0

Tūrbātō mōnstrīs Lătĭō clādīsquĕ fŭtūraē

sīgnă pĕr Aūsŏnĭām prōdēntĭbŭs īrrĭtă dīvīs,

haūd sĕcŭs āc sī faūstă fŏrēnt ēt prōspĕră pūgnaē

ōmĭnă vēntūraē, cōnsūl trādūcĕrĕ nōctēm

ēxsōmnīs tēlūmquĕ mănū vībrārĕ pĕr ūmbrās5

āc mŏdŏ sēgnĭtĭaē Paūlum īncrĕpĭtārĕ, mŏdo ācrēs

ēxērcērĕ tŭbās nōctūrnăquĕ clāssĭcă vēllĕ.

nēc mĭnŏr īn Poēnō prŏpĕrī cērtāmĭnĭs ārdōr.

ērūmpūnt vāllō fōrtūna ūrgēntĕ sĭnīstrā

cōnsērtaēquĕ mănūs. nām spārsi ād pābŭlă cāmpīs10

vīcīnīs rāptāndă Măcaē fūdērĕ vŏlūcrēm

tēlōrūm nūbem. ānte ōmnēs īnvādĕrĕ bēllă

Māncīnūs gaūdēns hōstīlīque ūnguĕrĕ prīmūs

tēlă crŭōrĕ cădīt, cădĭt ēt nŭmĕrōsă iŭvēntūs.

nēc pĕcŭdūm fībrās Vārro ēt cōntrārĭă Paūlō15

aūspĭcĭa īncūsāntĕ dĕūm cōmpēscĕrĕt ārmă,

nī sōrs āltērnī iūrīs, quō cāstră rĕgūntūr,

ārbĭtrĭūm pūgnaē prŏpĕrānti īn fātă nĕgāssēt.

quaē tămĕn haūd vălŭīt pĕrĭtūrīs mīlĭbŭs ūnā

plūs dōnāssĕ dĭē. rĕdĭēre īn cāstră, gĕmēntĕ20

haūd dŭbĭē Paūlō, quī crāstĭnă iūră vĭdērēt

āmēntī cēssūră vĭrō frūstrāquĕ sŭōrūm

sērvātās ā caēde ănĭmās. nām tūrbĭdŭs īrā

īnfēnsūsquĕ mŏraē dīlāta ōb proēlĭă dūctōr

"sīcĭnĕ, sīc" īnquīt "grātēs prĕtĭūmquĕ rĕpēndīs,25

Paūlĕ, tŭī căpĭtīs? mĕrŭērūnt tālĭă, quī tē

lēgĭbŭs ātque ūrnaē dīra ērĭpŭērĕ mĭnāntī?

trādānt īmmo hōstī rĕvŏcātōs īlĭcĕt ēnsēs,

trādānt ārmă iŭbe aūt pūgnāntūm dērĭpĕ dēxtrīs.

sēd vōs, quōrum ŏcŭlōs ātque ōra ūmēntĭă vīdī,30

vērtĕrĕ cūm cōnsūl tērga ēt rĕmĕārĕ iŭbērēt,

nē mōrem ēt pūgnaē sīgnum ēxspēctātĕ pĕtēndaē.

dūx sĭbĭ quīsquĕ vĭām răpĭtō, cūm spārgĕrĕ prīmīs

īncĭpĭēt rădĭīs Gārgānă căcūmĭnă Phoēbūs.

pāndam ĕgŏmēt prŏpĕrē pōrtās. rŭĭte ōcĭŭs ātque hūnc35

ērēptūm rĕvŏcātĕ dĭēm." sīc tūrbĭdŭs aēgră

pēstĭfĕrō pūgnaē cāstra īncēndēbăt ămōrĕ.

Āt Paūlūs, iām nōn īdēm nēc mēntĕ nĕc ōrĕ,

sēd quālīs strātīs dēlētō mīlĭtĕ cāmpīs

pōst pūgnām stĕtĭt, ānte ŏcŭlōs ātque ōră fŭtūrō40

ōbvērsāntĕ mălō, ceū iām spē lūcĭs ădēmptā

cūm stŭpĕt ēxănĭmātă părēns nātīquĕ tĕpēntēs

nēquīquām fŏvĕt ēxtrēmīs āmplēxĭbŭs ārtūs,

"pēr tŏtĭēns" īnquīt "cōncūssaē moēnĭă Rōmaē

pērque hās, nōx Stўgĭā quās iām cīrcūmvŏlăt ūmbrā,45

īnsōntēs ănĭmās, clādī pārce ōbvĭŭs īrĕ.

