POETA AD PARTICVLONEM
Cum destinassem terminum operi statuere,
in hoc, ut aliis esset materiae satis,
consilium tacito corde damnaui meum.
Nam siquis talis etiam studii est particeps.
Quo pacto diuinabit quidnam omiserim?
An alii it ipsum cupiant famae tradere,
sua cuique cum sit animi concitatio
calorque priuos? Ergo non leuitas mihi,
sed certa ratio causam scribendi dedit.
Quare, Particulo, quoniam caperis fabulis
(quas Aesopias, non Aesopi, nomino,
quia paucas ille ostendit, ego pluris fero,
usus uetusto genere, sed rebus nouis),
quartum libellum, cum uacarit, perleges.
Hunc obtrectare si uolet malignitas,
imitari dum non possit, obtrectet licet.
Mihi parta laus est quod tu, quod similes tui
uestras in chartas uerba transfertis mea,
digna ut quae longa iudicetis memoria;
inlitteratum plausum non desidero.
1. ASINVS ET GALLI
Qui natus est infelix non uitam modo
tristem decurrit, uerum post obitum quoque
persequitur illum dura fati miseria.
Galli Cybebes circum in quaestus ducere
asinum solebant baiulantem sarcinas.
Is cum labore et plagis esset mortuus,
detracta pelle sibi fecerunt tympana.
Rogati mox a quodam, Delicio suo
quidnam fecissent, hoc locuti sunt modo:
"putabat se post mortem securum fore;
ecce aliae plagae congeruntur mortuo."
2. POETA
Ioculare tibi uidemur, et sane leui,
dum nihil habemus maiius, calamo ludimus;
sed diligenter intuere has nenias;
quantam sub titulis utilitatem reperies!
Non semper ea sunt quae uidentur: decipit
frons prima multos; rara mens intellegit
quod inferiore condidit cura angulo.
Hoc ne locutus sine mercede existimer,
fabellam adiciam de mustela et muribus.
Mustela cum anus et senecta debilis
mures ueloces non ualeret iam adsequi,
inuoluit se farina et obscuro loco
abiecit neglegenter. Mus escam putans
adsiluit et comprensus occubuit neci;
alter similiter, deinde perit et tertius.
Post aliquot uenit saeculis retorridus
qui saepe laqueos et muscipula effugerat;
proculque insidias cernens hostis callidi:
"sic ualeas" inquit "ut farina es quae iaces!"
3. DE VVLPE ET VVA
Fame coacta uulpes alta in uinea
uuam adpetebat summis saliens uiribus;
quam tangere ut non potui, discedens ait:
"nondum matura est; nolo acerbam sumere."
Qui facere quae non possunt uerbis eleuant,
adscribere hoc debebunt exemplum sibi.
4. EQVVS ET APER
Equus sedare solitus quo fuerat sitim,
dum sese aper uolutat turbauit uadum.
Hinc orta lis est. Sonipes iratus fero
auxilium petiit hominis; quem dorso leuans
rediit ad hostem. Iactis hunc telis eques
postquam interfecit, sic locutus traditur:
"laetor tulisse auxilium me precibus tuis,
nam praedam cepi et didici quam sis utilis."
Atque ita coegit frenos inuitum pati.
Tum maestus ille: "paruae uindictam rei
dum quaero demens, seruitutem repperi."
Haec iracundos admonebit fabula
impune potius laedi quam dedi alteri.
5. POETA
Plus esse in uno saepe quam in turba boni,
narratione posteris tradam breui.
Quidam decedens tres reliquit filias,
unam formosam et oculis uenantem uiros,
at alteram lanificam et frugi rusticam,
deuotam uino tertiam et turpissimam.
Harum autem matrem fecit heredem senex
sub condicione totam ut fortunam tribus
aequaliter distribuat, sed tali modo:
"ni data possideant aut fruantur"; tum: "simul
habere res desierint quas acceperint,
centena matri conferant sestertia,"
Athenas rumor implet. Mater sedula
iuris peritos consulit; nemo expedit
quo pacto "ni possideant" quod fuerit datum,
fructumue capiant; deinde quae tulerint nihil
quanam ratione conferant pecuniam.
