Testi della poesia latinaTesti della poesia latinaINCIPIT TERENTI ADELPHOE: ACTA LVDIS
FVNEBRIBVS L. AEMELIO PAVLO QVOS FECERE Q. FABIVS
MAXVMVS P. CORNELIVS AFRICANVS: EGERE L.
AMBIVIVS TVRPIO L. HATILIVS PRAENESTINVS:
MODOS FECIT FLACCVS CLAVDI TIBIIS SARRANIS
TOTA: GRAECA MENANDRV: FACTA VI M. CORNELIO
CETHEGO L. ANICIO GALLO COS.
C. SVLPICI APOLLINARIS
PERIOCHA
Duos cum heberet Demea adulescentulos,
dat Micioni fratri adoptandum Aeschinum,
sed Ctesiphonem retinet. Hunc citharistriae
lepore captum sub duro ac tristi patre
5frater celabat Aeschinus; famam rei,
amorem in sese transferebat; denique
fidicinam lenoni eripit. Vitiaverat
eidem Aeschinus civem Atticam pauperculam
fidemque dederat hanc sibi uxorem fore.
10Demea iurgare, graviter ferre; mox tamen
ut veritas patefactast, ducit Aeschinus
vitiatam, potitur Ctesipho citharistriam.
PERSONAE
(PROLOGVS), SOSTRATA MATRONA
MICIO SENEX, CANTHARA ANVS
DEMEA SENEX, GETA SERVOS
SANNIO LENO, HEGIO SENEX
AESCHINVS ADVLESCENS, DROMO PVER
BACCHIS MERETRIX, STEPHANIO PVER
PARMENO SERVOS, PAMPHILA VIRGO
SYRVS SERVOS, (CANTOR)
CTESIPHO ADVLESCENS
PROLOGVS
Postquam poeta sensit scripturam suam
ab iniquis observari, et advorsarios
rapere in peiorem partem quam acturi sumus,
indicio de se ipse erit, vos eritis iudices
5laudin an vitio duci factum oporteat.
Synapothnescontes Diphili comoediast:
eam Commorientis Plautu' fecit fabulam.
In Graeca adulescens est qui lenoni eripit
meretricem in prima fabula: eum Plautus locum
10reliquit integrum, eum hic locum sumpsit sibi
in Adelphos, verbum de verbo expressum extulit.
Eam nos acturi sumu' novam: pernoscite
furtumne factum existumetis an locum
reprehensum qui praeteritu' neglegentiast.
15Nam quod isti dicunt malevoli, homines nobilis
hunc adiutare adsidueque una scribere,
quod illi maledictum, vehemens esse existumant,
eam laudem hic ducit maxumam quom illis placet
qui vobis univorsis et populo placent,
20quorum opera in bello in otio in negotio
suo quisque tempore usust sine superbia.
Dehinc ne exspectetis argumentum fabulae,
senes qui primi venient i partem aperient,
in agendo partem ostendent. Facite aequanimitas
25poetae ad scribendum augeat industriam.
ACTVS I
MICIO
Storax! - Non rediit hac nocte a cena Aeschinus
neque servolorum quisquam qui advorsum ierant.
Profecto hoc vere dicunt: si absis uspiam
aut ibi si cesses, evenire ea satius est
30quae in te uxor dicit et quae in animo cogitat
irata quam illa quae parentes propitii.
Uxor, si cesses, aut te amare cogitat
aut tete amari aut potare atque animo obsequi
et tibi bene esse soli, quom sibi sit male.
35Ego quia non rediit filius quae cogito et
quibu' nunc sollicitor rebu'! Ne aut ille alserit
aut uspiam ceciderit aut praefregerit
aliquid. Vah quemquamne hominem in animo instituere aut
parare quod sit carius quam ipsest sibi!
40Atque ex me hic natu' non est sed ex fratre. Is adeo
dissimili studiost iam inde ab adulescentia:
ego hanc clementem vitam urbanam atque otium
secutu' sum et, quod fortunatum isti putant,
uxorem, numquam habui. Ille contra haec omnia:
45ruri agere vitam; semper parce ac duriter
se habere; uxorem duxit; nati filii
duo; inde ego hunc maiorem adoptavi mihi;
eduxi a parvolo; habui amavi pro meo;
in eo me oblecto, solum id est carum mihi.
50Ille ut item contra me habeat facio sedulo:
do praetermitto, non necesse habeo omnia
pro meo iure agere; postremo, alii clanculum
patres quae faciunt, quae fert adulescentia,
ea ne me celet consuefeci filium.
55Nam qui mentiri aut fallere institerit patrem aut
audebit, tanto magis audebit ceteros.
Pudore et liberalitate liberos
retinere satius esse credo quam metu.
Haec fratri mecum non conveniunt neque placent.
60Venit ad me saepe clamitans "quid agi', Micio?
Quor perdis adulescentem nobis? Quor amat?
Quor potat? Quor tu his rebu' sumptum suggeris,
vestitu nimio indulges? Nimium ineptus es".
Nimium ipse durust praeter aequomque et bonum,
65et errat longe mel quidem sententia
qui imperium credat gravius esse aut stabilius
vi quod fit quam illud quod amicitia adiungitur.
Mea sic est ratio et sic animum induco meum:
malo coactu' qui suom officium facit,
70dum id rescitum iri credit, tantisper cavet;
si sperat fore clam, rursum ad ingenium redit.
Ill' quem beneficio adiungas ex animo facit,
studet par referre, praesens absensque idem erit.
Hoc patriumst, potiu' consuefacere filium
75sua sponte recte facere quam alieno metu
hoc pater ac dominus interest. Hoc qui nequit
fateatur nescire imperare liberis.
Sed estne hic ipsu' de quo agebam? Et certe is est.
Nescioquid tristem video: credo, iam ut solet
80iurgabit. Salvom te advenire, Demea, gaudemus.
DEMEA MICIO
DE. Ehem opportune: te ipsum quaerito.
MI. Quid tristis es? DE. Rogas me ubi nobis Aeschinus
siet? Quid tristis ego sum? MI. Dixin hoc fore?
Quid fecit? DE. Quid ille fecerit? Quem neque pudet
85quicquam neque metuit quemquam neque legem putat
tenere se ullam. Nam illa quae antehac facta sunt
omitto: modo quid dissignavit? MI. Quidnam id est?
DE. Fores effregit atque in aedis inruit
alienas; ipsum dominum atque omnem familiam
90mulcavit usque ad mortem; eripuit mulierem
quam amabat: clamant omnes indignissume
factum esse. Hoc advenienti quot mihi, Micio,
dixere! In orest omni populo. Denique,
si conferendum exemplumst, non fratrem videt
95rei dare operam, ruri esse parcum ac sobrium?
Nullum huiu' simile factum. Haec quom illi, Micio,
dico, tibi dico: tu illum corrumpi sinis.
MI. Homine imperito numquam quicquam iniustiust,
qui nisi quod ipse fecit nil rectum putat.
100DE. Quorsum istuc? MI. Quia tu, Demea, haec male iudicas.
Non est flagitium, mihi crede, adulescentulum
scortari neque potare: non est; neque fores
effringere. Haec si neque ego neque tu fecimus,
non siit egestas facere nos. Tu nunc tibi
105id laudi duci' quod tum fecisti inopia?
iniuriumst; nam si esset unde id fieret,
faceremus. Et tu illum tuom, si esses homo,
sineres nunc facere dum per aetatem decet
potius quam, ubi te exspectatum eiecisset foras,
110alieniore aetate post faceret tamen.
DE. Pro Iuppiter, tu homo adigi' me ad insaniam
non est flagitium facere haec adulescentulum? MI. Ah
ausculta, ne me optundas de hac re saepius:
tuom filium dedisti adoptandum mihi;
115is meus est factu': siquid peccat, Demea,
mihi peccat; ego illi maxumam partem fero.
Opsonat potat, olet unguenta: de meo;
amat: dabitur a me argentum dum erit commodum;
ubi non erit fortasse excludetur foras.
120Fores effregit: restituentur; discidit
vestem: resarcietur; et - dis gratia - est
unde haec fiant, et adhuc non molesta sunt.
Postremo aut desine aut cedo quemuis arbitrum:
te plura in hac re peccare ostendam. DE. Ei mihi,
125pater esse disce ab aliis qui vere sciunt.
MI. Natura te illi pater es, consiliis ego.
DE. Tun consulis quicquam? MI. Ah, si pergis, abiero.
DE. Sicin agis? MI. An ego totiens de eadem re audiam?
