0

Cēpĕrăt Ētrūscōs ōccūltō mīlĭtĕ cōllēs

Sīdŏnĭūs dūctōr pērque āltă sĭlēntĭă nōctīs

sīlvārum ānfrāctūs caēcīs īnsēdĕrăt ārmīs.

āt pārte ē laēvā rēstāgnāns gūrgĭtĕ vāstō

ēffĭgĭem īn pĕlăgī lăcŭs ūmēctābăt ĭnērtī5

ēt lātē mūltō foēdābāt prōxĭmă līmō.

quaē vădă Faūnĭgĕnaē rēgnāta āntīquĭtŭs Ārnō

nūnc vōlvēntĕ dĭē Thrăsўmēnnī nōmĭnă sērvānt.

Lŷdĭŭs huīc gĕnĭtōr, Tmōlī dĕcŭs; aēquŏrĕ lōngās

Maēŏnĭām quōndam īn Lătĭās ādvēxĕrăt ōrās10

Tŷrrhēnūs pūbēm dĕdĕrātquĕ vŏcābŭlă tērrīs.

isque insueta tuba monstrauit murmura primus

gēntĭbŭs ēt bēllīs īgnāvă sĭlēntĭă rūpīt.

nēc mŏdĭcūs vōtī nātum ād māiōră fŏvēbāt.

vērum ārdēns pŭĕrō cāstūmque ēxūtă pŭdōrēm15

(nām fōrmā cērtārĕ dĕīs, Thrăsўmēnnĕ, vălērēs)

lītŏrĕ cōrrēptūm stāgnīs dēmīsĭt Ăgŷllē,

flōrĕ căpī iŭvĕnūm prīmaēvō lūbrĭcă mēntēm

nŷmphă nĕc Īdălĭā lēnta īncālŭĭssĕ săgīttā.

sōlātaē vĭrĭdī pĕnĭtūs fōvērĕ sŭb āntrō20

Nāĭdĕs āmplēxūs ūndōsăquĕ rēgnă trĕmēntēm.

hīnc dōtālĕ lăcūs nōmēn, lātēque Hўmĕnaēō

cōnscĭă lāscīvō Thrăsўmēnnūs dīcĭtŭr ūndă.

Ēt iām cūrrĭcŭlō nīgrām nōx rōscĭdă mētām

strīngēbāt, nēc sē thălămīs Tīthōnĭă cōniūnx25

prōtŭlĕrāt stābātquĕ nĭtēns īn līmĭnĕ prīmō,

cūm mĭnŭs ābnŭĕrīt nōctēm dēsīssĕ vĭātōr,

quām coēpīssĕ dĭēm; cōnsūl cārpēbăt ĭnīquās

praēgrĕdĭēns sīgna īpsă vĭās, ōmnīsquĕ rŭēbāt

mīxtŭs ĕquēs; nēc dīscrētīs lĕvĭa ārmă mănīplīs30

īnsērtīquĕ glŏbō pĕdĭtēs ĕt ĭnūtĭlĕ Mārtī

līxārūm vūlgūs praēsāgō cūnctă tŭmūltū

īmplēre ēt pūgnām fŭgĭēntūm mōrĕ pĕtēbānt.

tūm sŭpĕr īpsĕ lăcūs dēnsām cālīgĭnĕ caēcā

ēxhālāns nĕbŭlām lātē cōrrūpĕrăt ōmnēm35

prōspēctūm mĭsĕrīs ātque ātraē nōctĭs ămīctū

squālēbāt prēssūm pĭcĕa īntēr nūbĭlă caēlūm.

nēc Poēnūm lĭcŭērĕ dŏlī. sĕdĕt ēnsĕ rĕpōstō

ābdĭtŭs ēt nūllīs prŏpĕrāntem ōccūrsĭbŭs ārcēt.

īrĕ dătūr, lōngēquĕ pătēt ceū pācĕ quĭētā40

īncūstōdītūm, mōx īrrĕmĕābĭlĕ, lītūs.

nāmquĕ sŭb āngūstās ārtātō līmĭtĕ faūcēs

īn fraūdēm dūcēbăt ĭtēr gĕmĭnūmquĕ rĕcēptīs

ēxĭtĭum hīnc rūpēs, hīnc ūndaē claūstră prĕmēbānt.

āt cūra ūmbrōsō sērvābāt vērtĭcĕ mōntīs45

hōstīlem īngrēssūm rĕfŭgōs hăbĭtūră sŭb īctū,

haūd sĕcŭs āc vĭtrĕās sōllērs pīscātŏr ăd ūndās

ōrĕ lĕvēm pătŭlō tēxēns dē vīmĭnĕ nāssām

caūtĭŭs īntĕrĭōră lĭgāt mĕdĭāmquĕ pĕr ālvūm

sēnsīm fāstīgāns cōmprēssă căcūmĭnă nēctīt50

āc fraūde ārtātī rĕmĕārĕ fŏrāmĭnĭs ārcēt

īntrŏĭtū făcĭlēm quēm trāxĭt ăb aēquŏrĕ pīscēm.

Ōcĭŭs īntĕrĕā prōpēllī sīgnă iŭbēbāt

ēxcūssūs cōnsūl fātōrūm tūrbĭnĕ mēntēm,

dōnēc flāmmĭfĕrūm tōllēntēs aēquŏrĕ cūrrūm55

sōlĭs ĕquī spārsērĕ dĭēm. iāmque ōrbĕ rĕnātō

dīlŭĕrāt nĕbŭlās Tītān, sēnsīmquĕ flŭēbāt

cālīgo īn tērrās nĭtĭdō rĕsŏlūtă sĕrēnō.

tūnc ālēs, prīscūm pŏpŭlīs dē mōrĕ Lătīnīs

aūspĭcĭūm, cūm bēllă părānt mēntēsquĕ dĕōrūm60

ēxplōrānt sŭpĕr ēvēntū, ceū praēscĭă lūctūs

dāmnāvīt vēscī plānctūque ălĭmēntă rĕfūgīt.

nēc raūcō taūrūs cēssāvīt flēbĭle ăd ārās

īmmūgīrĕ sŏnō prēssāmque ād cōllă bĭpēnnēm

īncērtā cērvīcĕ fĕrēns āltārĭă līquīt.65

sīgna ĕtĭam āffūsā cērtānt dūm vēllĕrĕ mōlĕ,

taētĕr hŭmō lăcĕrā nītēntum ērūpĭt ĭn ōrā

ēxsūltāns crŭŏr, ēt caēdīs dŏcŭmēntă fŭtūraē

īpsă părēns mĭsĕrīs grĕmĭō dĕdĭt ātră crŭēntō.

āc sŭpĕr haēc dīvūm gĕnĭtōr tērrāsquĕ frĕtūmquĕ70

cōncŭtĭēns tŏnĭtrū Cŷclōpūm rāptă cămīnīs

fūlmĭnă Tŷrrhēnās Thrăsўmēnnī tōrsĭt ĭn ūndās,

īctūsque aēthĕrĭā pēr stāgnă pătēntĭă flāmmā

fūmāvīt lăcŭs ātque ārsērūnt flūctĭbŭs īgnēs.

heū vānī mŏnĭtūs frūstrāquĕ mŏrāntĭă Pārcās75

prōdĭgĭa! heū fātīs sŭpĕrī cērtārĕ mĭnōrēs!

ātque hīc, ēgrĕgĭūs līnguaē nōmēnquĕ sŭpērbūm

Cōrvīnūs, Phoēbēă sĕdēt cuī cāssĭdĕ fūlvă

ōstēntāns ālēs prŏăvītae īnsīgnĭă pūgnaē,

plēnŭs ĕt īpsĕ dĕum ēt sŏcĭūm tērrēntĕ păvōrĕ80

īmmīscēt prĕcĭbūs mŏnĭta ātque hīs vōcĭbŭs īnfīt:

Īlĭăcās pēr tē flāmmās Tārpēiăquĕ sāxă,

pēr pătrĭōs, cōnsūl, mūrōs sūspēnsăquĕ nōstraē

ēvēntū pūgnaē nātōrūm pīgnŏră, cēdās

ōrāmūs sŭpĕrīs tēmpūsque ād proēlĭă dēxtrūm85

ōppĕrĭārĕ. dăbūnt īdēm cāmpōsquĕ dĭēmquĕ

pūgnāndī. tāntūm nē dēdīgnārĕ sĕcūndōs

ēxspēctārĕ dĕōs. cūm fūlsĕrĭt hōră, crŭēntām

quaē strāgēm Lĭbўaē pōrtēt, tūm sīgnă sĕquēntūr

nūllā vūlsă mănū vēscīque īntērrĭtŭs ālēs90

gaūdēbīt nūllōsquĕ vŏmēt pĭă tērră crŭōrēs.

ān tē praēstāntēm bēllīs fŭgĭt, īmprŏbă quāntūm

hōc pōssīt Fōrtūnă lŏcō? sĕdĕt ōbvĭŭs hōstīs

ādvērsā frōnte; āt cīrcā nĕmŏrōsă mĭnāntūr

īnsĭdĭās iŭgă nēc laēvā stāgnāntĭbŭs ūndīs95

ēffŭgĭūm pătĕt ēt tĕnŭī stānt trāmĭtĕ faūcēs.

sī cērtārĕ dŏlīs ēt bēllūm dūcĕrĕ cōrdīst,

īntĕrĕā răpĭdīs ădĕrīt Sērvīlĭŭs ārmīs,

cuī pār īmpĕrĭum ēt vīrēs lĕgĭōnĭbŭs aēquaē.

bēllāndum ēst āstū. lĕvĭōr laūs īn dŭcĕ dēxtraē."100

Tālĭă Cōrvīnūs, prīmōrēsque āddĕrĕ pāssīm

ōrāntūm vērba, ēt dīvīsūs quīsquĕ tĭmērĕ

nūnc sŭpĕrōs dē Flāmĭnĭō, nūnc deīndĕ prĕcārī

Flāmĭnĭūm, nē caēlĭcŏlīs cōntēndĕrĕ pērstēt.

ācrĭŭs hōc āccēnsă dŭcīs sūrrēxĕrăt īră,105

aūdītōquĕ fŭrēns sŏcĭās nōn dēfŏrĕ vīrēs

"sīcĭnĕ nōs" īnquīt "Bōiōrum īn bēllă rŭēntēs

spēctāstīs, cūm tāntă lŭēs vūlgūsquĕ trĕmēndūm

īngrŭĕrēt rūpēsque ĭtĕrūm Tārpēiă păvērēt?

quās ĕgŏ tūnc ănĭmās dēxtrā, quaē cōrpŏră fūdī110

īrātā tēllūrĕ săta ēt vīx vūlnĕrĕ vītām

rēddēntēs ūnō! iăcŭēre īngēntĭă mēmbră

pēr cāmpōs māgnīsquĕ prĕmūnt nūnc ōssĭbŭs ārvă.

scīlĭcĕt hās sēra ād laūdēs Sērvīlĭŭs ārmă

ādiūngāt, nĭsĭ dīvīsō vīcīssĕ trĭūmphō115

ūt nĕquĕam ēt dĕcŏrīs cōntēntūs pārtĕ quĭēscām?

quīppĕ mŏnēnt sŭpĕrī. sĭmĭlēs nē fīngĭtĕ vōbīs,

clāssĭcă quī trĕmĭtīs, dīvōs. sāt māgnŭs ĭn hōstēm

aūgŭr ădēst ēnsīs, pūlchrūmque ēt mīlĭtĕ dīgnūm

aūspĭcĭūm Lătĭō, quŏd ĭn ārmīs dēxtĕră praēstāt.120

ān, Cōrvīnĕ, sĕdēt, claūsūm sē cōnsŭl ĭnērtī

ūt tĕnĕāt vāllō? Poēnūs nūnc ōccŭpĕt āltōs

Ārrētī mūrōs, Cŏrўthī nūnc dīrŭăt ārcēm,

hīnc Clūsīnă pĕtāt, pōstrēmo ād moēnĭă Rōmaē

īllaēsūs cōntēndăt ĭtēr? dēfōrmĕ sŭb ārmīs125

vānă sŭpērstĭtĭo ēst; dĕă sōla īn pēctŏrĕ Vīrtūs

bēllāntūm vĭgĕt. ūmbrārūm mē nōctĭbŭs ātrīs

āgmĭnă cīrcūmstānt, Trĕbĭaē quī gūrgĭtĕ quīquĕ

Ērĭdănī vōlvūntŭr ăquīs, ĭnhŭmātă iŭvēntūs."

