Paūlŭs, ŭt ādvērsām vĭdĕt īncrēbrēscĕrĕ pūgnām,
ceū fĕră, quaē tēlīs cīrcūmcīngēntĭbŭs ūltrō
āssĭlĭt īn fērrum ēt pēr vūlnĕră cōllĭgĭt hōstēm,
īn mĕdĭōs fērt ārmă glŏbōs sēsēquĕ pĕrīclīs
īngĕrĭt ātque ōmnī lētūm mōlītŭr ăb ēnsĕ.
īncrĕpăt hōrrēndūm: "pērstāte ēt fōrtĭtĕr, ōrō,
pēctŏrĭbūs fērrum āccĭpĭte āc sĭnĕ vūlnĕrĕ tērgă
ād mānēs dēfērtĕ, vĭrī. nĭsĭ glōrĭă mōrtīs
nīl sŭpĕrēst. īdēm sēdēs ădĕūntĭbŭs īmās
hīc vōbīs dūx Paūlŭs ĕrīt." vēlōcĭŭs īndĕ
Haēmŏnĭō Bŏrĕā pēnnātāque ōcĭŏr ībāt
quaē rĕdĭt īn pūgnās fŭgĭēntĭs hărūndĭnĕ Pārthī,
ātque ŭbĭ cērtāmēn prīmī cĭĕt īmmĕmŏr aēvī
plēnūs Grādīvō mēntēm Cătŏ, fērtŭr ĭn hōstēs
āc iŭvĕnēm, quēm Vāscŏ lĕvīs, quēm spīcŭlă dēnsūs
Cāntăbĕr ūrgēbāt, lētālĭbŭs ērĭpĭt ārmīs.
ābscēssērĕ rĕtrō păvĭdīque īn tērgă rĕlātōs
ābdūxērĕ grădūs, ūt, laētūs vāllĕ rĕmōtā
cūm căprĕām vēnātŏr ăgīt fēssāmquĕ prŏpīnquō
īnsĕquĭtūr cūrsu ēt spērāt iām tāngĕrĕ dēxtrā,
sī fĕrŭs ādvērsō sŭbĭtūm sē prōtŭlĭt āntrō
ēt stĕtĭt ānte ŏcŭlōs frēndēns lĕŏ, dēsĕrĭt ūnā
ēt cŏlŏr ēt sānguīs ēt tēlă mĭnōră pĕrīclō,
nēc iām spērātaē cūra ēst īn pēctŏrĕ praēdaē.
nūnc īn rēstāntēs mūcrōnēm cōmmĭnŭs ūrgēt,
nūnc trĕpĭdōs āc tērgă mălā fōrmīdĭnĕ vērsōs
āssĕquĭtūr tēlīs. fŭrĕre āc dĕcŏrārĕ lăbōrēs
ēt saēvīrĕ iŭvāt. cădĭt īngēns nōmĭnĭs ēxpērs
ūnī tūrbă vĭro, ātque āltēr sī dētŭr ĭn ārmīs
Paūlūs Dārdānīĭs, ămīttānt nōmĭnă Cānnaē.
Tāndem īnclīnātō cōrnū sĭnĕ mōrĕ rŭēbāt
prīma ăcĭēs nōn pārcă fŭgaē. Lăbĭēnŭs ĕt Ōcrēs
stērnūntūr lēto ātque Ŏpĭtēr, quōs Sētĭă cōllĕ
vītĭfĕrō, cēlsīs Lăbĭēnūm Cīngŭlă sāxă
mīsērūnt mūrīs. iūnxīt fĕră tēmpŏră lētī
Sīdŏnĭūs nōn cōnsĭmĭlī dīscrīmĭnĕ mīlēs;
nām Lăbĭēnŭs ŏbīt pĕnĕtrāntĕ pĕr īlĭă cōrnō,
frātrēs hīc ŭmĕrō cĕcĭdēre, hīc pōplĭtĕ caēsīs.
ōppĕtĭs ēt Tўrĭō sŭpĕr īnguĭnă fīxĕ vĕrūtō
Maēcēnās, cuī Maēŏnĭā vĕnĕrābĭlĕ tērrā
ēt scēptrīs ōlīm cĕlĕbrātūm nōmĕn Ĕtrūscīs.
pēr mĕdĭōs ăgĭtūr prōiēctō lūcĭs ămōrĕ
Hānnĭbălēm lūstrāns Paūlūs. sōrs ūnă vĭdētūr
āspĕră, si ōccūmbāt dūctōrĕ sŭpērstĭtĕ Poēnō.
Quām mĕtŭēns mōlēm (nĕque ĕnīm cērtāmĭnĕ sūmptō
tēmpēstās tānta ēt răbĭēs īmpūnĕ fŭīssēt)
īn făcĭēm păvĭdī Iūnō cōnvērsă Mĕtēllī
"quīd vānōs," īnquīt "Lătĭō spēs ūnĭcă cōnsūl,
īncāssūmquĕ mŏvēs fātō rĕnŭēntĕ fŭrōrēs?
sī sŭpĕrēst Paūlūs, rēstānt Aēnēĭă rēgnă;
sīn sĕcŭs, Aūsŏnĭām tēcūm trăhĭs. īrĕ tŭmēntēm
tū cōntrā iŭvĕnem ēt căpŭt hōc ābscīdĕrĕ rēbūs
tūrbātīs, ō Paūlĕ, părās? nūnc Hānnĭbăl īpsī
(tām laētūs bēllo ēst) aūsīt cērtārĕ Tŏnāntī.
ēt iām cōnvērsīs (vīdī nām flēctĕre) hăbēnīs
ēvāsīt Vārro āc sēse ād mĕlĭōră rĕsērvāt.
sīt spătĭūm fātīs, ēt dūm dătŭr, ērĭpĕ lētō
hānc nōstrīs māiōrem ănĭmām; mōx bēllă căpēssēs."
Ād quaē sūspīrāns dūctōr: "mōrtēmnĕ sŭb ārmīs
cūr pōscām, caūsa īstă părum ēst, quōd tālĭă nōstraē
pērtŭlĕrūnt aūrēs suādēntēm mōnstră Mĕtēllūm?
ī, dēmēns, ī, cārpĕ fŭgām. nōn hōstĭcă tēlă
ēxcĭpĭās tērgō, sŭpĕrōs prĕcŏr. īntĕgĕr, ōrō,
īntāctūsque ăbĕās ātque īntrēs moēnĭă Rōmaē
cūm Vārrōnĕ sĭmūl. tālīn", păvĭdīssĭmĕ, dīgnūm
mē vītā pūlchrāque īndīgnūm mōrtĕ pŭtāstī?
quīppĕ sĭnīt Poēnūs, quī nūnc cōntrārĭă bēllă
īpsī fērrĕ Iŏvī vălĕāt. prō dēgĕnĕr āltaē
vīrtūtīs pātrūm! quāndō cērtāmĕn ĭnīrĕ
cuīvĕ vĭrō māllēm mēmēt cōmpōnĕrĕ, quām quī
ēt vīctūs dăbĭt ēt vīctōr pēr saēcŭlă nōmēn?"
Tālĭbŭs īncrĕpĭtāt mĕdĭōsque aūfērtŭr ĭn hōstēs
āc rētrō cūrsūm tēndēntem ād crēbră sŭōrūm
āgmĭna ĕt īn dēnsīs fūrāntēm mēmbră mănīplīs
pēr cōnfērtă vĭrum ēt stīpāta ūmbōnĭbŭs ārmă
cōnsĕquĭtūr mĕlĭōr plānta ātque ōbtrūncăt Ăchērrām,
ūt cănĭs ōccūltōs ăgĭtāt cūm Bēlgĭcŭs āprōs
ērrōrēsquĕ fĕraē sōllērs pēr dēvĭă mērsā
nārĕ lĕgīt tăcĭtōquĕ prĕmēns vēstīgĭă rōstrō
lūstrăt ĭnāccēssōs vēnāntum īndāgĭnĕ sāltūs
nēc sīstīt, nĭsĭ cōncēptūm sēctātŭs ŏdōrēm
dēprēndīt spīssīs ārcānă cŭbīlĭă dūmīs.
Āt cōniūnx Iŏvĭs, ūt Paūlūm dēpēllĕrĕ dīctīs
nēquīquām fŭĭt ēt cōnsūl nōn dēsĭnĭt īraē,
īn făcĭēm Maūrī rūrsūs mūtātă Gĕlēstaē
āvŏcăt īgnārūm saēvo ā cērtāmĭnĕ Poēnūm:
"hūc tēla, hūc" īnquīt "dēxtram īmplōrāntĭbŭs āffēr,
ō dĕcŭs aētērnūm Cārthāgĭnĭs. hōrrĭdă iūxtā
stāgnāntēs cōnsūl mōlītūr proēlĭă rīpās,
ēt laūs haūd ălĭō māiōr dătŭr hōstĕ pĕrēmptō."
haēc ăĭt ēt iŭvĕnēm dīvērsa ād proēlĭă rāptāt.
Flūmĭnĕō Lĭbўcām tūrbābăt ĭn āggĕrĕ pūbēm -
Crīstaē nōmĕn ĕrāt. bīs tērnī iūnctă fĕrēbānt
ārmă sĕnēm cīrcā nātī; paūpērquĕ pĕnātūm
(sēd dŏmŭs haūd ōbscūră Tŭdēr, nōtūsquĕ pĕr Ūmbrōs
bēllātōr pŏpŭlōs) fāctīs ēt caēdĕ dŏcēbāt
nātōrum ārmĭgĕrām pūgnās trāctārĕ cŏhōrtēm.
ūnănĭma īndĕ phălānx crūdō dūcēntĕ măgīstrō
pōstquam hŏmĭnūm sătĭātă nĕce ēst, prōstrāvĕrăt īctū
īnnŭmĕrō cūm tūrrĕ fĕrām făcĭbūsquĕ sĕcūtīs
ārdēntēm mōnstrī spēctābāt laētă rŭīnām,
cūm sŭbĭtūs gălĕaē fūlgōr cōnōquĕ cŏrūscaē
māiōre īntrĕmŭērĕ iŭbaē. nēc tārdă sĕnēctūs;
āgnōvīt nām lūcĕ vĭrūm: răpĭt āgmĭnĕ nātōs
saēvă părēns ūltro īn cērtāmĭna ĕt āddĕrĕ pāssīm
tēlă iŭbēt nēc mānāntēs ēx ōrĕ fĕrōcī
aūt quaē flāgrārēnt gălĕa ēxhōrrēscĕrĕ flāmmās.
ārmĭgĕr haūd ălĭtēr māgnī Iŏvĭs, ānxĭă nīdō
cūm dīgnōs nūtrīt gēstānda ād fūlmĭnă fētūs,
ōbvērsām spēctāns ōra ād Phăĕthōntĭă prōlēm
ēxplōrāt dŭbĭōs Phoēbēā lāmpădĕ nātōs.
iāmquĕ sŭīs dărĕt ūt pūgnaē dŏcŭmēntă †Vŏcāntīst
ēt mĕdĭās hāstā vēlōx praētērvŏlăt aūrās.
haēsīt mūltĭplĭcī nōn āltē cūspĭs ĭn aūrō
āc sĕnĭum īnvălĭdō dēpēndēns prōdĭdĭt īctū.
cuī Poēnūs: "quīnam ād cāssōs fŭrŏr īmpŭlĭt īctūs
ēxsānguēm sĕnĭō dēxtrām? vīx prīmă mŏmōrdīt
tēgmĭnă Cāllăĭcī cōrnūs trĕmĕbūndă mĕtāllī.
ēn, rēddō tŭă tēlă tĭbī. mĕmŏrābĭlĭs īstă
ā nōbīs mĕlĭūs dīscēt bēllārĕ iŭvēntūs."
sīc prŏprĭā mĭsĕrī trānsfīgīt pēctŏră cōrnō.