DE. Curaest mihi. MI. At mihi curaest. Verum, Demea,
130curemus aequam uterque partem: tu alterum,
ego item alterum; nam ambos curare propemodum
reposcere illumst quem dedisti. DE. Ah Micio!
MI. Mihi sic videtur. DE. Quid istic? Si tibi istuc placet,
profundat perdat pereat; nil ad me attinet.
135Iam si verbum unum posthac ... MI. Rursum, Demea,
irascere? DE. An non credi'? Repeto quem dedi?
aegrest; alienu' non sum; si obsto ... em desino.
Unum vis curem: curo; et est dis gratia
quom ita ut volo est. Iste tuos ipse sentiet
140posteriu' nolo in illum graviu' dicere.
MICIO
Nec nil neque omnia haec sunt quae dicit: tamen
non nil molesta haec sunt mihi; sed ostendere
me aegre pati illi nolui. Nam itast homo:
quom placo, advorsor sedulo et deterreo;
145tamen vix humane patitur; verum si augeam
aut etiam adiutor siem eius iracundiae,
insaniam profecto cum illo. Etsi Aeschinus
non nullam in hac re nobis facit iniuriam.
Quam hic non amavit meretricem? Aut quoi non dedit
150aliquid? Postremo nuper (credo iam omnium
taedebat) dixit velle uxorem ducere.
Sperabam iam defervisse adulescentiam:
gaudebam. Ecce autem de integro! Nisi, quidquid est,
volo scire atque hominem convenire, si apud forumst.
ACTVS II
SANNIO AESCHINVS PARMENO (BACCHIS)
155SA. Obsecro, populares, ferte misero atque innocenti auxilium,
subuenite inopi. AE. Otiose: nunciam ilico hic consiste.
Quid respectas? Nil periclist: numquam dum ego adero hic te tanget.
SA. Ego istam invitis omnibus.
AE. Quamquamst scelestu' non committet hodie umquam iterum ut vapulet.
160SA. Aeschine, audi ne te ignarum fuisse dicas meorum morum:
leno ego sum. AE. Scio. SA. At ita ut usquam fuit fide quisquam optuma.
Tu quod te posteriu' purges hanc iniuriam mi nolle
factam esse, huius non faciam. Crede hoc, ego meum ius persequar
neque tu verbis solves umquam quod mihi re male feceris.
165Novi ego vostra haec: "nollem factum: iusiurandum dabitur te esse
indignum iniuria hac" - indignis quom egomet sim acceptus modis.
AE. Abi prae strenve ac fores aperi. SA. Ceterum hoc nihili facis?
AE. I intro nunciam. SA. Enim non sinam. AE. Accede illuc, Parmeno
(nimium istoc abisti), hic propter hunc adsiste: em sic volo.
170Cave nunciam oculos a meis oculis quoquam demoveas tuos
ne mora sit, si innuerim, quin pugnu' continuo in mala haereat.
SA. Istuc volo ergo ipsum experiri. AE. Em serva. PA. Omitte mulierem.
SA. O facinus indignum! AE. Geminabit nisi caves. SA. Ei, miseriam!
AE. Non innueram; verum in istam partem potiu' peccato tamen.
175I nunciam. - SA. Quid hoc reist? Regnumne, Aeschine, hic tu possides?
AE. Si possiderem, ornatus esses ex tuis virtutibus.
SA. Quid tibi rei mecumst? AE. Nil. SA. Quid? Nostin qui sim? AE. Non desidero.
SA. Tetigin tui quicquam? AE. Si attigisses, ferres infortunium.
SA. Qui tibi magis licet meam habere pro qua ego argentum dedi?
180Responde. AE. Ante aedis non fecisse erit melius hic convicium;
nam si molestu' pergis esse, iam intro abripiere atque ibi
usque ad necem operiere loris. SA. Loris liber? AE. Sic erit.
SA. O hominem inpurum! Hicin libertatem aiunt esse aequam omnibus?
AE. Si sati' iam debacchatus es, leno, audi si vis nunciam.
185SA. Egon debacchatu' sum autem an tu in me? AE. Mitte ista atque ad rem redi.
SA. Quam rem? Quo redeam? AE. Iamne me vis dicere id quod id te attinet?
SA. Cupio, modo aequi aliquid. AE. Vah leno iniqua me non volt loqui.
SA. Leno sum, fateor, pernicies communis adulescentium,
periuru', pesti'; tamen tibi a me nulla est orta iniuria.
190AE. Nam hercle etiam hoc restat. SA. Illuc quaeso redi quo coepisti, Aeschine.
AE. Minis viginti tu illam emisti (quae res tibi vortat male!):
argenti tantum dabitur. SA. Quid si ego tibi illam nolo vendere?
Coges me? AE. Minime. SA. Namque id metui ... AE. Neque vendundam censeo
quae liberast; nam ego liberali illam adsero causa manu.
195Nunc vide utrum vis, argentum accipere an causam meditari tuam.
delibera hoc dum ego redeo, leno.
SANNIO
Pro supreme Iuppiter, minime miror qui insanire occipiunt ex iniuria.
Domo me eripuit, verberavit; mi invito abduxit meam
(ob male facta haec tantidem emptam postulat sibi tradier);
200homini misero plus quingentos colaphos infregit mihi.
Verum enim quando bene promeruit, fiat: suom ius postulat.
Age, iam cupio si modo argentum reddat. Sed ego hoc hariolor:
ubi me dixero dare tanti, testis faciet ilico
vendidisse me; de argento - somnium: "mox; cras redi".
205Id quoque possum ferre si modo reddat, quamquam iniuriumst.
Verum cogito id quod res est: quando eum quaestum occeperis,
accipiunda et mussitanda iniuria adulescentiumst.
Sed nemo dabit: frustra egomet mecum has rationes puto.
SYRVS SANNIO
SY. Tace, egomet conveniam iam ipsum: cupide accipiat faxo atque etiam
210bene dicat secum esse actum. - Quid istuc, Sanniost quod te audio
nescioquid concertasse cum ero? SA. Numquam vidi iniquius
certationem comparatam quam haec hodie inter nos fuit
ego vapulando, ill' verberando, usque ambo defessi sumus.
SY. Tua culpa. SA. Quid agerem? SY. Adulescenti morem gestum oportuit.
215SA. Qui potui meliu' qui hodie usque os praebui? SY. Age, scis quid loquar:
pecuniam in loco neglegere maxumum interdumst lucrum. Hui
metuisti, si nunc de tuo iure concessisses paullulum atque
adulescenti esses morigeratus, hominum homo stultissime,
ne non tibi istuc feneraret? SA. Ego spem pretio non emo.
220SY. Numquam rem facies: abi, nescis inescare homines, Sannio.
SA. Credo istuc melius esse; verum ego numquam adeo astutus fui
quin quidquid possem mallem auferre potius in praesentia.
SY. Age, novi tuom animum: quasi iam usquam tibi sint viginti minae
dum huic obsequare; praeterea autem te aiunt proficisci Cyprum. SA. Hem.
225SY. Coemisse hinc quae illuc veheres multa, navem conductam: hoc, scio,
animu' tibi pendet. ubi illinc, spero, redieris tamen, hoc ages.
SA. Nusquam pedem! Perii hercle: hac illi spe hoc inceperunt. SY. Timet:
inieci scrupulum homini. SI. O scelera: illuc vide
ut in ipso articulo oppressit. Emptae mulieres
230complures et item hinc alia quae porto Cyprum.
Nisi eo ad mercatum venio, damnum maxumumst.
Nunc si hoc omitto, actum agam ubi illinc rediero;
nil est; refrixerit res -nunc demum venis?
Quor passu's? Ubi eras?" Ut iit satius perdere
235quam hic nunc manere tam diu aut tum persequi.
SY. Iamne enumerasti quot ad te rediturum putes?
SA. Hoccin illo dignumst? Hoccin incipere Aeschinum,
per oppressionem ut hanc mi eripere postulet!
SY. Labascit: unum hoc habeo. Vide si sati' placet:
240quam venias in periclum, Sannio,
servesne an perdas totum, dividuom face;
minas decem conradet alicunde. SA. Ei mihi,
etiam de sorte nunc venio in dubium miser?
Pudet nil? Omnis dentis labefecit mihi,
245praeterea colaphis tuber est totum caput
etiam insuper defraudet? Nusquam abeo. SY. Ut lubet.
Numquid vis quin abeam? SA. Immo hercle hoc quaeso, Syre:
utut haec sunt acta, potiu' quam litis sequar,
meum mihi reddatur saltem quanti emptast, Syre.
250Scio te non usum antehac amicitia mea:
memorem me dices esse et gratum. SY. Sedulo
faciam. Sed Ctesiphonem video: laetus est
de amica. SA. Quid quod te oro? SY. Paullisper mane.