Nēc mŏră iām mĕdĭō coētū sīgnīsquĕ sŭb īpsīs130

pōstrēma āptābāt nūlli ēxōrābĭlĭs ārmă.

aēre ātque aēquŏrĕī tērgō flāvēntĕ iŭvēncī

cāssĭs ĕrāt mūnītă vĭrō, cuī vērtĭcĕ sūrgēns

trīplēx crīstă iŭbās ēffūdīt crīnĕ Sŭēvō;

Scŷllă sŭpēr frāctī cōntōrquēns pōndĕră rēmī135

īnstābāt saēvōsquĕ cănūm pāndēbăt hĭātūs,

nōbĭlĕ Gērgēnī spŏlĭūm, quōd rēgĕ sŭpērbūs

Bōiōrūm caēsō căpĭti īllăcĕrābĭlĕ vīctōr

āptārāt pūgnāsquĕ dĕcūs pōrtābăt ĭn ōmnēs.

lōrīcam īndŭĭtūr; tōrtōs huīc nēxĭlĭs hāmōs140

fērrō squāmă rŭdī pērmīxtōque āspĕrăt aūrō.

tūm clĭpĕūm căpĭt, āspērsūm quēm caēdĭbŭs ōlīm

Cēltĭcŭs ōrnārāt crŭŏr, ūmēntīquĕ sŭb āntrō

ceū fētūm lŭpă pērmūlcēns pŭĕrīlĭă mēmbră

īngēntem Āssărăcī caēlō nūtrībăt ălūmnūm.145

hīnc ēnsēm lătĕrī dēxtraēque āccōmmŏdăt hāstām.

stāt sŏnĭpēs vēxātquĕ fĕrōx ūmēntĭă frēnă

Caūcăsĕam īnstrātūs vīrgātō cōrpŏrĕ tīgrīm.

īnde ēxcēptŭs ĕquō, quā dānt āngūstă vĭārūm

nūnc hōs, nūnc īllōs ădĭt ātque hōrtātĭbŭs īmplēt:150

"vēstrum ŏpŭs ēst vēstrūmquĕ dĕcūs sūffīxă pĕr ūrbēm

Poēnī fērrĕ dŭcīs spēctāndă părēntĭbŭs ōră.

ūnum hōc prō cūnctīs săt ĕrīt căpŭt. āspĕră quīsquĕ

hōrtāmēntă sĭbī rĕfĕrāt: "mĕŭs, heū, mĕŭs ātrīs

Tīcīnī frātēr rīpīs iăcĕt! āt mĕŭs āltă155

mētītūr stāgna Ērĭdănī sĭnĕ fūnĕrĕ nātūs!"

haēc sĭbĭ quīsquĕ. sĕd ēst vēstrūm cuī nūllă dŏlōrīs

prīvātī răbĭēs, īs vēro īngēntĭă sūmāt

ē mĕdĭō, fŏdĭānt quaē māgnās pēctŭs ĭn īrās,

pērfrāctās Ālpēs pāssāmque īnfāndă Săgūntūm,160

quōsquĕ nĕfās vĕtĭtī trānscēndĕrĕ nōmĕn Hĭbērī,

tāngĕrĕ iām Thŷbrīm. nām dūm nōs aūgŭr ĕt ēxtīs

quaēsītaē fībraē vānūsquĕ mŏrātŭr hărūspēx,

sōlūm iām sŭpĕrēst Tārpēio īmpōnĕrĕ cāstră."

Tūrbĭdŭs haēc, vīsōque ārtīs īn mīlĭbŭs ātrās165

bēllātōrĕ iŭbās āptānte "ēst, Ōrfĭtĕ, mūnūs,

ēst" ăĭt "hōc cērtārĕ tŭūm, quĭs ŏpīmă vŏlēntī

dōnă Iŏvī pōrtēt fĕrĕtrō sūspēnsă crŭēntō.

nām cūr haēc ălĭā părĭātūr glōrĭă dēxtrā?"

hīnc praēvēctŭs ĕquō, pōstquam īntēr proēlĭă nōtām170

āccēpīt vōcēm, "prŏcŭl hīnc tē Mārtĭŭs," īnquīt

"Mūrrāne, ōstēndīt clāmōr, vĭdĕōquĕ fŭrēntēm

iām Tўrĭā tē caēdĕ. vĕnīt laūs quāntă! sĕd, ōrō,

haēc āngūstă lŏcī fērrō pătĕfāctă rĕlāxā."

Tūm Sōrāctĕ sătūm, praēstāntēm cōrpŏre ĕt ārmīs,175

Aēquānūm nōscēns, pătrĭō cuī rītŭs ĭn ārvō,

cūm pĭŭs Ārcĭtĕnēns āccēnsīs gaūdĕt ăcērvīs,

ēxtă tĕr īnnŏcŭōs laētūm pōrtārĕ pĕr īgnēs,

"sīc ĭn Ăpōllĭnĕā sēmpēr vēstīgĭă prūnā

īnvĭŏlātă tĕrās vīctōrquĕ văpōrĭs ăd ārās180

dōnă sĕrēnātō rĕfĕrās sōllēmnĭă Phoēbō,

cōncĭpe," ăīt "dīgnūm fāctīs, Aēquānĕ, fŭrōrēm

vūlnĕrĭbūsquĕ tŭīs. sŏcĭō tē caēdĭs ĕt īraē

nōn ĕgŏ Mārmărĭdūm mĕdĭām pĕnĕtrārĕ phălāngēm

Cīnўphĭaēquĕ glŏbōs dŭbĭtārim īrrūmpĕrĕ tūrmaē."185

Nēc iam ūltrā mŏnĭtūs ēt vērbă mŏrāntĭă Mārtēm

fērrĕ vălēt; lōngo Aēnĕădīs quōd flēbĭtŭr aēvō

īncrĕpŭērĕ sĭmūl fērālĭă clāssĭcă sīgnūm,

āc tŭbă tērrĭfĭcīs frēgīt strīdōrĭbŭs aūrās.

heū dŏlŏr, heū lăcrĭmaē, nēc pōst tōt saēcŭlă sēraē!190

hōrrēsco ūt pēndēntĕ mălō, ceū dūctŏr ăd ārmă

ēxcīrēt Tўrĭūs. lătĕbrōsīs cōllĭbŭs Āstūr

ēt Lĭbўs ēt tōrtā Bălĭārīs saēvŭs hăbēnā

ērūmpūnt mūltūsquĕ Măcēs Gărămāsquĕ Nŏmāsquĕ;

tūm, quō nōn ălĭūs vēnālem īn proēlĭă dēxtrām195

ōcĭŏr āttŭlĕrīt cōndūctăquĕ bēllă prŏbārīt,

Cāntăbĕr ēt gălĕaē cōntēmptō tēgmĭnĕ Vāscō.

hīnc părĭtēr rūpēs, lăcŭs hīnc, hīnc ārmă sĭmūlquĕ

cōnsŏnă vōx ūrgēt sīgnūm clāmōrĕ vĭcīssīm

pēr cōllēs Tўrĭā cīrcūmfūndēntĕ cŏrōnā.200

Āvērtērĕ dĕī vūltūs fātōquĕ dĕdērūnt

māiōrī nōn spōntĕ lŏcūm; stŭpĕt īpsĕ tўrānnī

fōrtūnām Lĭbўcī Māvōrs, dīsiēctăquĕ crīnēm

īllăcrĭmāt Vĕnŭs, ēt Dēlūm pērvēctŭs Ăpōllŏ

trīstēm maērēntī sōlātūr pēctĭnĕ lūctūm.205

sōla Āppēnnīnī rĕsĭdēns īn vērtĭcĕ dīrās

ēxspēctāt caēdēs īmmītī pēctŏrĕ Iūnŏ.

Prīmaē Pīcēntūm, rūptō ceū tūrbĭnĕ fūsă

āgmĭna ĕt Hānnĭbălēm rŭĕre ūt vīdērĕ, cŏhōrtēs

īnvādūnt ūltro ēt poēnās prō mōrtĕ fŭtūrā210

tūrbātō vīctōrĕ pĕtūnt āccēnsă iŭvēntūs,

ēt vĕlŭt ērēptō mĕtŭēndī lībĕră caēlō

mānĭbŭs īpsă sŭīs praēsūmptă pĭācŭlă mīttīt.

fūndĭtŭr ūnănĭmō nīsu ēt cōncōrdĭbŭs aūsīs

pīlōrum īn Poēnōs nīmbūs, fīxōsquĕ rĕpūlsī215

sūmmīttūnt clĭpĕōs cūrvātō pōndĕrĕ tēlī.

ācrĭŭs hōc rūrsūm Lĭbўs (ēt praēsēntĭă saēvī

ēxstĭmŭlāt dŭcĭs) hōrtāntēs sē quīsquĕ vĭcīssīm

īncūmbūnt prēssōque īmpēllūnt pēctŏrĕ pēctūs.

Īpsă făcēm quătĭēns āc flāvām sānguĭnĕ mūltō220

spārsă cŏmām mĕdĭās ăcĭēs Bēllōnă pĕrērrāt.

strīdīt Tārtărĕaē nīgrō sūb pēctŏrĕ dīvaē

lētĭfĕrūm mūrmūr, fērālīque hōrrĭdă cāntū

būcĭnă lŷmphātās ăgĭt īn cērtāmĭnă mēntēs.

hīs īrās ādvērsă fŏvēnt crūdūsquĕ rŭēntĕ225

fōrtūnā stĭmŭlūs spēm prōiēcīssĕ sălūtīs,

hōs dēxtēr dĕŭs ēt laētō Vīctōrĭă vūltū

ārrīdēns ăcŭīt, Mārtīsquĕ făvōrĕ frŭūntūr.

Ābrēptūs pūlchrō caēdūm Lătĕrānŭs ămōrĕ

dūm sĕquĭtūr dēxtram, īn mĕdĭōs pĕnĕtrāvĕrăt hōstēs.230

quēm pōstquām flōrēns aēquālī Lēntŭlŭs aēvō

cōnspēxīt nĭmĭūm pūgnaē nĭmĭūmquĕ crŭōrīs

īnfēstās īntēr nōn aēquō Mārtĕ cătērvās

fāta īrrītāntēm, nīsū sē cōncĭtăt ācrī

īmmītēmquĕ Băgām, quī iām vīcīnă fĕrēbāt235

vūlnĕră pūgnāntīs tērgō, vēlōcĭŏr hāstā

ōccŭpăt ēt sŏcĭūm dūrīs sē cāsĭbŭs āddīt.

tūnc ălăcrēs ārma āgglŏmĕrānt gĕmĭnāquĕ cŏrūscī

frōntĕ mĭcānt, părĭbūs fūlgēnt căpĭta ārdŭă crīstīs.

āctŭs ĭn ādvērsōs cāsū (nāmque ōbvĭă fērrĕ240

ārmă quĭs aūdērēt, nĭsĭ quēm dĕŭs īmă cŏlēntūm

dāmnāssēt Stўgĭaē nōctī?) praēfrāctă gĕrēbāt

Sŷrtĭcŭs ēxcēlsō dēcūrrēns rōbŏră mōntĕ

ēt quătĭēns ācēr nōdōsī pōndĕră rāmī

flāgrābāt gĕmĭnaē nēquīquām caēdĭs ămōrĕ:245

"nōn hīc Aēgātēs īnfīdăquĕ lītŏră naūtīs,

ō iŭvĕnēs, mōtūmquĕ nŏvīs sĭnĕ Mārtĕ prŏcēllīs

fōrtūnām bēllō pĕlăgūs dăbĭt. aēquŏrĭs ōlīm

vīctōrēs, mĕdĭā sīt quālīs, dīscĭtĕ, tērrā

bēllātōr Lĭbўs, ēt mĕlĭōrī cēdĭtĕ rēgnīs."250

āc sĭmŭl īnfēstō Lătĕrānūm pōndĕrĕ trūncaē

ārbŏrĭs ūrgēbāt iūngēns cōnvīcĭă pūgnaē.

