVS CLAVDI TIBIIS SARRANIS
TOTA: GRAECA MENANDRV: FACTA VI M. CORNELIO
CETHEGO L. ANICIO GALLO COS.
C. SVLPICI APOLLINARIS
PERIOCHA
Duos cum heberet Demea adulescentulos,
dat Micioni fratri adoptandum Aeschinum,
sed Ctesiphonem retinet. Hunc citharistriae
lepore captum sub duro ac tristi patre
frater celabat Aeschinus; famam rei,
amorem in sese transferebat; denique
fidicinam lenoni eripit. Vitiauerat
eidem Aeschinus ciuem Atticam pauperculam
fidemque dederat hanc sibi uxorem fore.
Demea iurgare, grauiter ferre; mox tamen
ut ueritas patefactast, ducit Aeschinus
uitiatam, potitur Ctesipho citharistriam.
PERSONAE
(PROLOGVS), SOSTRATA MATRONA
MICIO SENEX, CANTHARA ANVS
DEMEA SENEX, GETA SERVOS
SANNIO LENO, HEGIO SENEX
AESCHINVS ADVLESCENS, DROMO PVER
BACCHIS MERETRIX, STEPHANIO PVER
PARMENO SERVOS, PAMPHILA VIRGO
SYRVS SERVOS, (CANTOR)
CTESIPHO ADVLESCENS
PROLOGVS
Postquam poeta sensit scripturam suam
ab iniquis obseruari, et aduorsarios
rapere in peiorem partem quam acturi sumus,
indicio de se ipse erit, uos eritis iudices
laudin an uitio duci factum oporteat.
Synapothnescontes Diphili comoediast:
eam Commorientis Plautu' fecit fabulam.
In Graeca adulescens est qui lenoni eripit
meretricem in prima fabula: eum Plautus locum
reliquit integrum, eum hic locum sumpsit sibi
in Adelphos, uerbum de uerbo expressum extulit.
Eam nos acturi sumu' nouam: pernoscite
furtumne factum existumetis an locum
reprehensum qui praeteritu' neglegentiast.
Nam quod isti dicunt maleuoli, homines nobilis
hunc adiutare adsidueque una scribere,
quod illi maledictum, uehemens esse existumant,
eam laudem hic ducit maxumam quom illis placet
qui uobis uniuorsis et populo placent,
quorum opera in bello in otio in negotio
suo quisque tempore usust sine superbia.
Dehinc ne exspectetis argumentum fabulae,
senes qui primi uenient i partem aperient,
in agendo partem ostendent. Facite aequanimitas
poetae ad scribendum augeat industriam.
ACTVS I
MICIO
Storax! - Non rediit hac nocte a cena Aeschinus
neque seruolorum quisquam qui aduorsum ierant.
Profecto hoc uere dicunt: si absis uspiam
aut ibi si cesses, euenire ea satius est
quae in te uxor dicit et quae in animo cogitat
irata quam illa quae parentes propitii.
Vxor, si cesses, aut te amare cogitat
aut tete amari aut potare atque animo obsequi
et tibi bene esse soli, quom sibi sit male.
Ego quia non rediit filius quae cogito et
quibu' nunc sollicitor rebu'! Ne aut ille alserit
aut uspiam ceciderit aut praefregerit
aliquid. Vah quemquamne hominem in animo instituere aut
parare quod sit carius quam ipsest sibi!
Atque ex me hic natu' non est sed ex fratre. Is adeo
dissimili studiost iam inde ab adulescentia:
ego hanc clementem uitam urbanam atque otium
secutu' sum et, quod fortunatum isti putant,
uxorem, numquam habui. Ille contra haec omnia:
ruri agere uitam; semper parce ac duriter
se habere; uxorem duxit; nati filii
duo; inde ego hunc maiorem adoptaui mihi;
eduxi a paruolo; habui amaui pro meo;
in eo me oblecto, solum id est carum mihi.
Ille ut item contra me habeat facio sedulo:
do praetermitto, non necesse habeo omnia
pro meo iure agere; postremo, alii clanculum
patres quae faciunt, quae fert adulescentia,
ea ne me celet consuefeci filium.
Nam qui mentiri aut fallere institerit patrem aut
audebit, tanto magis audebit ceteros.
Pudore et liberalitate liberos
retinere satius esse credo quam metu.
Haec fratri mecum non conueniunt neque placent.
Venit ad me saepe clamitans "quid agi', Micio?
Quor perdis adulescentem nobis? Quor amat?
Quor potat? Quor tu his rebu' sumptum suggeris,
uestitu nimio indulges? Nimium ineptus es".
Nimium ipse durust praeter aequomque et bonum,
et errat longe mel quidem sententia
qui imperium credat grauius esse aut stabilius
ui quod fit quam illud quod amicitia adiungitur.
Mea sic est ratio et sic animum induco meum:
malo coactu' qui suom officium facit,
dum id rescitum iri credit, tantisper cauet;
si sperat fore clam, rursum ad ingenium redit.
Ill' quem beneficio adiungas ex animo facit,
studet par referre, praesens absensque idem erit.
Hoc patriumst, potiu' consuefacere filium
sua sponte recte facere quam alieno metu
hoc pater ac dominus interest. Hoc qui nequit
fateatur nescire imperare liberis.
Sed estne hic ipsu' de quo agebam? Et certe is est.
Nescioquid tristem uideo: credo, iam ut solet
iurgabit. Saluom te aduenire, Demea, gaudemus.
DEMEA MICIO
DE. Ehem opportune: te ipsum quaerito.
MI. Quid tristis es? DE. Rogas me ubi nobis Aeschinus
siet? Quid tristis ego sum? MI. Dixin hoc fore?
Quid fecit? DE. Quid ille fecerit? Quem neque pudet
quicquam neque metuit quemquam neque legem putat
tenere se ullam. Nam illa quae antehac facta sunt
omitto: modo quid dissignauit? MI. Quidnam id est?
DE. Fores effregit atque in aedis inruit
alienas; ipsum dominum atque omnem familiam
mulcauit usque ad mortem; eripuit mulierem
quam amabat: clamant omnes indignissume
factum esse. Hoc aduenienti quot mihi, Micio,
dixere! In orest omni populo. Denique,
si conferendum exemplumst, non fratrem uidet
rei dare operam, ruri esse parcum ac sobrium?
Nullum huiu' simile factum. Haec quom illi, Micio,
dico, tibi dico: tu illum corrumpi sinis.
MI. Homine imperito numquam quicquam iniustiust,
qui nisi quod ipse fecit nil rectum putat.
DE. Quorsum istuc? MI. Quia tu, Demea, haec male iudicas.
Non est flagitium, mihi crede, adulescentulum
scortari neque potare: non est; neque fores
effringere. Haec si neque ego neque tu fecimus,
non siit egestas facere nos. Tu nunc tibi
id laudi duci' quod tum fecisti inopia?
iniuriumst; nam si esset unde id fieret,
faceremus. Et tu illum tuom, si esses homo,
sineres nunc facere dum per aetatem decet
potius quam, ubi te exspectatum eiecisset foras,
alieniore aetate post faceret tamen.
DE. Pro Iuppiter, tu homo adigi' me ad insaniam
non est flagitium facere haec adulescentulum? MI. Ah
ausculta, ne me optundas de hac re saepius:
tuom filium dedisti adoptandum mihi;
is meus est factu': siquid peccat, Demea,
mihi peccat; ego illi maxumam partem fero.
Opsonat potat, olet unguenta: de meo;
amat: dabitur a me argentum dum erit commodum;
ubi non erit fortasse excludetur foras.
Fores effregit: restituentur; discidit
uestem: resarcietur; et - dis gratia - est
unde haec fiant, et adhuc non molesta sunt.
Postremo aut desine aut cedo quemuis arbitrum:
te plura in hac re peccare ostendam. DE. Ei mihi,
pater esse disce ab aliis qui uere sciunt.
MI. Natura te illi pater es, consiliis ego.
DE. Tun consulis quicquam? MI. Ah, si pergis, abiero.
DE. Sicin agis? MI. An ego totiens de eadem re audiam?
DE. Curaest mihi. MI. At mihi curaest. Verum, Demea,
curemus aequam uterque partem: tu alterum,
ego item alterum; nam ambos curare propemodum
reposcere illumst quem dedisti. DE. Ah Micio!
MI. Mihi sic uidetur. DE. Quid istic? Si tibi istuc placet,
profundat perdat pereat; nil ad me attinet.
Iam si uerbum unum posthac ... MI. Rursum, Demea,
irascere? DE. An non credi'? Repeto quem dedi?
aegrest; alienu' non sum; si obsto ... em desino.