CTESIPHO SANNIO SYRVS
CT. Abs quivis homine, quom est opus, beneficium accipere gaudeas;
255verum enimuero id demum iuvat si quem aequomst facere is bene facit.
O frater, frater, quid ego nunc te laudem? Sati' certo scio,
numquam ita magnifice quicquam dicam id virtus quin superet tua.
Itaque unam hanc rem mi habere praeter alios praecipuam arbitror,
fratrem, hominem neminem esse primarum artium mage principem.
260SY. O Ctesipho. CT. O Syre, Aeschinus ubist? SY. Ellum, te exspectat domi. CT. Hem.
SY. Quid est? CT. Quid sit? illius opera, Syre, nunc vivo. Festivom caput;
quin omnia sibi post putarit esse prae meo commodo;
maledicta famam meum laborem et peccatum in se transtulit.
Nil pote supra. Quidnam fori' crepuit? SY. Mane mane; ipse exit foras.
AESCHINVS CTESIPHO SYRVS SANNIO
265AE. Ubi est ill' sacrilegus? SA. Me quaerit. Num quid nam ecfert? occidi:
nil video. AE. Ehem opportune: te ipsum quaero: quid fit, Ctesipho?
in tutost omni' res: omitte vero tristitiem tuam.
CT. Ego illam hercle vero omitto quiquidem te habeam fratrem: o mi Aeschine,
o mi germane! Ah vereor coram in os te laudare amplius,
270ne id adsentandi mage quam quo habeam gratum facere existumes.
AE. Age, inepte, quasi nunc non norimu' nos inter nos, Ctesipho.
Hoc mihi dolet, nos paene sero scisse et paene in eum locum
redisse ut, si omnes cuperent, nil tibi possent auxiliarier.
CT. Pudebat. AE. Ah stultitiast istaec, non pudor. Tam ob parvolam
275rem paene e patria! Turpe dictu. Deos quaeso ut istaec prohibeant.
CT. Peccavi. AE. Quid ait tandem nobis Sannio? SY. Iam mitis est.
AE. Ego ad forum ibo ut hunc absolvam; te intro ad illam, Ctesipho.
SA. Syre, insta. SY. Eamu'; namque hic properat in Cyprum. SA. Ne tam quidem
quam vis: etiam maneo otiosus hic. SY. Reddetur; ne time.
280SA. At ut omne reddat. SY. Omne reddet; tace modo ac sequere hac. SA. Sequor.
CT. Heus heus Syre. SY. Em quid est? CT. Obsecro hercle te, hominem istum inpurissimum
quam primum absolvitote ne, si magis irritatus siet,
aliqua ad patrem hoc permanet atque ego tum perpetuo perierim.
SY. Non fiet; bono animo esto; tu cum illa intu' te oblecta interim
285et lectulos iube sterni nobis et parari cetera.
Ego iam transacta re convortam me domum cum opsonio.
CT. Ita quaeso. Quando hoc bene successit, hilare[m] hunc sumamus diem.
ACTVS III
SOSTRATA CANTHARA
SO. Obsecro, mea nutrix, quid nunc fiet? CA. Quid fiet, rogas?
Recte edepol spero. Modo dolores, mea tu, occipiunt primulum
290iam nunc times, quasi numquam adfueris, numquam tute pepereris?
SO. Miseram me, neminem habeo (solae sumu'; Geta autem hic non adest)
nec quem ad obstetricem mittam, nec qui accersat Aeschinum.
CA. Pol is quidem iam hic aderit; nam numquam unum intermittit diem
quin semper veniat. SO. solu' mearum miseriarumst remedium.
295CA. E re nata meliu' fieri haud potuit quam factumst, era,
quando vitium oblatumst, quod ad illum attinet potissimum,
talem, tali genere atque animo, natum ex tanta familia.
SO. Ita pol est ut dici': salvo' nobis deos quaeso ut siet.
GETA SOSTRATA CANTHARA
GE. Nunc illud est quom, si omnia omnes sua consilia conferant
300atque huic malo salutem quaerant, auxili nil adferant,
quod mihique eraeque filiaeque erilist. Vae misero mihi!
tot res repente circumuallant se unde emergi non potest:
vis egestas iniustitia solitudo infamia.
Hoccin saeclum! O scelera, o genera sacrilega, o hominem inpium!
305SO. me miseram, quidnam est quod sic video timidum et properantem Getam?
GE. Quem neque fides neque iusiurandum neque illum misericordia
repressit neque reflexit neque quod partus instabat prope
quoi miserae indigne per vim vitium obtulerat. SO. Non intellego
satius quae loquitur. CA. Propius obsecro accedamu', Sostrata. GE. Ah
310me miserum, vix sum compos animi, ita ardeo iracundia.
Nil est quod malim quam illam totam familiam dari mi obviam,
ut ego iram hanc in eos evomam omnem, dum aegritudo haec est recens.
Satis mihi id habeam supplici dum illos ulciscar modo.
Seni animam primum exstinguerem ipsi qui illud produxit scelus;
315tum autem Syrum inpulsorem, vah, quibus illum lacerarem modis!
sublime medium primum arriperem et capite in terra statuerem,
ut cerebro dispergat viam;
adulescenti ipsi eriperem oculos, post haec praecipitem darem;
ceteros - ruerem agerem raperem tunderem et prosternerem.
320Sed cesso eram hoc malo inpertiri propere ? SO. Revocemus: Geta. GE. Hem
quisqui's, sine me. SO. Ego sum Sostrata. GE. Ubi east? Te ipsam quaerito.
SO.. Te exspecto; oppido opportune te obtulisti mi obviam.
(GE.) era ... SO. Quid est? Quid trepidas? GE. Ei mihi! CA. Quid festinas, mi Geta?
Animam recipe. GE. Prorsu' ... SO. Quid istuc "prorsus" ergost? GE. Periimus;
325actumst. SO. Eloquere obsecro te quid sit. GE. Iam ... SO. quid "iam", Geta?
GE. Aeschinus ... SO. Quid is ergo? GE. Alienus est ab nostra familia. SO. Hem
perii. Quare? GE. Amare occepit aliam. SO. vae miserae mihi!
GE. Neque id occulte fert, ab lenone ipsus eripuit palam.
SO. Satin hoc certumst? GE. Certum; hisce oculis egomet vidi, Sostrata. SO. Ah
330me miseram! Quid iam credas aut quoi credas? Nostrumne Aeschinum,
nostram vitam omnium, in quo nostrae spes opesque omnes sitae
erant? Qui sine hac iurabat se unum numquam victurum diem?
Qui' se in sui gremio positurum puerum dicebat patris,
ita obsecraturum ut liceret hanc sibi uxorem ducere?
335GE. Era, lacrumas mitte ac potiu' quod ad hanc rem opus est porro prospice:
patiamurne an narremu' quoipiam? CA. Au au, mi homo, sanun es?
An hoc proferendum tibi videtur esse? GE. Miquidem non placet.
Iam primum illum alieno animo a nobis esse res ipsa indicat.
Nunc si hoc palam proferimus ille infitias ibit, sat scio:
340tua fama et gnatae vita in dubium veniet. Tum si maxume
fateatur, quom amat aliam, non est utile hanc illi dari.
Quapropter quoquo pacto tacitost opus. SO. Ah minime gentium:
non faciam. GE. Quid ages? SO. Proferam. CA. Hem, mea Sostrata, vide quam rem agis.
SO. Peiore res loco non potis est esse quam in quo nunc sitast.
345Primum indotatast ; tum praeterea, quae secunda ei dos erat,
periit: pro virgini dari nuptum non potest. Hoc relicuomst:
si infitias ibit, testi' mecum est anulus quem miserat.
Postremo, quando ego conscia mihi sum a me culpam esse hanc procul
neque pretium neque rem ullam intercessisse illa aut me indignam, Geta,
350experiar. GE. Quid istic? Cedo ut meliu' dicas. SO. Tu, quantum potest,
abi atque Hegioni cognato huiu' rem enarrato omnem ordine;
nam is nostro Simulo fuit summus et nos coluit maxume.
GE. Nam hercle aliu' nemo respiciet nos. SO. Propera tu, mea Canthara,
curre, obstetricem accerse, ut quom opu' sit ne in mora nobis siet.
DEMEA SYRVS DROMO
355DE. Disperii! Ctesiphonem audivi filium
una fuisse in raptione cum Aeschino.
Id misero restat mihi mali si illum potest,
qui aliquoi reist, etiam eum id nequitiem adducere.