Lēntŭlŭs huīc frēndēns īrā: "Thrăsўmēnnŭs ĭn āltōs

āscēndēt cĭtĭūs cōllēs, quām sānguĭnĕ rōrēt

īstĕ pĭō rāmūs." sūbsīdēnsque īlĭă nīsū255

cōnāntīs sūspēnsă fŏdīt. tūm fērvĭdŭs ātrō

pūlmōne ēxūndāt pĕr hĭāntĭă vīscĕră sānguīs.

Nēc mĭnŭs āccēnsīs īn mūtŭă fūnĕră dēxtrīs

pārte ălĭā cāmpī saēvīt fŭrŏr. āltŭs Ĭērtēs

ōbtrūncāt Nĕrĭūm. Rūllō dītīssĭmŭs ārvī260

ōccūmbīs, gĕnĕrōsĕ Vŏlūnx, nēc claūsă rĕpōstīs

pōndĕră thēsaūrīs pătrĭō nēc rēgĭă quōndām

praēfūlgēns ĕbŏre ēt pōssēssă măpālĭă sōlī

prōfŭĕrūnt. quīd pārtă iŭvānt? quīd gēntĭbŭs aūrī

nūmquam ēxstīnctă sĭtīs? mŏdŏ quēm Fōrtūnă fŏvēndō265

cōngēstīs ŏpĭbūs dōnīsquĕ rĕfērsĭt ŏpīmīs,

nūdūm Tārtărĕā pōrtābīt nāvĭtă cŷmbā.

Iūxtā bēllātōr iŭvĕnīlĭbŭs Āppĭŭs aūsīs

pāndēbāt cāmpūm caēde ātque, ŭbĭ plūrĭmă vīrtūs

nūllīque āspīrārĕ vĭgōr, dĕcŭs īndĕ pĕtēbāt.270

ōbvĭŭs huīc Ātlās, Ātlās ā lītŏre Hĭbērō,

nēquīquam ēxtrēmaē lōngīnquūs cūltŏr hărēnaē,

īmpĕtĭt ōs hāstā, lĕvĭtērque ē cōrpŏrĕ sūmmō

dēgūstāt cūspīs gĕnĕrōsum ēxtrēmă crŭōrēm.

īntŏnŭērĕ mĭnaē, vĭŏlēntăquĕ lūmĭnă flāmmīs275

ēxārsērĕ nŏvīs. fŭrĭt ēt dīffūlmĭnăt ōmnēm

ōbstāntūm tūrbam; āt claūsūm sūb cāssĭdĕ vūlnūs

Mārtĭă cōmmēndāt mānāntī sānguĭnĕ mēmbră.

tūm vēro āspĭcĕrēs păvĭtāntem ēt cōndĕrĕ sēmēt

nītēntēm sŏcĭīs iŭvĕnēm, ceū tīgrĭdĕ cērvă280

Hŷrcānā cūm prēssă trĕmīt, vēl tērrĭtă pēnnās

cōllĭgĭt āccĭpĭtrēm cērnēns īn nūbĕ cŏlūmbă,

aūt dūmīs sŭbĭt, ālbēntī sī sēnsĭt ĭn aēthrā

lībrāntēm nīsūs ăquĭlām, lĕpŭs. ōră cĭtātō

ēnsĕ fĕrīt, tūm cōllă vĭrī dēxtrāmquĕ mĭcāntēm285

dēmĕtĭt āc mūtāt sūccēssū saēvĭŏr hōstēm.

Stābāt fūlgēntēm pōrtāns īn bēllă bĭpēnnēm

Cīnўphĭūs sŏcĕrīquĕ mĭsēr Māgōnĭs ĭnīrĕ

ōptābāt pūgnam ānte ŏcŭlōs spē laūdĭs Ĭsālcēs,

Sīdŏnĭā tŭmĭdūs spōnsā vānōquĕ sŭpērbūs290

foēdĕrĕ prōmīssaē pōst Dārdănă proēlĭă taēdaē.

huīc īmmīttĭt ătrōx vĭŏlēntās Āppĭŭs īrās

cōnāntīquĕ grăvēm frōntī lībrārĕ sĕcūrīm

āltĭŏr īnsūrgēns gălĕām sŭpĕr ēxĭgĭt īctūm.

āt frăgĭlīs vălĭdō cōnāmĭnĕ sōlvĭtŭr ēnsīs295

aēre īn Cīnўphĭō, nēc dīspār sōrtĭs Ĭsālcēs

ūmbōnem īncērtō dētērsīt fūtĭlĭs īctū.

tūm quŏd hŭmo haūd ūmquām vălŭīssēt vēllĕrĕ sāxūm,

nī vīrēs trūx īră dărēt, cōntōrquĕt ănhēlāns

Āppĭŭs ēt lāpsū rĕsŭpīno īn tērgă cădēntēm300

mōlĕ prĕmīt scŏpŭlī pērfrāctīsque ōssĭbŭs ūrgēt.

vīdīt cōniūnctō mīscēns cērtāmĭnă cāmpō

lābēntēm sŏcĕr, ēt lăcrĭmaē sūb cāssĭdĕ fūsaē

cūm gĕmĭtū, răpĭdūsquĕ rŭīt; dătă foēdĕră nūpēr

āccēndūnt ănĭmōs ēxspēctātīquĕ nĕpōtēs.305

iāmque ădĕrāt clĭpĕūmquĕ vĭri ātque īmmānĭă mēmbră

lūstrābāt vīsū, prŏpĭōrque ā frōntĕ cŏrūscaē

lūx gălĕaē saēvās paūlūm tārdāvĕrăt īrās.

haūd sĕcŭs ē spĕcŭlā praēcēps dēlātŭs ŏpācā

sūbsīdīt cāmpō, sūmmīssōs cōntrăhĭt ārtūs,310

cūm vīcīnă trŭcīs cōnspēxīt cōrnŭă taūrī,

quāmvīs lōngă fămēs stĭmŭlēt, lĕŏ; nūnc fĕrŭs āltā

sūrgēntēs cērvīcĕ tŏrōs, nūnc tōrvă sŭb hīrtā

lūmĭnă mīrātūr frōnte āc iām sīgnă mŏvēntēm

ēt spārsā pūgnās mĕdĭtāntēm spēctăt hărēnā.315

hīc prĭŏr īntōrquēns tēlūm sīc Āppĭŭs īnfīt:

"sī quă tĭbī pĭĕtās, īctūm nē dēsĕrĕ foēdūs

ēt gĕnĕrūm cŏmĭtārĕ, sŏcēr." pēr tēgmĭnă vēlōx

tūnc aērīsquĕ mŏrās laēvō stĕtĭt hāstă lăcērtō.

āt cōntrā nōn dīctă Lĭbŷs, sēd fērvĭdŭs hāstām320

pērlībrāt, māgnī dōnūm mĕmŏrābĭlĕ frātrīs,

caēsō quām vīctōr sūb moēnĭbŭs īllĕ Săgūntī

ābstŭlĕrāt Dŭrĭo āc spēctātaē nōbĭlĕ pūgnaē

gērmānō dĕdĕrāt pōrtāre īn proēlĭă pīgnūs.

tēlum īngēns pērque ārmă vĭrī pērque ōră dŏlōrīs325

ādiūtūm nīsū lētālēm pērtŭlĭt īctūm,

ēxsānguēsquĕ vĭrī cōnāntīs vēllĕrĕ fērrūm

īn vūlnūs cĕcĭdērĕ mănūs. iăcĕt aēquŏrĕ nōmēn

clārūm Maēŏnĭo ātque Ĭtălaē pārs māgnă rŭīnaē

Āppĭŭs. īntrĕmŭērĕ lăcūs, cōrpūsquĕ rĕfūgīt330

cōntrāctīs Thrăsўmēnnŭs ăquīs. tēlum ōrĕ crŭēntō

ēxspīrāns prĕmĭt ātque ādmōrsae īmmūrmŭrăt hāstaē.

Nēc fātī mĕlĭōr Māmērcūs cōrpŏrĕ tōtō

ēxsōlvīt poēnās nūllī nōn saūcĭŭs hōstī.

nāmquĕ pĕr ādvērsōs, quā Lūsītānă cĭēbāt335

pūgnās dīră mănūs, rāptūm cūm sānguĭnĕ caēsī

sīgnĭfĕrī māgnā vēxīllūm mōlĕ fĕrēbāt

ēt trĕpĭda īnfēlīx rĕvŏcābāt sīgnă sŭōrūm.

sēd fŭrĭātă cŏhōrs aūsīsque āccēnsă sŭpērbīs,

quōdcūmque īpsă mănū gēstābāt mīssĭlĕ, quīcquīd340

praēbēbāt tēllūs spārsīs vīx pērvĭă tēlīs,

īniēcīt părĭtēr, plūrēsque īn cōrpŏrĕ nūllūm

īnvēnērĕ lŏcūm pērfōssīs ōssĭbŭs hāstaē.

Ādvŏlăt īntĕrĕā frātērnī vūlnĕrĭs īrā

tūrbātūs Lĭbўaē dūctōr vīsōquĕ crŭōrĕ,345

nūm lătĕrī cūspīs, nūm tōtō pōndĕrĕ tēlūm

sēdīssēt, frātrēmque āmēns sŏcĭōsquĕ rŏgābāt.

ūtquĕ mĕtūm lētī prŏcŭl ēt lĕvĭōră păvōrĕ

cōgnōvīt, prŏprĭō tēctūm gēstāmĭnĕ praēcēps

ēx ăcĭē răpĭt ēt tūtīs ā tūrbĭnĕ pūgnaē350

cōnstĭtŭīt cāstrīs. mĕdĭcās hīnc ōcĭŭs ārtēs

ēt sĕnĭōrĭs ŏpēm Sўnălī vŏcăt. ūnguĕrĕ vūlnūs

hērbārum hīc sūcīs fērrūmque ē cōrpŏrĕ cāntū

ēxĭgĕre ēt sōmnūm tāctō mīsīssĕ chĕlŷdrō

ānteībāt cūnctōs, nōmēnque ĕrăt īndĕ pĕr ūrbēs355

pērquĕ Păraētŏnĭaē cĕlĕbrātūm lītŏră Sŷrtīs.

īpse ōlim āntīquō prīmūm Gărămāntĭcŭs Hāmmōn

scīrĕ pătēr dĕdĕrāt Sўnălō mōrsūsquĕ fĕrārūm

tēlōrūmquĕ grăvēs īctūs sēdārĕ mĕdēndō.

ātque īs deīndĕ sŭō mŏrĭēns caēlēstĭă dōnă360

mōnstrāvīt nātō, nātūsque hērēdĭs hŏnōrī

trāmīsīt pătrĭās ārtēs. quēm deīndĕ sĕcūtūs

haūd lĕvĭōr fāmā Sўnălūs Gărămāntĭcă sōllērs

mōnstrāta aūgēbāt stŭdĭō mūltāquĕ vĕtūstūm

Hāmmōnīs cŏmĭtēm nŭmĕrābăt ĭmāgĭnĕ pātrēm.365

tūm prŏăvītă fĕrēns lēnī mĕdĭcāmĭnă dēxtrā

ōcĭŭs īntōrtōs dē mōre āstrīctŭs ămīctūs

mūlcēbāt lŷmphā pūrgātūm sānguĭnĕ vūlnūs.