Postquam consumpta est temporis longi mora
nec testamenti potuit sensus colligi,
fidem aduocauit iure neglecto parens.
Seponit moechae uestem, mundum muliebrem,
lauationem argenteam, eunuchos, glabros;
lanificae agellos, pecora, uillam, operarios,
boues iumenta, et instrumentum rusticum;
potrici plenam antiquis apotecam cadis,
domum politam et delicatos ortulos.
Sic destinata dare cum uellet singulis
et adprobaret populus, qui illas nouerat,
Aesopus media subito in turba constitit:
"o si maneret condito sensus patri,
quam grauiter ferret quod uoluntatem suam
interpretari non potuissent Attici!"
Rogatus deinde soluit errorem omnium:
"domum et ornamenta cum uenustis ortulis
et uina uetera date lanificae rusticae;
uestem, uniones, pedisequos et cetera
illi adsignate uitam quae luxu trahit;
agros, buuile et pecora cum pastoribus
donate moechae. Nulla poterit perpeti
ut moribus quid teneat alienum suis.
Deformis cultum uendet ut uinum paret;
agros abiciet moecha ut ornatum occupet;
at illa gaudens pecore et lanae dedita
quacumque summa tradet luxuriae domum.
Sic nulla possidebit quod fuerit datum,
et dictam matri conferent pecuniam
ex pretio rerum quas uendiderint singulae."
Ita quod multorum fugit inprudentiam
unius hominis repperit sollertia.
6. PVGNA MVRIVM ET MVSTELARVM
Cum uicti mures mustelarum exercitum,
historia quoius in tabernis pingitur,
fugerent et artos circum trepidarent cauos,
aegre recepti tamen euaserunt necem.
Duces eorum, qui capitibus cornua
suis ligarant, ut conspicuum in proelio
haberent signum quod sequerentur milites,
haesere in portis suntque capti ab hostibus;
quos immolatos uictor auidis dentibus
capacis alui mersit tartareo specu.
Quemcumque populum tristis euentus premit,
periclitatur magnitudo principum;
minuta plebes facili praesidio latet.
7. PHAEDRVS
Tu qui, nasute, scripta destringis mea
et hoc iocorum legere fastidis genus,
parua libellum sustine patientia,
seueritatem frontis dum placo tuae.
En in coturnis prodit Aesopus nouis.
Vtinam nec umquam Pelii in nemoris iugo
pinus bipenni concidisset Thessala,
nec ad professae mortis audacem uiam
fabricasset Argus opere Palladio ratem,
inhospitalis prima quae Ponti sinus
patefecit in perniciem Graium et barbarum!
Namque et superbi luget Aeetae domus,
et regna Peliae scelere Medeae iacent,
quae saeuum ingenium uariis inuoluens modis
illinc per artus fratris explicuit fugam,
hic caede patria Peliadum infecit manus.
Quid tibi uidetur? "Hoc quoque insulsum est" ait
"falsoque dictum; longe quia uetustior,
iusti qui uindicauit exemplum imperi,
Aegaea Minos classe perdomuit freta."
Quid ergo possum facere tibi, lector Cato,
si nec fabellae te iuuant nec fabulae?
Noli molestus esse omnino litteris,
maiorem exhibeant ne tibi molestiam.
Hoc illis dictumst, qui stultitia nausiant
et ut putentur sapere caelum uituperant.
8. SERPENS AD FABRVM FERRARIVM
Mordaciorem qui inprobo dente adpetit
hoc argumento se describi sentiat.
In officinam fabri uenit uipera.
Haec cum temptaret ecqua res esset cibi,
limam momordit. Illa contra contumax:
"Quid me" inquit "stulta, dente captas laedere
omne adsueui ferrum quae conrodere ... ?"
9. VVLPIS ET CAPER
Homo in periclum simul ac uenit callidus,
repperire effugium alterius consueuit malo.
Cum decidisset uulpes in puteum inscia
et altiore clauderetur margine,
deuenit hircus sitiens in eundem locum;
simus rogauit esset an dulcis liquor
et copiosus. Illa fraudem moliens:
"descende, amice; tanta bonitas est aquae
uoluptas ut satiari non possit mea."