Ubi ego illum quaeram? Credo abductum in ganeum
360aliquo: persuasit ille inpuru', sat scio.
sed eccum Syrum ire video: hinc scibo iam ubi siet.
Atque hercle hic de grege illost: si me senserit
eum quaeritare, numquam dicet carnufex.
Non ostendam id me velle. SY. Omnem rem modo seni
365quo pacto haberet enarramus ordine:
nil quicquam vidi laetius. DE. Pro Iuppiter,
hominis stultitiam! SY. Conlaudavit filium;
mihi, qui id dedissem consilium, egit gratias.
DE. Disrumpor! SY. Argentum adnumeravit ilico;
370dedit praeterea in sumptum dimidium minae;
id distributum sane est ex sententia. DE. Em
huic mandes siquid recte curatum velis!
SY. Ehem Demea, haud aspexeram te. Quid agitur?
DE. Quid agatur? Vostram nequeo mirari satis
375rationem. SY. Est hercle inepta, ne dicam dolo, atque
absurda. Piscis ceteros purga, Dromo;
gongrum istum maxumum in aqua sinito ludere
tantisper: ubi ego venero, exossabitur;
priu' nolo. DE. Haecin flagitia! SY. Miquidem non placent
380et clamo saepe. Salsamenta haec, Stephanio,
fac macerentur pulchre. DE. Di vostram fidem,
utrum studione id sibi habet an laudi putat
fore si perdiderit gnatum? Vae misero mihi!
Videre videor iam diem illum quom hinc egens
385profugiet aliquo militatum. SY. O Demea,
istuc est sapere, non quod ante pedes modost
videre sed etiam illa quae futura sunt
prospicere. DE. Quid? Istaec iam penes vos psaltriast?
SY. Ellam intus. DE. Eho in domist habituru'? SY. Credo, ut est
390dementia. DE. Haecin fieri! SY. Inepta lenitas
patris et facilitas prava. DE. Fratri' me quidem
pudet pigetque. SY. Nimium inter vos, Demea, ac
(non quia ades praesens dico hoc) pernimium interest.
Tu quantu' quantu's nil nisi sapientia es,
395ill' somnium. Sineres vero illum tu tuom
facere haec? DE. Sinerem illum? Aut non sex totis mensibus
prius olfecissem quam ille quicquam coeperet?
SY. Vigilantiam tuam tu mihi narras? DE. Sic siet
modo ut nunc est quaeso. SY. Ut quisque suom volt esse itast.
400DE. Quid eum? Vidistin hodie? SY. Tuomne filium?
(Abigam hunc rus.) Iamdudum aliquid ruri agere arbitror.
DE. Satin scis ibi esse? SY. Oh qui egomet produxi. DE. Optumest:
metui ne haereret hic. SY. Atque iratum admodum.
DE. Quid autem? SY. Adortust iurgio fratrem apud forum
405de psaltria ista. DE. Ain vero? SY. Vah nil reticuit.
Nam ut numerabatur forte argentum, intervenit
homo de inproviso: coepit clamare "Aeschine,
haecin flagitia facere te haec te admittere
indigna genere nostro"! DE. Oh lacrumo gaudio!
410SY. "Non tu hoc argentum perdi' sed vitam tuam".
DE. Salvos sit! Spero, est simili' maiorum suom. SY. Hui!
DE. Syre, praeceptorum plenust istorum ille. SY. Phy!
Domi habuit unde disceret. DE. Fit sedulo:
nil praetermitto; consuefacio; denique
415inspicere, tamquam in speculum, in vitas omnium
iubeo atque ex aliis sumere exemplum sibi:
"hoc facito". SY. Recte sane. DE. "Hoc fugito". SY. Callide.
DE. "Hoc laudist". SY. Istaec res est. DE. "Hoc vitio datur".
SY. Probissime. DE. Porro autem ... SY. Non hercle otiumst
420nunc mi auscultandi. Piscis ex sententia
nactus sum: i mihi ne corrumpantur cautiost.
Nam id nobis tam flagitiumst quam illa, Demea,
non facere vobis quae modo dixti; et quod queo
conservis ad eundem istunc praecipio modum:
425"hoc salsumst, hoc adustumst, hoc lautumst parum;
illud recte: iterum sic memento". Sedulo
moneo quae possum pro mea sapientia:
postremo, tamquam in speculum, in patinas, Demea,
inspicere iubeo et moneo quid facto usu' sit.
430Inepta haec esse nos quae facimus sentio;
verum quid facias? Ut homost ita morem geras.
Numquid vis? DE. Mentem vobis meliorem dari.
SY. Tu rus hinc ibi'? DE. Recta. SY. Nam quid tu hic agas,
ubi siquid bene praecipias nemo obtemperat?
DEMEA
435Ego vero hinc abeo, quando is quam ob rem huc veneram
rus abiit: illum curo unum, ille ad me attinet
quando ita volt frater, de istoc ipse viderit.
Sed quis illic est procul quem video? Estne Hegio
tribuli' noster? Si sati' cerno is herclest. Vaha
440homo amicu' nobis iam inde a puero (o di boni,
ne illiu' modi iam magna nobis civium
paenuriast), homo antiqua virtute ac fide
haud cito mali quid ortum ex hoc sit publice.
Quam gaudeo! Ubi etiam huiu' generi' reliquias
445restare video, [u]ah vivere etiam nunc lubet.
Opperiar hominem hic ut salutem et conloquar.
HEGIO DEMEA GETA (PAMPHILA)
HE. Pro di inmortales, facinus indignum, Geta!
Quid narras! GE. Sic est factum. HE. Ex illan familia
tam inliberale facinus esse ortum! Aeschine,
450pol haud paternum istuc dedisti. DE. Videlicet
de psaltria hac audivit: id illi nunc dolet
alieno, pater is nihili pendit. Ei mihi!
Utinam hic prope adesset alicubi atque audiret haec!
HE. Nisi facient quae illos aequomst, haud sic auferent.
455GE. In te spes omnis, Hegio, nobis sitast:
te solum habemu', tu es patronu', tu pater:
ille tibi moriens nos commendavit senex:
si deseris tu periimus. HE. Cavi dixeris
neque faciam neque me sati' pie posse arbitror.
460DE. Adibo. Salvere Hegionem plurumum
iubeo. HE. Oh te quaerebam ipsum: salve, Demea.
DE. Quid autem? HE. Maior filius tuos Aeschinus,
quem fratri adoptandum dedisti, neque boni
neque liberalis functus officiumst viri.
465DE. Quid istuc est? HE. Nostrum amicum noras Simulum atque
aequalem. DE. Quidni? HE. Filiam eius virginem
vitiavit. DE. Hem. HE. Mane: nondum audisti, Demea,
quod est gravissimum. DE. An quid est etiam amplius?
HE. Vero amplius; nam hoc quidem ferundum aliquo modost:
470persuasit nox amor vinum adulescentia:
humanumst. Ubi scit factum, ad matrem virginis
venit ipsus ultro lacrumans orans obsecrans
fidem dans, iurans se illam ducturum domum.
Ignotumst tacitumst creditumst. Virgo ex eo
475compressu gravida factast (mensi' decumus est);
ill' bonu' vir nobis psaltriam, si dis placet,
paravit quicum vivat, illam deserit.
DE. Pro certo tu istaec dici'? HE. Mater virginis
in mediost, ipsa virgo, res ipsa, hic Geta
480praeterea, ut captust servolorum, non malus
neque iners: alit illas, solus omnem familiam
sustentat: hunc abduce vinci, quaere rem.
GE. Immo hercle extorque, nisi ita factumst, Demea.
postremo non negabit: coram ipsum cedo.
485DE. Pudet: nec quid agam nec quid huic respondeam
scio. (PA. Intus) miseram me, differor doloribus!
Iuno Lucina, fer opem! Serva me obsecro! HE. Hem
num nam illa quaeso parturit? GE. Certe, Hegio. HE. Em
illaec fidem nunc vostram inplorat, Demea:
490quod vos vis cogit id voluntate impetret.
Haec primum ut fiant deos quaeso ut vobis decet.
Sin aliter animu' voster est, ego, Demea,
summa vi defendam hanc atque illum mortuom.
Cognatu' mihi erat: una a pueris parvolis
495sumus educti; una semper militiae et domi
fuimus; paupertatem una pertulimus gravem.
quapropter nitar faciam experiar, denique
animam relinquam potiu' quam illas deseram.
quid mihi respondes? DE. Fratrem conveniam, Hegio;
is quod mi de hac re dederit consilium id sequar.
500HE. Sed, Demea, hoc tu facito cum animo cogites:
quam vos facillime agiti', quam estis maxume
potentes dites fortunati nobiles,
tam maxume vos aequo animo aequa noscere
oportet, si vos volti' perhiberi probos.