Vnum uis curem: curo; et est dis gratia
quom ita ut uolo est. Iste tuos ipse sentiet
posteriu' nolo in illum grauiu' dicere.
MICIO
Nec nil neque omnia haec sunt quae dicit: tamen
non nil molesta haec sunt mihi; sed ostendere
me aegre pati illi nolui. Nam itast homo:
quom placo, aduorsor sedulo et deterreo;
tamen uix humane patitur; uerum si augeam
aut etiam adiutor siem eius iracundiae,
insaniam profecto cum illo. Etsi Aeschinus
non nullam in hac re nobis facit iniuriam.
Quam hic non amauit meretricem? Aut quoi non dedit
aliquid? Postremo nuper (credo iam omnium
taedebat) dixit uelle uxorem ducere.
Sperabam iam deferuisse adulescentiam:
gaudebam. Ecce autem de integro! Nisi, quidquid est,
uolo scire atque hominem conuenire, si apud forumst.
ACTVS II
SANNIO AESCHINVS PARMENO (BACCHIS)
SA. Obsecro, populares, ferte misero atque innocenti auxilium,
subuenite inopi. AE. Otiose: nunciam ilico hic consiste.
Quid respectas? Nil periclist: numquam dum ego adero hic te tanget.
SA. Ego istam inuitis omnibus.
AE. Quamquamst scelestu' non committet hodie umquam iterum ut uapulet.
SA. Aeschine, audi ne te ignarum fuisse dicas meorum morum:
leno ego sum. AE. Scio. SA. At ita ut usquam fuit fide quisquam optuma.
Tu quod te posteriu' purges hanc iniuriam mi nolle
factam esse, huius non faciam. Crede hoc, ego meum ius persequar
neque tu uerbis solues umquam quod mihi re male feceris.
Noui ego uostra haec: "nollem factum: iusiurandum dabitur te esse
indignum iniuria hac" - indignis quom egomet sim acceptus modis.
AE. Abi prae strenue ac fores aperi. SA. Ceterum hoc nihili facis?
AE. I intro nunciam. SA. Enim non sinam. AE. Accede illuc, Parmeno
(nimium istoc abisti), hic propter hunc adsiste: em sic uolo.
Caue nunciam oculos a meis oculis quoquam demoueas tuos
ne mora sit, si innuerim, quin pugnu' continuo in mala haereat.
SA. Istuc uolo ergo ipsum experiri. AE. Em serua. PA. Omitte mulierem.
SA. O facinus indignum! AE. Geminabit nisi caues. SA. Ei, miseriam!
AE. Non innueram; uerum in istam partem potiu' peccato tamen.
I nunciam. - SA. Quid hoc reist? Regnumne, Aeschine, hic tu possides?
AE. Si possiderem, ornatus esses ex tuis uirtutibus.
SA. Quid tibi rei mecumst? AE. Nil. SA. Quid? Nostin qui sim? AE. Non desidero.
SA. Tetigin tui quicquam? AE. Si attigisses, ferres infortunium.
SA. Qui tibi magis licet meam habere pro qua ego argentum dedi?
Responde. AE. Ante aedis non fecisse erit melius hic conuicium;
nam si molestu' pergis esse, iam intro abripiere atque ibi
usque ad necem operiere loris. SA. Loris liber? AE. Sic erit.
SA. O hominem inpurum! Hicin libertatem aiunt esse aequam omnibus?
AE. Si sati' iam debacchatus es, leno, audi si uis nunciam.
SA. Egon debacchatu' sum autem an tu in me? AE. Mitte ista atque ad rem redi.
SA. Quam rem? Quo redeam? AE. Iamne me uis dicere id quod id te attinet?
SA. Cupio, modo aequi aliquid. AE. Vah leno iniqua me non uolt loqui.
SA. Leno sum, fateor, pernicies communis adulescentium,
periuru', pesti'; tamen tibi a me nulla est orta iniuria.
AE. Nam hercle etiam hoc restat. SA. Illuc quaeso redi quo coepisti, Aeschine.
AE. Minis uiginti tu illam emisti (quae res tibi uortat male!):
argenti tantum dabitur. SA. Quid si ego tibi illam nolo uendere?
Coges me? AE. Minime. SA. Namque id metui ... AE. Neque uendundam censeo
quae liberast; nam ego liberali illam adsero causa manu.
Nunc uide utrum uis, argentum accipere an causam meditari tuam.
delibera hoc dum ego redeo, leno.
SANNIO
Pro supreme Iuppiter, minime miror qui insanire occipiunt ex iniuria.
Domo me eripuit, uerberauit; mi inuito abduxit meam
(ob male facta haec tantidem emptam postulat sibi tradier);
homini misero plus quingentos colaphos infregit mihi.
Verum enim quando bene promeruit, fiat: suom ius postulat.
Age, iam cupio si modo argentum reddat. Sed ego hoc hariolor:
ubi me dixero dare tanti, testis faciet ilico
uendidisse me; de argento - somnium: "mox; cras redi".
Id quoque possum ferre si modo reddat, quamquam iniuriumst.
Verum cogito id quod res est: quando eum quaestum occeperis,
accipiunda et mussitanda iniuria adulescentiumst.
Sed nemo dabit: frustra egomet mecum has rationes puto.
SYRVS SANNIO
SY. Tace, egomet conueniam iam ipsum: cupide accipiat faxo atque etiam
bene dicat secum esse actum. - Quid istuc, Sanniost quod te audio
nescioquid concertasse cum ero? SA. Numquam uidi iniquius
certationem comparatam quam haec hodie inter nos fuit
ego uapulando, ill' uerberando, usque ambo defessi sumus.
SY. Tua culpa. SA. Quid agerem? SY. Adulescenti morem gestum oportuit.
SA. Qui potui meliu' qui hodie usque os praebui? SY. Age, scis quid loquar:
pecuniam in loco neglegere maxumum interdumst lucrum. Hui
metuisti, si nunc de tuo iure concessisses paullulum atque
adulescenti esses morigeratus, hominum homo stultissime,
ne non tibi istuc feneraret? SA. Ego spem pretio non emo.
SY. Numquam rem facies: abi, nescis inescare homines, Sannio.
SA. Credo istuc melius esse; uerum ego numquam adeo astutus fui
quin quidquid possem mallem auferre potius in praesentia.
SY. Age, noui tuom animum: quasi iam usquam tibi sint uiginti minae
dum huic obsequare; praeterea autem te aiunt proficisci Cyprum. SA. Hem.
SY. Coemisse hinc quae illuc ueheres multa, nauem conductam: hoc, scio,
animu' tibi pendet. ubi illinc, spero, redieris tamen, hoc ages.
SA. Nusquam pedem! Perii hercle: hac illi spe hoc inceperunt. SY. Timet:
inieci scrupulum homini. SI. O scelera: illuc uide
ut in ipso articulo oppressit. Emptae mulieres
complures et item hinc alia quae porto Cyprum.
Nisi eo ad mercatum uenio, damnum maxumumst.
Nunc si hoc omitto, actum agam ubi illinc rediero;
nil est; refrixerit res -nunc demum uenis?
Quor passu's? Vbi eras?" Vt iit satius perdere
quam hic nunc manere tam diu aut tum persequi.
SY. Iamne enumerasti quot ad te rediturum putes?
SA. Hoccin illo dignumst? Hoccin incipere Aeschinum,
per oppressionem ut hanc mi eripere postulet!
SY. Labascit: unum hoc habeo. Vide si sati' placet:
quam uenias in periclum, Sannio,
seruesne an perdas totum, diuiduom face;
minas decem conradet alicunde. SA. Ei mihi,
etiam de sorte nunc uenio in dubium miser?
Pudet nil? Omnis dentis labefecit mihi,
praeterea colaphis tuber est totum caput
etiam insuper defraudet? Nusquam abeo. SY. Vt lubet.
Numquid uis quin abeam? SA. Immo hercle hoc quaeso, Syre:
utut haec sunt acta, potiu' quam litis sequar,
meum mihi reddatur saltem quanti emptast, Syre.
Scio te non usum antehac amicitia mea:
memorem me dices esse et gratum. SY. Sedulo
faciam. Sed Ctesiphonem uideo: laetus est
de amica. SA. Quid quod te oro? SY. Paullisper mane.
CTESIPHO SANNIO SYRVS
CT. Abs quiuis homine, quom est opus, beneficium accipere gaudeas;
uerum enimuero id demum iuuat si quem aequomst facere is bene facit.