Āt cōntra, hōrrēndūm, bīs tērnā spīcŭlă dēxtrā
tōrtă vŏlānt, părĭbūsquĕ rŭūnt cōnātĭbŭs hāstaē,
haūd sĕcŭs āc Lĭbўcā fētām tēllūrĕ lĕaēnām
vēnātōr prĕmĭt ōbsēssō cūm Maūrŭs ĭn āntrō,
īnvādūnt răbĭdī iām dūdum ĕt ĭnānĭă tēmptānt
nōndūm sāt fīrmō cătŭlī cērtāmĭnă dēntĕ.
cōnsūmīt clĭpĕō tēla ēt, cōllēctŭs ĭn ārmă
sūstĭnĕt ūrgēntēs crĕpĭtāntĭbŭs īctĭbŭs hāstās
Sīdŏnĭūs dūctōr, nēc iām pēr vūlnĕră crēdīt
aūt pēr tōt caēdēs āctūm sătĭs, īrăque ănhēlāt,
nī lētō dēt cūnctă vĭrūm iūngātquĕ părēntī
cōrpŏra ĕt ēxcīdāt mĭsĕrōs cūm stīrpĕ pĕnātēs.
Tūnc Ăbărim āffātūr (nāmque ūna hīc ārmĭgĕr īrā
flāmmābāt Mārtem ātque ōmnēs cŏmĕs ībăt ĭn āctūs)
"sūppĕdĭtā mĭhĭ tēlă. vădīs līvēntĭs Ăvērnī
dēmīttī glŏbŭs īllĕ cŭpīt, quī nōstră lăcēssāt
tēgmĭnă. iām stūltaē frūctūs pĭĕtātĭs hăbēbīt."
haēc fātūs iăcŭlō Lūcām, quī māxĭmŭs aēvī,
trānsădĭgīt. prēssā iŭvĕnīs cūm cūspĭdĕ lābēns
ārmă sŭpēr frātrūm rĕsŭpīnō cōncĭdĭt ōrĕ.
mōrtĭfĕrum īndĕ mănū prŏpĕrāntēm vēllĕrĕ fērrūm
pīlō Vōlsōnēm (nāmque hōc dē strāgĕ iăcēntūm
fōrs dăbăt) āffīxā stērnīt pēr tēgmĭnă nārĕ.
tūm Vĕsŭlūm călĭdō lāpsāntem īn sānguĭnĕ frātrūm
ēnsĕ mĕtīt răpĭdō plēnāmque (heū bārbără vīrtūs!)
ābscīsī gălĕām căpĭtīs ceū mīssĭlĕ tēlūm
cōnvērsīs īn tērgă iăcīt. Tĕlĕsīnŭs ăd ōssă
īllīsō sāxō, quā spīna īntērstrŭĭt ārtūs,
ōccūmbīt, frātrīsquĕ vĭdēt lābēntĭă mēmbră
Quērcēntīs, quēm fūndă prŏcūl pĕr ĭnānĕ vŏlūtă
sōpĭĕrāt, dūm sūprēmām Tĕlĕsīnŭs ĭn aūrās
ēxhālāt lūcem ēt dŭbĭtāntĭă lūmĭnă cōndīt.
āt fēssūs maērōrĕ sĭmūl cūrsūquĕ mĕtūquĕ
ēt tămĕn haūd īraē văcŭūs nōn cērtă pĕr aēquōr
īntērdum īnsīstēns Pĕrŭsīnūs mēmbră fĕrēbāt.
hūnc sŭdĕ, quām rāptām Lĭbўcī pēr tērgă iăcēntīs
ārmĭgĕr ōbtŭlĕrāt mōnstrī, sŭpĕr īnguĭnă fīxūm
ōbtrūncāt quērcūquĕ prĕmīt vĭŏlēntŭs ŏbūstā.
tēmptārāt prĕcĭbūs saēvūm lēnīrĕ fŭrōrēm,
sēd Stўgĭūs prīmōs īmplēvīt fērvŏr hĭātūs,
ēt pūlmōnĕ tĕnūs dēmīsĭt ănhēlĭtŭs īgnēm.
tāndēm cūm tōtō cĕcĭdīt grĕgĕ, nōmĕn ĭn Ūmbrō
clārūm Crīstă dĭū pŏpŭlō, ceū fūlmĭnĕ cēlsă
aēscŭlŭs aūt prŏăvīs ăb ŏrīgĭnĕ cōgnĭtă quērcūs
cūm fūmāt pērcūssă Iŏvī sācrōsquĕ pĕr aēvūm
aēthĕrĭō rāmōs pŏpŭlāntūr sūlphŭrĕ flāmmaē,
dōnēc vīctă dĕō lātē prōcūmbĭt ĕt ōmnēm
cōllābēns ŏpĕrīt spătĭōsō stīpĭtĕ prōlēm.
Ātque ĕă dūm iūxtā Tўrĭūs stāgna Aūfĭdă dūctōr
mōlītūr, Paūlūs nŭmĕrōsā caēdĕ fŭtūrām
ūltūs iām mōrtēm ceū vīctōr bēllă gĕrēbāt
īntēr mīllĕ vĭrōs. iăcĕt īngēns Phōrcўs ăb āntrīs
Hērcŭlĕaē Cālpēs, caēlātūs Gōrgŏnĕ pārmām
ūndĕ gĕnūs †trīstīsquĕ dĕaē† mānābăt ŏrīgŏ.
hūnc ōbiēctāntēm sēse ātque āntīquă tŭmēntēm
nōmĭnă sāxĭfĭcaē mōnstrōsa ē stīrpĕ Mĕdūsaē,
dūm laēvūm pĕtĭt īncūmbēns vĭŏlēntĭŭs īnguēn,
dētrăhĭt ēxcēlsī cōrrēptūm vērtĭcĕ cōnī
āfflīctūmquĕ prĕmēns, tērgō quā bāltĕŭs īmō
sīnuātūr cōxāquĕ sĕdēt mūnīmĕn ŭtrāquĕ,
cōniēctō fŏdĭt ēnsĕ sŭpēr. vŏmĭt īllĕ călēntēm
sānguĭnĭs ēffūndēns pĕr hĭāntĭă vīscĕră rīvūm
ēt sŭbĭt Aētōlōs Ātlāntĭcŭs āccŏlă cāmpōs.
Hās īntēr strāgēs răpĭdō tērrōrĕ cŏōrtī
īnvādūnt tērga ātque āvērsō tūrbĭnĕ mīscēnt
bēlla ĭnŏpīnă vĭrī, Tўrĭūs quōs fāllĕrĕ dōctōs
hānc īpsām pūgnaē rēctōr fōrmārăt ăd ārtēm,
sūccīnctīquĕ dŏlīs, fŭgĕrēnt ceū Pūnĭcă cāstră,
dēdĭdĕrānt dēxtrās. tūm tōtīs mēntĭbŭs āctām
īn caēdēs ăcĭēm pōne ātque īn tērgă rŭēntēs
praēcĭpĭtānt. nōn hāstă vĭrō, nōn dēfĭcĭt ēnsīs:
ē strāge ēst fērrum ātque ēvūlsă cădāvĕrĕ tēlă.
Rāptūm Gālbă prŏcūl (nĕque ĕnīm vīrtūtĭs ămōrēm
ādvērsa ēxēmīssĕ vălēnt) ūt vīdĭt ăb hōstĕ
aūfērrī sīgnūm, cōnīxūs cōrpŏrĕ tōtō
vīctōrem āssĕquĭtūr lētālīque ōccŭpăt īctū.
āc dūm cōmprēnsām caēsō dē cōrpŏrĕ praēdām
āvēllīt, tārdēquĕ mănūs mŏrĭbūndă rĕmīttīt,
trānsfīxūs glădĭō prŏpĕre āccūrrēntĭs Ămōrgī
ōccĭdĭt, īmmŏrĭēns māgnīs nōn prōspĕrŭs aūsīs.
Haēc īntēr, vĕlŭtī nōndūm sătĭāssĕt Ĕnŷō
īrās saēvă trŭcēs, sūblātūm pūlvĕrĕ cāmpūm
Vūltūrnūs rŏtăt ēt cāndēntēs tōrquĕt hărēnās.
iāmquĕ rĕlūctāntēs strīdēns īmmānĕ prŏcēllă
pēr lōngūm tŭlĭt ād cāmpī sūprēmă căvīsquĕ
āfflīctōs rīpīs tŭmĭdūm dēmērsĭt ĭn āmnēm.
hīc tĭbĭ fīnĭs ĕrāt, mētās hīc Aūfĭdŭs aēvī
sērvābāt tăcĭtō, nōn fēlīx Cūrĭŏ, lētō.
nāmquĕ fŭrēns ănĭmī dūm cōnstērnātă mŏrātūr
āgmĭna ĕt ōppŏsĭtū mēmbrōrūm sīstĕrĕ cērtāt,
īn praēcēps māgnā prōpūlsūs mōlĕ rŭēntūm
tūrbātīs haūrītŭr ăquīs fūndōquĕ vŏlūtūs
Hādrĭăcā iăcŭīt sĭnĕ nōmĭnĕ mōrtĭs hărēnā.
Īngēns fērrĕ măla ēt Fōrtūnaē sūbdĕrĕ cōllūm
nēscĭŭs ādvērsā frōnte īncūrrēbăt ĭn ārmă
vīncēntūm cōnsūl. pĕrĕūndī Mārtĭŭs ārdōr
ātque ănĭmōs iām sōlă dăbāt fīdūcĭă mōrtīs
cūm Vĭrĭātŭs ăgēns tēlīs, rēgnātŏr Hĭbēraē
māgnănĭmūs tērraē, iūxta ātque ānte ōră fŭrēntīs
ōbtrūncāt Paūlī fēssūm cērtāmĭnĭs hōstēm.
heū dŏlŏr, heū lăcrĭmaē! Sērvīlĭŭs, ōptĭmă bēllī,
pōst Paūlūm bēllī pārs ōptĭmă, cōrrŭĭt īctū
bārbărĭcō māgnāmquĕ cădēns lēto āddĭdĭt ūnō
īnvĭdĭām Cānnīs. trīstēm nōn pērtŭlĭt īrām
cōnsŭl ĕt, īnsānī quāmquām cōntrārĭă vēntī
ēxārmāt vīs ātque ōbtēndīt pūlvĕrĕ lūcēm,
squālēntēm rūmpēns īngēstaē tōrvŭs hărēnaē
īngrĕdĭtūr nīmbum āc rītū iām mōrĭs Hĭbērī
cārmĭnă pūlsātā fūndēntēm bārbără caētrā
īnvādīt laēvaēquĕ fŏdīt vītālĭă māmmaē.
hīc fŭĭt ēxtrēmūs caēdūm lăbŏr. āddĕrĕ bēllō
haūd ūltrā lĭcŭīt dēxtrām; nēc tāntă rĕlīctūmst
ūtī, Rōmă, tĭbī pōsthāc ād proēlĭă Paūlō.
sāxum īngēns vāstō lībrātūm pōndĕrĕ caēcā
vēnĭt ĭn ōră mănu ēt pērfrāctaē cāssĭdĭs aēră
ōssĭbŭs īnfŏdĭēns cōmplēvīt sānguĭnĕ vūltūs.
īndĕ pĕdēm rĕfĕrēns lābēntĭă mēmbră prŏpīnquō
īmpŏsŭīt scŏpŭlo ātque ūndāntī vūlnĕre ănhēlāns
sēdīt tērrĭbĭlīs clĭpĕūm sŭpĕr ōrĕ crŭēntō,
īmmānīs ceū, dēpūlsīs lĕvĭōrĭbŭs hāstīs
āccēpīt lĕŏ cūm tāndēm pēr pēctŏră fērrūm,
stāt tēlī pătĭēns mĕdĭā trĕmĕbūndŭs hărēnā
āc mānāntĕ iŭbīs rīctūque ēt nārĭbŭs ūndā
sānguĭnĭs, īntērdūm lānguēntĭă mūrmŭră tōrquēns,
ēffūndīt pătŭlō spūmāntem ēx ōrĕ crŭōrēm.
tūm vēro īncūmbūnt Lĭbўēs. sŭbĭt īpsĕ cĭtātō
dūctŏr ĕquō, quā flātŭs ăgīt, quā pērfĭdŭs ēnsīs,
quā sŏnĭpēs, quā bēllĭgĕrō fĕră bēlŭă dēntĕ.