Inmisit se barbatus. Tum uulpecula
euasit puteo nixa celsis cornibus,
hircumque clauso liquit haerentem uado.
10. DE VITIIS HOMINVM
Peras imposuit Iuppiter nobis duas;
propriis repletam uitiis post tergum dedit,
alienis ante pectus suspendit grauem.
Hac re uidere nostra mala non possumus;
alii simul delinquunt censores sumus.
11. FVR ET LVCERNA
Lucernam fur accendit ex ara Iouis
ipsumque compilauit ad lumen suum.
Onustus qui sacrilegio cum discederet,
repente uocem sancta misit Religio:
"Malorum quamuis ista fuerint munere
mihi usque inuisa, ut non offendar subripi,
tamen sceleste, spiritu culpam lues
olim cum adscriptus uenerit poenae dies.
Sed ne ignis noster facinori praeluceat,
per quem uerendos excolit pietas deos,
ueto esse tale luminis commercium."
Itaque hodie nec lucernam de fiamma deum
nec de lucerna fas est accendi sacrum.
Quot res contineat hoc argumentum utiles
non explicabit alius quam qui repperit.
Significat primum saepe quos ipse alueris
tibi inueniri maxime contrarios;
secundum ostendit scelera non ira deum,
fatorum dicto sed puniri tempore;
nouissime interdicit ne cum malefico
usum bonus consociet ullius rei.
12. MALAS ESSE DIVITIAS
Opes inuisae merito sunt forti uiro,
quia diues arca ueram laudem itercipit.
Caelo receptus propter uirtutem Hercules
cum gratulantes persalutasset deos,
ueniente Pluto, qui Fortunae est filius,
auertit oculos. Causam quaesiuit pater.
"Odi" inquit "illum, quia malis amicus est
simulque obiecto cuncta corrumpit lucro."
13. DE LEONE REGNANTE
Vtilius homini nihil est quam recte loqui.
Probanda cunctis est quidem sententia,
sed ad perniciem solet agi sinceritas. ...
14. DE LEONE REGNANTE ET SIMIA
Cum se ferarum regem fecisset leo
et aequitatis uellet famam consequi,
a pristina deflexit consuetudine,
atque inter illas tenui contentus cibo
sancta incorrupta iura reddebat fide.
Postquam labare coepit paenitentia
15. DE PROMETHEO
...
a fictione ueretri linguam mulieris.
Adfinitatem traxit inde obscenitas.
16. IDEM
Rogauit alter tribadas et molles mares
quae ratio procreasset. Exposuit senex:
"idem Prometheus, auctor uulgi fictilis
qui simul offendit ad fortunam frangitur,
naturae partis ueste quas celat pudor
cum separatim toto finxisset die
aptare mox ut posset corporibus suis,
ad cenam est inuitatus subito a Libero,
ubi inrigatus multo uenas nectare
sero domum est reuersus titubanti pede.
Tum semisomno corde et errore ebrio
inplicuit uirginale generi masculo
et masculina membra applicuit feminis.
Ita nunc libido prauo fruitur gaudio."
17. DE CAPREIS BARBATIS
Barbam capellae cum impetrassent ab Ioue,
hirci maerentes indignari coeperunt
quod dignitatem feminae aequassent suam.
"Sinite" inquit "illas gloria uana frui
et usurpare uestri ornatum muneris,
pares dum non sint uestrum fortitudine."
Hoc argumentum monet ut sustineas tibi
habitu esse similes qui sint uirtute impares.
18. DE FORTVNIS HOMINVM
Cum de fortunis quidam quereretur suis,
Aesopus finxit consolandi haec gratia:
uexata saeuis nauis tempestatibus,
inter uectorum lacrimas et mortis metum
faciem ad serenam ut subito mutatur dies,
ferri secundis tuta coepit flatibus
nimiaque cuncti se hilaritate extollere.
Factus periclis tum gubernator sophos:
"parce gaudere oportet et sensim queri,
totam quis uitam miscet dolor et gaudium."
19. CANES LEGATOS MISERE AD IOVEM
Canes legatos olim misere ad Iouem
meliora uitae tempora oratum suae;
ipsos eriperet domini contumeliis,
furfuribus sibi consparsum quod panem daret
fimoque turpi maxime explerent famem.