505DE. Redito: fient quae fieri aequomst omnia.
HE. Decet te facere. Geta, duc me intro ad Sostratam.
DE. Non me indicente haec fiunt: utinam hic sit modo
defunctum! Verum nimia illaec licentia
profecto evadit in aliquod magnum malum.
510Ibo ac requiram fratrem ut in eum haec evomam.
HEGIO
Bono animo fac sis, Sostrata, et istam quod potes
fac consolere. Ego Micionem, si apud forumst,
conveniam atque ut res gestast narrabo ordine
si est facturus ut sit officium suom,
515faciat; sin aliter de hac re est eius sententia,
respondeat mi, ut quid agam quam primum sciam.
ACTVS IV
CTESIPHO SYRVS
CT. Ain patrem hinc abisse rus? SY. Iamdudum. CT. Dic sodes. ST. Apud villamst:
nunc quom maxume operis aliquid facere credo. CT. Utinam quidem!
Quod cum salute eius fiat, ita se defetigarit velim
520Ut triduo hoc perpetuo prorsum e lecto nequeat surgere.
SY. Ita fiat, et istoc siqui potis est rectius. CT. Ita; nam hunc diem
misere nimi' cupio, ut coepi, perpetuom in laetitia degere.
Et illud rus nulla alia causa tam male odi nisi quia propest:
quod si abesset longius,
525priu' nox oppressisset illi quam huc revorti posset iterum.
Nunc ubi me illi non videbit, iam huc recurret, sat scio:
rogitabit me ubi fuerim: "ego hodie toto non vidi die".
Quid dicam? SY. Nilne in mentemst? CT. Numquam quicquam. SY. Tanto nequior.
Cliens amicus hospes nemost vobis? CT. Sunt: quid postea?
530SY. Hisce opera ut data sit? CT. Quae non data sit? Non potest fieri. SY. Potest.
CT. Interdius; sed si hic pernocto, causae quid dicam, Syre?
SY. Vah quam vellem etiam noctu amicis operam mos esset dari!
Quin tu otiosus esto: ego illius sensum pulchre calleo.
Quom fervit maxume, tam placidum quam ovem reddo. CT. Quomodo?
535SY. Laudarier te audit lubenter: facio te apud illum deum;
virtutes narro. CT. Meas? SY. Tuas: homini ilico lacrumae cadunt
quasi puero gaudio. Em tibi autem! CT. Quidnamst? SY. Lupus in fabula.
CT. Pater est? SY. Ipsust. CT. Syre, quid agimu'? SY. Fuge modo intro; ego videro.
CT. Siquid rogabit, nusquam tu me: audistin? SY. Potin ut desinas?
DEMEA CTESIPHO SYRVS
540DE. Ne ego homo sum infelix: primum fratrem nusquam invenio gentium;
praeterea autem, dum illum quaero, a villa mercennarium
vidi: is filium negat esse rure. Nec quid agam scio.
CT. Syre. SY. Quid est? CT. Men quaerit? SY. Verum CT. Perii. SY. Quin tu animo bono es.
DE. Quid hoc, malum, infelicitatis" Nequeo sati' decernere;
545nisi me credo huic esse natum rei, ferundis miseriis.
Primu' sentio mala nostra, primu' rescisco omnia,
primu' porro obnuntio, aegre solu' siquid fit fero.
SY. Rideo hunc: primum ait se scire: is solu' nescit omnia.
DE. Nunc redeo, si forte frater redierit viso. CT. Syre,
550obsecro vide ne ille huc prorsu' se inruat. SY. Etiam taces?
Ego cavebo. CT. Numquam hercle ego hodie istuc committam tibi;
nam me iam in cellam aliquam cum illa concludam: id tutissimumst.
SY. Age, tamen ego hunc amovebo. DE. Sed Eccum sceleratum Syrum.
SY. Non hercle hic qui volt durare quisquam, si sic fit, potest.
555Scire equidem volo quot mihi sint domini: quae haec est miseria?
DE. Quid ille gannit? Quid volt? Quid ais, bone vir? Est frater domi?
SY. Quid, malum, "bone vir" mihi narras? Equidem perii. DE. Quid tibist?
SY. Rogitas? Ctesipho me pugnis miserum et istam psaltriam
usque occidit. DE. Hem quid narras? SY. Em vide ut discidit labrum.
560DE. Quam ob rem? SY. Me inpulsore hanc emptam esse ait. DE. Non tu eum rus hinc modo
produxe aibas? SY. Factum; verum venit post insaniens:
nil pepercit. Non puduisse verberare hominem senem!
Quem ego modo puerum tantillum in manibu' gestavi meis.
DE. Laudo: Ctesipho, patrissas: abi, virum te iudico.
565SY. Laudas? Ne ille continebit posthac, si sapiet, manus.
DE. Fortiter! SY. Perquam, quia miseram mulierem et me servolum,
qui referire non audebam, vicit: hui perfortiter.
DE. Non potuit melius. Idem quod ego sentit te esse huic rei caput.
Sed estne frater intu'? SY. Non est. DE. Ubi illum inveniam cogito.
570SY. Scio ubi sit, verum hodie numquam monstrabo. DE. Hem quid ais? SY. Ita.
DE. Dimminuetur tibi quidem iam cerebrum. SY. At nomen nescio
illius homini', sed locum novi ubi sit. DE. Dic ergo locum.
SY. Nostin porticum apud macellum hanc deorsum? DE. Quidni noverim?
SY. Praeterito hac recta platea sursum: ubi eo veneris,
575clivo' deorsum vorsum est: hac te praecipitato. Postea
est ad hanc manum sacellum: ibi angiportum propter est.
DE. Quodnam? SY. Illi ubi etiam caprificu' magna est. DE. Novi. SY. Hac pergito.
DE. Id quidem angiportum non est pervium. SY. Verum hercle. Vah
censen hominem me esse? Erravi: in porticum rursum redi
580sane hac multo propius ibis et minor est erratio.
Scin Cratini huius ditis aedis? DE. Scio. SY. Ubi eas praeterieris,
ad sinistram hac recta platea, ubi ad Dianae veneris,
ito ad dextram; priu'quam ad portam venias, apud ipsum lacum
est pistrilla et exadvorsum fabrica: ibist. DE. Quid ibi facit?
585SY. Lectulos - in sole - ilignis pedibu' faciundos dedit.
DE. Ubi poteti' vos: bene sane. Sed cesso ad eum pergere?
SY. I sane: ego te exercebo hodie, ut dignus es, silicernium.
Aeschinus odiose cessat: prandium corrumpitur;
Ctesipho autem in amorest totus. Ego iam prospiciam mihi:
590nam iam abibo atque unum quicquid, quod quidem erit bellissimum,
carpam et cyathos sorbilans paullatim hunc producam diem.
MICIO HEGIO
MY. Ego in hac re nil reperio quam ob rem lauder tanto opere, Hegio:
meum officium facio, quod peccatum a nobis ortumst corrigo.
Nisi si me in illo credidisti esse hominum numero qui ita putant,
595sibi fieri iniuriam ultro si quam fecere ipsi expostules,
et ultro accusant. Id quia non est a me factum agi' gratias?
HE. Ah minime: numquam te aliter atque es in animum induxi meum.
Sed quaeso ut una mecum ad matrem virginis eas, Micio,
atque istaec eadem quae mihi dixti tute dicas mulieri
600suspicionem hanc propter fratrem eius esse et illam psaltriam.
MI. Si ita aequom censes aut si ita opus est facto, eamu'. HE. Bene facis:
nam et illic animum iam relevabi, quae dolore ac miseria
tabescit, et tuo officio fueri' functu'. Sed si aliter putas,
egomet narrabo quae mihi dixti. MI. Immo ego ibo. HE. Bene facis.
605Omnes, quibu' res sunt minu' secundae, mage sunt nescioquo modo
suspiciosi; ad contumeliam omnia accipiunt magis;
propter suam inpotentiam se semper credunt claudier.
Quapropter te ipsum purgare ipsi coram placabilius est.
MI. Et recte et verum dici'. HE. Sequere me ergo hac intro. MI. Maxume.
AESCHINVS
610Discrucior animi: hocin de inproviso mali mihi obici tantum
ut neque quid me faciam nec quid agam certu' siem!
Membra metu debilia sunt; animu' timore obstipuit;
pectore consistere nil consili quit.
Vah quo modo me ex hac expediam turba?
615Tanta nunc suspicio de me incidit neque ea inmerito:
Sostrata credit mihi me psaltriam hinc emisse; id anus mi indicium fecit.