dūm trānsīt dīvūm fŭrŏr ēt cōnsūmĭtŭr īră

Fōrtūnaē, nŏvŭs Hānnĭbălīs, sāt, nōmĭnă fērrĕ

sī dīscīt mīlēs nēc frīgĭdŭs āspĭcĭt hōstēm.

nōnnĕ vĭdēs, cūm vīcīnīs aūdītŭr ĭn ārvīs,50

quām sŭbĭtūs līnquāt pāllēntĭă cōrpŏră sānguīs,

quāmquĕ flŭānt ārma āntĕ tŭbās? cūnctātŏr ĕt aēgēr,

ūt rēre, īn pūgnās Făbĭūs quōtcūmquĕ sŭb īllīs

cūlpātīs dūxīt sīgnīs, nūnc ārmă căpēssūnt.

āt quōs Flāmĭnĭūs - sēd dīra āvērtĭtĕ, dīvī!55

sīn nōstrīs ănĭmūs mŏnĭtīs prĕcĭbūsquĕ rĕpūgnāt,

aūrēs pāndĕ dĕō. cĕcĭnīt Cŷmaēă pĕr ōrbēm

haēc ōlīm vātēs ēt tē praēsāgă tŭōsquĕ

vūlgāvīt tērrīs prŏăvōrum aētātĕ fŭrōrēs.

iāmque āltēr tĭbĭ, nēc pērplēxō cārmĭnĕ, cōrām60

fātă cănō vātēs: sīstīs nī crāstĭnă sīgnă,

fīrmābīs nōstrō Phoēbēaē dīctă Sĭbŷllaē

sānguĭnĕ. nēc Grāiō pōsthāc Dĭŏmēdĕ fĕrēntūr,

sēd tē, sī pērstās, īnsīgnēs cōnsŭlĕ cāmpī."

haēc Paūlūs, lăcrĭmaēque ŏcŭlīs ārdēntĭbŭs ōrtaē.65

Nēcnōn ēt nōctēm scĕlĕrātūs pōllŭĭt ērrōr.

Xānthīppō cāptūs Lĭbўcīs tŏlĕrārăt ĭn ōrīs

sērvĭtĭūm Sătrĭcūs, mōx īntēr praēmĭă rēgī

Aūtŏlŏlūm dōnō dătŭs ōb vīrtūtĭs hŏnōrēm.

huīc dŏmŭs ēt gĕmĭnī fŭĕrānt Sūlmōnĕ rĕlīctī70

mātrĭs ĭn ūbĕrĭbūs nātī, Māncīnŭs ĕt ūnā

nōmĭnĕ Rhoētēō Sŏlўmūs. nām Dārdăna ŏrīgŏ

ēt Phrўgĭō gĕnŭs ā prŏăvō, quī scēptră sĕcūtūs

Aēnēaē clārām mūrīs fūndāvĕrăt ūrbēm

ēx sēsē dīctām Sŏlўmōn. cĕlĕbrātă cŏlōnīs75

mōx Ĭtălīs paūlātim āttrītō nōmĭnĕ Sūlmŏ.

āt tūm bārbărĭcīs Sătrĭcūs cūm rēgĕ cătērvīs

ādvēctūs, quō nōn sprētūm, sī pōscĕrĕt ūsūs,

nōscĕrĕ Gaētūlīs Lătĭās īntērprĕtĕ vōcēs,

pōstquām pōssĕ dătūm Paēlīgnă rĕvīsĕrĕ tēctă80

ēt pătrĭūm spērārĕ lărem, ād cōnāmĭnă nōctēm

ādvŏcăt āc fūrtīm cāstrīs ēvādĭt ĭnīquīs.

sēd fŭgă nūdă vĭrī. sūmptō nām prōdĕrĕ coēptă

vītābāt clĭpĕo ēt dēxtrā rĕmĕābăt ĭnērmī.

ēxŭvĭās ĭgĭtūr prōstrātăquĕ cōrpŏră cāmpō85

lūstrăt ĕt ēxūtīs Māncīnī cīngĭtŭr ārmīs.

iāmquĕ mĕtūs lĕvĭōr. vērūm, cuī dēmptă fĕrēbāt

ēxsānguī spŏlĭa ēt cūiūs nūdāvĕrăt ārtūs,

nātŭs ĕrāt, paūlo āntĕ Măcē prōstrātŭs ăb hōstĕ.