O frater, frater, quid ego nunc te laudem? Sati' certo scio,
numquam ita magnifice quicquam dicam id uirtus quin superet tua.
Itaque unam hanc rem mi habere praeter alios praecipuam arbitror,
fratrem, hominem neminem esse primarum artium mage principem.
SY. O Ctesipho. CT. O Syre, Aeschinus ubist? SY. Ellum, te exspectat domi. CT. Hem.
SY. Quid est? CT. Quid sit? illius opera, Syre, nunc uiuo. Festiuom caput;
quin omnia sibi post putarit esse prae meo commodo;
maledicta famam meum laborem et peccatum in se transtulit.
Nil pote supra. Quidnam fori' crepuit? SY. Mane mane; ipse exit foras.
AESCHINVS CTESIPHO SYRVS SANNIO
AE. Vbi est ill' sacrilegus? SA. Me quaerit. Num quid nam ecfert? occidi:
nil uideo. AE. Ehem opportune: te ipsum quaero: quid fit, Ctesipho?
in tutost omni' res: omitte uero tristitiem tuam.
CT. Ego illam hercle uero omitto quiquidem te habeam fratrem: o mi Aeschine,
o mi germane! Ah uereor coram in os te laudare amplius,
ne id adsentandi mage quam quo habeam gratum facere existumes.
AE. Age, inepte, quasi nunc non norimu' nos inter nos, Ctesipho.
Hoc mihi dolet, nos paene sero scisse et paene in eum locum
redisse ut, si omnes cuperent, nil tibi possent auxiliarier.
CT. Pudebat. AE. Ah stultitiast istaec, non pudor. Tam ob paruolam
rem paene e patria! Turpe dictu. Deos quaeso ut istaec prohibeant.
CT. Peccaui. AE. Quid ait tandem nobis Sannio? SY. Iam mitis est.
AE. Ego ad forum ibo ut hunc absoluam; te intro ad illam, Ctesipho.
SA. Syre, insta. SY. Eamu'; namque hic properat in Cyprum. SA. Ne tam quidem
quam uis: etiam maneo otiosus hic. SY. Reddetur; ne time.
SA. At ut omne reddat. SY. Omne reddet; tace modo ac sequere hac. SA. Sequor.
CT. Heus heus Syre. SY. Em quid est? CT. Obsecro hercle te, hominem istum inpurissimum
quam primum absoluitote ne, si magis irritatus siet,
aliqua ad patrem hoc permanet atque ego tum perpetuo perierim.
SY. Non fiet; bono animo esto; tu cum illa intu' te oblecta interim
et lectulos iube sterni nobis et parari cetera.
Ego iam transacta re conuortam me domum cum opsonio.
CT. Ita quaeso. Quando hoc bene successit, hilare[m] hunc sumamus diem.
ACTVS III
SOSTRATA CANTHARA
SO. Obsecro, mea nutrix, quid nunc fiet? CA. Quid fiet, rogas?
Recte edepol spero. Modo dolores, mea tu, occipiunt primulum
iam nunc times, quasi numquam adfueris, numquam tute pepereris?
SO. Miseram me, neminem habeo (solae sumu'; Geta autem hic non adest)
nec quem ad obstetricem mittam, nec qui accersat Aeschinum.
CA. Pol is quidem iam hic aderit; nam numquam unum intermittit diem
quin semper ueniat. SO. solu' mearum miseriarumst remedium.
CA. E re nata meliu' fieri haud potuit quam factumst, era,
quando uitium oblatumst, quod ad illum attinet potissimum,
talem, tali genere atque animo, natum ex tanta familia.
SO. Ita pol est ut dici': saluo' nobis deos quaeso ut siet.
GETA SOSTRATA CANTHARA
GE. Nunc illud est quom, si omnia omnes sua consilia conferant
atque huic malo salutem quaerant, auxili nil adferant,
quod mihique eraeque filiaeque erilist. Vae misero mihi!
tot res repente circumuallant se unde emergi non potest:
uis egestas iniustitia solitudo infamia.
Hoccin saeclum! O scelera, o genera sacrilega, o hominem inpium!
SO. me miseram, quidnam est quod sic uideo timidum et properantem Getam?
GE. Quem neque fides neque iusiurandum neque illum misericordia
repressit neque reflexit neque quod partus instabat prope
quoi miserae indigne per uim uitium obtulerat. SO. Non intellego
satius quae loquitur. CA. Propius obsecro accedamu', Sostrata. GE. Ah
me miserum, uix sum compos animi, ita ardeo iracundia.
Nil est quod malim quam illam totam familiam dari mi obuiam,
ut ego iram hanc in eos euomam omnem, dum aegritudo haec est recens.
Satis mihi id habeam supplici dum illos ulciscar modo.
Seni animam primum exstinguerem ipsi qui illud produxit scelus;
tum autem Syrum inpulsorem, uah, quibus illum lacerarem modis!
sublime medium primum arriperem et capite in terra statuerem,
ut cerebro dispergat uiam;
adulescenti ipsi eriperem oculos, post haec praecipitem darem;
ceteros - ruerem agerem raperem tunderem et prosternerem.
Sed cesso eram hoc malo inpertiri propere ? SO. Reuocemus: Geta. GE. Hem
quisqui's, sine me. SO. Ego sum Sostrata. GE. Vbi east? Te ipsam quaerito.
SO.. Te exspecto; oppido opportune te obtulisti mi obuiam.
(GE.) era ... SO. Quid est? Quid trepidas? GE. Ei mihi! CA. Quid festinas, mi Geta?
Animam recipe. GE. Prorsu' ... SO. Quid istuc "prorsus" ergost? GE. Periimus;
actumst. SO. Eloquere obsecro te quid sit. GE. Iam ... SO. quid "iam", Geta?
GE. Aeschinus ... SO. Quid is ergo? GE. Alienus est ab nostra familia. SO. Hem
perii. Quare? GE. Amare occepit aliam. SO. uae miserae mihi!
GE. Neque id occulte fert, ab lenone ipsus eripuit palam.
SO. Satin hoc certumst? GE. Certum; hisce oculis egomet uidi, Sostrata. SO. Ah
me miseram! Quid iam credas aut quoi credas? Nostrumne Aeschinum,
nostram uitam omnium, in quo nostrae spes opesque omnes sitae
erant? Qui sine hac iurabat se unum numquam uicturum diem?
Qui' se in sui gremio positurum puerum dicebat patris,
ita obsecraturum ut liceret hanc sibi uxorem ducere?
GE. Era, lacrumas mitte ac potiu' quod ad hanc rem opus est porro prospice:
patiamurne an narremu' quoipiam? CA. Au au, mi homo, sanun es?
An hoc proferendum tibi uidetur esse? GE. Miquidem non placet.
Iam primum illum alieno animo a nobis esse res ipsa indicat.
Nunc si hoc palam proferimus ille infitias ibit, sat scio:
tua fama et gnatae uita in dubium ueniet. Tum si maxume
fateatur, quom amat aliam, non est utile hanc illi dari.
Quapropter quoquo pacto tacitost opus. SO. Ah minime gentium:
non faciam. GE. Quid ages? SO. Proferam. CA. Hem, mea Sostrata, uide quam rem agis.
SO. Peiore res loco non potis est esse quam in quo nunc sitast.
Primum indotatast ; tum praeterea, quae secunda ei dos erat,
periit: pro uirgini dari nuptum non potest. Hoc relicuomst:
si infitias ibit, testi' mecum est anulus quem miserat.
Postremo, quando ego conscia mihi sum a me culpam esse hanc procul
neque pretium neque rem ullam intercessisse illa aut me indignam, Geta,
experiar. GE. Quid istic? Cedo ut meliu' dicas. SO. Tu, quantum potest,
abi atque Hegioni cognato huiu' rem enarrato omnem ordine;
nam is nostro Simulo fuit summus et nos coluit maxume.
GE. Nam hercle aliu' nemo respiciet nos. SO. Propera tu, mea Canthara,
curre, obstetricem accerse, ut quom opu' sit ne in mora nobis siet.
DEMEA SYRVS DROMO
DE. Disperii! Ctesiphonem audiui filium
una fuisse in raptione cum Aeschino.
Id misero restat mihi mali si illum potest,
qui aliquoi reist, etiam eum id nequitiem adducere.
Vbi ego illum quaeram? Credo abductum in ganeum
aliquo: persuasit ille inpuru', sat scio.
sed eccum Syrum ire uideo: hinc scibo iam ubi siet.
Atque hercle hic de grege illost: si me senserit
eum quaeritare, numquam dicet carnufex.