Nam ut hanc forte ad obstetricem erat missa, ubi vidi, ilico
accedo, rogito Pamphila quid agat, iam partus adsiet,
620eon obstetricem accersat. Illa exclamat "abi abi iam, Aeschine,
sati' diu dedisti verba, sat adhuc tua nos frustratast fides".
"Hem quid istuc obsecro" inquam "est? Valeas, habeas illam quae placet".
Sensi ilico id illas suspicari, sed me reprehendi tamen
nequid de fratre garrulae illi dicerem ac fieret palam.
625Nunc quid faciam? Dicam fratris esse hanc? Quod minimest opus
usquam ecferri. Ac mitto: fieri potis est ut nequa exeat:
ipsum id metuo ut credant. Tot concurrunt veri similia:
egomet rapui ipse, egomet solvi argentum, ad mi abductast domum.
Haec adeo mea culpa fateor fieri: non me hanc rem patri
630utut erat gesta, indicasse. Exorassem ut eam ducerem.
Cessatum usque adhuc est: iam porro, Aeschine, expergiscere!
Nunc hoc primumst: ad illas ibo ut purgem me; accedam ad fores.
Perii! Horresco semper ubi pultare hasce occipio miser.
Heus heus Aeschinus ego sum: aperite aliquis actutum ostium.
635Prodit nescioquis: concedam huc.
MICIO AESCHINVS
MI. Ita uti dixi, Sostrata,
facite; ego Aeschinum conveniam, ut quomodo acta haec sunt sciat.
Sed quis ostium hic pultavit? AE. pater hercle est perii. MI. Aeschine,
AE. Quid huic hic negotist? MI. Tune has pepulisti fores?
(Tacet. Quor non ludo hunc aliquantisper? Melius est,
640quandoquidem hoc numquam mihi ipse volvit credere.)
Nil mihi respondes? AE. Non equidem istas, quod sciam.
MI. Ita? Nam mirabar quid hic negoti esset tibi.
(erubuit: salva res est.) AE. Dic sodes, pater,
tibi vero quid istic est rei? MI. Nil mihi quidem.
645Amicu' quidam me a foro abduxit modo
huc - advocatum sibi. AE. Quid? MI. Ego dicam tibi:
habitant hic quaedam mulieres pauperculae;
ut opinor, eas non nosse te, et certo scio,
neque enim diu huc migrarunt. AE. Quid tum postea?
650MI. Virgo est cum matre. AE. Perge. MI. Haec virgo orbast patre;
hic meus amicus illi genere est proxumus
huic leges cogunt nubere hanc., AE. Perii! MI. Quid est?
AE. Nil: recte: perge. MI. Is venit ut secum avehat,
nam habitat Mileti. AE. Hem virginem ut secum avebat?
655MI. Sic est. AE. Miletum usque obsecro? MI. Ita. AE. Animo malest.
Quid ipsae? Quid aiunt? MI. Quid illas censes? Nil enim.
Commenta mater est esse ex alio viro
nescioquo puerum natum, neque eum nominat;
priorem esse illum, non oportere huic dari.
660AE. Eho nonne haec iusta tibi videntur postea?
MI. Non. AE. Obsecro non? An illam hinc abducet, pater?
MI. Quid illam ne abducat? AE. Factum a vobis duriter
inmisericorditerque atque etiam, si est, pater,
dicendum magis aperte, inliberaliter.
665MI. Quam ob rem? AE. Rogas me? Quid illi tandem creditis
fore animi misero qui illam consuevit prior,
qui infelix haud scio an illam misere nunc amet,
quom hanc sibi videbit praesens praesenti eripi,
abduci ab oculis? Facinus indignum, pater
670MI. Qua ratione istuc? Quis despondit? Quis dedit?
Quoi quando nupsit? Auctor his rebus quis est?
Quor duxit alienam? AE. An sedere oportuit
domi virginem tam grandem dum cognatus huc
illim veniret exspectantem? Haec, mi pater,
675te dicere aequom fuit et id defendere.
MI. Ridiculum! Aduorsumne illum causam dicerem
quoi veneram advocatu'? Sed quid ista, Aeschine,
nostra? Aut quid nobis cum illis? Abeamus. Quid est?
Quid lacrumas? AE. Pater, obsecro, ausculta. MI. Aeschine, audivi omnia
680et scio; nam te amo, quo mage quae agi' curae sunt mihi.
AE. Ita velim me promerentem ames dum vivas, mi pater,
ut me hoc delictum admisisse in me, id mihi vehementer dolet,
et me tui pudet. MI. Credo hercle, nam ingenium novi tuom
liberale; sed vereor ne indiligens nimium sies.
685In qua civitate tandem te arbitrare vivere?
Virginem vitiasti quam te non ius fuerat tangere.
Iam id peccatum primum sane magnum, at humanum tamen:
fecere alii saepe item boni. At postquam id evenit, cedo
numquid circumspexti? Aut numquid tute prospexti tibi
690quid fieret, qua fieret? Si te mi ipsum puduit proloqui,
qua resciscerem? Haec dum dubitas, menses abierunt decem.
Prodidisti te et illam miseram et gnatum, quod quidem in te fuit.
Quid? Credebas dormienti haec tibi confecturos deos?
Et illam sine tua opera in cubiculum iri deductum domum?
695Nolim ceterarum rerum te socordem eodem modo.
Bono animo es, duces uxorem. AE. Hem. MI. Bono animo es inquam. AE. Pater,
obsecro, nunc ludi' tu me? MI. Ego te? Quam ob rem? AE. Nescio:
quia tam misere hoc esse cupio verum, eo vereor magis.
MI. Abi domum ac deos conprecare ut uxorem accersas: abi.
700AE. Quid? Iam uxorem? MI. Iam. AE. Iam? MI. Iam quantum potest. AE. Di me, pater,
omnes oderint ni mage te quam oculos nunc ego amo meos.
MI. Quid? Quam illam? AE. Aeque. MI. Perbenigne. AE. Quid? Ille ubist Milesius?
MI. Periit abiit navem escendit. Sed quor cessas? AE. Abi, pater,
tu potius deos conprecare; nam tibi eos certo scio,
705quo vir melior multo es quam ego, obtemperaturos magis.
MI. Ego eo intro ut quae opu' sunt parentur: tu fac dixi, si sapis.
AE. Quid hoc est negoti? Hoc est patrem esse aut hoc est filium esse?
Si frater aut sodalis esset, qui mage morem gereret?
hic non amandus, hicine non gestandus in sinust? Hem.
710Itaque adeo magnam mi iniicit sua commoditate curam
ne inprudens forte faciam quod nolit: sciens cavebo.
Sed cesso ire intro, ne morae meis nuptiis egomet siem?
DEMEA
DE. Defessu' sum ambulando: ut, Syre, te cum tua
monstratione magnu' perdat Iuppiter!
715Perreptavi usque omne oppidum: ad portam, ad lacum,
quo non? Neque illi fabrica ulla erat nec fratrem homo
vidisse se aibat quisquam. Nunc vero domi
certum obsidere est usque donec redierit.
MICIO DEMEA
MI. Ibo, illis dicam nullam esse in nobis moram.
720DE. Sed eccum ipsum. Te iamdudum quaero, Micio.
MI. Quidnam? DE. Fero alia flagitia ad te ingentia
boni illius adulescentis. MI. Ecce autem! DE. Nova,
capitalia. MI. Ohe iam. DE. Ah nescis qui vir sit. MI. Scio.
DE. Ah stulte, tu de psaltria me somnias
725agere: hoc peccatum in virginemst civem. MI. Scio.
DE. Oho scis et patere? MI. Quidni patiar? DE. Dic mihi,
non clamas? Non insanis? MF. Non: malim quidem ...
DE. Puer natust. MI. Di bene vortant! DE. Virgo nil habet.
MI. Audivi. DE. Et ducenda indotatast. MI. Scilicet.
730DE. Quid nunc futurumst? MI. Id enim quod res ipsa fert:
illinc huc transferetur virgo. DE. O Iuppiter,
istocin pacto oportet? MI. Quid faciam amplius?
DE. Quid facias? Si non ipsa re tibi istuc dolet,
simulare certe est homini'. MI. Quin iam virginem
735despondi; res compositast; fiunt nuptiae;
dempsi metum omnem: haec mage sunt homini'. DE. Ceterum
placet tibi factum, Micio? MI. Non, si queam
mutare. Nunc quom non queo, animo aequo fero.
Ita vitast hominum quasi quom ludas tesseris:
740si illud quod maxume opus est iactu non cadit,
illud quod cecidit forte, id arte ut corrigas.