Ēccĕ sŭb ādvēntūm nōctīs prīmūmquĕ sŏpōrēm90

āltēr nātōrūm, Sŏlўmūs, vēstīgĭă vāllō

Aūsŏnĭō vĭgĭl ēxtŭlĕrāt, dūm sōrtĕ vĭcīssīm

āltērnāt pōrtae ēxcŭbĭās, frātrīsquĕ pĕtēbāt

Māncīnī strātūm spārsa īntēr fūnĕră cōrpūs,

fūrtīvā cŭpĭēns mĭsĕrūm cōmpōnĕrĕ tērrā.95

nēc lōngūm cĕlĕrārăt ĭtēr, cūm tēndĕre ĭn ārmīs

āggĕrĕ Sīdŏnĭō vĕnĭēntēm cōnspĭcĭt hōstēm,

quōdquĕ dăbāt fōrs īn sŭbĭtīs nĕcŏpīnă, sĕpūlcrō

Aētōlī cōndīt mēmbra ōccūltātă Thŏāntīs.

īnde, ŭbĭ nūllă sĕquī prŏpĭūs pōne ārmă vĭrūmquĕ100

īncŏmĭtātă vĭdēt vēstīgĭă fērrĕ pĕr ūmbrās,

prōsĭlĭēns tŭmŭlō cōntōrquēt nūdă părēntīs

īn tērga haūd frūstrā iăcŭlūm, Tўrĭāmquĕ sĕquēntūm

Sātrĭcŭs ēssĕ mănum ēt Sīdōnĭă vūlnĕră crēdēns

aūctōrēm caēcī trĕpĭdūs cīrcūmspĭcĭt īctūs.105

vērum ŭbĭ vīctōrēm iŭvĕnīlī rōbŏrĕ cūrsūs

āttŭlĭt ēt nōtīs fūlsīt lūx trīstĭs ăb ārmīs

frātērnūsquĕ prŏcūl lūnā prōdēntĕ rĕtēxīt

ānte ŏcŭlōs sēse ēt rădĭāvīt cōmmĭnŭs ūmbŏ,

ēxclāmāt iŭvĕnīs sŭbĭtā flāmmātŭs ăb īrā:110

"nōn sim ĕquĭdēm Sūlmōnĕ sătūs tŭă, Sātrĭcĕ, prōlēs

nēc frātēr, Māncīnĕ, tŭūs fătĕārquĕ nĕpōtēm

Pērgămĕo īndīgnūm Sŏlўmō, si ēvādĕrĕ dētūr

huīc nōstrās īmpūnĕ mănūs. tū nōbĭlĕ gēstēs

gērmānī spŏlĭum ānte ŏcŭlōs rĕfĕrāsquĕ sŭpērbă115

mē spīrāntĕ dŏmūs Paēlīgnaē pērfĭdŭs ārmă?

haēc tĭbĭ, cāră părēns Ācca, ād sōlācĭă lūctūs

dōnă fĕrām, nāti ūt fīgās aētērnă sĕpūlcrō."

Tālĭă vōcĭfĕrāns strīctō mūcrōnĕ rŭēbāt.

āst īllī iām tēlă mănū iāmque ārmă flŭēbānt120

aūdītā pătrĭā nātīsque ēt cōniŭge ĕt ārmīs,

āc mēmbra ēt sēnsūs gĕlĭdūs stŭpĕfēcĕrăt hōrrōr.

tūm vōx sēmănĭmī mĭsĕrānda ēffūndĭtŭr ōrĕ:

"pārcĕ, prĕcōr, dēxtraē, nōn ūt mĭhĭ vītă sŭpērsīt

(quīppĕ nĕfās hāc vēllĕ frŭī), sēd sānguĭnĕ nōstrō125

nē dāmnēs, ō nātĕ, mănūs. Cārthāgĭnĭs īllĕ

cāptīvūs, pătrĭās nūnc prīmum ādvēctŭs ĭn ōrās,

īlle ĕgŏ sūm Sătrĭcūs, Sŏlўmī gĕnŭs. haūd tŭă, nātĕ,

fraūs ūlla ēst. iăcĕrēs īn mē cūm fērvĭdŭs hāstām,

Poēnŭs ĕrām. vērūm cāstrīs ēlāpsŭs ăcērbīs130

ād vōs ēt cāraē prŏpĕrābām cōniŭgĭs ōră.