Non ostendam id me uelle. SY. Omnem rem modo seni
quo pacto haberet enarramus ordine:
nil quicquam uidi laetius. DE. Pro Iuppiter,
hominis stultitiam! SY. Conlaudauit filium;
mihi, qui id dedissem consilium, egit gratias.
DE. Disrumpor! SY. Argentum adnumerauit ilico;
dedit praeterea in sumptum dimidium minae;
id distributum sane est ex sententia. DE. Em
huic mandes siquid recte curatum uelis!
SY. Ehem Demea, haud aspexeram te. Quid agitur?
DE. Quid agatur? Vostram nequeo mirari satis
rationem. SY. Est hercle inepta, ne dicam dolo, atque
absurda. Piscis ceteros purga, Dromo;
gongrum istum maxumum in aqua sinito ludere
tantisper: ubi ego uenero, exossabitur;
priu' nolo. DE. Haecin flagitia! SY. Miquidem non placent
et clamo saepe. Salsamenta haec, Stephanio,
fac macerentur pulchre. DE. Di uostram fidem,
utrum studione id sibi habet an laudi putat
fore si perdiderit gnatum? Vae misero mihi!
Videre uideor iam diem illum quom hinc egens
profugiet aliquo militatum. SY. O Demea,
istuc est sapere, non quod ante pedes modost
uidere sed etiam illa quae futura sunt
prospicere. DE. Quid? Istaec iam penes uos psaltriast?
SY. Ellam intus. DE. Eho in domist habituru'? SY. Credo, ut est
dementia. DE. Haecin fieri! SY. Inepta lenitas
patris et facilitas praua. DE. Fratri' me quidem
pudet pigetque. SY. Nimium inter uos, Demea, ac
(non quia ades praesens dico hoc) pernimium interest.
Tu quantu' quantu's nil nisi sapientia es,
ill' somnium. Sineres uero illum tu tuom
facere haec? DE. Sinerem illum? Aut non sex totis mensibus
prius olfecissem quam ille quicquam coeperet?
SY. Vigilantiam tuam tu mihi narras? DE. Sic siet
modo ut nunc est quaeso. SY. Vt quisque suom uolt esse itast.
DE. Quid eum? Vidistin hodie? SY. Tuomne filium?
(Abigam hunc rus.) Iamdudum aliquid ruri agere arbitror.
DE. Satin scis ibi esse? SY. Oh qui egomet produxi. DE. Optumest:
metui ne haereret hic. SY. Atque iratum admodum.
DE. Quid autem? SY. Adortust iurgio fratrem apud forum
de psaltria ista. DE. Ain uero? SY. Vah nil reticuit.
Nam ut numerabatur forte argentum, interuenit
homo de inprouiso: coepit clamare "Aeschine,
haecin flagitia facere te haec te admittere
indigna genere nostro"! DE. Oh lacrumo gaudio!
SY. "Non tu hoc argentum perdi' sed uitam tuam".
DE. Saluos sit! Spero, est simili' maiorum suom. SY. Hui!
DE. Syre, praeceptorum plenust istorum ille. SY. Phy!
Domi habuit unde disceret. DE. Fit sedulo:
nil praetermitto; consuefacio; denique
inspicere, tamquam in speculum, in uitas omnium
iubeo atque ex aliis sumere exemplum sibi:
"hoc facito". SY. Recte sane. DE. "Hoc fugito". SY. Callide.
DE. "Hoc laudist". SY. Istaec res est. DE. "Hoc uitio datur".
SY. Probissime. DE. Porro autem ... SY. Non hercle otiumst
nunc mi auscultandi. Piscis ex sententia
nactus sum: i mihi ne corrumpantur cautiost.
Nam id nobis tam flagitiumst quam illa, Demea,
non facere uobis quae modo dixti; et quod queo
conseruis ad eundem istunc praecipio modum:
"hoc salsumst, hoc adustumst, hoc lautumst parum;
illud recte: iterum sic memento". Sedulo
moneo quae possum pro mea sapientia:
postremo, tamquam in speculum, in patinas, Demea,
inspicere iubeo et moneo quid facto usu' sit.
Inepta haec esse nos quae facimus sentio;
uerum quid facias? Vt homost ita morem geras.
Numquid uis? DE. Mentem uobis meliorem dari.
SY. Tu rus hinc ibi'? DE. Recta. SY. Nam quid tu hic agas,
ubi siquid bene praecipias nemo obtemperat?
DEMEA
Ego uero hinc abeo, quando is quam ob rem huc ueneram
rus abiit: illum curo unum, ille ad me attinet
quando ita uolt frater, de istoc ipse uiderit.
Sed quis illic est procul quem uideo? Estne Hegio
tribuli' noster? Si sati' cerno is herclest. Vaha
homo amicu' nobis iam inde a puero (o di boni,
ne illiu' modi iam magna nobis ciuium
paenuriast), homo antiqua uirtute ac fide
haud cito mali quid ortum ex hoc sit publice.
Quam gaudeo! Vbi etiam huiu' generi' reliquias
restare uideo, [u]ah uiuere etiam nunc lubet.
Opperiar hominem hic ut salutem et conloquar.
HEGIO DEMEA GETA (PAMPHILA)
HE. Pro di inmortales, facinus indignum, Geta!
Quid narras! GE. Sic est factum. HE. Ex illan familia
tam inliberale facinus esse ortum! Aeschine,
pol haud paternum istuc dedisti. DE. Videlicet
de psaltria hac audiuit: id illi nunc dolet
alieno, pater is nihili pendit. Ei mihi!
Vtinam hic prope adesset alicubi atque audiret haec!
HE. Nisi facient quae illos aequomst, haud sic auferent.
GE. In te spes omnis, Hegio, nobis sitast:
te solum habemu', tu es patronu', tu pater:
ille tibi moriens nos commendauit senex:
si deseris tu periimus. HE. Caui dixeris
neque faciam neque me sati' pie posse arbitror.
DE. Adibo. Saluere Hegionem plurumum
iubeo. HE. Oh te quaerebam ipsum: salue, Demea.
DE. Quid autem? HE. Maior filius tuos Aeschinus,
quem fratri adoptandum dedisti, neque boni
neque liberalis functus officiumst uiri.
DE. Quid istuc est? HE. Nostrum amicum noras Simulum atque
aequalem. DE. Quidni? HE. Filiam eius uirginem
uitiauit. DE. Hem. HE. Mane: nondum audisti, Demea,
quod est grauissimum. DE. An quid est etiam amplius?
HE. Vero amplius; nam hoc quidem ferundum aliquo modost:
persuasit nox amor uinum adulescentia:
humanumst. Vbi scit factum, ad matrem uirginis
uenit ipsus ultro lacrumans orans obsecrans
fidem dans, iurans se illam ducturum domum.
Ignotumst tacitumst creditumst. Virgo ex eo
compressu grauida factast (mensi' decumus est);
ill' bonu' uir nobis psaltriam, si dis placet,
parauit quicum uiuat, illam deserit.
DE. Pro certo tu istaec dici'? HE. Mater uirginis
in mediost, ipsa uirgo, res ipsa, hic Geta
praeterea, ut captust seruolorum, non malus
neque iners: alit illas, solus omnem familiam
sustentat: hunc abduce uinci, quaere rem.
GE. Immo hercle extorque, nisi ita factumst, Demea.
postremo non negabit: coram ipsum cedo.
DE. Pudet: nec quid agam nec quid huic respondeam
scio. (PA. Intus) miseram me, differor doloribus!
Iuno Lucina, fer opem! Serua me obsecro! HE. Hem
num nam illa quaeso parturit? GE. Certe, Hegio. HE. Em
illaec fidem nunc uostram inplorat, Demea:
quod uos uis cogit id uoluntate impetret.
Haec primum ut fiant deos quaeso ut uobis decet.
Sin aliter animu' uoster est, ego, Demea,
summa ui defendam hanc atque illum mortuom.
Cognatu' mihi erat: una a pueris paruolis
sumus educti; una semper militiae et domi
fuimus; paupertatem una pertulimus grauem.
quapropter nitar faciam experiar, denique
animam relinquam potiu' quam illas deseram.
quid mihi respondes? DE. Fratrem conueniam, Hegio;
is quod mi de hac re dederit consilium id sequar.
HE. Sed, Demea, hoc tu facito cum animo cogites:
quam uos facillime agiti', quam estis maxume
potentes dites fortunati nobiles,
tam maxume uos aequo animo aequa noscere
oportet, si uos uolti' perhiberi probos.
DE. Redito: fient quae fieri aequomst omnia.