ōbrŭtŭs hīc tēlīs fērrī pēr cōrpŏră Pīsŏ
rēctōrem ūt vīdīt Lĭbўaē, cōnīxŭs ĭn hāstām
īlĭă cōrnĭpĕdīs sūbrēctā cūspĭdĕ trānsīt
cōllāpsōquĕ sŭpēr nēquīquam īncūmbĕrĕ coēptāt.
cuī Poēnūs, prŏpĕrē cōllēctō cōrpŏrĕ, quāmquām
cērnŭŭs īnflēxō sŏnĭpēs ēffūdĕrăt ārmō:
"ūmbraēne Aūsŏnĭaē rĕdĭvīvā bēllă rĕtrāctānt
pōst ŏbĭtūm dēxtrā nĕc ĭn īpsā mōrtĕ quĭēscūnt?"
sīc ăĭt ātque aēgrūm coēptānti āttōllĕrĕ cōrpūs
ārdŭŭs īnsūrgēns tōtūm pērmīscŭĭt ēnsēm.
Ēccē Cŷdŏnĕā vĭŏlātŭs hărūndĭnĕ plāntām
Lēntŭlŭs ēffūsīs cāmpūm līnquēbăt hăbēnīs,
cūm vĭdĕt īn scŏpŭlō rōrāntēm sāxă crŭōrĕ
tōrvōque ōbtūtū lābēntem īn Tārtără Paūlūm.
mēns ăbĭīt, pŭdŭītquĕ fŭgaē. tūm vīsă crĕmārī
Rōmă vĭrō, tūnc ād pōrtās iām stārĕ crŭēntūs
Hānnĭbăl; Aētōlī tūm prīmum ānte ōră fŭērĕ
sōrbēntēs Lătĭūm cāmpī. "quīd deīndĕ rĕlīctūmst,
crāstĭnă cūr Tўrĭōs lūx nōn dēdūcăt ăd ūrbēm
dēsĕrĭs īn tāntīs pūppīm sī, Paūlĕ, prŏcēllīs?
tēstōr caēlĭcŏlās," īnquīt "nī dāmnă gŭbērnās
crūdēlīs bēllī vīvīsque īn tūrbĭnĕ tāntō,
īnvītūs plūs, Paūlĕ, (dŏlōr vērba āspĕră dīctāt)
plūs Vārrōnĕ nŏcēs. căpĕ, quaēso, hūnc, ūnĭcă rērūm
fēssārūm spēs, cōrnĭpĕdēm. Lānguēntĭă mēmbră
īpsĕ lĕvābo ŭmĕrīs ēt dōrsō tūtă lŏcābō."
Haēc īntēr lăcĕrō mānāntem ēx ōrĕ crŭōrēm
ēiēctāns cōnsūl: "mācte ō vīrtūtĕ pătērnā!
nēc vērō spēs āngūstaē, cūm tālĭă rēstēnt
pēctŏră Rōmŭlĕō rēgnō. cālcārĭbŭs aūfēr,
quā vūlnūs pērmīttĭt, ĕquum ātque hīnc ōcĭŭs; ūrbīs
claūdāntūr pōrtaē (rŭĕt haēc ād moēnĭă pēstīs)
dīc, ōrō. rērūm Făbĭō trādāntŭr hăbēnaē.
nōstrīs pūgnāvīt mŏnĭtīs fŭrŏr. āmplĭŭs āctā
quīd sŭpĕrēst vītā, nĭsĭ caēcae ōstēndĕrĕ plēbī
Paūlūm scīrĕ mŏrī? fĕrŏr ān cōnsūmptŭs ĭn ūrbēm
vūlnĕrĭbūs? quāntīne ēmptūm vĕlĭt Hānnĭbăl, ūt nōs
vērtēntēs tērga āspĭcĭāt? nēc tālĭă Paūlō
pēctŏră, nēc mānēs tām pārva īntrāmŭs ĭmāgŏ.
īlle ĕgŏ - sēd vānō quĭd ĕnīm tē dēmŏrŏr aēgēr,
Lēntŭlĕ, cōnquēstū? pērge ātque hīnc cūspĭdĕ fēssūm
ērĭgĕ quādrŭpĕdēm prŏpĕrē." tūm Lēntŭlŭs ūrbēm
māgnă fĕrēns māndātă pĕtīt. nēc Paūlŭs ĭnūltūm
quōd sŭpĕrēst dē lūcĕ sĭnīt: ceū vūlnĕrĕ tīgrīs
lētĭfĕrō cēdēns tāndēm prōiēctăquĕ cōrpūs
lūctātūr mōrti ēt lānguēntēm pāndĭt hĭātūm
īn vānōs mōrsūs nēc sūffĭcĭēntĭbŭs īraē
rīctĭbŭs ēxtrēmā lāmbīt vēnābŭlă līnguā.
iāmquĕ cŏrūscāntī tēlūm prŏpĭūsquĕ fĕrēntī
grēssum ēxsūltāntem ēt sēcūrō caēdĭs Ĭērtaē
nōn ēxspēctātūm sūrgēns dēfīxĕrăt ēnsēm
Sīdŏnĭūmquĕ dŭcēm cīrcūmspēctābăt, ĭn īllā
ēxōptāns ănĭmām cērtāntēm pōnĕrĕ dēxtrā.
sēd vīcērĕ vĭrūm cŏĕūntĭbŭs ūndĭquĕ tēlīs
ēt Nŏmăs ēt Gărămās ēt Cēlta ēt Maūrŭs ĕt Āstūr.
hīc fīnīs Paūlō. iăcĕt āltūm pēctŭs ĕt īngēns
dēxtĕră, quēm, sōlī sī bēlla ăgĭtāndă dărēntūr
aēquārēs fōrsān Făbĭō. mōrs āddĭdĭt ūrbī
pūlchră dĕcūs mīsītquĕ vĭri īntēr sīdĕră nōmēn.
Pōstquām spēs Ĭtălūm mēntēsque īn cōnsŭlĕ lāpsaē,
ceū trūncūs căpĭtīs saēvīs ēxērcĭtŭs ārmīs
stērnĭtŭr, ēt vīctrīx tōtō fŭrĭt Āfrĭcă cāmpō.
hīc Pīcēntum ăcĭēs, hīc Ūmbēr Mārtĭŭs, īllīc
Sīcănă prōcūmbīt pūbēs, hīc Hērnĭcă tūrmă.
pāssīm sīgnă iăcēnt, quaē Sāmnīs bēllĭgĕr ēt quaē
Sārrāstēs pŏpŭlī Mārsaēquĕ tŭlērĕ cŏhōrtēs.
trānsfīxī clĭpĕī gălĕaēque ĕt ĭnūtĭlĕ fērrūm
frāctăquĕ cōnflīctū pārmārūm tēgmĭna ĕt ōrĕ
cōrnĭpĕdūm dērēptă fĕrō spūmāntĭă frēnă.
sānguĭnĕūs tŭmĭdās īn cāmpōs Aūfĭdŭs ūndās
ēiēctāt rēddītquĕ fŭrēns sŭă cōrpŏră rīpīs.
sīc Lāgēă rătīs, vāstō vĕlŭt īnsŭlă pōntō
cōnspēcta, īllīsīt scŏpŭlīs ŭbĭ nūbĭfĕr Eūrūs,
naūfrăgĭūm spārgēns ŏpĕrīt frĕtă, iāmquĕ pĕr ūndās
ēt trānstra ēt mālī lăcĕrōque āplūstrĭă vēlō
āc mĭsĕrī flŭĭtānt rĕvŏmēntēs aēquŏră naūtaē.
Āt Poēnūs pēr lōngă dĭēm cērtāmĭnă saēvīs
caēdĭbŭs ēmēnsūs, pōstquam ērĭpŭērĕ fŭrōrī
īnsīgnēm tĕnĕbraē lūcēm, tūm dēnĭquĕ Mārtēm
dīmīsīt tāndēmquĕ sŭīs īn caēdĕ pĕpērcīt.
sēd mēns īnvĭgĭlāt cūrīs nōctīsquĕ quĭētēm
fērrĕ nĕquīt. stĭmŭlāt dōna īntēr tāntă dĕōrūm
hōc tāntūm, nōndūm pōrtās īntrāssĕ Quĭrīnī.
prōxĭmă lūx plăcĕt. hīnc strīctōs fērre ōcĭŭs ēnsēs,
dūm fērvēt crŭŏr ēt pērfūsaē caēdĕ cŏhōrtēs,
dēstĭnăt āc iām claūstră mănū, iām moēnĭă flāmmā
ōccŭpăt ēt iūngīt Tārpēia īncēndĭă Cānnīs.
Quō tūrbātă vĭrī cōniūnx Sātūrnĭă coēptō
īrārūmquĕ Iŏvīs Lătĭīque haūd īnscĭă fātī
īncaūtum ārdōrem ātque ăvĭdās ād fūtĭlĕ vōtūm
Spēs iŭvĕnīs frēnārĕ părāt. cĭĕt īndĕ quĭētīs
rēgnāntēm tĕnĕbrīs Sōmnūm, quō saēpĕ mĭnīstrō
ēdŏmĭta īnvītī cōmpōnīt lūmĭnă frātrīs
ātque huīc ārrīdēns "nōn tē māiōrĭbŭs" īnquīt
"aūsīs, dīvĕ, vŏcō nēc pōsco, ūt mōllĭbŭs ālīs
dēs vīctūm mĭhĭ, Sōmnĕ, Iŏvēm. nōn mīllĕ prĕmēndī
sūnt ŏcŭlī tĭbĭ nēc spērnēns tŭă nūmĭnă cūstōs
Īnăchĭaē mūltā sŭpĕrāndūs nōctĕ iŭvēncaē.
dūctōrī, prĕcŏr, īmmīttās nŏvă sōmnĭă Poēnō,
nē Rōmam ēt vĕtĭtōs cŭpĭāt nūnc vīsĕrĕ mūrōs,
quōs īntrārĕ dăbīt nūmquām rēgnātŏr Ŏlŷmpī."
Īmpĕrĭūm cĕlĕr ēxsĕquĭtūr cūrvōquĕ vŏlūcrīs
pēr tĕnĕbrās pōrtāt mĕdĭcātă păpāvĕră cōrnū.
āst ŭbĭ pēr tăcĭtum āllāpsūs tēntōrĭă prīmă
Bārcaēī pĕtĭīt iŭvĕnīs, quătĭt īndĕ sŏpōrās
dēvēxō căpĭtī pēnnās ŏcŭlīsquĕ quĭētēm
īrrōrāt tāngēns Lēthaēā tēmpŏră vīrgā.
ēxērcēnt răbĭdām trŭcŭlēnta īnsōmnĭă mēntēm,
iāmquĕ vĭdēbātūr mūltō sĭbĭ mīlĭtĕ Thŷbrīm
cīngĕre ĕt īnsūltāns āstāre ād moēnĭă Rōmaē.
īpsĕ rĕfūlgēbāt Tārpēiaē cūlmĭnĕ rūpīs
ēlātā tōrquēns flāgrāntĭă fūlmĭnă dēxtrā
Iūppĭtĕr, ēt lātē fūmābānt sūlphŭrĕ cāmpī
āc gĕlĭdīs Ănĭēn trĕpĭdābāt caērŭlŭs ūndīs
ēt dēnsi ānte ŏcŭlōs ĭtĕrūmque ĭtĕrūmquĕ trĕmēndūm
vībrābānt īgnēs. tūnc vōx ēffūsă pĕr aūrās
"sāt māgna, ō iŭvĕnīs, prēnsa ēst tĭbĭ glōrĭă Cānnīs.
sīstĕ grădūm. nĕc ĕnīm sācrīs īrrūmpĕrĕ mūrīs,
Poēnĕ, măgīs dăbĭtūr, nōstrūm quām scīndĕrĕ caēlūm."