āt Māgo ēxŭvĭās sēcūm caēsīquĕ vŏlūtāns

hōstīs mēntĕ nĕcēm frātērnās pēctŏrĕ cūrās370

pēllēbāt dīctīs ēt cāsūm laūdĕ lĕvābāt:

"pārcĕ mĕtū, gērmānĕ. mĕīs mĕdĭcāmĭnă nūllă

ādvērsīs māiōră fĕrēs. iăcĕt Āppĭŭs hāstā

ād mānēs pūlsūs nōstrā. sī vītă rĕlīnquāt,

sāt nōbīs āctum ēst. sĕquăr hōstēm laētŭs ăd ūmbrās."375

Quaē dūm tūrbātōs āvērtūnt aēquŏrĕ cāmpī

dūctōrēs vāllōquĕ tĕnēnt, ēx āgmĭnĕ Poēnūm

cēdēntēm cōnsūl tŭmŭlō spĕcŭlātŭs ăb āltō

ātque ātrām bēllī cāstrīs sē cōndĕrĕ nūbēm

tūrbĭdŭs ēxtēmplō trĕpĭdāntēs mīlĭtĕ maēstō380

īnvādīt cŭnĕōs sŭbĭtōquĕ păvōrĕ rĕlāxāt

iām rārēscēntēs ăcĭēs. tūm vōcĕ fĕrōcī

pōscĭt ĕquum āc mĕdĭaē rŭĭt īn cērtāmĭnă vāllīs.

sīc ŭbĭ tōrrēntēm crĕpĭtāntī grāndĭnĕ nīmbūm

īllīdīt tērrīs mōlītūs Iūppĭtĕr āltās385

fūlmĭnĕ nūnc Ālpēs, nūnc mīxtă Cĕraūnĭă caēlō,

īntrĕmŭērĕ sĭmūl tēllūs ēt pōntŭs ĕt aēthēr,

īpsăquĕ cōmmōtō quătĭūntūr Tārtără mūndō.

īncĭdĭt āttŏnĭtīs ĭnŏpīnō tūrbĭnĕ Poēnīs

haūd sĕcŭs īmprōvīsă lŭēs, gĕlĭdūsquĕ sŭb ōssă390

pērvāsīt mĭsĕrīs cōnspēctī cōnsŭlĭs hōrrōr.

īt mĕdĭūs fērrōquĕ rŭēns dēnsīssĭmă lātūm

pāndĭt ĭtēr. clāmōr vărĭō dīscrīmĭnĕ vōcūm

fērt bēllī răbĭem ād sŭpĕrōs ēt sīdĕră pūlsāt,

ceū, pătĕr Ōcĕănūs cūm saēvā Tēthўĕ Cālpēn395

Hērcŭlĕām fĕrĭt ātque ēxēsa īn vīscĕră mōntīs

cōntōrtūm pĕlăgūs lātrāntĭbŭs īngĕrĭt ūndīs,

dānt gĕmĭtūm scŏpŭlī, frāctāsque īn rūpĭbŭs ūndās

aūdīt Tārtēssōs lātīs dīstērmĭnă tērrīs,

aūdīt nōn pārvō dīvīsūs gūrgĭtĕ Līxūs.400

Ānte ōmnēs iăcŭlō tăcĭtās fāllēntĕ pĕr aūrās

ōccūmbīt Bŏgŭs, īnfaūstūm quī prīmŭs ăd āmnēm

Tīcīnī răpĭdam īn Rŭtŭlōs cōntōrsĕrăt hāstām.

īllĕ sĭbī lōngām Clōthō tūrbāmquĕ nĕpōtūm

crēdĭdĕrāt vānīs dēcēptŭs ĭn ālĭtĕ sīgnīs.405

sēd nōn aūgŭrĭō Pārcārum īmpēllĕrĕ mētās

cōncēssūm cuīquām. rŭĭt īntēr tēlă crŭēntīs

sūspĭcĭēns ŏcŭlīs caēlūm sŭpĕrōsquĕ rĕpōscīt

tēmpŏră prōmīssaē mĕdĭā iām mōrtĕ sĕnēctaē.

nēc Băgăso ēxsūltārĕ dătūrve īmpūnĕ rĕlīctūm410

cōnsŭlĭs ānte ŏcŭlōs vītā spŏlĭāssĕ Lĭbōnēm.

laūrĭgĕrīs dĕcŭs īllŭd ăvīs nāvāquĕ iŭvēntā

flōrēbāt; sēd Māssŷlūs sūccīdĕrăt ēnsīs

pūbēscēntĕ căpūt mālā, prŏpĕrōquĕ vĭrēntēs

dēlērāt lētō bēllātōr bārbărŭs ānnōs.415

Flāmĭnĭum īmplōrāssĕ tămēn iām mōrtĕ sŭprēmā

haūd frūstrā fŭĭt. āvūlsa ēst nām prōtĭnŭs hōstī

ōrĕ sĭmūl cērvīx; iūvīt pūnīrĕ fĕrōcī

vīctōrem ēxēmplō, mōnstrātūm rēddĕrĕ lētūm.

Quīs dĕŭs, ō Mūsaē, părĭbūs tōt fūnĕră vērbīs420

ēvōlvāt, tāntīsque ūmbrīs īn cārmĭnĕ dīgnă

quīs lāmēntă fĕrāt? cērtāntēs laūdĕ cădēndī

prīmaēvōs iŭvĕnēs mōrtīsque īn līmĭnĕ crūdă

fāctă vĭrum ēt fīxīs răbĭēm sūb pēctŏrĕ tēlīs?

stērnĭtŭr āltērnūs vāstīs cōncūrsĭbŭs hōstīs,425

nēc spŏlĭārĕ văcāt praēdaēque ādvērtĕrĕ mēntēm.

ūrgĕt ămōr caēdūm, claūsīs dūm dētĭnĕt hōstēm

frātērnūm cāstrīs vūlnūs, fūndītquĕ rŭītquĕ

nūnc iăcŭlīs, nūnc ēnsĕ, mŏdo īntēr mīlĭă cōnsūl

bēllāntūm cōnspēctŭs ĕquō, mŏdŏ Mārtĕ fĕrōcī430

ānte ăquĭlās ēt sīgnă pĕdēs. flŭĭt īmpĭă rīvīs

sānguĭnĕīs vāllīs, tŭmŭlīque ēt cōncăvă sāxă

ārmōrūm sŏnĭtūs flātūsque ĭmĭtāntŭr ĕquōrūm.

Mīscēbāt cāmpūm mēmbrōrum īn proēlĭă pōrtāns

cēlsĭŭs hūmānō rōbūr vīsāquĕ păvēntēs435

mōlĕ gĭgāntēī vērtēbāt cōrpŏrĭs ālās

Ōthrŷs Mārmărĭdēs. lātī sŭpĕr āgmĕn ŭtrūmquĕ

īngēns tōllēbānt ŭmĕrī căpŭt, hīrtăquĕ tōrvaē

frōntīs caēsărĭēs ēt crīnĭbŭs aēmŭlă bārbă

ūmbrābāt rīctūs; squālōre hīnc hīspĭdă dīrō440

ēt vīllōsă fĕrīs hōrrēbānt pēctŏră saētīs.

āspīrārĕ vĭrō prŏpĭōrēmque āddĕrĕ Mārtēm

haūd aūsūm cuīquām. lāxō ceū bēlŭă cāmpō

īncēssēbātūr tūtīs ēx āgmĭnĕ tēlīs.

tāndēm vēsānōs pālāntum īn tērgă fĕrēntī445

cūm frĕmĭtū vūltūs tăcĭtā pēr nūbĭlă pēnnā

īntrāvīt tōrvūm Gōrtŷnĭă lūmĕn hărūndŏ

āvērtītquĕ vĭrūm. fŭgĭēntĭs ăd āgmĭnă cōnsūl

īntōrquēt tērgō iăcŭlūm, quōd tēgmĭnĕ nūdās

īrrūpīt cōstās hīrtōque ā pēctŏrĕ prīmūm450

mūcrōnem ōstēndīt. răpĭdūs cōnvēllĕrĕ tēmptāt,

quā nāscī fērrūm fūlgēntī cūspĭdĕ cērnīt,

dōnĕc ăbūndāntēr dēfūsō sānguĭnĕ lātē

prōcŭbŭīt mŏrĭēns ēt tēlūm vūlnĕrĕ prēssīt.

spīrĭtŭs ēxūndāns vīcīnūm pūlvĕrĕ mōtō455

pērflāvīt cāmpum ēt nūbēm dīspērsĭt ĭn aūrās.

Nēc mĭnŏr īntĕrĕā tŭmŭlīs sīlvīsquĕ frĕmēbāt

dīvērsīs Māvōrs, vărĭāquĕ pĕr ārdŭă pūgnā

ēt sāxa ēt dūmī rōrāntēs caēdĕ nĭtēbānt.

ēxĭtĭūm trĕpĭdīs lētīque ēt strāgĭs ăcērbaē460

caūsă Sўchaēŭs ĕrāt. Mūrrānum īlle ēmĭnŭs hāstā

pērcŭlĕrāt, quō nōn ălĭūs, cūm bēllă sĭlērēnt,

dūlcĭŭs Oēăgrĭōs pūlsābāt pēctĭnĕ nērvōs.

ōccŭbŭīt sīlva īn māgnā pătrĭōsquĕ sŭb īpsō

quaēsīvīt mōntēs lēto āc fēlīcĭă Bācchō465

Aēquāna ēt Zĕphўrō Sūrrēntūm mōllĕ sălūbrī.

āddĭdĕrāt mĭsĕrō cŏmĭtēm pūgnaēquĕ fĕrōcīs

gaūdēbāt trīstī vīctōr nŏvĭtātĕ Sўchaēūs.

pālāntēs nām dūm sĕquĭtūr, pērvāsĕrăt āltām

īn sīlvam ēt prīscaē rēclīnĭs ăb īctĭbŭs ūlmī470

tērgă tŭēbātūr trūncō frūstrāquĕ rĕlīctōs

Taūrānūs cŏmĭtēs sūprēmā vōcĕ cĭēbāt.

trānsēgīt iŭvĕnem āc pērfōssīs īncĭtă mēmbrīs

haēsĭt ĭn ōppŏsĭtō cūspīs Sīdōnĭă līgnō.

Quīd vōbīs, quaēnam īră dĕūm, vēl mēntĕ sĭnīstră475

quaē sēdīt fōrmīdŏ, vĭrī, quī Mārtĕ rĕlīctō

rāmōrūm quaēsīstĭs ŏpēm? nōn aēquŭs ĭn ārtīs

nīmīrūm rēbūs sŭăsōr mĕtŭs. ārgŭĭt āspēr

ēxĭtŭs ēvēntū prāvī cōnsūltă tĭmōrīs.

ānnōsa ēxcēlsōs tēndēbăt ĭn aēthĕră rāmōs480

aēscŭlŭs ūmbrōsūm māgnās sŭpĕr ārdŭă sīlvās

nūbĭbŭs īnsērtāns āltīs căpŭt īnstăr, ăpērtō

sī stārēt cāmpō, nĕmŏrīs lātēquĕ tĕnēbāt

frōndōsī nīgrā tēllūrēm rōbŏrĭs ūmbrā.

pār iūxtā quērcūs lōngūm mōlītă pĕr aēvūm485

vērtĭcĕ cānēntī prōfērrĕ sŭb āstră căcūmēn

dīffūsās pătŭlō lāxābāt stīpĭtĕ frōndēs

ūmbrābātquĕ cŏmā sūmmī fāstīgĭă mōntīs.

hūc Hēnnaēă cŏhōrs, Trĭquĕtrīs quām mīsĕrăt ōrīs

rēx, Ărĕthūsă, tŭūs, dēfēndĕrĕ nēscĭă mōrtī490

dēdĕcŭs ēt mēntēm nĭmĭō mūtātă păvōrĕ

cērtātīm sēsē tŭlĭt āscēndēnsquĕ vĭcīssīm

prēssīt nūtāntēs īncērtō pōndĕrĕ rāmōs.

mōx ălĭūs sŭpĕr ātque ălĭūs cōnsīstĕrĕ tūtō

dūm cērtānt, pārs ēxcūssī (nām frāgmĭnĕ pūtrī495

rāmōrum ēt sĕnĭō mălĕ fīdă fĕfēllĕrăt ārbōr),

pārs trĕpĭdī cēlso īntēr tēlă căcūmĭnĕ pēndēnt.

tūrbātōs ūnā prŏpĕrāns cōnsūmĕrĕ pēstĕ

cōrrĭpĭt aērātām iām dūdum īn bēllă bĭpēnnēm

dēpŏsĭtō clĭpĕō mūtātūs tēlă Sўchaēūs.500

īncūmbūnt sŏcĭaē dēxtraē, māgnōquĕ frăgōrĕ

pūlsă gĕmīt crēbrīs sūccūmbēns īctĭbŭs ārbōs.

flūctŭăt īnfēlīx cōncūssō stīpĭtĕ tūrbă,

ceū, Zĕphўrūs quătĭt āntīquōs ŭbĭ flāmĭnĕ lūcōs,

frōndĕ sŭpēr trĕmŭlī vīx tōtă căcūmĭnĭs haērēns505

iāctātūr nīdō părĭtēr nūtāntĕ vŏlūcrīs.

prōcŭbŭīt tāndēm mūltā dēvīctă sĕcūrī

sūffŭgĭum īnfēlīx mĭsĕrīs ĕt ĭnhōspĭtă quērcūs

ēlīsītquĕ vĭrūm spătĭōsā mēmbră rŭīnā.