HE. Decet te facere. Geta, duc me intro ad Sostratam.
DE. Non me indicente haec fiunt: utinam hic sit modo
defunctum! Verum nimia illaec licentia
profecto euadit in aliquod magnum malum.
Ibo ac requiram fratrem ut in eum haec euomam.
HEGIO
Bono animo fac sis, Sostrata, et istam quod potes
fac consolere. Ego Micionem, si apud forumst,
conueniam atque ut res gestast narrabo ordine
si est facturus ut sit officium suom,
faciat; sin aliter de hac re est eius sententia,
respondeat mi, ut quid agam quam primum sciam.
ACTVS IV
CTESIPHO SYRVS
CT. Ain patrem hinc abisse rus? SY. Iamdudum. CT. Dic sodes. ST. Apud uillamst:
nunc quom maxume operis aliquid facere credo. CT. Vtinam quidem!
Quod cum salute eius fiat, ita se defetigarit uelim
Vt triduo hoc perpetuo prorsum e lecto nequeat surgere.
SY. Ita fiat, et istoc siqui potis est rectius. CT. Ita; nam hunc diem
misere nimi' cupio, ut coepi, perpetuom in laetitia degere.
Et illud rus nulla alia causa tam male odi nisi quia propest:
quod si abesset longius,
priu' nox oppressisset illi quam huc reuorti posset iterum.
Nunc ubi me illi non uidebit, iam huc recurret, sat scio:
rogitabit me ubi fuerim: "ego hodie toto non uidi die".
Quid dicam? SY. Nilne in mentemst? CT. Numquam quicquam. SY. Tanto nequior.
Cliens amicus hospes nemost uobis? CT. Sunt: quid postea?
SY. Hisce opera ut data sit? CT. Quae non data sit? Non potest fieri. SY. Potest.
CT. Interdius; sed si hic pernocto, causae quid dicam, Syre?
SY. Vah quam uellem etiam noctu amicis operam mos esset dari!
Quin tu otiosus esto: ego illius sensum pulchre calleo.
Quom feruit maxume, tam placidum quam ouem reddo. CT. Quomodo?
SY. Laudarier te audit lubenter: facio te apud illum deum;
uirtutes narro. CT. Meas? SY. Tuas: homini ilico lacrumae cadunt
quasi puero gaudio. Em tibi autem! CT. Quidnamst? SY. Lupus in fabula.
CT. Pater est? SY. Ipsust. CT. Syre, quid agimu'? SY. Fuge modo intro; ego uidero.
CT. Siquid rogabit, nusquam tu me: audistin? SY. Potin ut desinas?
DEMEA CTESIPHO SYRVS
DE. Ne ego homo sum infelix: primum fratrem nusquam inuenio gentium;
praeterea autem, dum illum quaero, a uilla mercennarium
uidi: is filium negat esse rure. Nec quid agam scio.
CT. Syre. SY. Quid est? CT. Men quaerit? SY. Verum CT. Perii. SY. Quin tu animo bono es.
DE. Quid hoc, malum, infelicitatis" Nequeo sati' decernere;
nisi me credo huic esse natum rei, ferundis miseriis.
Primu' sentio mala nostra, primu' rescisco omnia,
primu' porro obnuntio, aegre solu' siquid fit fero.
SY. Rideo hunc: primum ait se scire: is solu' nescit omnia.
DE. Nunc redeo, si forte frater redierit uiso. CT. Syre,
obsecro uide ne ille huc prorsu' se inruat. SY. Etiam taces?
Ego cauebo. CT. Numquam hercle ego hodie istuc committam tibi;
nam me iam in cellam aliquam cum illa concludam: id tutissimumst.
SY. Age, tamen ego hunc amouebo. DE. Sed Eccum sceleratum Syrum.
SY. Non hercle hic qui uolt durare quisquam, si sic fit, potest.
Scire equidem uolo quot mihi sint domini: quae haec est miseria?
DE. Quid ille gannit? Quid uolt? Quid ais, bone uir? Est frater domi?
SY. Quid, malum, "bone uir" mihi narras? Equidem perii. DE. Quid tibist?
SY. Rogitas? Ctesipho me pugnis miserum et istam psaltriam
usque occidit. DE. Hem quid narras? SY. Em uide ut discidit labrum.
DE. Quam ob rem? SY. Me inpulsore hanc emptam esse ait. DE. Non tu eum rus hinc modo
produxe aibas? SY. Factum; uerum uenit post insaniens:
nil pepercit. Non puduisse uerberare hominem senem!
Quem ego modo puerum tantillum in manibu' gestaui meis.
DE. Laudo: Ctesipho, patrissas: abi, uirum te iudico.
SY. Laudas? Ne ille continebit posthac, si sapiet, manus.
DE. Fortiter! SY. Perquam, quia miseram mulierem et me seruolum,
qui referire non audebam, uicit: hui perfortiter.
DE. Non potuit melius. Idem quod ego sentit te esse huic rei caput.
Sed estne frater intu'? SY. Non est. DE. Vbi illum inueniam cogito.
SY. Scio ubi sit, uerum hodie numquam monstrabo. DE. Hem quid ais? SY. Ita.
DE. Dimminuetur tibi quidem iam cerebrum. SY. At nomen nescio
illius homini', sed locum noui ubi sit. DE. Dic ergo locum.
SY. Nostin porticum apud macellum hanc deorsum? DE. Quidni nouerim?
SY. Praeterito hac recta platea sursum: ubi eo ueneris,
cliuo' deorsum uorsum est: hac te praecipitato. Postea
est ad hanc manum sacellum: ibi angiportum propter est.
DE. Quodnam? SY. Illi ubi etiam caprificu' magna est. DE. Noui. SY. Hac pergito.
DE. Id quidem angiportum non est peruium. SY. Verum hercle. Vah
censen hominem me esse? Erraui: in porticum rursum redi
sane hac multo propius ibis et minor est erratio.
Scin Cratini huius ditis aedis? DE. Scio. SY. Vbi eas praeterieris,
ad sinistram hac recta platea, ubi ad Dianae ueneris,
ito ad dextram; priu'quam ad portam uenias, apud ipsum lacum
est pistrilla et exaduorsum fabrica: ibist. DE. Quid ibi facit?
SY. Lectulos - in sole - ilignis pedibu' faciundos dedit.
DE. Vbi poteti' uos: bene sane. Sed cesso ad eum pergere?
SY. I sane: ego te exercebo hodie, ut dignus es, silicernium.
Aeschinus odiose cessat: prandium corrumpitur;
Ctesipho autem in amorest totus. Ego iam prospiciam mihi:
nam iam abibo atque unum quicquid, quod quidem erit bellissimum,
carpam et cyathos sorbilans paullatim hunc producam diem.
MICIO HEGIO
MY. Ego in hac re nil reperio quam ob rem lauder tanto opere, Hegio:
meum officium facio, quod peccatum a nobis ortumst corrigo.
Nisi si me in illo credidisti esse hominum numero qui ita putant,
sibi fieri iniuriam ultro si quam fecere ipsi expostules,
et ultro accusant. Id quia non est a me factum agi' gratias?
HE. Ah minime: numquam te aliter atque es in animum induxi meum.
Sed quaeso ut una mecum ad matrem uirginis eas, Micio,
atque istaec eadem quae mihi dixti tute dicas mulieri
suspicionem hanc propter fratrem eius esse et illam psaltriam.
MI. Si ita aequom censes aut si ita opus est facto, eamu'. HE. Bene facis:
nam et illic animum iam releuabi, quae dolore ac miseria
tabescit, et tuo officio fueri' functu'. Sed si aliter putas,
egomet narrabo quae mihi dixti. MI. Immo ego ibo. HE. Bene facis.
Omnes, quibu' res sunt minu' secundae, mage sunt nescioquo modo
suspiciosi; ad contumeliam omnia accipiunt magis;
propter suam inpotentiam se semper credunt claudier.
Quapropter te ipsum purgare ipsi coram placabilius est.
MI. Et recte et uerum dici'. HE. Sequere me ergo hac intro. MI. Maxume.
AESCHINVS
Discrucior animi: hocin de inprouiso mali mihi obici tantum
ut neque quid me faciam nec quid agam certu' siem!
Membra metu debilia sunt; animu' timore obstipuit;
pectore consistere nil consili quit.
Vah quo modo me ex hac expediam turba?
Tanta nunc suspicio de me incidit neque ea inmerito:
Sostrata credit mihi me psaltriam hinc emisse; id anus mi indicium fecit.