āttŏnĭtūm vīsīs māiōrăquĕ bēllă păvēntēm
pōst cōnfēctă Sŏpōr Iūnōnĭă iūssă rĕlīnquīt,
nēc lūx tērrĭbĭlī pūrgāvĭt ĭmāgĭnĕ mēntēm.
Quōs īntēr mōtūs sōmnī vānōsquĕ tŭmūltūs
dēdĭtă pēr nōctēm rĕlĭquō cūm mīlĭtĕ cāstră
nūntĭăt ēt praēdām plēnō trăhĭt āgmĭnĕ Māgŏ.
huīc dūctōr laētās Tārpēiō vērtĭcĕ mēnsās
spōndēntī, cūm quīntă dĭēm nōx ōrbĕ tŭlīssēt,
cēlātīs sŭpĕrūm mŏnĭtīs claūsōquĕ păvōrĕ
vūlnĕra ĕt ēxhaūstās saēvō cērtāmĭnĕ vīrēs
āc nĭmĭūm laētīs ēxcūsāt fīdĕrĕ rēbūs.
tūm spē dēiēctūs iŭvĕnīs, ceū vērtĕre ăb īpsīs
tērgă iŭbērētūr mūrīs āc sīgnă rĕfērrĕ,
"tāntā mōle" īnquīt "nōn Rōma, ūt crēdĭtŭr, īpsă,
sēd Vārro ēst vīctūs. quōnām tām prōspĕră Mārtīs
mūnĕră dēstĭtŭīs fātō pătrĭāmquĕ mŏrārīs?
mēcum ēxsūltĕt ĕquēs; iūro hōc căpŭt, āccĭpĕ mūrōs
Īlĭăcōs pōrtāsquĕ tĭbī sĭnĕ Mārtĕ pătēntēs."
Dūmque ĕă Māgŏ frĕmīt caūtō nōn crēdĭtă frātrī,
iām Lătĭūs sēsē Cănŭsīna īn moēnĭă mīlēs
cōllĭgĕre ēt prŏfŭgōs vīcīnō cīngĕrĕ vāllō
coēpĕrăt. heū rēbūs făcĭēs ĭnhŏnōră sĭnīstrīs!
nōn ăquĭlaē, nōn sīgnă vĭrīs, nōn cōnsŭlĭs āltūm
īmpĕrĭūm, nōn sūbnīxaē līctōrĕ sĕcūrēs.
trūnca ātque aēgră mĕtū, ceū māgna ēlīsă rŭīnā,
cōrpŏră dēbĭlĭbūs nītūntūr sīstĕrĕ mēmbrīs.
clāmōr saēpĕ rĕpēns ēt saēpĕ sĭlēntĭă fīxīs
īn tēllūrem ŏcŭlīs. nūdaē plērīsquĕ sĭnīstraē
dētrītō clĭpĕō. dēsūnt pūgnācĭbŭs ēnsēs.
saūcĭŭs ōmnĭs ĕquēs. gălĕīs cārpsērĕ sŭpērbūm
crīstārūm dĕcŭs ēt dāmnārūnt Mārtĭs hŏnōrēs.
āt mūltā thōrāx pērfōssūs cūspĭde, ĕt haērēns
lōrīcae īntērdūm Maūrūsĭă pēndĕt hărūndŏ.
Īntērdūm maēstō sŏcĭōs clāmōrĕ rĕquīrūnt.
hīc Gālba, hīc Pīso ēt lētō nōn dīgnŭs ĭnērtī
Cūrĭŏ dēflēntūr, grăvĭs īllīc Scaēvŏlă bēllō.
hōs pāssim, āt Paūlī părĭtēr ceū dīră părēntīs
fātă gĕmūnt: ūt vēră mălī praēsāgĭă nūmquām
cēssārīt cănĕre ēt Vārrōnīs sīstĕrĕ mēntēm
ūtquĕ dĭem hūnc tŏtĭēns nēquīquam āvērtĕrĭt ūrbī,
ātque īdēm quāntūs dēxtrā. sēd cūră fŭtūrī
quōs prĕmĭt, aūt fōssās īnstānt praēdūcĕrĕ mūrīs
aūt pōrtārum ădĭtūs, ūt rērum ēst cōpĭă, fīrmānt
quāquĕ pătēt cāmpūs plānīs īngrēssĭbŭs hōstīs,
cērvōrum āmbūstīs ĭmĭtāntūr cōrnŭă rāmīs
ēt stĭlŭs ōccŭlĭtūr, caēcum īn vēstīgĭă tēlūm.
Ēccĕ sŭpēr clādēs ēt nōn mĕdĭcābĭlĕ vūlnūs
rēlĭquĭās bēlli ātque īmpērdĭtă cōrpŏră Poēnīs
īmpĭă fōrmīdo āc māiōr iāctābăt Ĕrīnŷs.
trāns aēquōr Tўrĭōs ēnsēs ātque ārmă părābānt
Pūnĭca ĕt Hānnĭbălēm mūtāto ēvādĕrĕ caēlō.
dūx ĕrăt ēxĭlĭō cōllēctīs Mārtĕ Mĕtēllūs,
sēd stīrpe haūd pārvī cōgnōmĭnĭs. īs mălă bēllō
pēctŏră dēgĕnĕrēmquĕ mănum ād dēfōrmĭa ăgēbāt
cōnsūlta ātque ălĭō pŏsĭtās spēctābăt ĭn ōrbĕ,
quīs sēse ōccŭlĕrēnt, tērrās, quō nōmĭnă nūllă
Poēnōrum aūt pătrĭaē pĕnĕtrārēt fāmă rĕlīctaē.
Quaē pōstquam āccēpīt flāmmātā Scīpĭŏ mēntĕ,
quāntūs Sīdŏnĭūm cōntrā fĕră proēlĭă mīscēns
dūctōrēm stĕtĭt īn cāmpīs, răpĭt ōcĭŭs ēnsēm
ātque, ŭbĭ tūrpĕ mălūm Lătĭōque ēxtrēmă cŏquēbānt
coēptă vĭrī, rūptīs fŏrĭbūs sēse ārdŭŭs īnfērt.
tūm quătĭēns strīctūm cūm vōce ānte ōră păvēntūm
mūcrōnēm: Tārpēiă, pătēr, quī tēmplă sĕcūndām
īncŏlĭs ā caēlō sēdem, ēt Sātūrnĭă, nōndūm
Īlĭăcīs mūtātă mălīs, tūque āspĕră pēctūs
aēgĭdĕ Gōrgŏnĕōs vīrgō sūccīnctă fŭrōrēs,
Īndĭgĕtēsquĕ dĕī, spōnte ēn pēr nūmĭnă vēstră
pērquĕ căpūt nūllō lĕvĭūs mĭhĭ nūmĭnĕ pātrīs
māgnănĭmī iūrō: nūmquām Lāvīnĭă rēgnă
līnquām nēc līnquī pătĭār, dūm vītă mănēbīt.
ōcĭŭs ēn tēstārĕ dĕōs, sī moēnĭă taēdīs
flāgrābūnt Lĭbўcīs, nūllās tē fērrĕ, Mĕtēllĕ,
aūsūrum īn tērrās grēssūs. nī tālĭă sāncīs,
quēm trĕmĭs ēt cūiūs sōmnōs fōrmīdĭnĕ rūmpīs,
Hānnĭbăl hīc ārmātŭs ădēst. mŏrĭērĕ, nĕc ūllō
Poēnōrūm mĕlĭōr părĭētūr glōrĭă caēsō."
hīs ēxcūssa īncēptă mĭnīs iāmque ōrdĭnĕ iūssō
ōbstrīngūnt ănĭmās pătrĭaē dīctātăquĕ iūrānt
sācrāmēntă dĕīs ēt pūrgānt pēctŏră cūlpā.
Ātque ĕă dūm Rŭtŭlīs tūrbātā mēntĕ gĕrūntūr,
lūstrābāt cāmpōs ēt saēvaē trīstĭă dēxtraē
fāctă rĕcēnsēbāt pērtrāctāns vūlnĕră vīsū
Hānnībāl ēt māgnā cīrcūmstīpāntĕ cătērvā
dūlcĭă praēbēbāt trŭcĭbūs spēctācŭlă Poēnīs.
quās īntēr strāgēs cōnfōssūs pēctŏră tēlīs
sēmĭnĕcem ēxtrēmō vītam ēxhālābăt ĭn aūrās
mūrmŭrĕ dēfĭcĭēns iām Cloēlĭŭs ōrăquĕ nīsū
lānguĭdă vīx aēgro ēt dŭbĭā cērvīcĕ lĕvābāt.
āgnōvīt sŏnĭpēs ārrēctīsque aūrĭbŭs ācrēm
hīnnītum ēffūndēns stērnīt tēllūrĕ Băgēsūm,
quēm tūm cāptīvō pōrtābăt ĭn āgmĭnĕ dōrsō.
hīnc răpĭdūm glŏmĕrāns cūrsūm pēr lūbrĭcă pīnguīs
stāntĕ crŭōrĕ sŏli ēt mūlcātă cădāvĕră caēdĕ
ēvŏlăt āc dŏmĭnī cōnsīstĭt ĭn ōrĕ iăcēntīs.
īnde īnclīnātūs cōlla ēt sūmmīssŭs ĭn ārmōs
dē mōre īnflēxīs praēbēbāt scāndĕrĕ tērgă
crūrĭbŭs āc prŏprĭō quōdām trĕpĭdābăt ămōrĕ.
mīlĭtĕ nōn īllō quīsquām fēlīcĭŭs ācrī
īnsūltārăt ĕquō, vēl sī rĕsŭpīnă cĭtātō
prōiēctūs dōrsō fērrētūr mēmbră, vĕl īdēm
sī nūdō stārēt tērgō, dūm rāptă vŏlūcrīs
trānsĭgĕrēt cūrsū sŏnĭpēs cērtāmĭnă cāmpī.
Āt Lĭbўs hūmānōs aēquāntēm pēctŏrĕ sēnsūs
haūd pārcē mīrātŭs ĕquūm, quīnam īllĕ sĭnīstraē
dēpūgnēt mōrtī iŭvĕnīs, nōmēnquĕ gĕnūsquĕ
ērŏgĭtāt lētīquĕ sĭmūl cōmpēndĭă dōnāt.
hīc Cīnna (ād Tўrĭōs nāmque īs sŭă vērtĕrăt ārmă
crēdŭlŭs ādvērsīs ēt tūm cŏmĕs ībăt ŏvāntī)
"aūrĭbŭs huīc," īnquīt "dūctōr fōrtīssĭme, ŏrīgōst
nōn īndīgnă tŭīs. quōndām sūb rēgĭbŭs īllă,
quaē Lĭbўcōs rēnvīt frēnōs, sūb rēgĭbŭs ōlīm
Rōmă fŭīt. sĕd ĕnīm sŏlĭum īndīgnātă Sŭpērbī
ūt scēptra ēxēgīt, cōnfēstim īngēntĭă bēllă
Clūsīnā vēnērĕ dŏmō, sī Pōrsĕnă fāndō
aūdītūs tĭbĭ, sī Cōclēs, sī Lŷdĭă cāstră.