Profecti sunt legati non celeri pede,
dum naribus scrutantur escam in stercore.
citati non respondent. Vix tandem inuenit
eos Mercurius et turbatos adtrahit.
Tum uero uultum magni ut uiderunt Iouis,
totam timentes concacarunt regiam.
Propulsi sero fustibus uadunt foras.
Vetat dimitti magnus illos Iuppiter.
Mirari ciues igitur non reuertier.
post aliquod tempus alios adscribi iubent,
turpe aestimantes aliquid commissum ab suis.
Rumor laxatos superiores prodidit.
Timentes rursus aliquid ne simile accidat,
odore cunctis anum semiusto replent,
mandant dimitti ut curent et redeant statim.
Abeunt rogantes; aditum continuo impetrant.
Considit genitor tum deorum maximus
quassatque fulmen; tremere coepere omnia.
Canes confusi, subitus quod fuerat fragor,
repente odorem mixtim cum merdis cacant.
Di clamant omnes uindicandam iniuriam.
Sic est locutus antipoenon Iuppiter:
"non est difficile poenas culpae imponere;
sed hoc feretis pro turibulo praemium:
...
nec est legatos regis non dimittere,
non ueto dimitti; uerum cruciaui fame,
ne uentrem continere non possint suum.
Illi autem qui miserunt bis tam futtiles
numquam carebunt domini contumelia."
Ita nunc, legatos expectantes posteros,
nouum ut uenire quis uidet, culum olfacit.
20. SERPENS MISERICORDI NOCIVA
Qui fert malis auxilium post tempus dolet.
Gelu rigentem quidam colubram sustulit
sinuque se ipse fouit contra misericors,
namque ut refecta est necuit hominem protinus
Hanc alia cum rogaret causam facinoris,
respondit: "nequis discat prodesse improbis."
21. VVLPIS ET DRACO
Vulpes cubile fodiens dum terram eruit
agitque pluris altius cuniculos,
peruenit ad draconis speluncam ultimam,
custodiebat qui thesauros abditos.
Hunc simul aspexit: "oro ut inprudentiae
des primum ueniam; deinde si pulchre uides
quam non conueniens aurum sit uitae meae,
respondeas clementer; quem fructum capis
hoc ex labore, quodue tantum est praemium
ut careas somno et aeuum in tenebris exigas?"
"Nullum" inquit ille "uerum hoc ab summo mihi
Ioue adtributum est." "Ergo nec sumis tibi
nec ulli donas quicquam?" "Sic fatis placet."
"Nolo irascaris libere si dixero:
dis est iratis natus qui est similis tui."
Abiturus illuc quo priores abierunt,
quid mente caeca miserum torques spiritum?
Tibi dico, auare, gaudium heredis tui,
qui ture superos, ipsum te fraudas cibo,
qui tristis audis musicum citharae sonum,
quem tibiarum macerat iucunditas,
obsoniorum pretia cui gemitum exprimunt,
qui dum quadrantes aggeris patrimonio
caelum fatigas sordido periurio,
qui circumcidis omnem inpensam funeri
Libitina nequod te tuo faciat lucrum.
22. PHAEDRVS
Quid iudicare cogitas, liuor, modo?
- Licet dissimulet, pulchre tamen intellego.
Quicquid putabit esse dignum memoria,
Aesopi dicet; siquid minus adriserit,
a me contendet fictum quouis pignore.
Quem uolo refelli iam nunc responso meo.
Siue hoc ineptum siue laudandum est opus,
inuenit ille, nostra perfecit manus. -
Sed exsequamur coepti propositum ordinem.
23.DE SIMONIDE
Homo doctus in se semper diuitias habet.
Simonides, qui scripsit egregium melos,
quo paupertatem sustineret facilius,
circumire coepit urbes Asiae nobiles,
mercede certa laudem uictorum canens.
Hoc genere quaestus postquam locuples factus est,
remeare in patriam uoluit cursu pelagio;
erat autem natus, ut ait, in Cia insula.
Ascendit nauem; quam tempestas horrida
simul et uetustas medio dissoluit mari.
Hi zonas, illi res pretiosas colligunt
subsidium uitae. Quidam curiosior:
"Simonide, tu ex opibus nil sumis tuis?"