Nam ut hanc forte ad obstetricem erat missa, ubi uidi, ilico
accedo, rogito Pamphila quid agat, iam partus adsiet,
eon obstetricem accersat. Illa exclamat "abi abi iam, Aeschine,
sati' diu dedisti uerba, sat adhuc tua nos frustratast fides".
"Hem quid istuc obsecro" inquam "est? Valeas, habeas illam quae placet".
Sensi ilico id illas suspicari, sed me reprehendi tamen
nequid de fratre garrulae illi dicerem ac fieret palam.
Nunc quid faciam? Dicam fratris esse hanc? Quod minimest opus
usquam ecferri. Ac mitto: fieri potis est ut nequa exeat:
ipsum id metuo ut credant. Tot concurrunt ueri similia:
egomet rapui ipse, egomet solui argentum, ad mi abductast domum.
Haec adeo mea culpa fateor fieri: non me hanc rem patri
utut erat gesta, indicasse. Exorassem ut eam ducerem.
Cessatum usque adhuc est: iam porro, Aeschine, expergiscere!
Nunc hoc primumst: ad illas ibo ut purgem me; accedam ad fores.
Perii! Horresco semper ubi pultare hasce occipio miser.
Heus heus Aeschinus ego sum: aperite aliquis actutum ostium.
Prodit nescioquis: concedam huc.
MICIO AESCHINVS
MI. Ita uti dixi, Sostrata,
facite; ego Aeschinum conueniam, ut quomodo acta haec sunt sciat.
Sed quis ostium hic pultauit? AE. pater hercle est perii. MI. Aeschine,
AE. Quid huic hic negotist? MI. Tune has pepulisti fores?
(Tacet. Quor non ludo hunc aliquantisper? Melius est,
quandoquidem hoc numquam mihi ipse uoluit credere.)
Nil mihi respondes? AE. Non equidem istas, quod sciam.
MI. Ita? Nam mirabar quid hic negoti esset tibi.
(erubuit: salua res est.) AE. Dic sodes, pater,
tibi uero quid istic est rei? MI. Nil mihi quidem.
Amicu' quidam me a foro abduxit modo
huc - aduocatum sibi. AE. Quid? MI. Ego dicam tibi:
habitant hic quaedam mulieres pauperculae;
ut opinor, eas non nosse te, et certo scio,
neque enim diu huc migrarunt. AE. Quid tum postea?
MI. Virgo est cum matre. AE. Perge. MI. Haec uirgo orbast patre;
hic meus amicus illi genere est proxumus
huic leges cogunt nubere hanc., AE. Perii! MI. Quid est?
AE. Nil: recte: perge. MI. Is uenit ut secum auehat,
nam habitat Mileti. AE. Hem uirginem ut secum auebat?
MI. Sic est. AE. Miletum usque obsecro? MI. Ita. AE. Animo malest.
Quid ipsae? Quid aiunt? MI. Quid illas censes? Nil enim.
Commenta mater est esse ex alio uiro
nescioquo puerum natum, neque eum nominat;
priorem esse illum, non oportere huic dari.
AE. Eho nonne haec iusta tibi uidentur postea?
MI. Non. AE. Obsecro non? An illam hinc abducet, pater?
MI. Quid illam ne abducat? AE. Factum a uobis duriter
inmisericorditerque atque etiam, si est, pater,
dicendum magis aperte, inliberaliter.
MI. Quam ob rem? AE. Rogas me? Quid illi tandem creditis
fore animi misero qui illam consueuit prior,
qui infelix haud scio an illam misere nunc amet,
quom hanc sibi uidebit praesens praesenti eripi,
abduci ab oculis? Facinus indignum, pater
MI. Qua ratione istuc? Quis despondit? Quis dedit?
Quoi quando nupsit? Auctor his rebus quis est?
Quor duxit alienam? AE. An sedere oportuit
domi uirginem tam grandem dum cognatus huc
illim ueniret exspectantem? Haec, mi pater,
te dicere aequom fuit et id defendere.
MI. Ridiculum! Aduorsumne illum causam dicerem
quoi ueneram aduocatu'? Sed quid ista, Aeschine,
nostra? Aut quid nobis cum illis? Abeamus. Quid est?
Quid lacrumas? AE. Pater, obsecro, ausculta. MI. Aeschine, audiui omnia
et scio; nam te amo, quo mage quae agi' curae sunt mihi.
AE. Ita uelim me promerentem ames dum uiuas, mi pater,
ut me hoc delictum admisisse in me, id mihi uehementer dolet,
et me tui pudet. MI. Credo hercle, nam ingenium noui tuom
liberale; sed uereor ne indiligens nimium sies.
In qua ciuitate tandem te arbitrare uiuere?
Virginem uitiasti quam te non ius fuerat tangere.
Iam id peccatum primum sane magnum, at humanum tamen:
fecere alii saepe item boni. At postquam id euenit, cedo
numquid circumspexti? Aut numquid tute prospexti tibi
quid fieret, qua fieret? Si te mi ipsum puduit proloqui,
qua resciscerem? Haec dum dubitas, menses abierunt decem.
Prodidisti te et illam miseram et gnatum, quod quidem in te fuit.
Quid? Credebas dormienti haec tibi confecturos deos?
Et illam sine tua opera in cubiculum iri deductum domum?
Nolim ceterarum rerum te socordem eodem modo.
Bono animo es, duces uxorem. AE. Hem. MI. Bono animo es inquam. AE. Pater,
obsecro, nunc ludi' tu me? MI. Ego te? Quam ob rem? AE. Nescio:
quia tam misere hoc esse cupio uerum, eo uereor magis.
MI. Abi domum ac deos conprecare ut uxorem accersas: abi.
AE. Quid? Iam uxorem? MI. Iam. AE. Iam? MI. Iam quantum potest. AE. Di me, pater,
omnes oderint ni mage te quam oculos nunc ego amo meos.
MI. Quid? Quam illam? AE. Aeque. MI. Perbenigne. AE. Quid? Ille ubist Milesius?
MI. Periit abiit nauem escendit. Sed quor cessas? AE. Abi, pater,
tu potius deos conprecare; nam tibi eos certo scio,
quo uir melior multo es quam ego, obtemperaturos magis.
MI. Ego eo intro ut quae opu' sunt parentur: tu fac dixi, si sapis.
AE. Quid hoc est negoti? Hoc est patrem esse aut hoc est filium esse?
Si frater aut sodalis esset, qui mage morem gereret?
hic non amandus, hicine non gestandus in sinust? Hem.
Itaque adeo magnam mi iniicit sua commoditate curam
ne inprudens forte faciam quod nolit: sciens cauebo.
Sed cesso ire intro, ne morae meis nuptiis egomet siem?
DEMEA
DE. Defessu' sum ambulando: ut, Syre, te cum tua
monstratione magnu' perdat Iuppiter!
Perreptaui usque omne oppidum: ad portam, ad lacum,
quo non? Neque illi fabrica ulla erat nec fratrem homo
uidisse se aibat quisquam. Nunc uero domi
certum obsidere est usque donec redierit.
MICIO DEMEA
MI. Ibo, illis dicam nullam esse in nobis moram.
DE. Sed eccum ipsum. Te iamdudum quaero, Micio.
MI. Quidnam? DE. Fero alia flagitia ad te ingentia
boni illius adulescentis. MI. Ecce autem! DE. Noua,
capitalia. MI. Ohe iam. DE. Ah nescis qui uir sit. MI. Scio.
DE. Ah stulte, tu de psaltria me somnias
agere: hoc peccatum in uirginemst ciuem. MI. Scio.
DE. Oho scis et patere? MI. Quidni patiar? DE. Dic mihi,
non clamas? Non insanis? MF. Non: malim quidem ...
DE. Puer natust. MI. Di bene uortant! DE. Virgo nil habet.
MI. Audiui. DE. Et ducenda indotatast. MI. Scilicet.
DE. Quid nunc futurumst? MI. Id enim quod res ipsa fert:
illinc huc transferetur uirgo. DE. O Iuppiter,
istocin pacto oportet? MI. Quid faciam amplius?
DE. Quid facias? Si non ipsa re tibi istuc dolet,
simulare certe est homini'. MI. Quin iam uirginem
despondi; res compositast; fiunt nuptiae;
dempsi metum omnem: haec mage sunt homini'. DE. Ceterum
placet tibi factum, Micio? MI. Non, si queam
mutare. Nunc quom non queo, animo aequo fero.
Ita uitast hominum quasi quom ludas tesseris:
si illud quod maxume opus est iactu non cadit,
illud quod cecidit forte, id arte ut corrigas.