Īnde ălĭaē clādūm făcĭēs. cōntērmĭnă taēdīs510

cōllūcēt răpĭdōque īnvōlvĭtŭr aēscŭlŭs īgnī.

iāmque īntēr frōndēs ārēntī rōbŏrĕ glīscēns

vērtĭcĭbūs saēvīs tōrquēt Vūlcānŭs ănhēlōs

cūm fērvōrĕ glŏbōs flāmmārum ēt cūlmĭnă tōrrēt.

nēc tēla īntĕrĕā cēssānt. sēmūstă gĕmēntūm515

ātque āmplēxă cădūnt ārdēntēs cōrpŏră rāmōs.

Haēc īntēr mĭsĕrāndă vĭrūm cērtāmĭnă cōnsūl

ēcce ădĕrāt vōlvēns īram ēxĭtĭūmquĕ Sўchaēō.

āt iŭvĕnīs dŭbĭō tāntaē dīscrīmĭnĕ pūgnaē

ōccŭpăt ēvēntūm tēlō tēmptārĕ prĭōrēm.520

cuī mĕdĭō lĕvĭtēr clĭpĕō stĕtĭt aērĭs ĭn ōră

cūspĭs ĕt ōppŏsĭtās vĕtĭta ēst trāmīttĕrĕ crātēs.

sēd nōn ēt cōnsūl mīssō cōncrēdĕrĕ tēlō

fōrtūnam ōptātaē caēdīs părăt āc lătŭs ēnsĕ

haūrīt, nēc crūdaē tārdārūnt tēgmĭnă pārmaē.525

lābĭtŭr īnfēlīx ātque āppĕtĭt ōrĕ crŭēntō

tēllūrem ēxspīrāns. tūm dīffūndēntĕ pĕr ārtūs

frīgŏrĕ sē Stўgĭō mānāntem īn vīscĕră mōrtēm

āccĭpĭt ēt lōngō cōmpōnīt lūmĭnă sōmnō.

Ātque ĕă dūm vărĭīs pērmīxtūs trīstĭă Māvōrs530

cāsĭbŭs āltērnāt, iām cāstrīs Māgŏ rĕlīctīs,

iām Lĭbўaē dūctōr prŏpĕrāntĭă sīgnă cĭtātō

rāptābānt cūrsu ēt cēssātă rĕpōnĕre ăvēbānt

tēmpŏră caēdĕ vĭrum āc mūltō pēnsārĕ crŭōrĕ.

īt glŏbŭs īntōrquēns nīgrāntī tūrbĭnĕ nūbēm535

pūlvĕrĭs, ēt sūrgīt sūblātīs cāmpŭs hărēnīs,

quāquĕ fĕrēns grēssūm flēctīt vēstīgĭă dūctōr,

ūndāntī cīrcūm tēmpēstās āctă prŏcēllā

vōlvĭtŭr ātque āltōs ŏpĕrīt cālīgĭnĕ mōntēs.

ōccŭbŭērĕ fĕmūr Fōntānūs, Būtă cănōrūm540

trānsfīxī gūttūr, prēssōque ē vūlnĕrĕ cūspīs

prōspēxīt tērga. hūnc trīstēs lūxērĕ Frĕgēllaē

mūltĭplĭcēm prŏăvīs, hūnc mātĕr Ănāgnĭă flēvīt.

haūd dīspār fōrtūnă tĭbī, Laēvīnĕ, sĕd aūsō

nōn ĕădēm; nĕque ĕnīm Tўrĭō cōncūrrĕrĕ rēgī545

tēmptās, sēd lēctūs pār ād cērtāmĕn Ĭthēmōn,

Aūtŏlŏlūm mŏdĕrātŏr, ĕrāt; quēm pōplĭtĕ caēsō

dūm spŏlĭāt, grăvĭs īmmītī cūm tūrbĭnĕ cōstās

frāxĭnŭs īrrūmpīt, cōllāpsăquĕ mēmbră sŭb īctū

hōstĕ sŭpēr fŭsŏ sūbītā cĕcĭdērĕ rŭīnā.550

Nēc Sĭdĭcīnă cŏhōrs dēfīt. Vĭrĭāsĭŭs ārmāt

mīllĕ vĭrōs, nūllī vīctūs vēl pōnĕrĕ cāstră

vēl iūnxīssĕ rătēm dūrōquĕ rĕsōlvĕrĕ mūrōs

āriĕte ĕt īn tūrrīm sŭbĭtōs īmmīttĕrĕ pōntēs.

quēm pōstquām Lĭbўaē dūctōr vīrtūtĕ fĕrōcī555

ēxsūltārĕ vĭdēt (nāmque īllī vūlnĕrĕ praēcēps

tērgă dăbāt lĕvĭbūs dīffīsŭs Ăraūrĭcŭs ārmīs)

ācrĭŭs hōc, pūlchrō Māvōrte āccēnsŭs ĭn īrām

ēt dīgnūm sēsē rătŭs īn cērtāmĭnă saēvō

cōmmĭnŭs īrĕ vĭrō, rĕfĕrēnti ē cōrpŏrĕ tēlūm560

ādvŏlăt ēt fŏdĭēns pēctūs: "laūdāndĕ lăbōrūm,

quīsquĭs ĕs, haūd ălĭā dĕcŭīt te ōccūmbĕrĕ dēxtrā.

ād mānēs lētī pērfēr dĕcŭs. Ītălă gēntīs

nī tĭbi ŏrīgŏ fŏrēt, vītā dōnātŭs ăbīrēs."

hīnc Fādūm pĕtĭt ēt vĕtĕrēm bēllārĕ Lăbīcūm,565

cuī Sĭcŭlīs quōndām tērrīs cōngrēssŭs Hămīlcār

clārūm spēctātō dĕdĕrāt cērtāmĭnĕ nōmēn.

īmmĕmŏr ānnōrūm sĕnĭūmque ōblītŭs ĭn ārmă

īllĕ quĭdēm crūdā mēnte ēt vĭrĭdīssĭmŭs īraē

ībāt, sēd vānī frīgēntem īn Mārtĕ sĕnēctām570

prōdēbānt īctūs; stĭpŭlā crĕpĭtābăt ĭnānī

īgnĭs ĭnērs cāssāmquĕ dăbāt sĭnĕ rōbŏrĕ flāmmām.

quaē pōstquam āccēpīt pătrĭō mōnstrāntĕ sŭpērbūs

ārmĭgĕrō Poēnūm dūctōr, "cērtāmĭnă prīmaē

hīc lŭĕ nūnc" īnquīt "pūgnaē; tē nōtŭs Hămīlcār575

hāc trăhĭt ād mānēs dēxtrā." tūm lībrăt ăb aūrĕ

īntōrquēns iăcŭlum ēt vērsāntem īn vūlnĕrĕ sēsē

trānsĭgĭt. ēxtrāctā foēdāvīt cūspĭdĕ sānguīs

cānĭtĭem ēt lōngōs fīnīvīt mōrtĕ lăbōrēs.

nēc mĭnŭs Hērmĭnĭūm prīmīs ōbtrūncăt ĭn ārmīs,580

āssuētūm, Thrăsўmēnnĕ, tŭōs praēdāntĭbŭs hāmīs

ēxhaūrīrĕ lăcūs pătrĭaēque ălĭmēntă sĕnēctaē

dūcĕrĕ sūspēnsō pēr stāgnă iăcēntĭă līnō.

Īntĕrĕa ēxănĭmūm maēstī sŭpĕr ārmă Sўchaēūm

pōrtābānt Poēnī cōrpūsque īn cāstră fĕrēbānt.585

quōs ŭbĭ cōnspēxīt trīstī clāmōrĕ rŭēntēs

dūctōr, praēsāgō pērcūssūs pēctŏră lūctū

"quīnam" īnquīt "dŏlŏr, ō sŏcĭī, quēmve īră dĕōrūm

ērĭpŭīt nōbīs? nūm tē dūlcēdĭnĕ laūdīs

flāgrāntem ēt nĭmĭō prīmī Māvōrtĭs ămōrĕ590

ātră, Sўchaēĕ, dĭēs prŏpĕrātō fūnĕrĕ cārpsīt?"

ūtquĕ dătō gĕmĭtū lăcrĭmae āssēnsērĕ fĕrēntūm

ēt dīctūs părĭtēr caēdīs maērēntĭbŭs aūctōr

"cērno" ăĭt "ādvērsō pūlchrūm sūb pēctŏrĕ vūlnūs

cūspĭdĭs Īlĭăcaē. dīgnūs Cārthāgĭnĕ, dīgnūs595

Hāsdrŭbăle ād mānēs ībīs, nēc te ōptĭmă mātēr

dīssĭmĭlēm lūgēbĭt ăvīs, Stўgĭāvĕ sŭb ūmbrā

dēgĕnĕrēm cērnēns nōstēr vītābĭt Hămīlcār.

āt mĭhĭ Flāmĭnĭūs, tām maēstī caūsă dŏlōrīs,

mōrtĕ sŭā mĭnŭāt lūctūs. haēc pōmpă sĕquētūr600

ēxsĕquĭās, sērōque ēmptūm vŏlĕt īmpĭă Rōmă,

nōn vĭŏlāssĕ mĕī cōrpūs mūcrōnĕ Sўchaēī."

Sīc mĕmŏrāns tōrquēt fūmāntem ēx ōrĕ văpōrēm,

īrăque ănhēlātūm prōtūrbāt pēctŏrĕ mūrmūr,

ūt mūlto āccēnsīs fērvōre ēxūbĕrăt ūndīs,605

claūsŭs ŭbi ēxūstō lĭquŏr īndīgnātŭr ăēnō.

tūm praēcēps rŭĭt īn mĕdĭōs sōlūmquĕ fătīgāt

Flāmĭnĭum īncēssēns. nēc dīctō sēgnĭŭs īllĕ

bēllă căpēssēbāt, prŏpĭōrque īnsūrgĕrĕ Māvōrs

coēpĕrăt, ēt cāmpō iūnctūs iām stābăt ŭtērquĕ,610

cūm sŭbĭtūs pēr sāxă frăgōr, mōtīquĕ rĕpēntĕ,

hōrrēndūm, cōllēs ēt sūmmă căcūmĭnă tōtīs

īntrĕmŭērĕ iŭgīs. nūtānt īn vērtĭcĕ sīlvaē

pīnĭfĕrō, frāctaēquĕ rŭūnt sŭpĕr āgmĭnă rūpēs.

īmmūgīt pĕnĭtūs cōnvūlsīs īmă căvērnīs615

dīssĭlĭēns tēllūs nēc pārvōs rūmpĭt hĭātūs,

ātque ūmbrās lātē Stўgĭās īmmēnsă vŏrāgŏ

faūcĭbŭs ōstēndīt pătŭlīs, mānēsquĕ prŏfūndī

āntīquum ēxpāvērĕ dĭēm. lăcŭs ātĕr ĭn āltōs

sūblātūs mōntēs ēt sēde ēxcūssŭs ăvītā620

lāvīt Tŷrrhēnās īgnōta āspērgĭnĕ sīlvās.

iāmque ĕădēm pŏpŭlōs māgnōrūmque ōppĭdă rēgūm

tēmpēstās ēt dīră lŭēs strāvītquĕ tŭlītquĕ.