DE. Corrector! Nemp' tua arte viginti minae
pro psaltria periere: quae quantum potest
aliquo abiciundast, si non pretio at gratiis.
745MI. Neque est neque illam sane studeo vendere.
DE. Quid igitur facies? MI. Domi erit. DE. Pro divom fidem!
Meretrix et materfamilias una in domo?
MI. Quor non? DE. Sanum te credis esse? MI. Equidem arbitror.
DE. Ita me di ament, ut video tuam ego ineptiam,
750facturum credo ut habeas quicum cantites.
MI. Quor non? DE. Et nova nupta eadem haec discet? MI. Scilicet.
DE. Tu inter eas restim ductans saltabis? MI. Probe.
DE. Probe? MI. Et tu nobiscum una, si opu'sit. DE. Ei mihi!
Non te haec pudent? MI. Iam vero omitte, Demea,
755tuam istanc iracundiam atque ita uti decet
hilarum ac lubentem fac te gnati in nuptiis.
Ego hos convenio, post huc redeo. DE. O Iuppiter,
hancin vitam! Hoscin mores! Hanc dementiam!
Uxor sine dote veniet; intu' psaltriast;
760domu' sumptuosa; adulescens luxu perditus;
senex delirans. Ipsa si cupiat Salus,
servare prorsu' non potest hanc familiam.
ACTVS V
SYRVS DEMEA
SY. Edepol, Syrisce, te curasti molliter
lauteque munus administrasti tuom:
765abi. Sed postquam intu' sum omnium rerum satur,
prodeambulare huc lubitum est. DE. Illud sis vide:
exemplum disciplinae! SY. Ecce autem hic adest
senex noster. Quid fit? Quid tu es tristis? DE. Oh scelus!
SY. Ohe iam! Tu verba fundis hic, Sapientia?
770DE. Tun si meus esses, SY. Dis quidem esses, Demea,
ac tuam rem constabilisses. DE. Exempla omnibus
curarem ut esses. SY. Quam ob rem? Quid feci? DE. Rogas?
In ipsa turba atque in peccato maxumo,
quod vix sedatum satis est, potatis, scelus,
775quasi re bene gesta. SY. Sane nollem huc exitum.
DROMO SYRVS DEMEA
DR. Heus Syre, rogat te Ctesipho ut redeas. SY. Abi.
DE. Quid Ctesiphonem hic narrat? SY. Nil. DE. Eho carnufex,
est Ctesipho intu'? SY. Non est. DE. Quor hic nominat?
SY. Est aliu' quidam, parasitaster paullulus:
780nostin? DE. Iam scibo. SY. Quid agi'? Quo abis? DE. Mitte me.
SY. Noli inquam. DE. Non manum abstines, mastigia?
An tibi iam mavis cerebrum dispergam hic? SY. Abit.
Edepol comissatorem haud sane commodum,
praesertim Ctesiphoni! Quid ego nunc agam?
785Nisi, dum haec silescunt turbae, interea in angulum
aliquo abeam atque edormiscam hoc villi: sic agam.
MICIO DEMEA
MI. Parata a nobis sunt, ita ut dixi, Sostrata
ubi vis ... Quisnam a me pepulit tam graviter fores?
DE. Ei mihi! Quid faciam? Quid agam? Quid clamem aut querar?
790"O caelum, o terra, o maria Neptuni!" MI. Em tibi!
Rescivit omnem rem: id nunc clamat: ilicet;
paratae lites: succurrendumst. DE. Eccum adest
communi' corruptela nostrum liberum.
MI. Tandem reprime iracundiam atque ad te redi.
795DE. Repressi redii, mitto maledicta omnia:
rem ipsam putemu'. Dictum hoc inter nos fuit
(ex te adeo ortumst) ne tu curares meum
neve ego tuom? Responde. MI. Factumst, non nego.
DE. Quor nunc apud te potat? Quor recipis meum?
800Quor emis amicam, Micio? Numqui minus
mihi idem ius aequomst esse? Quid mecumst tibi?
Quando ego tuom non curo, ne cum meum.
MI. Non aequom dici'. DE. Non? MI. Nam vetu' verbum hoc quidemst,
communia esse amicorum inter se omnia.
805DE. Facete! Nunc demum istaec nata oratiost?
MI. Ausculta paucis nisi molestumst, Demea.
Principio, si id te mordet, sumptum filii
quem faciunt, quaeso hoc facito tecum cogites:
tu illos duo olim pro re tolerabas tua,
810quod sati' putabas tua bona ambobus fore,
et me tum uxorem credidisti scilicet
ducturum. Eandem illam rationem antiquam optine:
conserva quaere parce, fac quam plurumum
illis relinquas, gloriam tu istam optine.
815Mea, quae praeter spem evenere, utantur sine.
De summa nil decedet: quod hinc accesserit
id de lucro putato esse omne. Haec si voles
in animo vere cogitare, Demea,
et mihi et tibi et illis dempseris molestiam.
820DE. Mitto rem: consuetudinem amborum ... MI. Mane:
scio; istuc ibam. multa in homine, Demea,
signa insunt ex quibu' coniectura facile fit,
duo quom idem faciunt saepe, ut possis dicere
"hoc licet inpune facere huic, illi non licet",
825non quo dissimili' res sit sed quo is qui facit.
Quae ego inesse illis video, ut confidam fore
ita fit volumu'. Video sapere intellegere, in loco
vereri, inter se amare: scire est liberum
ingenium atque animum: quovis illos tu die
830redducas. At enim metuas ne ab re sint tamen
omissiores paullo. O noster Demea,
ad omnia alia aetate sapimus rectius
solum unum hoc vitium adfert senectus hominibus:
adtentiores sumus ad rem omnes quam sat est:
835quod illos sat aetas acuet. DE. Ne nimium modo
bonae tuae istae nos rationes, Micio,
et tuos iste animus aequo' subuortat. MI. Tace
non fiet. Mitte iam istaec; da te hodie mihi:
exporge frontem. DE. Scilicet ita tempu' fert
840faciundumst. Ceterum ego rus cras cum filio
cum primo luci ibo hinc. MI. De nocte censeo:
hodie modo hilarum te face. DE. Et istam psaltriam
una illuc mecum hinc abstraham. MI. Pugnaveris:
eo pacto prorsum illi adligaris filium.
845Modo facito ut illam serves. DE. Ego istuc videro,
atque ibi favillae plena, fumi ac pollinis
coquendo sit faxo et molendo; praeter haec
meridie ipso faciam ut stipulam colligat:
tam excoctam reddam atque atram quam carbost. MI. Placet:
850nunc mihi videre sapere. Atque equidem filium
tum, etiam si nolit, cogam ut cum illa una cubet.
DE. Derides? Fortunatu's qui isto animo sies.
Ego sentio ... MI. Ah pergisne? DE. Iam iam desino.
MI. I ergo intro, et quoi reist ei rei [hilarum] hunc sumamus diem.
DEMEA
855Numquam ita quisquam bene subducta ratione ad vitam fuit
quin res aetas usu' semper aliquid adportet novi,
aliquid moneat: ut illa quae te scisse credas nescias,
et quae tibi putaris prima, in experiundo ut repudies.
Quod nunc mi evenit; nam ego vitam duram quam vixi usque adhuc
860iam decurso spatio omitto. Id quam ob rem? Re ipsa repperi
facilitate nil esse homini meliu' neque clementia.
Id esse verum ex me atque ex fratre quoivis facilest noscere.
Ill' suam semper egit vitam in otio, in conviviis,
clemens placidu, nulli laedere os, adridere omnibus;
865sibi vixit, sibi sumptum fecit: omnes bene dicunt, amant.
Ego ille agresti' saevo' tristi' parcu' truculentus tenax
duxi uxorem: quam ibi miseriam vidi! Nati filii,
alia cura. Heia autem, dum studeo illis ut quam plurumum
facerem, contrivi in quaerundo vitam atque aetatem meam:
870nunc exacta aetate hoc fructi pro labore ab eis fero,
odium; ille alter sine labore patria potitur commoda.
Illum amant, me fugitant; illi credunt consilia omnia,
illum diligunt, apud illum sunt ambo, ego desertu' sum;
illum ut vivat optant, meam autem mortem exspectant scilicet.
875Ita eos meo labore eductos maxumo hic fecit suos
paullo sumptu: miseriam omnem ego capio, hic potitur gaudia.
Age age, nunciam experiamur contra ecquid ego possiem
blande dicere aut benigne facere, quando hoc provocat.
Ego quoque a meis me amari et magni pendi postulo:
880si id fit dando atque obsequendo, non posteriores feram.