DE. Corrector! Nemp' tua arte uiginti minae
pro psaltria periere: quae quantum potest
aliquo abiciundast, si non pretio at gratiis.
MI. Neque est neque illam sane studeo uendere.
DE. Quid igitur facies? MI. Domi erit. DE. Pro diuom fidem!
Meretrix et materfamilias una in domo?
MI. Quor non? DE. Sanum te credis esse? MI. Equidem arbitror.
DE. Ita me di ament, ut uideo tuam ego ineptiam,
facturum credo ut habeas quicum cantites.
MI. Quor non? DE. Et noua nupta eadem haec discet? MI. Scilicet.
DE. Tu inter eas restim ductans saltabis? MI. Probe.
DE. Probe? MI. Et tu nobiscum una, si opu'sit. DE. Ei mihi!
Non te haec pudent? MI. Iam uero omitte, Demea,
tuam istanc iracundiam atque ita uti decet
hilarum ac lubentem fac te gnati in nuptiis.
Ego hos conuenio, post huc redeo. DE. O Iuppiter,
hancin uitam! Hoscin mores! Hanc dementiam!
Vxor sine dote ueniet; intu' psaltriast;
domu' sumptuosa; adulescens luxu perditus;
senex delirans. Ipsa si cupiat Salus,
seruare prorsu' non potest hanc familiam.
ACTVS V
SYRVS DEMEA
SY. Edepol, Syrisce, te curasti molliter
lauteque munus administrasti tuom:
abi. Sed postquam intu' sum omnium rerum satur,
prodeambulare huc lubitum est. DE. Illud sis uide:
exemplum disciplinae! SY. Ecce autem hic adest
senex noster. Quid fit? Quid tu es tristis? DE. Oh scelus!
SY. Ohe iam! Tu uerba fundis hic, Sapientia?
DE. Tun si meus esses, SY. Dis quidem esses, Demea,
ac tuam rem constabilisses. DE. Exempla omnibus
curarem ut esses. SY. Quam ob rem? Quid feci? DE. Rogas?
In ipsa turba atque in peccato maxumo,
quod uix sedatum satis est, potatis, scelus,
quasi re bene gesta. SY. Sane nollem huc exitum.
DROMO SYRVS DEMEA
DR. Heus Syre, rogat te Ctesipho ut redeas. SY. Abi.
DE. Quid Ctesiphonem hic narrat? SY. Nil. DE. Eho carnufex,
est Ctesipho intu'? SY. Non est. DE. Quor hic nominat?
SY. Est aliu' quidam, parasitaster paullulus:
nostin? DE. Iam scibo. SY. Quid agi'? Quo abis? DE. Mitte me.
SY. Noli inquam. DE. Non manum abstines, mastigia?
An tibi iam mauis cerebrum dispergam hic? SY. Abit.
Edepol comissatorem haud sane commodum,
praesertim Ctesiphoni! Quid ego nunc agam?
Nisi, dum haec silescunt turbae, interea in angulum
aliquo abeam atque edormiscam hoc uilli: sic agam.
MICIO DEMEA
MI. Parata a nobis sunt, ita ut dixi, Sostrata
ubi uis ... Quisnam a me pepulit tam grauiter fores?
DE. Ei mihi! Quid faciam? Quid agam? Quid clamem aut querar?
"O caelum, o terra, o maria Neptuni!" MI. Em tibi!
Resciuit omnem rem: id nunc clamat: ilicet;
paratae lites: succurrendumst. DE. Eccum adest
communi' corruptela nostrum liberum.
MI. Tandem reprime iracundiam atque ad te redi.
DE. Repressi redii, mitto maledicta omnia:
rem ipsam putemu'. Dictum hoc inter nos fuit
(ex te adeo ortumst) ne tu curares meum
neue ego tuom? Responde. MI. Factumst, non nego.
DE. Quor nunc apud te potat? Quor recipis meum?
Quor emis amicam, Micio? Numqui minus
mihi idem ius aequomst esse? Quid mecumst tibi?
Quando ego tuom non curo, ne cum meum.
MI. Non aequom dici'. DE. Non? MI. Nam uetu' uerbum hoc quidemst,
communia esse amicorum inter se omnia.
DE. Facete! Nunc demum istaec nata oratiost?
MI. Ausculta paucis nisi molestumst, Demea.
Principio, si id te mordet, sumptum filii
quem faciunt, quaeso hoc facito tecum cogites:
tu illos duo olim pro re tolerabas tua,
quod sati' putabas tua bona ambobus fore,
et me tum uxorem credidisti scilicet
ducturum. Eandem illam rationem antiquam optine:
conserua quaere parce, fac quam plurumum
illis relinquas, gloriam tu istam optine.
Mea, quae praeter spem euenere, utantur sine.
De summa nil decedet: quod hinc accesserit
id de lucro putato esse omne. Haec si uoles
in animo uere cogitare, Demea,
et mihi et tibi et illis dempseris molestiam.
DE. Mitto rem: consuetudinem amborum ... MI. Mane:
scio; istuc ibam. multa in homine, Demea,
signa insunt ex quibu' coniectura facile fit,
duo quom idem faciunt saepe, ut possis dicere
"hoc licet inpune facere huic, illi non licet",
non quo dissimili' res sit sed quo is qui facit.
Quae ego inesse illis uideo, ut confidam fore
ita fit uolumu'. Video sapere intellegere, in loco
uereri, inter se amare: scire est liberum
ingenium atque animum: quouis illos tu die
redducas. At enim metuas ne ab re sint tamen
omissiores paullo. O noster Demea,
ad omnia alia aetate sapimus rectius
solum unum hoc uitium adfert senectus hominibus:
adtentiores sumus ad rem omnes quam sat est:
quod illos sat aetas acuet. DE. Ne nimium modo
bonae tuae istae nos rationes, Micio,
et tuos iste animus aequo' subuortat. MI. Tace
non fiet. Mitte iam istaec; da te hodie mihi:
exporge frontem. DE. Scilicet ita tempu' fert
faciundumst. Ceterum ego rus cras cum filio
cum primo luci ibo hinc. MI. De nocte censeo:
hodie modo hilarum te face. DE. Et istam psaltriam
una illuc mecum hinc abstraham. MI. Pugnaueris:
eo pacto prorsum illi adligaris filium.
Modo facito ut illam serues. DE. Ego istuc uidero,
atque ibi fauillae plena, fumi ac pollinis
coquendo sit faxo et molendo; praeter haec
meridie ipso faciam ut stipulam colligat:
tam excoctam reddam atque atram quam carbost. MI. Placet:
nunc mihi uidere sapere. Atque equidem filium
tum, etiam si nolit, cogam ut cum illa una cubet.
DE. Derides? Fortunatu's qui isto animo sies.
Ego sentio ... MI. Ah pergisne? DE. Iam iam desino.
MI. I ergo intro, et quoi reist ei rei [hilarum] hunc sumamus diem.
DEMEA
Numquam ita quisquam bene subducta ratione ad uitam fuit
quin res aetas usu' semper aliquid adportet noui,
aliquid moneat: ut illa quae te scisse credas nescias,
et quae tibi putaris prima, in experiundo ut repudies.
Quod nunc mi euenit; nam ego uitam duram quam uixi usque adhuc
iam decurso spatio omitto. Id quam ob rem? Re ipsa repperi
facilitate nil esse homini meliu' neque clementia.
Id esse uerum ex me atque ex fratre quoiuis facilest noscere.
Ill' suam semper egit uitam in otio, in conuiuiis,
clemens placidu, nulli laedere os, adridere omnibus;
sibi uixit, sibi sumptum fecit: omnes bene dicunt, amant.
Ego ille agresti' saeuo' tristi' parcu' truculentus tenax
duxi uxorem: quam ibi miseriam uidi! Nati filii,
alia cura. Heia autem, dum studeo illis ut quam plurumum
facerem, contriui in quaerundo uitam atque aetatem meam:
nunc exacta aetate hoc fructi pro labore ab eis fero,
odium; ille alter sine labore patria potitur commoda.
Illum amant, me fugitant; illi credunt consilia omnia,
illum diligunt, apud illum sunt ambo, ego desertu' sum;
illum ut uiuat optant, meam autem mortem exspectant scilicet.
Ita eos meo labore eductos maxumo hic fecit suos
paullo sumptu: miseriam omnem ego capio, hic potitur gaudia.
Age age, nunciam experiamur contra ecquid ego possiem
blande dicere aut benigne facere, quando hoc prouocat.
Ego quoque a meis me amari et magni pendi postulo:
si id fit dando atque obsequendo, non posteriores feram.
Deerit: id mea minime refert qui sum natu maxumus.