āc sŭpĕr haēc rĕflŭī pūgnārūnt mōntĭbŭs āmnēs,

ēt rētrō flūctūs tōrsīt mărĕ. mōntĕ rĕlīctō625

Āppēnnīnĭcŏlaē fūgēre ād lītŏră Faūnī.

pūgnābāt tămĕn (heū bēllī vēcōrdĭă!) mīlēs

iāctātūs tĭtŭbāntĕ sŏlō trĕmĕbūndăquĕ tēlă

sūbdūctā tēllūrĕ rŭēns tōrquēbăt ĭn hōstēm,

dōnēc pūlsă văgōs cūrsūs ād lītŏră vērtīt630

mēntĭs ĭnōps stāgnīsque īllāta ēst Daūnĭă pūbēs.

quīs cōnsūl tērga īncrĕpĭtāns (nām tūrbĭnĕ mōtaē

āblātūs tērrae īncĭdĕrāt): "quīd deīndĕ, quĭd, ōrō,

rēstăt, ĭō, prŏfŭgīs? vōs ēn ād moēnĭă Rōmaē

dūcĭtĭs Hānnĭbălēm, vōs īn Tārpēiă Tŏnāntīs635

tēctă făcēs fērrūmquĕ dătīs. stā, mīlĕs, ĕt ācrēs

dīsce ēx mē pūgnās, vēl sī pūgnārĕ nĕgātūm,

dīscĕ mŏrī. dăbĭt ēxēmplūm nōn vīlĕ fŭtūrīs

Flāmĭnĭūs; nē tērgă Lĭbŷs, nē Cāntăbĕr ūmquām

cōnsŭlĭs āspĭcĭāt. sōlūs, sī tāntă lĭbīdŏ640

ēst vōbīs răbĭēsquĕ fŭgaē, tēla ōmnĭă sōlūs

pēctŏrĕ cōnsūmo ēt mŏrĭēns fŭgĭēntĕ pĕr aūrās

hāc ănĭmā vēstrās rĕvŏcābo ād proēlĭă dēxtrās."

Dūmque ĕă cōmmĕmŏrāt dēnsōsque ŏbĭt ōbvĭŭs hōstēs

ādvŏlăt ōră fĕrūs mēntēmquĕ Dŭcārĭŭs. ācrī645

nōmĕn ĕrāt gēntīlĕ vĭrō, fūsīsquĕ cătērvīs

Bōiōrūm quōndām pătrĭīs āntīquă gĕrēbāt

vūlnĕră bārbărĭcaē mēntīs nōscēnsquĕ sŭpērbī

vīctōrīs vūltūs "tūne" īnquīt "māxĭmŭs īllĕ

Bōiōrūm tērrōr? lĭbĕt hōc cōgnōscĕrĕ tēlō,650

cōrpŏrĭs ān tāntī mānēt dē vūlnĕrĕ sānguīs.

nēc vōs paēnĭtĕāt, pŏpŭlārēs, fōrtĭbŭs ūmbrīs

hōc māctārĕ căpūt. nōstrōs hīc cūrrĭbŭs ēgīt

īnsīstēns vīctōs ālta ād Căpĭtōlĭă pātrēs.

ūltrīx hōră vŏcāt." părĭtēr tūnc ūndĭquĕ fūsīs655

ōbrŭĭtūr tēlīs nīmbōquĕ rŭēntĕ pĕr aūrās

cōntēctūs nūllī dēxtrā iāctārĕ rĕlīnquīt

Flāmĭnĭūm cĕcĭdīssĕ sŭā. nēc pūgnă pĕrēmptō

ūltĕrĭōr dūctōrĕ fŭīt. nāmque āgmĭnĕ dēnsō

prīmōrēs iŭvĕnūm laēva ād dīscrīmĭnă Mārtīs660

īnfēnsī sŭpĕrīs dēxtrīsque ēt cērnĕrĕ Poēnūm

vīctōrēm plūs mōrtĕ rătī sŭpĕr ōcĭŭs ōmnēs

mēmbră dŭcīs strātōsque ārtūs cērtāmĭnĕ māgnō

tēlăquĕ cōrpŏrăque ēt nōn faūstō Mārtĕ crŭēntās

īniēcērĕ mănūs. sīc dēnsī caēdĭs ăcērvō665

ceū tŭmŭlō tēxērĕ vĭrūm. tūm strāgĕ pĕr ūndās

pēr sīlvās spārsā pērque āltām sānguĭnĕ vāllēm

īn mĕdĭās frātre īnvēctūs cŏmĭtāntĕ cătērvās

caēsōrūm iŭvĕnūm Poēnūs "quaē vūlnĕră cērnīs!

quās mōrtēs!" īnquīt "prĕmĭt ōmnīs dēxtĕră fērrūm,670

ārmātūsquĕ iăcēt sērvāns cērtāmĭnă mīlēs.

hōs, ēn, hōs ŏbĭtūs nōstraē spēctātĕ cŏhōrtēs!

frōntĕ mĭnaē dūrānt, ēt stānt īn vūltĭbŭs īraē.

ēt vĕrĕōr, nē, quaē tāntā crĕăt īndŏlĕ tēllūs

māgnănĭmōs fēcūndă vĭrōs, huīc fātă dĭcārīnt675

īmpĕrĭum, ātque īpsīs dēvīncāt clādĭbŭs ōrbēm."

Sīc fātūs cēssīt nōctī, fīnēmquĕ dĕdērĕ

caēdĭbŭs īnfūsaē, sūbdūctō sōlĕ, tĕnēbraē.

Ceperat Etruscos occulto milite colles

Sidonius ductor perque alta silentia noctis

silvarum anfractus caecis insederat armis.

at parte e laeva restagnans gurgite vasto

5effigiem in pelagi lacus umectabat inerti

et late multo foedabat proxima limo.

quae vada Faunigenae regnata antiquitus Arno

nunc volvente die Thrasymenni nomina servant.

Lydius huic genitor, Tmoli decus; aequore longas

10Maeoniam quondam in Latias advexerat oras

Tyrrhenus pubem dederatque vocabula terris.

isque insueta tuba monstravit murmura primus

gentibus et bellis ignava silentia rupit.

nec modicus voti natum ad maiora fovebat.

15verum ardens puero castumque exuta pudorem

(nam forma certare deis, Thrasymenne, valeres)

litore correptum stagnis demisit Agylle,

flore capi iuvenum primaevo lubrica mentem

nympha nec Idalia lenta incalvisse sagitta.

20solatae viridi penitus fovere sub antro

Naides amplexus undosaque regna trementem.

hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo

conscia lascivo Thrasymennus dicitur unda.

Et iam curriculo nigram nox roscida metam

25stringebat, nec se thalamis Tithonia coniunx

protulerat stabatque nitens in limine primo,

cum minus abnuerit noctem desisse viator,

quam coepisse diem; consul carpebat iniquas

praegrediens signa ipsa vias, omnisque ruebat

30mixtus eques; nec discretis levia arma maniplis

insertique globo pedites et inutile Marti

lixarum vulgus praesago cuncta tumultu

implere et pugnam fugientum more petebant.

tum super ipse lacus densam caligine caeca

35exhalans nebulam late corruperat omnem

prospectum miseris atque atrae noctis amictu

squalebat pressum picea inter nubila caelum.

nec Poenum licuere doli. sedet ense reposto

abditus et nullis properantem occursibus arcet.

40ire datur, longeque patet ceu pace quieta

incustoditum, mox irremeabile, litus.

namque sub angustas artato limite fauces

in fraudem ducebat iter geminumque receptis

exitium hinc rupes, hinc undae claustra premebant.

45at cura umbroso servabat vertice montis

hostilem ingressum refugos habitura sub ictu,

haud secus ac vitreas sollers piscator ad undas

ore levem patulo texens de vimine nassam

cautius interiora ligat mediamque per alvum

50sensim fastigans compressa cacumina nectit

ac fraude artati remeare foraminis arcet

introitu facilem quem traxit ab aequore piscem.

Ocius interea propelli signa iubebat

excussus consul fatorum turbine mentem,

55donec flammiferum tollentes aequore currum

solis equi sparsere diem. iamque orbe renato

diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat

caligo in terras nitido resoluta sereno.

tunc ales, priscum populis de more Latinis

60auspicium, cum bella parant mentesque deorum

explorant super eventu, ceu praescia luctus

damnavit vesci planctuque alimenta refugit.

nec rauco taurus cessavit flebile ad aras

immugire sono pressamque ad colla bipennem

65incerta cervice ferens altaria liquit.

signa etiam affusa certant dum vellere mole,

taeter humo lacera nitentum erupit in ora

exsultans cruor, et caedis documenta futurae

ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento.

70ac super haec divum genitor terrasque fretumque

concutiens tonitru Cyclopum rapta caminis

fulmina Tyrrhenas Thrasymenni torsit in undas,

ictusque aetheria per stagna patentia flamma

fumavit lacus atque arserunt fluctibus ignes.

75heu vani monitus frustraque morantia Parcas

prodigia! heu fatis superi certare minores!

atque hic, egregius linguae nomenque superbum

Corvinus, Phoebea sedet cui casside fulva

ostentans ales proavitae insignia pugnae,

80plenus et ipse deum et socium terrente pavore

immiscet precibus monita atque his vocibus infit:

"Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa,

per patrios, consul, muros suspensaque nostrae

eventu pugnae natorum pignora, cedas

85oramus superis tempusque ad proelia dextrum

opperiare. dabunt idem camposque diemque

pugnandi. tantum ne dedignare secundos

exspectare deos. cum fulserit hora, cruentam

quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur

90nulla vulsa manu vescique interritus ales

gaudebit nullosque vomet pia terra cruores.

an te praestantem bellis fugit, improba quantum

hoc possit Fortuna loco? sedet obvius hostis

adversa fronte; at circa nemorosa minantur

95insidias iuga nec laeva stagnantibus undis

effugium patet et tenui stant tramite fauces.

si certare dolis et bellum ducere cordist,

interea rapidis aderit Servilius armis,

cui par imperium et vires legionibus aequae.

100bellandum est astu. levior laus in duce dextrae."

Talia Corvinus, primoresque addere passim

orantum verba, et divisus quisque timere

nunc superos de Flaminio, nunc deinde precari

Flaminium, ne caelicolis contendere perstet.

105acrius hoc accensa ducis surrexerat ira,

auditoque furens socias non defore vires

"sicine nos" inquit "Boiorum in bella ruentes

spectastis, cum tanta lues vulgusque tremendum

ingrueret rupesque iterum Tarpeia paveret?

110quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi

irata tellure sata et vix vulnere vitam

reddentes uno! iacuere ingentia membra

per campos magnisque premunt nunc ossibus arva.

scilicet has sera ad laudes Servilius arma

115adiungat, nisi diviso vicisse triumpho

ut nequeam et decoris contentus parte quiescam?

quippe monent superi. similes ne fingite vobis,

classica qui tremitis, divos. sat magnus in hostem

augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum

120auspicium Latio, quod in armis dextera praestat.

an, Corvine, sedet, clausum se consul inerti

ut teneat vallo? Poenus nunc occupet altos

Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem,

hinc Clusina petat, postremo ad moenia Romae

125illaesus contendat iter? deforme sub armis

vana superstitio est; dea sola in pectore Virtus

bellantum viget. umbrarum me noctibus atris

agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique

Eridani volvuntur aquis, inhumata iuventus."

130Nec mora iam medio coetu signisque sub ipsis

postrema aptabat nulli exorabilis arma.

aere atque aequorei tergo flavente iuvenci

cassis erat munita viro, cui vertice surgens

triplex crista iubas effudit crine Suevo;

135Scylla super fracti contorquens pondera remi

instabat saevosque canum pandebat hiatus,

nobile Gergeni spolium, quod rege superbus

Boiorum caeso capiti illacerabile victor

aptarat pugnasque decus portabat in omnes.