īlle ŏpĕ Maēŏnĭa ēt pŏpŭlō sūccīnctŭs Ĕtrūscō
cērtābāt pūlsōs pēr bēllă rĕpōnĕrĕ rēgēs.
mūlta ădĕō nēquīquam aūsī, prēssītquĕ tўrānnūs
Iānĭcŭlum īncūmbēns ūrbī. mōx pācĕ prŏbātā
cōmprēssēre ŏdĭa, ēt pŏsĭtūm cūm foēdĕrĕ bēllūm
ōbsĭdĭbūsque ōbstrīctă fĭdēs. mānsuēscĕrĕ cōrdă
nēscĭă, prō sŭpĕri! ēt nīl nōn īmmītĕ părātă
gēns Ĭtălūm prō laūdĕ pătī: bīs Cloēlĭă sēnōs
nōndūm cōmplērāt prīmaēvī cōrpŏrĭs ānnōs,
ūnă pŭēllārūm Laūrēntum ēt, pīgnŏră pācīs,
mātēr vīrgĭnĕās rēgī trāmīssă cătērvās.
fāctă vĭrūm sĭlĕō. rēge haēc ēt foēdĕre ĕt ānnīs
ēt flŭvĭō sprētīs mīrāntem īntērrĭtă Thŷbrīm
trānāvīt frāngēns ūndām pŭĕrīlĭbŭs ūlnīs.
cuī sī mūtāssēt sēxūm nātūră, rĕvērtī
fōrsān Tŷrrhēnās tĭbĭ nōn lĭcŭīssĕt ĭn ōrās,
Pōrsĕnă. sēd iŭvĕnī, nē sīm tĭbĭ lōngĭŏr, hīnc ēst
ēt gĕnŭs ēt clārā mĕmŏrāndūm vīrgĭnĕ nōmēn."
Tālĭă dūm pāndīt, vīcīnūs pārtĕ sĭnīstrā
pēr sŭbĭtum ērūmpīt clāmōr. pērmīxtă rŭīnā
īntĕr ĕt ārmă vĭrum ēt lăcĕrātă cădāvĕră Paūlī
ērŭĕrānt cōrpūs mĕdĭā dē strāgĕ iăcēntūm.
heū quĭs ĕrāt! quām nōn sĭmĭlīs mŏdŏ Pūnĭcă tēlīs
āgmĭnă tūrbāntī, vēl cūm Taūlāntĭă rēgnă
vērtĭt ĕt Īllўrĭcō sūnt āddĭtă vīnclă tўrānnō!
pūlvĕrĕ cānĭtĭēs ātro ārēntīquĕ crŭōrĕ
squālēbāt bārba, ēt pērfrāctī tūrbĭnĕ dēntēs
mūrālīs sāxī, tūm tōtō cōrpŏrĕ vūlnūs.
Quaē pōstquam āspēxīt, gĕmĭnātūs gaūdĭă dūctōr
Sīdŏnĭūs "fŭgĕ, Vārro," īnquīt "fŭgĕ, Vārrŏ, sŭpērstēs
dūm iăcĕāt Paūlūs. pătrĭbūs Făbĭōquĕ sĕdēntī
ēt pŏpŭlō cōnsūl tōtās ēdīssĕrĕ Cānnās.
cōncēdam hānc ĭtĕrūm, sī lūcīs tāntă cŭpīdōst,
cōncēdām tĭbĭ, Vārrŏ, fŭgam. āt, cuī fōrtĭa ĕt hōstĕ
mē dīgna haūd pārvō călŭērūnt cōrdă vĭgōrĕ,
fūnĕrĕ sūprēmo ēt tŭmŭlī dĕcŏrētŭr hŏnōrĕ.
quāntūs, Paūlĕ, iăcēs! quī tōt mĭhĭ mīlĭbŭs ūnūs
māiōr laētĭtĭaē caūsa ēs. cūm fātă vŏcābūnt,
tālĕ prĕcōr nōbīs sālvā Cārthāgĭnĕ lētūm."
haēc ăĭt ēt sŏcĭūm māndārī cōrpŏră tērraē,
pōstĕră cūm thălămīs Aūrōră rŭbēbĭt ăpērtīs,
īmpĕrăt ārmōrūmquĕ iŭbēt cōnsūrgĕre ăcērvōs,
ārsūrōs, Grādīvĕ, tĭbī. tūm mūnĕră iūssă,
dēfēssī quāmquam, āccĕlĕrānt spārsōquĕ prŏpīnquōs
āgmĭnĕ prōstērnūnt lūcōs. sŏnăt īctă bĭpēnnī
frōndōsīs sīlva āltă iŭgīs. hīnc ōrnŭs ĕt āltaē
pōpŭlŭs ālbă cŏmaē vălĭdīs āccīsă lăcērtīs
scīndĭtŭr, hīnc īlēx prŏăvōrūm cōnsĭtă saēclō.
dēvōlvūnt quērcūs ĕt ămāntēm lītŏră pīnūm
āc, fērālĕ dĕcūs, maēstās ād būstă cŭprēssōs.
fūnĕrĕās tūm deīndĕ pўrās cērtāmĭnĕ tēxūnt,
ōffĭcĭum īnfēlīx ēt mūnŭs ĭnānĕ pĕrēmptīs,
dōnĕc ănhēlāntēs stāgna īn Tārtēssĭă Phoēbūs
mērsĭt ĕquōs fŭgĭēnsquĕ pŏlō Tītānĭă caēcām
ōrbĭtă nīgrāntī trāxīt cālīgĭnĕ nōctēm.
pōst, ŭbĭ fūlsērūnt prīmīs Phăĕthōntĭă frēnă
īgnĭbŭs ātquĕ sŭī tērrīs rĕdĭērĕ cŏlōrēs,
sūppōnūnt flāmmam ēt mānāntĭă cōrpŏră tābō
hōstīlī tēllūrĕ crĕmānt. sŭbĭt hōrrĭdă mēntēm
fōrmīdo īncērtī cāsūs, tăcĭtūsquĕ pĕrērrāt
īntĭmă cōrdă păvōr, sī fōrs ĭtă Mārtĭs ĭnīquī
mōx fĕrăt, hāc īpsīs ĭnĭmīcā sēdĕ iăcēndūm.
āt tĭbĭ, bēllĭpŏtēns, sācrūm cōnstrūctŭs ăcērvō
īngēntī mōns ārmōrūm sūrgēbăt ăd āstră.
īpsĕ mănū cēlsām pīnūm flāmmāquĕ cŏmāntēm
āttōllēns dūctōr Grādīvum īn vōtă cĭēbāt:
"prīmĭtĭās pūgnae ēt laētī lībāmĭnă bēllī
Hānnĭbăl Aūsŏnĭō crĕmăt haēc dē nōmĭnĕ vīctōr,
ēt tĭbĭ, Mārs gĕnĭtōr, vōtōrum haūd sūrdĕ mĕōrūm,
ārma ēlēctă dĭcāt stīpāntūm tūrbă vĭrōrūm."
tūm făcĕ cōniēctā pŏpŭlātūr fērvĭdŭs īgnīs
flāgrāntēm mōlem, ēt rūptā cālīgĭne ĭn aūrās
āctŭs ăpēx clārō pērfūndīt lūmĭnĕ cāmpōs.
hīnc cĭtŭs ād tŭmŭlūm dōnātăquĕ fūnĕră Paūlō
ībăt ĕt hōstīlīs lētī iāctābăt hŏnōrēm.
sūblīmem ēdūxērĕ pўrām mōllēsquĕ vĭrēntī
strāmĭnĕ cōmpŏsŭērĕ tŏrōs. sŭpĕrāddĭtă dōnă,
fūnĕrĕūm dĕcŭs: ēxpērtīs īnvīsŭs ĕt ēnsīs
ēt clīpeūs, tērrōrquĕ mŏdo ātque īnsīgnĕ sŭpērbūm,
tūm lăcĕrī, fāscēs cāptaēque īn Mārtĕ sĕcūrēs.
nōn cōniūnx nātīve ădĕrānt, nōn iūnctă prŏpīnquō
sānguĭnĕ tūrbă vĭrum, aūt cēlsīs dē mōrĕ fĕrētrīs
praēcēdēns prīsca ēxsĕquĭās dĕcŏrābăt ĭmāgŏ,
ōmnĭbŭs ēxŭvĭīs nūdō iāmque Hānnĭbăl ūnūs
sāt dĕcŏrīs laūdātŏr ĕrāt. fūlgēntĭă pīnguī
mūrĭcĕ sūspīrāns ĭnĭcīt vēlāmĭna ĕt aūrō
īntēxtām chlămўdem āc sūprēmo āffātŭr hŏnōrĕ:
"ī, dĕcŭs Aūsŏnĭaē, quō fās ēst īrĕ sŭpērbās
vīrtūte ēt fāctīs ănĭmās. tĭbĭ glōrĭă lētō
iām pārta īnsīgnī. nōstrōs Fōrtūnă lăbōrēs
vērsăt ădhūc cāsūsquĕ iŭbēt nēscīrĕ fŭtūrōs."
haēc Lĭbўs, ātquĕ rĕpēns crĕpĭtāntĭbŭs ūndĭquĕ flāmmīs
aēthĕrĭās ănĭma ēxsūltāns ēvāsĭt ĭn aūrās.
Fāmă dĕhīnc glīscēntĕ sŏnō iām sīdĕra ădībāt,
iām mărĭa āc tērrās prīmāmque īntrāvĕrăt ūrbēm.
dīffīdūnt mūrīs. sōlām păvĭtāntĭbŭs ārcēm
spērāvīssĕ săt ēst. nĕc ĕnīm sŭpĕrēssĕ iŭvēntām,
āc stāre Aūsŏnĭaē văcŭūm sĭnĕ cōrpŏrĕ nōmēn,
quōdque ădĕō nōndūm pōrtīs īrrūpĕrĭt hōstīs,
cōntēmptū cēssārĕ pŭtānt. iām tēctă crĕmārī
āc dēlūbră răpī caēdēsque ānte ōră nĕfāndaē
nātōrūm sēptēmque ārcēs fūmārĕ vĭdēntūr.
lūx ūna ēvērsās bīs cēntum īn strāgĕ cŭrūlēs
āc iŭvĕnūm bīs trīcēnīs ōrbātă gĕmēbāt
mīlĭbŭs ēxhaūstaē nūtāntĭă moēnĭă Rōmaē,
ātque ĕă pōst Trĕbĭām, pōst Tūscī stāgnă prŏfūndī,
nēc sŏcĭūm nŭmĕrō părĭtēr lĕvĭōrĕ pĕrēmptō.
sēd vērō sĕd ĕnīm rĕlĭquī pĭă tūrbă sĕnātūs
mūnĕră sōrtīto īnvādūnt. cĕlĕr ōmnĭă lūstrāns
clāmĭtăt āttŏnĭtīs Făbĭūs: "nōn ūllă rĕlīctāst,
crēdĭtĕ, cūnctāndī rătĭo. āpprŏpĕrēmŭs, ŭt hōstīs
nēquīquam ārmātōs aūsīt sūccēdĕrĕ mūrōs.
dūra īntēr păvĭdōs ălĭtūr fōrtūnă sĕdēndō,
ēt glīscūnt ādvērsă mĕtū. | īte ōcĭŭs, ārmă
dērĭpĭte, ō pūbēs, tēmplīs. vōs ātrĭă rāptīm
nūdāte ēt clĭpĕōs īn bēllă rĕfīgĭtĕ cāptōs.
sāt pătrĭaē sŭmŭs, ē nŭmĕrō si ād proēlĭă nōstrō
nīl mĭnŭīt păvŏr. īn pătŭlīs īlla hōrrĭdă cāmpīs
sīt mĕtŭēndă lŭēs; mūrōs haūd frēgĕrĭt ūmquām
ēxsūltārĕ lĕvīs nūdātō cōrpŏrĕ Maūrūs."
Dūm Făbĭūs lāpsās ăcŭīt fōrmīdĭnĕ mēntēs,
Vārrōnem ādvēntārĕ văgūs pēr moēnĭă rūmōr
spārgĭt ĕt ōccūltō pērfūndīt pēctŏră mōtū.
haūd sĕcŭs āc, frāctaē rēctōr sī fōrtĕ cărīnaē
lītŏrĭbūs sōlūs văcŭīs ēx aēquŏrĕ sōspēs
ādnătĕt, īncērtī trĕpĭdānt, tēndāntnĕ nĕgēntnĕ
iāctātō dēxtrās, īpsāmque ōdērĕ sălūtēm
ūnĭŭs āmīssā sŭpĕrāntīs pūppĕ măgīstrī.
quām rēstārĕ vĭrō lābēm, qui āccēdĕrĕ pōrtīs
aūdĕăt āc dīrūm vĕnĭāt păvĭtāntĭbŭs ōmēn!