SYRVS DEMEA
SY. Heus Demea, orat frater ne abeas longius.
DE. Quis homo? O Syre noster, salue: quid fit? Quid agitur?
SY. Recte. DE. Optumest. (Iam nunc haec tria primum addidi
praeter naturam o noster, quid fit? Quid agitur?"
Seruom haud inliberalem praebes te et tibi
lubens bene faxim. SY. Gratiam habeo. DE. Atqui, Syre,
hoc uerumst et ipsa re experiere propediem.
GETA DEMEA (SYRVS)
GE. Era, ego huc ad hos prouiso quam mox uirginem
accersant. Sed eccum Demeam. Saluos sies.
DE. O qui uocare? GE. Geta. DE. Geta, hominem maxumi
preti te esse hodie iudicaui animo meo.
Nam is mihi profectost seruo' spectatus satis
quoi dominu' curaest, ita uti tibi sensi, Geta,
et tibi ob eam rem, siquid usus uenerit,
lubens bene faxim. (Meditor esse adfabilis,
et bene procedit.) GE. Bonus es quom haec existumas.
DE. Paullatim plebem primulum facio meam.
AESCHINVS DEMEA SYRVS GETA
AE. Occidunt mequidem dum nimi' sanctas nuptias
student facere: in adparando consumunt diem.
DE. Quid agitur, Aeschine? AE. Ehem, pater mi, tu hic eras?
DE. Tuos hercle uero et animo et natura pater,
qui te amat plus quam hosce oculos. Sed quor non domum
uxorem accersi'? AE. cupio; uerum hoc mihi moraest,
tibicina et hymenaeum qui cantent. DE. Eho
uin tu huic seni auscultare? AE. Quid? Demissa haec face,
hymenaeum turbas lampadas tibicinas,
atque hanc in horto maceriam iube dirui
quantum potest: hac transfer: unam fac domum;
transduce et matrem et familiam omnem ad nos. AE. Placet,
pater lepidissime. DE. (Euge! Iam lepidus uocor.
Fratri aedes fient peruiae, turbam domum
adducet, sumptu amittet multa: quid mea?
Ego lepidus ineo gratiam. Iube nunciam
dinumeret illi Babylo uiginti minas).
Syre, cessas ire ac facere? SY. Quid ago? DE. Dirue.
Tu illas abi et transduce. GE. Di tibi, Demea,
bene faciant, quom te uideo nostrae familiae
tam ex animo factum uelle. DE. Dignos arbitror.
Quid tu ais? AE. Sic opinor. DE. Multo rectiust
quam illam puerperam hac nunc duci per uiam
aegrotam. AE. Nil enim meliu' uidi, mi pater.
DE. Sic soleo. Sed eccum Micio egreditur foras.
MICIO DEMEA AESCHINVS
MI. Iubet frater? Vbi is est? tu iubes hoc, Demea?
DE. Ego uero iubeo et hac re et aliis omnibus
quam maxume unam facere nos hanc familiam,
colere adiuuare adiungere. AE. Ita quaeso, pater.
MI. Haud aliter censeo. DE. Immo hercle ita nobis decet.
Primum huius uxorist mater. MI. Est. Quid postea?
DE. Proba et modesta. MI. Ita aiunt. DE. Natu grandior.
MI. Scio. DE. Parere iamdiu haec per annos non potest;
nec qui eam respiciat quisquam est: solast.' MI. Quam hic rem agit?
DE. Hanc te aequomst ducere, et te operam ut fiat dare.
MI. Me ducere autem? DE. Te. MI. Me? DE. Te inquam. MI. Ineptis. DE. Si tu sis homo,
hic faciat. AE. Mi pater! MI. Quid tu autem huic, asine, auscultas? DE. Nil agis:
fieri aliter non potest. MI. Deliras. AE. Sine te exorem. Mi pater.
MI. Insanis: aufer. DE. Age, da ueniam filio. MI. Satin sanus es?
Ego nouo' maritus anno demum quinto et sexagensumo
fiam atque anum decrepitam ducam? Idne estis auctores mihi?
AE. face: promisi ego illis. MI. Promisti autem? De te largitor, puer.
DE. Age, quid siquid te maius oret? MI. Quasi non hoc sit maxumum.
DE. Da ueniam. AE. Ne grauare. DE. Fac, promitte. MI. Non omittitis?
AE. Non, nisi te exorem. MI. Vis est haec quidem. DE. Age prolixe, Micio.
MI. Etsi hoc mihi prauom ineptum absurdum atque alienum a uita mea
uidetur, si uos tanto opere istuc uolti, fiat. AE. Bene facis.
Merito te amo. DE. Verum ... (Quid ego dicam, hoc quom confit quod uolo?)
MI. Quid nunc quod restat? DE. Hegio - est his cognatu' proxumus
adfini' nobis, pauper: bene nos aliquid facere illi decet.
MI. Quid facere? DE. Agellist hic sub urbe paullum quod locitas foras:
huic demu' qui fruatur. MI. Paullum id autemst? DE. Si multumst, tamen
faciundumst: pro patre huic est, bonus est, noster est recte datur.
Postremo non meum illud uerbum facio quod tu, Micio,
bene et sapienter dixti dudum: "uitium commune omniumst
quod nimium ad rem in senecta adtenti sumus"? Hanc maculam nos decet
effugere. Et dictumst uere et re ipsa fieri oportet. MI. Gaudeo.
Quid istic? Dabitur quando quidem hic uolt. AE. Mi pater!
DE. Nunc tu germanu's pariter animo et corpore. (Suo sibi gladio hunc iugulo).
SYRVS DEMEA MICIO AESCHINVS
SY. Factumst quod iussisti, Demea.
DE. Frugi homo's. Ergo edepol hodie mea quidem sententia
iudico Syrum fieri esse aequom liberum. MI. Istunc liberum?
Quodnam ob factum? DE. Multa. SY. O noster Demea, edepol uir bonu's.
Ego istos uobis usque a pueris curaui ambo sedulo:
docui monui bene praecepi semper quae potui omnia.
DE. Res apparet. Et quidem porro haec, opsonare cum fide,
scortum adducere, adparare de die conuiuium:
non mediocris hominis haec sunt officia. SY. O lepidum caput!
DE. Postremo hodie in psaltria hac emunda hic adiutor fuit,
hic curauit: prodesse aequomst: alii meliores erunt.
Denique hic uolt fieri. MI. Vin tu hoc fieri? AE. Cupio. MI. Si quidem hoc
uolti': Syre, eho accede huc ad me: liber esto. SY. Bene facis.
Omnibu' gratiam habeo et seorsum tibi praeterea, Demea.
DE. Gaudeo. AE. Et ego. SY. Credo. Vtinam hoc perpetuom fiat, gaudium,
Phrygiam ut uxorem meam una mecum uideam liberam!
DE. Optumam quidem mulierem. SY. Et quidem tuo nepoti huius filio
hodie prima mammam dedit haec. DE. Hercle uero serio,
siquidem prima dedit, haud dubiumst quin emitti aequom siet.
MI. Ob eam rem? DE. Ob eam. Postremo a me argentum quantist sumito.
SY. Di tibi, Demea, omnes semper omnia optata offerant!
MI. Syre, processisti hodie pulchre. DE. Siquidem porro, Micio,
tu tuom officium facies atque huic aliquid paullum prae manu
dederis, unde utatur, reddet tibi cito. MI. Istoc uilius.
DE. Frugi homost. SY. Reddam hercle; da modo. AE. Age, pater! MI. Post consulam.
DE. Faciet. SY. O uir optume! AE. O pater mi festiuissime!
MI. Quid istuc? Quae res tam repente mores mutauit tuos?
"quod prolubium? Quae istaec subitast largitas?" DE. Dicam tibi:
ut id ostenderem, quod te isti facilem et festiuom putant,
id non fieri ex uera uita neque adeo ex aequo et bono,
sed ex adsentando indulgendo et largiendo, Micio.
Nunc adeo si ob eam rem uobis mea uita inuisa, Aeschine, est,
quia non iusta iniusta, prorsus omnia omnino obsequor,
missa facio: effundite emite, facite quod uobis lubet.
Sed si uolti' potiu', quae uos propter adulescentiam
minu' uideti', magis inpense cupiti', consulitis parum,
haec reprehendere et corrigere me et secundare in loco,
ecce me qui id faciam uobis. AE. Tibi, pater, permittimus:
plus scis quid opu' factost. Sed de fratre quid fiet? DE. Sino:
habeat: in istac finem faciat. MI. Istuc recte. CANTOR. Plaudite!