140loricam induitur; tortos huic nexilis hamos

ferro squama rudi permixtoque asperat auro.

tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim

Celticus ornarat cruor, umentique sub antro

ceu fetum lupa permulcens puerilia membra

145ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum.

hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam.

stat sonipes vexatque ferox umentia frena

Caucaseam instratus virgato corpore tigrim.

inde exceptus equo, qua dant angusta viarum

150nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet:

"vestrum opus est vestrumque decus suffixa per urbem

Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora.

unum hoc pro cunctis sat erit caput. aspera quisque

hortamenta sibi referat: "meus, heu, meus atris

155Ticini frater ripis iacet! at meus alta

metitur stagna Eridani sine funere natus!"

haec sibi quisque. sed est vestrum cui nulla doloris

privati rabies, is vero ingentia sumat

e medio, fodiant quae magnas pectus in iras,

160perfractas Alpes passamque infanda Saguntum,

quosque nefas vetiti transcendere nomen Hiberi,

tangere iam Thybrim. nam dum nos augur et extis

quaesitae fibrae vanusque moratur haruspex,

solum iam superest Tarpeio imponere castra."

165Turbidus haec, visoque artis in milibus atras

bellatore iubas aptante "est, Orfite, munus,

est" ait "hoc certare tuum, quis opima volenti

dona Iovi portet feretro suspensa cruento.

nam cur haec alia pariatur gloria dextra?"

170hinc praevectus equo, postquam inter proelia notam

accepit vocem, "procul hinc te Martius," inquit

"Murrane, ostendit clamor, videoque furentem

iam Tyria te caede. venit laus quanta! sed, oro,

haec angusta loci ferro patefacta relaxa."

175Tum Soracte satum, praestantem corpore et armis,

Aequanum noscens, patrio cui ritus in arvo,

cum pius Arcitenens accensis gaudet acervis,

exta ter innocuos laetum portare per ignes,

"sic in Apollinea semper vestigia pruna

180inviolata teras victorque vaporis ad aras

dona serenato referas sollemnia Phoebo,

concipe," ait "dignum factis, Aequane, furorem

vulneribusque tuis. socio te caedis et irae

non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem

185Cinyphiaeque globos dubitarim irrumpere turmae."

Nec iam ultra monitus et verba morantia Martem

ferre valet; longo Aeneadis quod flebitur aevo

increpuere simul feralia classica signum,

ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.

190heu dolor, heu lacrimae, nec post tot saecula serae!

horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma

exciret Tyrius. latebrosis collibus Astur

et Libys et torta Baliaris saevus habena

erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque;

195tum, quo non alius venalem in proelia dextram

ocior attulerit conductaque bella probarit,

Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco.

hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque

consona vox urget signum clamore vicissim

200per colles Tyria circumfundente corona.

Avertere dei vultus fatoque dederunt

maiori non sponte locum; stupet ipse tyranni

fortunam Libyci Mavors, disiectaque crinem

illacrimat Venus, et Delum pervectus Apollo

205tristem maerenti solatur pectine luctum.

sola Appennini residens in vertice diras

exspectat caedes immiti pectore Iuno.

Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa

agmina et Hannibalem ruere ut videre, cohortes

210invadunt ultro et poenas pro morte futura

turbato victore petunt accensa iuventus,

et velut erepto metuendi libera caelo

manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit.

funditur unanimo nisu et concordibus ausis

215pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi

summittunt clipeos curvato pondere teli.

acrius hoc rursum Libys (et praesentia saevi

exstimulat ducis) hortantes se quisque vicissim

incumbunt pressoque impellunt pectore pectus.

220Ipsa facem quatiens ac flavam sanguine multo

sparsa comam medias acies Bellona pererrat.

stridit Tartareae nigro sub pectore divae

letiferum murmur, feralique horrida cantu

bucina lymphatas agit in certamina mentes.

225his iras adversa fovent crudusque ruente

fortuna stimulus spem proiecisse salutis,

hos dexter deus et laeto Victoria vultu

arridens acuit, Martisque favore fruuntur.

Abreptus pulchro caedum Lateranus amore

230dum sequitur dextram, in medios penetraverat hostes.

quem postquam florens aequali Lentulus aevo

conspexit nimium pugnae nimiumque cruoris

infestas inter non aequo Marte catervas

fata irritantem, nisu se concitat acri

235immitemque Bagam, qui iam vicina ferebat

vulnera pugnantis tergo, velocior hasta

occupat et socium duris se casibus addit.

tunc alacres arma agglomerant geminaque corusci

fronte micant, paribus fulgent capita ardua cristis.

240actus in adversos casu (namque obvia ferre

arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum

damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat

Syrticus excelso decurrens robora monte

et quatiens acer nodosi pondera rami

245flagrabat geminae nequiquam caedis amore:

"non hic Aegates infidaque litora nautis,

o iuvenes, motumque novis sine Marte procellis

fortunam bello pelagus dabit. aequoris olim

victores, media sit qualis, discite, terra

250bellator Libys, et meliori cedite regnis."

ac simul infesto Lateranum pondere truncae

arboris urgebat iungens convicia pugnae.

Lentulus huic frendens ira: "Thrasymennus in altos

ascendet citius colles, quam sanguine roret

255iste pio ramus." subsidensque ilia nisu

conantis suspensa fodit. tum fervidus atro

pulmone exundat per hiantia viscera sanguis.

Nec minus accensis in mutua funera dextris

parte alia campi saevit furor. altus Iertes

260obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arvi

occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis

pondera thesauris patrio nec regia quondam

praefulgens ebore et possessa mapalia soli

profuerunt. quid parta iuvant? quid gentibus auri

265numquam exstincta sitis? modo quem Fortuna fovendo

congestis opibus donisque refersit opimis,

nudum Tartarea portabit navita cymba.

Iuxta bellator iuvenilibus Appius ausis

pandebat campum caede atque, ubi plurima virtus

270nullique aspirare vigor, decus inde petebat.

obvius huic Atlas, Atlas a litore Hibero,

nequiquam extremae longinquus cultor harenae,

impetit os hasta, leviterque e corpore summo

degustat cuspis generosum extrema cruorem.

275intonvere minae, violentaque lumina flammis

exarsere novis. furit et diffulminat omnem

obstantum turbam; at clausum sub casside vulnus

Martia commendat mananti sanguine membra.

tum vero aspiceres pavitantem et condere semet

280nitentem sociis iuvenem, ceu tigride cerva

Hyrcana cum pressa tremit, vel territa pennas

colligit accipitrem cernens in nube columba,

aut dumis subit, albenti si sensit in aethra

librantem nisus aquilam, lepus. ora citato

285ense ferit, tum colla viri dextramque micantem

demetit ac mutat successu saevior hostem.

Stabat fulgentem portans in bella bipennem

Cinyphius socerique miser Magonis inire

optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalces,

290Sidonia tumidus sponsa vanoque superbus

foedere promissae post Dardana proelia taedae.

huic immittit atrox violentas Appius iras

conantique gravem fronti librare securim

altior insurgens galeam super exigit ictum.

295at fragilis valido conamine solvitur ensis

aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalces

umbonem incerto detersit futilis ictu.

tum quod humo haud umquam valuisset vellere saxum,

ni vires trux ira daret, contorquet anhelans

300Appius et lapsu resupino in terga cadentem

mole premit scopuli perfractisque ossibus urget.

vidit coniuncto miscens certamina campo

labentem socer, et lacrimae sub casside fusae

cum gemitu, rapidusque ruit; data foedera nuper

305accendunt animos exspectatique nepotes.

iamque aderat clipeumque viri atque immania membra

lustrabat visu, propiorque a fronte coruscae

lux galeae saevas paulum tardaverat iras.

haud secus e specula praeceps delatus opaca

310subsidit campo, summissos contrahit artus,

cum vicina trucis conspexit cornua tauri,

quamuis longa fames stimulet, leo; nunc ferus alta

surgentes cervice toros, nunc torva sub hirta

lumina miratur fronte ac iam signa moventem

315et sparsa pugnas meditantem spectat harena.

hic prior intorquens telum sic Appius infit:

"si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus

et generum comitare, socer." per tegmina velox

tunc aerisque moras laevo stetit hasta lacerto.

320at contra non dicta Libys, sed fervidus hastam

perlibrat, magni donum memorabile fratris,

caeso quam victor sub moenibus ille Sagunti

abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae

germano dederat portare in proelia pignus.

325telum ingens perque arma viri perque ora doloris

adiutum nisu letalem pertulit ictum,

exsanguesque viri conantis vellere ferrum

in vulnus cecidere manus. iacet aequore nomen

clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae

330Appius. intremuere lacus, corpusque refugit

contractis Thrasymennus aquis. telum ore cruento

exspirans premit atque admorsae immurmurat hastae.

Nec fati melior Mamercus corpore toto

exsolvit poenas nulli non saucius hosti.

335namque per adversos, qua Lusitana ciebat

pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi

signiferi magna vexillum mole ferebat

et trepida infelix revocabat signa suorum.

sed furiata cohors ausisque accensa superbis,

340quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid

praebebat tellus sparsis vix pervia telis,

iniecit pariter, pluresque in corpore nullum

invenere locum perfossis ossibus hastae.

Aduolat interea fraterni vulneris ira

345turbatus Libyae ductor visoque cruore,

num lateri cuspis, num toto pondere telum

sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.

utque metum leti procul et leviora pavore

cognovit, proprio tectum gestamine praeceps

350ex acie rapit et tutis a turbine pugnae

constituit castris. medicas hinc ocius artes

et senioris opem Synali vocat. unguere vulnus

herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu

exigere et somnum tacto misisse chelydro

355anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes

perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis.

ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon

scire pater dederat Synalo morsusque ferarum

telorumque graves ictus sedare medendo.

360atque is deinde suo moriens caelestia dona

monstravit nato, natusque heredis honori

tramisit patrias artes. quem deinde secutus

haud levior fama Synalus Garamantica sollers

monstrata augebat studio multaque vetustum

365Hammonis comitem numerabat imagine patrem.

tum proavita ferens leni medicamina dextra

ocius intortos de more astrictus amictus

mulcebat lympha purgatum sanguine vulnus.

at Mago exuvias secum caesique volutans

370hostis mente necem fraternas pectore curas

pellebat dictis et casum laude levabat:

"parce metu, germane. meis medicamina nulla

adversis maiora feres. iacet Appius hasta

ad manes pulsus nostra. si vita relinquat,

375sat nobis actum est. sequar hostem laetus ad umbras."

Quae dum turbatos avertunt aequore campi

ductores valloque tenent, ex agmine Poenum

cedentem consul tumulo speculatus ab alto

atque atram belli castris se condere nubem

380turbidus extemplo trepidantes milite maesto

invadit cuneos subitoque pavore relaxat

iam rarescentes acies. tum voce feroci

poscit equum ac mediae ruit in certamina vallis.

sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum

385illidit terris molitus Iuppiter altas

fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo,

intremuere simul tellus et pontus et aether,

ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.

incidit attonitis inopino turbine Poenis

390haud secus improvisa lues, gelidusque sub ossa

pervasit miseris conspecti consulis horror.

it medius ferroque ruens densissima latum

pandit iter. clamor vario discrimine vocum

fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat,

395ceu, pater Oceanus cum saeva Tethye Calpen

Herculeam ferit atque exesa in viscera montis

contortum pelagus latrantibus ingerit undis,

dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas

audit Tartessos latis distermina terris,

400audit non parvo divisus gurgite Lixus.

Ante omnes iaculo tacitas fallente per auras

occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem

Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.

ille sibi longam Clotho turbamque nepotum

405crediderat vanis deceptus in alite signis.

sed non augurio Parcarum impellere metas

concessum cuiquam. ruit inter tela cruentis

suspiciens oculis caelum superosque reposcit

tempora promissae media iam morte senectae.

410nec Bagaso exsultare daturve impune relictum

consulis ante oculos vita spoliasse Libonem.

laurigeris decus illud avis navaque iuventa

florebat; sed Massylus succiderat ensis

pubescente caput mala, properoque virentes

415delerat leto bellator barbarus annos.

Flaminium implorasse tamen iam morte suprema

haud frustra fuit. avulsa est nam protinus hosti

ore simul cervix; iuvit punire feroci

victorem exemplo, monstratum reddere letum.