Hōs mūlcēns quēstūs Făbĭūs dēfōrmĕ dŏcēbāt
clādĭbŭs īrāscī vūlgūmque ārcēbăt ăb īrā.
ādvērsīs ĕtĕnīm frāngī nōn ēssĕ vĭrōrūm,
quī Mārtem īnscrībānt gēntī, nōn pōssĕ dŏlōrēs
cōndĕre ĕt ēx poēnā sōlācĭă pōscĕrĕ lūctūs.
sī vēro ēxprōbrārĕ sĭnānt, sĭbĭ trīstĭŭs īllūm
īllūxīssĕ dĭēm, quō cāstrīs vīdĕrĭt īrĕ
Vārrōnēm, quām quō vĭdĕāt rĕmĕārĕ sĭne ārmīs.
hīs dīctīs sēdērĕ mĭnae ēt cōnvērsă rĕpēntĕ
pēctŏră. nūnc fātī mĭsĕrēt, nūnc gaūdĭă Poēnō
cōnsŭlĭbūs rĕpŭtānt caēsīs ērēptă dŭōbūs.
ērgo ōmne ēffūndīt lōngō iām se āgmĭnĕ vūlgūs
grātāntūm, māgnāque āctūm sē crēdĕrĕ mēntĕ
tēstāntūr, quōd fīsŭs ăvīs scēptrīsquĕ sŭpērbīs
Lāŏmĕdōntĭădūm nōn dēspērāvĕrĭt ūrbī.
Nēc mĭnŭs īnfēlīx cūlpaē grāndīquĕ pŭdōrĕ
tūrbātūs cōnsūl tĭtŭbāntem ād moēnĭă grēssūm
pōrtābāt lăcrĭmāns. dēiēctum āttōllĕrĕ vūltūm
āc pătrĭam āspĭcĕre ēt lūctūs rĕvŏcārĕ pĭgēbāt.
quōd vērō rĕdŭcī tūm sē pŏpŭlūsquĕ pătrēsquĕ
ōffērrēnt, nōn grātārī, sēd pōscĕrĕ nātōs
quīsquĕ sŭōs frātrēsquĕ sĭmūl mĭsĕraēquĕ părēntēs
īrĕ vĭdēbāntūr lăcĕrānda ād cōnsŭlĭs ōră.
sīc ĭgĭtūr mūtō līctōre īnvēctŭs ĭn ūrbēm
dāmnātūm sŭpĕrīs āspērnābātŭr hŏnōrēm.
Āt pātrēs Făbĭūsquĕ prŏcūl maērōrĕ rĕmōtō
praēcĭpĭtānt cūrās. rāptīm dēlēctă iŭvēntā
sērvĭtĭa ārmāntūr, nēc claūdīt cāstră sălūtī
pōstpŏsĭtūs pŭdŏr. īnfīxum ēst Aēnēĭă rēgnă
Pārcārum īn lēgēs quācūmquĕ rĕdūcĕrĕ dēxtrā
prōque ārce ēt scēptrīs ēt lībērtātĭs hŏnōrĕ
vēl fămŭlās ārmārĕ mănūs. prīmaēvă sŭōrūm
cōrpŏră praētēxtō spŏlĭānt vēlāmĭne ĕt ārmīs
īnsŏlĭtīs cīngūnt. pŭĕrīlīs cāssĭdĕ vūltūs
claūdĭtŭr ātque hōstīs pūbēscĕrĕ caēdĕ iŭbētūr.
īdem ōbsēcrāntēs, cāptīvūm vūlgŭs ŭt aūrō
pēnsārēnt pārvō (nēc paūcă fŭērĕ prĕcāntūm
mīlĭă) mīrāntī dūrārūnt prōdĕrĕ Poēnō.
cūncta ădĕō scĕlĕra ēt nōxām sŭpĕrāvĕrăt ōmnēm
ārmātūm pŏtŭīssĕ căpī. tūnc tērgă dĕdīssĕ
dāmnātīs Sĭcŭlās lōngē mĕrĭtārĕ pĕr ōrās
īmpŏsĭtūm, dōnēc Lătĭō dēcēdĕrĕt hōstīs.
haēc tūm Rōmă fŭīt. pōst tē cuī vērtĕrĕ mōrēs
sī stābāt fātīs, pŏtĭūs, Cārthāgŏ, mănērēs.
Paulus, ut aduersam uidet increbrescere pugnam,
ceu fera, quae telis circumcingentibus ultro
assilit in ferrum et per uulnera colligit hostem,
in medios fert arma globos seseque periclis
ingerit atque omni letum molitur ab ense.
increpat horrendum: "perstate et fortiter, oro,
pectoribus ferrum accipite ac sine uulnere terga
ad manes deferte, uiri. nisi gloria mortis
nil superest. idem sedes adeuntibus imas
hic uobis dux Paulus erit." uelocius inde
Haemonio Borea pennataque ocior ibat
quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi,
atque ubi certamen primi ciet immemor aeui
plenus Gradiuo mentem Cato, fertur in hostes
ac iuuenem, quem Vasco leuis, quem spicula densus
Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.
abscessere retro pauidique in terga relatos
abduxere gradus, ut, laetus ualle remota
cum capream uenator agit fessamque propinquo
insequitur cursu et sperat iam tangere dextra,
si ferus aduerso subitum se protulit antro
et stetit ante oculos frendens leo, deserit una
et color et sanguis et tela minora periclo,
nec iam speratae cura est in pectore praedae.
nunc in restantes mucronem comminus urget,
nunc trepidos ac terga mala formidine uersos
assequitur telis. furere ac decorare labores
et saeuire iuuat. cadit ingens nominis expers
uni turba uiro, atque alter si detur in armis
Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae.
Tandem inclinato cornu sine more ruebat
prima acies non parca fugae. Labienus et Ocres
sternuntur leto atque Opiter, quos Setia colle
uitifero, celsis Labienum Cingula saxa
miserunt muris. iunxit fera tempora leti
Sidonius non consimili discrimine miles;
nam Labienus obit penetrante per ilia corno,
fratres hic umero cecidere, hic poplite caesis.
oppetis et Tyrio super inguina fixe ueruto
Maecenas, cui Maeonia uenerabile terra
et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.
per medios agitur proiecto lucis amore
Hannibalem lustrans Paulus. sors una uidetur
aspera, si occumbat ductore superstite Poeno.
Quam metuens molem (neque enim certamine sumpto
tempestas tanta et rabies impune fuisset)
in faciem pauidi Iuno conuersa Metelli
"quid uanos," inquit "Latio spes unica consul,
incassumque moues fato renuente furores?
si superest Paulus, restant Aeneia regna;
sin secus, Ausoniam tecum trahis. ire tumentem
tu contra iuuenem et caput hoc abscidere rebus
turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi
(tam laetus bello est) ausit certare Tonanti.
et iam conuersis (uidi nam flectere) habenis
euasit Varro ac sese ad meliora reseruat.
sit spatium fatis, et dum datur, eripe leto
hanc nostris maiorem animam; mox bella capesses."
Ad quae suspirans ductor: "mortemne sub armis
cur poscam, causa ista parum est, quod talia nostrae
pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?
i, demens, i, carpe fugam. non hostica tela
excipias tergo, superos precor. integer, oro,
intactusque abeas atque intres moenia Romae
cum Varrone simul. talin", pauidissime, dignum
me uita pulchraque indignum morte putasti?
quippe sinit Poenus, qui nunc contraria bella
ipsi ferre Ioui ualeat. pro degener altae
uirtutis patrum! quando certamen inire
cuiue uiro mallem memet componere, quam qui
et uictus dabit et uictor per saecula nomen?"
Talibus increpitat mediosque aufertur in hostes
ac retro cursum tendentem ad crebra suorum
agmina et in densis furantem membra maniplis
per conferta uirum et stipata umbonibus arma
consequitur melior planta atque obtruncat Acherram,
ut canis occultos agitat cum Belgicus apros
erroresque ferae sollers per deuia mersa
nare legit tacitoque premens uestigia rostro
lustrat inaccessos uenantum indagine saltus
nec sistit, nisi conceptum sectatus odorem
deprendit spissis arcana cubilia dumis.
At coniunx Iouis, ut Paulum depellere dictis
nequiquam fuit et consul non desinit irae,
in faciem Mauri rursus mutata Gelestae
auocat ignarum saeuo a certamine Poenum:
"huc tela, huc" inquit "dextram implorantibus affer,
o decus aeternum Carthaginis. horrida iuxta
stagnantes consul molitur proelia ripas,
et laus haud alio maior datur hoste perempto."
haec ait et iuuenem diuersa ad proelia raptat.
Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem -
Cristae nomen erat. bis terni iuncta ferebant
arma senem circa nati; pauperque penatum
(sed domus haud obscura Tuder, notusque per Vmbros
bellator populos) factis et caede docebat
natorum armigeram pugnas tractare cohortem.
unanima inde phalanx crudo ducente magistro
postquam hominum satiata nece est, prostrauerat ictu
innumero cum turre feram facibusque secutis
ardentem monstri spectabat laeta ruinam,
cum subitus galeae fulgor conoque coruscae
maiore intremuere iubae. nec tarda senectus;
agnouit nam luce uirum: rapit agmine natos
saeua parens ultro in certamina et addere passim
tela iubet nec manantes ex ore feroci
aut quae flagrarent galea exhorrescere flammas.
armiger haud aliter magni Iouis, anxia nido
cum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,
obuersam spectans ora ad Phaëthontia prolem
explorat dubios Phoebea lampade natos.
iamque suis daret ut pugnae documenta †Vocantist
et medias hasta uelox praeteruolat auras.
haesit multiplici non alte cuspis in auro
ac senium inualido dependens prodidit ictu.
cui Poenus: "quinam ad cassos furor impulit ictus
exsanguem senio dextram? uix prima momordit
tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.
en, reddo tua tela tibi. memorabilis ista
a nobis melius discet bellare iuuentus."
sic propria miseri transfigit pectora corno.
At contra, horrendum, bis terna spicula dextra
torta uolant, paribusque ruunt conatibus hastae,
haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam
uenator premit obsesso cum Maurus in antro,
inuadunt rabidi iam dudum et inania temptant
nondum sat firmo catuli certamina dente.
consumit clipeo tela et, collectus in arma
sustinet urgentes crepitantibus ictibus hastas
Sidonius ductor, nec iam per uulnera credit
aut per tot caedes actum satis, iraque anhelat,
ni leto det cuncta uirum iungatque parenti
corpora et excidat miseros cum stirpe penates.
Tunc Abarim affatur (namque una hic armiger ira
flammabat Martem atque omnes comes ibat in actus)
"suppedita mihi tela. uadis liuentis Auerni
demitti globus ille cupit, qui nostra lacessat
tegmina. iam stultae fructus pietatis habebit."
haec fatus iaculo Lucam, qui maximus aeui,
transadigit. pressa iuuenis cum cuspide labens
arma super fratrum resupino concidit ore.
mortiferum inde manu properantem uellere ferrum
pilo Volsonem (namque hoc de strage iacentum
fors dabat) affixa sternit per tegmina nare.
tum Vesulum calido lapsantem in sanguine fratrum
ense metit rapido plenamque (heu barbara uirtus!)
abscisi galeam capitis ceu missile telum
conuersis in terga iacit. Telesinus ad ossa
illiso saxo, qua spina interstruit artus,
occumbit, fratrisque uidet labentia membra
Quercentis, quem funda procul per inane uoluta
sopierat, dum supremam Telesinus in auras
exhalat lucem et dubitantia lumina condit.
at fessus maerore simul cursuque metuque
et tamen haud irae uacuus non certa per aequor
interdum insistens Perusinus membra ferebat.
hunc sude, quam raptam Libyci per terga iacentis
armiger obtulerat monstri, super inguina fixum
obtruncat quercuque premit uiolentus obusta.
temptarat precibus saeuum lenire furorem,
sed Stygius primos impleuit feruor hiatus,
et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.
tandem cum toto cecidit grege, nomen in Vmbro
clarum Crista diu populo, ceu fulmine celsa
aesculus aut proauis ab origine cognita quercus
cum fumat percussa Ioui sacrosque per aeuum
aetherio ramos populantur sulphure flammae,
donec uicta deo late procumbit et omnem
collabens operit spatioso stipite prolem.