Deerit: id mea minime refert qui sum natu maxumus.
SYRVS DEMEA
SY. Heus Demea, orat frater ne abeas longius.
DE. Quis homo? O Syre noster, salve: quid fit? Quid agitur?
SY. Recte. DE. Optumest. (Iam nunc haec tria primum addidi
885praeter naturam o noster, quid fit? Quid agitur?"
Servom haud inliberalem praebes te et tibi
lubens bene faxim. SY. Gratiam habeo. DE. Atqui, Syre,
hoc verumst et ipsa re experiere propediem.
GETA DEMEA (SYRVS)
GE. Era, ego huc ad hos proviso quam mox virginem
890accersant. Sed eccum Demeam. Salvos sies.
DE. O qui vocare? GE. Geta. DE. Geta, hominem maxumi
preti te esse hodie iudicavi animo meo.
Nam is mihi profectost servo' spectatus satis
quoi dominu' curaest, ita uti tibi sensi, Geta,
895et tibi ob eam rem, siquid usus venerit,
lubens bene faxim. (Meditor esse adfabilis,
et bene procedit.) GE. Bonus es quom haec existumas.
DE. Paullatim plebem primulum facio meam.
AESCHINVS DEMEA SYRVS GETA
AE. Occidunt mequidem dum nimi' sanctas nuptias
900student facere: in adparando consumunt diem.
DE. Quid agitur, Aeschine? AE. Ehem, pater mi, tu hic eras?
DE. Tuos hercle vero et animo et natura pater,
qui te amat plus quam hosce oculos. Sed quor non domum
uxorem accersi'? AE. cupio; verum hoc mihi moraest,
905tibicina et hymenaeum qui cantent. DE. Eho
vin tu huic seni auscultare? AE. Quid? Demissa haec face,
hymenaeum turbas lampadas tibicinas,
atque hanc in horto maceriam iube dirui
quantum potest: hac transfer: unam fac domum;
910transduce et matrem et familiam omnem ad nos. AE. Placet,
pater lepidissime. DE. (Euge! Iam lepidus vocor.
Fratri aedes fient perviae, turbam domum
adducet, sumptu amittet multa: quid mea?
Ego lepidus ineo gratiam. Iube nunciam
915dinumeret illi Babylo viginti minas).
Syre, cessas ire ac facere? SY. Quid ago? DE. Dirve.
Tu illas abi et transduce. GE. Di tibi, Demea,
bene faciant, quom te video nostrae familiae
tam ex animo factum velle. DE. Dignos arbitror.
920Quid tu ais? AE. Sic opinor. DE. Multo rectiust
quam illam puerperam hac nunc duci per viam
aegrotam. AE. Nil enim meliu' vidi, mi pater.
DE. Sic soleo. Sed eccum Micio egreditur foras.
MICIO DEMEA AESCHINVS
MI. Iubet frater? Ubi is est? tu iubes hoc, Demea?
925DE. Ego vero iubeo et hac re et aliis omnibus
quam maxume unam facere nos hanc familiam,
colere adiuvare adiungere. AE. Ita quaeso, pater.
MI. Haud aliter censeo. DE. Immo hercle ita nobis decet.
Primum huius uxorist mater. MI. Est. Quid postea?
930DE. Proba et modesta. MI. Ita aiunt. DE. Natu grandior.
MI. Scio. DE. Parere iamdiu haec per annos non potest;
nec qui eam respiciat quisquam est: solast.' MI. Quam hic rem agit?
DE. Hanc te aequomst ducere, et te operam ut fiat dare.
MI. Me ducere autem? DE. Te. MI. Me? DE. Te inquam. MI. Ineptis. DE. Si tu sis homo,
935hic faciat. AE. Mi pater! MI. Quid tu autem huic, asine, auscultas? DE. Nil agis:
fieri aliter non potest. MI. Deliras. AE. Sine te exorem. Mi pater.
MI. Insanis: aufer. DE. Age, da veniam filio. MI. Satin sanus es?
Ego novo' maritus anno demum quinto et sexagensumo
fiam atque anum decrepitam ducam? Idne estis auctores mihi?
940AE. face: promisi ego illis. MI. Promisti autem? De te largitor, puer.
DE. Age, quid siquid te maius oret? MI. Quasi non hoc sit maxumum.
DE. Da veniam. AE. Ne gravare. DE. Fac, promitte. MI. Non omittitis?
AE. Non, nisi te exorem. MI. Vis est haec quidem. DE. Age prolixe, Micio.
MI. Etsi hoc mihi pravom ineptum absurdum atque alienum a vita mea
945videtur, si vos tanto opere istuc volti, fiat. AE. Bene facis.
Merito te amo. DE. Verum ... (Quid ego dicam, hoc quom confit quod volo?)
MI. Quid nunc quod restat? DE. Hegio - est his cognatu' proxumus
adfini' nobis, pauper: bene nos aliquid facere illi decet.
MI. Quid facere? DE. Agellist hic sub urbe paullum quod locitas foras:
950huic demu' qui fruatur. MI. Paullum id autemst? DE. Si multumst, tamen
faciundumst: pro patre huic est, bonus est, noster est recte datur.
Postremo non meum illud verbum facio quod tu, Micio,
bene et sapienter dixti dudum: "vitium commune omniumst
quod nimium ad rem in senecta adtenti sumus"? Hanc maculam nos decet
955effugere. Et dictumst vere et re ipsa fieri oportet. MI. Gaudeo.
Quid istic? Dabitur quando quidem hic volt. AE. Mi pater!
DE. Nunc tu germanu's pariter animo et corpore. (Suo sibi gladio hunc iugulo).
SYRVS DEMEA MICIO AESCHINVS
SY. Factumst quod iussisti, Demea.
DE. Frugi homo's. Ergo edepol hodie mea quidem sententia
960iudico Syrum fieri esse aequom liberum. MI. Istunc liberum?
Quodnam ob factum? DE. Multa. SY. O noster Demea, edepol vir bonu's.
Ego istos vobis usque a pueris curavi ambo sedulo:
docui monui bene praecepi semper quae potui omnia.
DE. Res apparet. Et quidem porro haec, opsonare cum fide,
965scortum adducere, adparare de die convivium:
non mediocris hominis haec sunt officia. SY. O lepidum caput!
DE. Postremo hodie in psaltria hac emunda hic adiutor fuit,
hic curavit: prodesse aequomst: alii meliores erunt.
Denique hic volt fieri. MI. Vin tu hoc fieri? AE. Cupio. MI. Si quidem hoc
970volti': Syre, eho accede huc ad me: liber esto. SY. Bene facis.
Omnibu' gratiam habeo et seorsum tibi praeterea, Demea.
DE. Gaudeo. AE. Et ego. SY. Credo. Utinam hoc perpetuom fiat, gaudium,
Phrygiam ut uxorem meam una mecum videam liberam!
DE. Optumam quidem mulierem. SY. Et quidem tuo nepoti huius filio
975hodie prima mammam dedit haec. DE. Hercle vero serio,
siquidem prima dedit, haud dubiumst quin emitti aequom siet.
MI. Ob eam rem? DE. Ob eam. Postremo a me argentum quantist sumito.
SY. Di tibi, Demea, omnes semper omnia optata offerant!
MI. Syre, processisti hodie pulchre. DE. Siquidem porro, Micio,
980tu tuom officium facies atque huic aliquid paullum prae manu
dederis, unde utatur, reddet tibi cito. MI. Istoc vilius.
DE. Frugi homost. SY. Reddam hercle; da modo. AE. Age, pater! MI. Post consulam.
DE. Faciet. SY. O vir optume! AE. O pater mi festivissime!
MI. Quid istuc? Quae res tam repente mores mutavit tuos?
985"quod prolubium? Quae istaec subitast largitas?" DE. Dicam tibi:
ut id ostenderem, quod te isti facilem et festivom putant,
id non fieri ex vera vita neque adeo ex aequo et bono,
sed ex adsentando indulgendo et largiendo, Micio.
Nunc adeo si ob eam rem vobis mea vita invisa, Aeschine, est,
990quia non iusta iniusta, prorsus omnia omnino obsequor,
missa facio: effundite emite, facite quod vobis lubet.
Sed si volti' potiu', quae vos propter adulescentiam
minu' videti', magis inpense cupiti', consulitis parum,
haec reprehendere et corrigere me et secundare in loco,
995ecce me qui id faciam vobis. AE. Tibi, pater, permittimus:
plus scis quid opu' factost. Sed de fratre quid fiet? DE. Sino:
habeat: in istac finem faciat. MI. Istuc recte. CANTOR. Plaudite!