420Quis deus, o Musae, paribus tot funera verbis

evolvat, tantisque umbris in carmine digna

quis lamenta ferat? certantes laude cadendi

primaevos iuvenes mortisque in limine cruda

facta virum et fixis rabiem sub pectore telis?

425sternitur alternus vastis concursibus hostis,

nec spoliare vacat praedaeque advertere mentem.

urget amor caedum, clausis dum detinet hostem

fraternum castris vulnus, funditque ruitque

nunc iaculis, nunc ense, modo inter milia consul

430bellantum conspectus equo, modo Marte feroci

ante aquilas et signa pedes. fluit impia rivis

sanguineis vallis, tumulique et concava saxa

armorum sonitus flatusque imitantur equorum.

Miscebat campum membrorum in proelia portans

435celsius humano robur visaque paventes

mole gigantei vertebat corporis alas

Othrys Marmarides. lati super agmen utrumque

ingens tollebant umeri caput, hirtaque torvae

frontis caesaries et crinibus aemula barba

440umbrabat rictus; squalore hinc hispida diro

et villosa feris horrebant pectora saetis.

aspirare viro propioremque addere Martem

haud ausum cuiquam. laxo ceu belua campo

incessebatur tutis ex agmine telis.

445tandem vesanos palantum in terga ferenti

cum fremitu vultus tacita per nubila penna

intravit torvum Gortynia lumen harundo

avertitque virum. fugientis ad agmina consul

intorquet tergo iaculum, quod tegmine nudas

450irrupit costas hirtoque a pectore primum

mucronem ostendit. rapidus convellere temptat,

qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,

donec abundanter defuso sanguine late

procubuit moriens et telum vulnere pressit.

455spiritus exundans vicinum pulvere moto

perflavit campum et nubem dispersit in auras.

Nec minor interea tumulis silvisque fremebat

diversis Mavors, variaque per ardua pugna

et saxa et dumi rorantes caede nitebant.

460exitium trepidis letique et stragis acerbae

causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta

perculerat, quo non alius, cum bella silerent,

dulcius Oeagrios pulsabat pectine nervos.

occubuit silva in magna patriosque sub ipso

465quaesivit montes leto ac felicia Baccho

Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri.

addiderat misero comitem pugnaeque ferocis

gaudebat tristi victor novitate Sychaeus.

palantes nam dum sequitur, pervaserat altam

470in silvam et priscae reclinis ab ictibus ulmi

terga tuebatur trunco frustraque relictos

Tauranus comites suprema voce ciebat.

transegit iuvenem ac perfossis incita membris

haesit in opposito cuspis Sidonia ligno.

475Quid vobis, quaenam ira deum, vel mente sinistra

quae sedit formido, viri, qui Marte relicto

ramorum quaesistis opem? non aequus in artis

nimirum rebus suasor metus. arguit asper

exitus eventu pravi consulta timoris.

480annosa excelsos tendebat in aethera ramos

aesculus umbrosum magnas super ardua silvas

nubibus insertans altis caput instar, aperto

si staret campo, nemoris lateque tenebat

frondosi nigra tellurem roboris umbra.

485par iuxta quercus longum molita per aevum

vertice canenti proferre sub astra cacumen

diffusas patulo laxabat stipite frondes

umbrabatque coma summi fastigia montis.

huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris

490rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti

dedecus et mentem nimio mutata pavore

certatim sese tulit ascendensque vicissim

pressit nutantes incerto pondere ramos.

mox alius super atque alius consistere tuto

495dum certant, pars excussi (nam fragmine putri

ramorum et senio male fida fefellerat arbor),

pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.

turbatos una properans consumere peste

corripit aeratam iam dudum in bella bipennem

500deposito clipeo mutatus tela Sychaeus.

incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore

pulsa gemit crebris succumbens ictibus arbos.

fluctuat infelix concusso stipite turba,

ceu, Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,

505fronde super tremuli vix tota cacuminis haerens

iactatur nido pariter nutante volucris.

procubuit tandem multa devicta securi

suffugium infelix miseris et inhospita quercus

elisitque virum spatiosa membra ruina.

510Inde aliae cladum facies. contermina taedis

collucet rapidoque involvitur aesculus igni.

iamque inter frondes arenti robore gliscens

verticibus saevis torquet Vulcanus anhelos

cum fervore globos flammarum et culmina torret.

515nec tela interea cessant. semusta gementum

atque amplexa cadunt ardentes corpora ramos.

Haec inter miseranda virum certamina consul

ecce aderat volvens iram exitiumque Sychaeo.

at iuvenis dubio tantae discrimine pugnae

520occupat eventum telo temptare priorem.

cui medio leviter clipeo stetit aeris in ora

cuspis et oppositas vetita est tramittere crates.

sed non et consul misso concredere telo

fortunam optatae caedis parat ac latus ense

525haurit, nec crudae tardarunt tegmina parmae.

labitur infelix atque appetit ore cruento

tellurem exspirans. tum diffundente per artus

frigore se Stygio manantem in viscera mortem

accipit et longo componit lumina somno.

530Atque ea dum variis permixtus tristia Mavors

casibus alternat, iam castris Mago relictis,

iam Libyae ductor properantia signa citato

raptabant cursu et cessata reponere avebant

tempora caede virum ac multo pensare cruore.

535it globus intorquens nigranti turbine nubem

pulveris, et surgit sublatis campus harenis,

quaque ferens gressum flectit vestigia ductor,

undanti circum tempestas acta procella

volvitur atque altos operit caligine montes.

540occubuere femur Fontanus, Buta canorum

transfixi guttur, pressoque e vulnere cuspis

prospexit terga. hunc tristes luxere Fregellae

multiplicem proavis, hunc mater Anagnia flevit.

haud dispar fortuna tibi, Laevine, sed auso

545non eadem; neque enim Tyrio concurrere regi

temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon,

Autololum moderator, erat; quem poplite caeso

dum spoliat, gravis immiti cum turbine costas

fraxinus irrumpit, collapsaque membra sub ictu

550hoste super fuso subita cecidere ruina.

Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat

mille viros, nulli victus vel ponere castra

vel iunxisse ratem duroque resolvere muros

ariete et in turrim subitos immittere pontes.

555quem postquam Libyae ductor virtute feroci

exsultare videt (namque illi vulnere praeceps

terga dabat levibus diffisus Arauricus armis)

acrius hoc, pulchro Mavorte accensus in iram

et dignum sese ratus in certamina saevo

560comminus ire viro, referenti e corpore telum

advolat et fodiens pectus: "laudande laborum,

quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra.

ad manes leti perfer decus. Itala gentis

ni tibi origo foret, vita donatus abires."

565hinc Fadum petit et veterem bellare Labicum,

cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar

clarum spectato dederat certamine nomen.

immemor annorum seniumque oblitus in arma

ille quidem cruda mente et viridissimus irae

570ibat, sed vani frigentem in Marte senectam

prodebant ictus; stipula crepitabat inani

ignis iners cassamque dabat sine robore flammam.

quae postquam accepit patrio monstrante superbus

armigero Poenum ductor, "certamina primae

575hic lue nunc" inquit "pugnae; te notus Hamilcar

hac trahit ad manes dextra." tum librat ab aure

intorquens iaculum et versantem in vulnere sese

transigit. extracta foedavit cuspide sanguis

canitiem et longos finivit morte labores.

580nec minus Herminium primis obtruncat in armis,

assuetum, Thrasymenne, tuos praedantibus hamis

exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae

ducere suspenso per stagna iacentia lino.

Interea exanimum maesti super arma Sychaeum

585portabant Poeni corpusque in castra ferebant.

quos ubi conspexit tristi clamore ruentes

ductor, praesago percussus pectora luctu

"quinam" inquit "dolor, o socii, quemve ira deorum

eripuit nobis? num te dulcedine laudis

590flagrantem et nimio primi Mavortis amore

atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?"

utque dato gemitu lacrimae assensere ferentum

et dictus pariter caedis maerentibus auctor

"cerno" ait "adverso pulchrum sub pectore vulnus

595cuspidis Iliacae. dignus Carthagine, dignus

Hasdrubale ad manes ibis, nec te optima mater

dissimilem lugebit avis, Stygiave sub umbra

degenerem cernens noster vitabit Hamilcar.

at mihi Flaminius, tam maesti causa doloris,

600morte sua minuat luctus. haec pompa sequetur

exsequias, seroque emptum volet impia Roma,

non violasse mei corpus mucrone Sychaei."

Sic memorans torquet fumantem ex ore vaporem,

iraque anhelatum proturbat pectore murmur,

605ut multo accensis fervore exuberat undis,

clausus ubi exusto liquor indignatur aeno.

tum praeceps ruit in medios solumque fatigat

Flaminium incessens. nec dicto segnius ille

bella capessebat, propiorque insurgere Mavors

610coeperat, et campo iunctus iam stabat uterque,

cum subitus per saxa fragor, motique repente,

horrendum, colles et summa cacumina totis

intremuere iugis. nutant in vertice silvae

pinifero, fractaeque ruunt super agmina rupes.

615immugit penitus convulsis ima cavernis

dissiliens tellus nec parvos rumpit hiatus,

atque umbras late Stygias immensa vorago

faucibus ostendit patulis, manesque profundi

antiquum expavere diem. lacus ater in altos

620sublatus montes et sede excussus avita

lavit Tyrrhenas ignota aspergine silvas.

iamque eadem populos magnorumque oppida regum

tempestas et dira lues stravitque tulitque.

ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes,

625et retro fluctus torsit mare. monte relicto

Appenninicolae fugere ad litora Fauni.

pugnabat tamen (heu belli vecordia!) miles

iactatus titubante solo tremebundaque tela

subducta tellure ruens torquebat in hostem,

630donec pulsa vagos cursus ad litora vertit

mentis inops stagnisque illata est Daunia pubes.

quis consul terga increpitans (nam turbine motae

ablatus terrae inciderat): "quid deinde, quid, oro,

restat, io, profugis? vos en ad moenia Romae

635ducitis Hannibalem, vos in Tarpeia Tonantis

tecta faces ferrumque datis. sta, miles, et acres

disce ex me pugnas, vel si pugnare negatum,

disce mori. dabit exemplum non vile futuris

Flaminius; ne terga Libys, ne Cantaber umquam

640consulis aspiciat. solus, si tanta libido

est vobis rabiesque fugae, tela omnia solus

pectore consumo et moriens fugiente per auras

hac anima vestras revocabo ad proelia dextras."

Dumque ea commemorat densosque obit obvius hostes

645advolat ora ferus mentemque Ducarius. acri

nomen erat gentile viro, fusisque catervis

Boiorum quondam patriis antiqua gerebat

vulnera barbaricae mentis noscensque superbi

victoris vultus "tune" inquit "maximus ille

650Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo,

corporis an tanti manet de vulnere sanguis.

nec vos paeniteat, populares, fortibus umbris

hoc mactare caput. nostros hic curribus egit

insistens victos alta ad Capitolia patres.

655ultrix hora vocat." pariter tunc undique fusis

obruitur telis nimboque ruente per auras

contectus nulli dextra iactare relinquit

Flaminium cecidisse sua. nec pugna perempto

ulterior ductore fuit. namque agmine denso

660primores iuvenum laeva ad discrimina Martis

infensi superis dextrisque et cernere Poenum

victorem plus morte rati super ocius omnes

membra ducis stratosque artus certamine magno

telaque corporaque et non fausto Marte cruentas

665iniecere manus. sic densi caedis acervo

ceu tumulo texere virum. tum strage per undas

per silvas sparsa perque altam sanguine vallem

in medias fratre invectus comitante catervas

caesorum iuvenum Poenus "quae vulnera cernis!

670quas mortes!" inquit "premit omnis dextera ferrum,

armatusque iacet servans certamina miles.

hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes!

fronte minae durant, et stant in vultibus irae.

et vereor, ne, quae tanta creat indole tellus

675magnanimos fecunda viros, huic fata dicarint

imperium, atque ipsis devincat cladibus orbem."

Sic fatus cessit nocti, finemque dedere

caedibus infusae, subducto sole, tenebrae.