Atque ea dum iuxta Tyrius stagna Aufida ductor
molitur, Paulus numerosa caede futuram
ultus iam mortem ceu uictor bella gerebat
inter mille uiros. iacet ingens Phorcys ab antris
Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam
unde genus †tristisque deae† manabat origo.
hunc obiectantem sese atque antiqua tumentem
nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae,
dum laeuum petit incumbens uiolentius inguen,
detrahit excelsi correptum uertice coni
afflictumque premens, tergo qua balteus imo
sinuatur coxaque sedet munimen utraque,
coniecto fodit ense super. uomit ille calentem
sanguinis effundens per hiantia uiscera riuum
et subit Aetolos Atlanticus accola campos.
Has inter strages rapido terrore coorti
inuadunt terga atque auerso turbine miscent
bella inopina uiri, Tyrius quos fallere doctos
hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem,
succinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,
dediderant dextras. tum totis mentibus actam
in caedes aciem pone atque in terga ruentes
praecipitant. non hasta uiro, non deficit ensis:
e strage est ferrum atque euulsa cadauere tela.
Raptum Galba procul (neque enim uirtutis amorem
aduersa exemisse ualent) ut uidit ab hoste
auferri signum, conixus corpore toto
uictorem assequitur letalique occupat ictu.
ac dum comprensam caeso de corpore praedam
auellit, tardeque manus moribunda remittit,
transfixus gladio propere accurrentis Amorgi
occidit, immoriens magnis non prosperus ausis.
Haec inter, ueluti nondum satiasset Enyo
iras saeua truces, sublatum puluere campum
Vulturnus rotat et candentes torquet harenas.
iamque reluctantes stridens immane procella
per longum tulit ad campi suprema cauisque
afflictos ripis tumidum demersit in amnem.
hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aeui
seruabat tacito, non felix Curio, leto.
namque furens animi dum consternata moratur
agmina et oppositu membrorum sistere certat,
in praeceps magna propulsus mole ruentum
turbatis hauritur aquis fundoque uolutus
Hadriaca iacuit sine nomine mortis harena.
Ingens ferre mala et Fortunae subdere collum
nescius aduersa fronte incurrebat in arma
uincentum consul. pereundi Martius ardor
atque animos iam sola dabat fiducia mortis
cum Viriatus agens telis, regnator Hiberae
magnanimus terrae, iuxta atque ante ora furentis
obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.
heu dolor, heu lacrimae! Seruilius, optima belli,
post Paulum belli pars optima, corruit ictu
barbarico magnamque cadens leto addidit uno
inuidiam Cannis. tristem non pertulit iram
consul et, insani quamquam contraria uenti
exarmat uis atque obtendit puluere lucem,
squalentem rumpens ingestae toruus harenae
ingreditur nimbum ac ritu iam moris Hiberi
carmina pulsata fundentem barbara caetra
inuadit laeuaeque fodit uitalia mammae.
hic fuit extremus caedum labor. addere bello
haud ultra licuit dextram; nec tanta relictumst
uti, Roma, tibi posthac ad proelia Paulo.
saxum ingens uasto libratum pondere caeca
uenit in ora manu et perfractae cassidis aera
ossibus infodiens compleuit sanguine uultus.
inde pedem referens labentia membra propinquo
imposuit scopulo atque undanti uulnere anhelans
sedit terribilis clipeum super ore cruento,
immanis ceu, depulsis leuioribus hastis
accepit leo cum tandem per pectora ferrum,
stat teli patiens media tremebundus harena
ac manante iubis rictuque et naribus unda
sanguinis, interdum languentia murmura torquens,
effundit patulo spumantem ex ore cruorem.
tum uero incumbunt Libyes. subit ipse citato
ductor equo, qua flatus agit, qua perfidus ensis,
qua sonipes, qua belligero fera belua dente.
obrutus hic telis ferri per corpora Piso
rectorem ut uidit Libyae, conixus in hastam
ilia cornipedis subrecta cuspide transit
collapsoque super nequiquam incumbere coeptat.
cui Poenus, propere collecto corpore, quamquam
cernuus inflexo sonipes effuderat armo:
"umbraene Ausoniae rediuiua bella retractant
post obitum dextra nec in ipsa morte quiescunt?"
sic ait atque aegrum coeptanti attollere corpus
arduus insurgens totum permiscuit ensem.
Ecce Cydonea uiolatus harundine plantam
Lentulus effusis campum linquebat habenis,
cum uidet in scopulo rorantem saxa cruore
toruoque obtutu labentem in Tartara Paulum.
mens abiit, puduitque fugae. tum uisa cremari
Roma uiro, tunc ad portas iam stare cruentus
Hannibal; Aetoli tum primum ante ora fuere
sorbentes Latium campi. "quid deinde relictumst,
crastina cur Tyrios lux non deducat ad urbem
deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?
testor caelicolas," inquit "ni damna gubernas
crudelis belli uiuisque in turbine tanto,
inuitus plus, Paule, (dolor uerba aspera dictat)
plus Varrone noces. cape, quaeso, hunc, unica rerum
fessarum spes, cornipedem. Languentia membra
ipse leuabo umeris et dorso tuta locabo."
Haec inter lacero manantem ex ore cruorem
eiectans consul: "macte o uirtute paterna!
nec uero spes angustae, cum talia restent
pectora Romuleo regno. calcaribus aufer,
qua uulnus permittit, equum atque hinc ocius; urbis
claudantur portae (ruet haec ad moenia pestis)
dic, oro. rerum Fabio tradantur habenae.
nostris pugnauit monitis furor. amplius acta
quid superest uita, nisi caecae ostendere plebi
Paulum scire mori? feror an consumptus in urbem
uulneribus? quantine emptum uelit Hannibal, ut nos
uertentes terga aspiciat? nec talia Paulo
pectora, nec manes tam parua intramus imago.
ille ego - sed uano quid enim te demoror aeger,
Lentule, conquestu? perge atque hinc cuspide fessum
erige quadrupedem propere." tum Lentulus urbem
magna ferens mandata petit. nec Paulus inultum
quod superest de luce sinit: ceu uulnere tigris
letifero cedens tandem proiectaque corpus
luctatur morti et languentem pandit hiatum
in uanos morsus nec sufficientibus irae
rictibus extrema lambit uenabula lingua.
iamque coruscanti telum propiusque ferenti
gressum exsultantem et securo caedis Iertae
non exspectatum surgens defixerat ensem
Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa
exoptans animam certantem ponere dextra.
sed uicere uirum coëuntibus undique telis
et Nomas et Garamas et Celta et Maurus et Astur.
hic finis Paulo. iacet altum pectus et ingens
dextera, quem, soli si bella agitanda darentur
aequares forsan Fabio. mors addidit urbi
pulchra decus misitque uiri inter sidera nomen.
Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae,
ceu truncus capitis saeuis exercitus armis
sternitur, et uictrix toto furit Africa campo.
hic Picentum acies, hic Vmber Martius, illic
Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.
passim signa iacent, quae Samnis belliger et quae
Sarrastes populi Marsaeque tulere cohortes.
transfixi clipei galeaeque et inutile ferrum
fractaque conflictu parmarum tegmina et ore
cornipedum derepta fero spumantia frena.
sanguineus tumidas in campos Aufidus undas
eiectat redditque furens sua corpora ripis.
sic Lagea ratis, uasto uelut insula ponto
conspecta, illisit scopulis ubi nubifer Eurus,
naufragium spargens operit freta, iamque per undas
et transtra et mali laceroque aplustria uelo
ac miseri fluitant reuomentes aequora nautae.
At Poenus per longa diem certamina saeuis
caedibus emensus, postquam eripuere furori
insignem tenebrae lucem, tum denique Martem
dimisit tandemque suis in caede pepercit.
sed mens inuigilat curis noctisque quietem
ferre nequit. stimulat dona inter tanta deorum
hoc tantum, nondum portas intrasse Quirini.
proxima lux placet. hinc strictos ferre ocius enses,
dum feruet cruor et perfusae caede cohortes,
destinat ac iam claustra manu, iam moenia flamma
occupat et iungit Tarpeia incendia Cannis.
Quo turbata uiri coniunx Saturnia coepto
irarumque Iouis Latiique haud inscia fati
incautum ardorem atque auidas ad futile uotum
Spes iuuenis frenare parat. ciet inde quietis
regnantem tenebris Somnum, quo saepe ministro
edomita inuiti componit lumina fratris
atque huic arridens "non te maioribus" inquit
"ausis, diue, uoco nec posco, ut mollibus alis
des uictum mihi, Somne, Iouem. non mille premendi
sunt oculi tibi nec spernens tua numina custos
Inachiae multa superandus nocte iuuencae.
ductori, precor, immittas noua somnia Poeno,
ne Romam et uetitos cupiat nunc uisere muros,
quos intrare dabit numquam regnator Olympi."
Imperium celer exsequitur curuoque uolucris
per tenebras portat medicata papauera cornu.
ast ubi per tacitum allapsus tentoria prima
Barcaei petiit iuuenis, quatit inde soporas
deuexo capiti pennas oculisque quietem
irrorat tangens Lethaea tempora uirga.
exercent rabidam truculenta insomnia mentem,
iamque uidebatur multo sibi milite Thybrim
cingere et insultans astare ad moenia Romae.
ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis
elata torquens flagrantia fulmina dextra
Iuppiter, et late fumabant sulphure campi
ac gelidis Anien trepidabat caerulus undis
et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum
uibrabant ignes. tunc uox effusa per auras
"sat magna, o iuuenis, prensa est tibi gloria Cannis.
siste gradum. nec enim sacris irrumpere muris,
Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum."
attonitum uisis maioraque bella pauentem
post confecta Sopor Iunonia iussa relinquit,
nec lux terribili purgauit imagine mentem.
Quos inter motus somni uanosque tumultus
dedita per noctem reliquo cum milite castra
nuntiat et praedam pleno trahit agmine Mago.
huic ductor laetas Tarpeio uertice mensas
spondenti, cum quinta diem nox orbe tulisset,
celatis superum monitis clausoque pauore
uulnera et exhaustas saeuo certamine uires
ac nimium laetis excusat fidere rebus.
tum spe deiectus iuuenis, ceu uertere ab ipsis
terga iuberetur muris ac signa referre,
"tanta mole" inquit "non Roma, ut creditur, ipsa,
sed Varro est uictus. quonam tam prospera Martis
munera destituis fato patriamque moraris?
mecum exsultet eques; iuro hoc caput, accipe muros
Iliacos portasque tibi sine Marte patentes."
Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,
iam Latius sese Canusina in moenia miles
colligere et profugos uicino cingere uallo
coeperat. heu rebus facies inhonora sinistris!
non aquilae, non signa uiris, non consulis altum
imperium, non subnixae lictore secures.
trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina,
corpora debilibus nituntur sistere membris.
clamor saepe repens et saepe silentia fixis
in tellurem oculis. nudae plerisque sinistrae
detrito clipeo. desunt pugnacibus enses.
saucius omnis eques. galeis carpsere superbum
cristarum decus et damnarunt Martis honores.
at multa thorax perfossus cuspide, et haerens
loricae interdum Maurusia pendet harundo.