"Mecum" inquit "mea sunt cuncta." Tum pauci enatant,
quia plures onere degrauati perierant.
Praedones adsunt, rapiunt quod quisque extulit,
nudos relinquunt. Forte Clazomenae prope
antiqua fuit urbs, quam petierunt naufragi.
Hic litterarum quidam studio deditus,
Simonidis qui saepe uersus legerat
eratque absentis admirator maximus,
sermone a terso cognitum cupidissime
ad se recepit; ueste, nummis, familia
hominem exornauit. Ceteri tabulam suam
portant rogantes uictum; quos casu obuios
Simonides ut uidit: "Dixi" inquit "mea
mecum esse cuncta; uos quod rapuistis perit."
24. MONS PARTVRIENS
Mons parturibat, gemitus inmanes ciens,
eratque in terris maxima expectatio.
At ille murem peperit. Hoc scriptum est tibi,
qui magna cum minaris, extricas nihil.
25. FORMICA ET MVSCA
Nihil agere quod non prosit fabella indicat.
Formica et musca contendebant acriter
quae pluris esset. Musca sic coepit prior:
"conferre nostris num potes te laudibus?
Moror inter aras, templa perlustro deum;
ubi immolatur, exta praegusto omnia;
in capite regis sedeo cum uisum est mihi,
et matronarum casta delibo oscula.
Laboro nihil atque optimis rebus fruor.
Quid horum simile tibi contingit, rustica?"
"Est gloriosus sane conuictus deum,
sed illi qui inuitatus, non qui inuisus est.
Aras frequentas? nempe abigeris, cum uenis
Reges commemoras et matronarum oscula?
Super etiam iacta tegere quod debet pudor.
Nihil laboras? ideo, cum opus est, nihil habes.
Ego granum in hiemem cum studiose congero,
te circa murum pasci uideo stercore;
mori contractam cum te cogunt frigora,
me copiosa recipit incolumem domus.
Aestate me lacessis; cum brumast siles.
Satis profecto rettudi superbiam."
Fabella talis hominum discernit notas,
eorum qui se falsis ornant laudibus,
et quorum uirtus exhibet solidum decus.
26. POETA
Quantum ualerent inter homines litterae
dixi superius; quantus nunc illis honos
a superis sit tributus tradam memoriae.
Simonides idem ille de quo rettuli,
uictori laudem cuidam pyctae ut scriberet
certo conductus pretio, secretum petit.
Exigua cum frenaret materia impetum,
usus poeta moris est licentia
atque interposuit gemina e Lede sidera,
auctoritatem similis referens gloriae.
Opus adprobauit; sed mercedis tertiam
accepit partem. Cum reliquom posceret:
"illi" inquit "reddent quorum sunt laudis duae.
Verum ut ne irate te dimissum sentiant,
ad cenam mihi promitte; cognatos uolo
hodie inuitare, quorum es in numero mihi."
Fraudatus quamuis et dolens iniuria,
ne male dissimulans gratiam corrumperet,
promisit, rediit hora dicta, recubuit.
Splendebat hilare poculis conuiuium,
magno apparatu laeta resonabat domus,
repente duo cum iuuenes sparsi puluere,
sudore multo diffluentes tempora,
humanam supra formam, cuidam seruolo
mandant ut ad se prouocet Simonidem;
illius interesse; ne faciat moram.
Homo perturbatus excitat Simonidem.
Vnum promorat uix pedem triclinio,
ruina camarae subito oppressit ceteros;
nec ulli iuuenes sunt reperti ad ianuam.
Vt est uulgatus ordo narratae rei,
omnes sciuerunt numinum praesentiam
uati dedisse uitam mercedis loco.
27. POETA AD PARTICVLONEM
Adhuc supersunt multa quae possim loqui,
et copiosa abundat rerum uarietas;
sed temperatae suaues sunt argutiae,
inmodicae offendunt. Quare, uir sanctissime,
Particulo, chartis nomen uicturum meis
Latinis dum manebit pretium litteris,
si non ingenium, certe breuitatem adproba,
quae commendari tanto debet iustius
quanto poetae sunt molesti ualidius.