Interdum maesto socios clamore requirunt.
hic Galba, hic Piso et leto non dignus inerti
Curio deflentur, grauis illic Scaeuola bello.
hos passim, at Pauli pariter ceu dira parentis
fata gemunt: ut uera mali praesagia numquam
cessarit canere et Varronis sistere mentem
utque diem hunc totiens nequiquam auerterit urbi,
atque idem quantus dextra. sed cura futuri
quos premit, aut fossas instant praeducere muris
aut portarum aditus, ut rerum est copia, firmant
quaque patet campus planis ingressibus hostis,
ceruorum ambustis imitantur cornua ramis
et stilus occulitur, caecum in uestigia telum.
Ecce super clades et non medicabile uulnus
reliquias belli atque imperdita corpora Poenis
impia formido ac maior iactabat Erinys.
trans aequor Tyrios enses atque arma parabant
Punica et Hannibalem mutato euadere caelo.
dux erat exilio collectis Marte Metellus,
sed stirpe haud parui cognominis. is mala bello
pectora degeneremque manum ad deformia agebat
consulta atque alio positas spectabat in orbe,
quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla
Poenorum aut patriae penetraret fama relictae.
Quae postquam accepit flammata Scipio mente,
quantus Sidonium contra fera proelia miscens
ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem
atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant
coepta uiri, ruptis foribus sese arduus infert.
tum quatiens strictum cum uoce ante ora pauentum
mucronem: "Tarpeia, pater, qui templa secundam
incolis a caelo sedem, et Saturnia, nondum
Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus
aegide Gorgoneos uirgo succincta furores,
Indigetesque dei, sponte en per numina uestra
perque caput nullo leuius mihi numine patris
magnanimi iuro: numquam Lauinia regna
linquam nec linqui patiar, dum uita manebit.
ocius en testare deos, si moenia taedis
flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,
ausurum in terras gressus. ni talia sancis,
quem tremis et cuius somnos formidine rumpis,
Hannibal hic armatus adest. moriere, nec ullo
Poenorum melior parietur gloria caeso."
his excussa incepta minis iamque ordine iusso
obstringunt animas patriae dictataque iurant
sacramenta deis et purgant pectora culpa.
Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,
lustrabat campos et saeuae tristia dextrae
facta recensebat pertractans uulnera uisu
Hannibal et magna circumstipante caterua
dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis.
quas inter strages confossus pectora telis
seminecem extremo uitam exhalabat in auras
murmure deficiens iam Cloelius oraque nisu
languida uix aegro et dubia ceruice leuabat.
agnouit sonipes arrectisque auribus acrem
hinnitum effundens sternit tellure Bagesum,
quem tum captiuo portabat in agmine dorso.
hinc rapidum glomerans cursum per lubrica pinguis
stante cruore soli et mulcata cadauera caede
euolat ac domini consistit in ore iacentis.
inde inclinatus colla et summissus in armos
de more inflexis praebebat scandere terga
cruribus ac proprio quodam trepidabat amore.
milite non illo quisquam felicius acri
insultarat equo, uel si resupina citato
proiectus dorso ferretur membra, uel idem
si nudo staret tergo, dum rapta uolucris
transigeret cursu sonipes certamina campi.
At Libys humanos aequantem pectore sensus
haud parce miratus equum, quinam ille sinistrae
depugnet morti iuuenis, nomenque genusque
erogitat letique simul compendia donat.
hic Cinna (ad Tyrios namque is sua uerterat arma
credulus aduersis et tum comes ibat ouanti)
"auribus huic," inquit "ductor fortissime, origost
non indigna tuis. quondam sub regibus illa,
quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim
Roma fuit. sed enim solium indignata Superbi
ut sceptra exegit, confestim ingentia bella
Clusina uenere domo, si Porsena fando
auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra.
ille ope Maeonia et populo succinctus Etrusco
certabat pulsos per bella reponere reges.
multa adeo nequiquam ausi, pressitque tyrannus
Ianiculum incumbens urbi. mox pace probata
compressere odia, et positum cum foedere bellum
obsidibusque obstricta fides. mansuescere corda
nescia, pro superi! et nil non immite parata
gens Italum pro laude pati: bis Cloelia senos
nondum complerat primaeui corporis annos,
una puellarum Laurentum et, pignora pacis,
mater uirgineas regi tramissa cateruas.
facta uirum sileo. rege haec et foedere et annis
et fluuio spretis mirantem interrita Thybrim
tranauit frangens undam puerilibus ulnis.
cui si mutasset sexum natura, reuerti
forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras,
Porsena. sed iuueni, ne sim tibi longior, hinc est
et genus et clara memorandum uirgine nomen."
Talia dum pandit, uicinus parte sinistra
per subitum erumpit clamor. permixta ruina
inter et arma uirum et lacerata cadauera Pauli
eruerant corpus media de strage iacentum.
heu quis erat! quam non similis modo Punica telis
agmina turbanti, uel cum Taulantia regna
uertit et Illyrico sunt addita uincla tyranno!
puluere canities atro arentique cruore
squalebat barba, et perfracti turbine dentes
muralis saxi, tum toto corpore uulnus.
Quae postquam aspexit, geminatus gaudia ductor
Sidonius "fuge, Varro," inquit "fuge, Varro, superstes
dum iaceat Paulus. patribus Fabioque sedenti
et populo consul totas edissere Cannas.
concedam hanc iterum, si lucis tanta cupidost,
concedam tibi, Varro, fugam. at, cui fortia et hoste
me digna haud paruo caluerunt corda uigore,
funere supremo et tumuli decoretur honore.
quantus, Paule, iaces! qui tot mihi milibus unus
maior laetitiae causa es. cum fata uocabunt,
tale precor nobis salua Carthagine letum."
haec ait et socium mandari corpora terrae,
postera cum thalamis Aurora rubebit apertis,
imperat armorumque iubet consurgere aceruos,
arsuros, Gradiue, tibi. tum munera iussa,
defessi quamquam, accelerant sparsoque propinquos
agmine prosternunt lucos. sonat icta bipenni
frondosis silua alta iugis. hinc ornus et altae
populus alba comae ualidis accisa lacertis
scinditur, hinc ilex proauorum consita saeclo.
deuoluunt quercus et amantem litora pinum
ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos.
funereas tum deinde pyras certamine texunt,
officium infelix et munus inane peremptis,
donec anhelantes stagna in Tartessia Phoebus
mersit equos fugiensque polo Titania caecam
orbita nigranti traxit caligine noctem.
post, ubi fulserunt primis Phaëthontia frena
ignibus atque sui terris rediere colores,
supponunt flammam et manantia corpora tabo
hostili tellure cremant. subit horrida mentem
formido incerti casus, tacitusque pererrat
intima corda pauor, si fors ita Martis iniqui
mox ferat, hac ipsis inimica sede iacendum.
at tibi, bellipotens, sacrum constructus aceruo
ingenti mons armorum surgebat ad astra.
ipse manu celsam pinum flammaque comantem
attollens ductor Gradiuum in uota ciebat:
"primitias pugnae et laeti libamina belli
Hannibal Ausonio cremat haec de nomine uictor,
et tibi, Mars genitor, uotorum haud surde meorum,
arma electa dicat stipantum turba uirorum."
tum face coniecta populatur feruidus ignis
flagrantem molem, et rupta caligine in auras
actus apex claro perfundit lumine campos.
hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo
ibat et hostilis leti iactabat honorem.
sublimem eduxere pyram mollesque uirenti
stramine composuere toros. superaddita dona,
funereum decus: expertis inuisus et ensis
et clipeus, terrorque modo atque insigne superbum,
tum laceri, fasces captaeque in Marte secures.
non coniunx natiue aderant, non iuncta propinquo
sanguine turba uirum, aut celsis de more feretris
praecedens prisca exsequias decorabat imago,
omnibus exuuiis nudo iamque Hannibal unus
sat decoris laudator erat. fulgentia pingui
murice suspirans inicit uelamina et auro
intextam chlamydem ac supremo affatur honore:
"i, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas
uirtute et factis animas. tibi gloria leto
iam parta insigni. nostros Fortuna labores
uersat adhuc casusque iubet nescire futuros."
haec Libys, atque repens crepitantibus undique flammis
aetherias anima exsultans euasit in auras.
Fama dehinc gliscente sono iam sidera adibat,
iam maria ac terras primamque intrauerat urbem.
diffidunt muris. solam pauitantibus arcem
sperauisse sat est. nec enim superesse iuuentam,
ac stare Ausoniae uacuum sine corpore nomen,
quodque adeo nondum portis irruperit hostis,
contemptu cessare putant. iam tecta cremari
ac delubra rapi caedesque ante ora nefandae
natorum septemque arces fumare uidentur.
lux una euersas bis centum in strage curules
ac iuuenum bis tricenis orbata gemebat
milibus exhaustae nutantia moenia Romae,
atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi,
nec socium numero pariter leuiore perempto.
sed uero sed enim reliqui pia turba senatus
munera sortito inuadunt. celer omnia lustrans
clamitat attonitis Fabius: "non ulla relictast,
credite, cunctandi ratio. approperemus, ut hostis
nequiquam armatos ausit succedere muros.
dura inter pauidos alitur fortuna sedendo,
et gliscunt aduersa metu. | ite ocius, arma
deripite, o pubes, templis. uos atria raptim
nudate et clipeos in bella refigite captos.
sat patriae sumus, e numero si ad proelia nostro
nil minuit pauor. in patulis illa horrida campis
sit metuenda lues; muros haud fregerit umquam
exsultare leuis nudato corpore Maurus."
Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes,
Varronem aduentare uagus per moenia rumor
spargit et occulto perfundit pectora motu.
haud secus ac, fractae rector si forte carinae
litoribus solus uacuis ex aequore sospes
adnatet, incerti trepidant, tendantne negentne
iactato dextras, ipsamque odere salutem
unius amissa superantis puppe magistri.
quam restare uiro labem, qui accedere portis
audeat ac dirum ueniat pauitantibus omen!
Hos mulcens questus Fabius deforme docebat
cladibus irasci uulgumque arcebat ab ira.
aduersis etenim frangi non esse uirorum,
qui Martem inscribant genti, non posse dolores
condere et ex poena solacia poscere luctus.
si uero exprobrare sinant, sibi tristius illum
illuxisse diem, quo castris uiderit ire
Varronem, quam quo uideat remeare sine armis.
his dictis sedere minae et conuersa repente
pectora. nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno
consulibus reputant caesis erepta duobus.
ergo omne effundit longo iam se agmine uulgus
gratantum, magnaque actum se credere mente
testantur, quod fisus auis sceptrisque superbis
Laomedontiadum non desperauerit urbi.
Nec minus infelix culpae grandique pudore
turbatus consul titubantem ad moenia gressum
portabat lacrimans. deiectum attollere uultum
ac patriam aspicere et luctus reuocare pigebat.
quod uero reduci tum se populusque patresque
offerrent, non gratari, sed poscere natos
quisque suos fratresque simul miseraeque parentes
ire uidebantur laceranda ad consulis ora.
sic igitur muto lictore inuectus in urbem
damnatum superis aspernabatur honorem.
At patres Fabiusque procul maerore remoto
praecipitant curas. raptim delecta iuuenta
seruitia armantur, nec claudit castra saluti
postpositus pudor. infixum est Aeneia regna
Parcarum in leges quacumque reducere dextra
proque arce et sceptris et libertatis honore
uel famulas armare manus. primaeua suorum
corpora praetexto spoliant uelamine et armis
insolitis cingunt. puerilis casside uultus
clauditur atque hostis pubescere caede iubetur.
idem obsecrantes, captiuum uulgus ut auro
pensarent paruo (nec pauca fuere precantum
milia) miranti durarunt prodere Poeno.
cuncta adeo scelera et noxam superauerat omnem
armatum potuisse capi. tunc terga dedisse
damnatis Siculas longe meritare per oras
impositum, donec Latio decederet hostis.
haec tum Roma fuit. post te cui uertere mores
si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.