hūnc răpŭi ēxănĭmī clĭpĕūm. sēd iam ūnĭcĕ nōbīs

haēc frātrīs tŭmŭlīs ārma ēxcūsātă rĕpōrtā.

cūrārūm tĭbĭ prīmă tămēn sīt, nātĕ, rĕfērrĕ

dūctōrī mŏnĭtūs Paūlō: prōdūcĕrĕ bēllūm135

nītātūr Poēnōquĕ nĕgēt cērtāmĭnă Mārtīs.

aūgŭrĭo ēxsūltāt dīvum īmmēnsāmquĕ prŏpīnquā

strāgem ăcĭē spērāt. quaēsō, cŏhĭbētĕ fŭrēntēm

Vārrōnēm; nāmque hūnc fāma ēst īmpēllĕrĕ sīgnă.

sāt māgnum hōc mĭsĕraē fŭĕrīt mĭhĭ cārdĭnĕ vītaē140

sōlāmēn, cāvīssĕ mĕīs. nūnc ūltĭmă, nātĕ,

īnvēntō sĭmŭl ātque āmīssō rēddĕ părēntī

ōscŭlă." sīc fātūs gălĕam ēxŭĭt ātquĕ rĭgēntīs

īnvādīt nātī trĕmĕbūndīs cōllă lăcērtīs,

āttŏnĭtōquĕ tĭmēns vērbīs sānārĕ pŭdōrēm145

vūlnĕrĭs īmprēssi ēt tēlum ēxcūsārĕ lăbōrāt:

"quīs tēstīs nōstrīs, quīs cōnscĭŭs āffŭĭt āctīs?

nōn nōx ērrōrēm nīgrāntī cōndĭdĭt ūmbrā?

cūr trĕpĭdās? dā, nātĕ, măgīs, dā iūngĕrĕ pēctūs.

ābsōlvō pătĕr īpsĕ mănum, ātque īn fīnĕ lăbōrūm150

hāc cōndās ŏcŭlōs dēxtrā, prĕcŏr." āt mĭsĕr īmō

pēctŏrĕ sūspīrāns iŭvĕnīs nōn vērbă vĭcēsquĕ

āllŏquĭō vōcēmvĕ rĕfērt, sēd sānguĭnĭs ātrī

sīstĕrĕ fēstīnāt cūrsūm lăcĕrōquĕ lĭgārĕ

ōcĭŭs īllăcrĭmāns āltūm vēlāmĭnĕ vūlnūs.155

tāndem īntēr gĕmĭtūs mĭsĕrae ērūpērĕ quĕrēlaē:

"sīcĭnĕ tē nōbīs, gĕnĭtōr, Fōrtūnă rĕdūcīt

īn pătrĭām? sīc tē nātō nātūmquĕ părēntī

īmpĭă rēstĭtŭīt? fēlīx ō tērquĕ quătērquĕ

frātēr, cuī fātīs gĕnĭtōrem āgnōscĕre ădēmptūm.160

āst ĕgŏ, Sīdŏnĭīs īmpērdĭtŭs, ēccĕ, părēntēm

vūlnĕrĕ cōgnōscō. sāltem hōc, Fōrtūnă, fŭīssēt

sōlāmēn cūlpaē, dŭbĭa ūt mĭhĭ sīgnă dĕdīssēs

īnfaūstī gĕnĕrīs. vērūm līnquētŭr ĭnīquīs

nōn ūltrā sŭpĕrīs nōstrōs cēlārĕ lăbōrēs."165

Haēc dum āmēns quĕrĭtūr, iām dēfĭcĭēntĕ crŭōrĕ

īn văcŭās sĕnĭōr vītām dīspērsĕrăt aūrās.

tūm iŭvĕnīs maēstum āttōllēns ād sīdĕră vūltūm

"pōllūtaē dēxtrae ēt fāctī Tītānĭă tēstīs

īnfāndī, quaē nōctūrnō mĕă lūmĭnĕ tēlă170

dērĭgĭs īn pătrĭūm cōrpūs, nōn āmplĭŭs" īnquīt

"hīs ŏcŭlīs ēt dāmnātō vĭŏlābĕrĕ vīsū."

haēc mĕmŏrāt, sĭmŭl ēnsĕ fŏdīt praēcōrdĭa ĕt ātrūm

sūstēntāns vūlnūs mānāntī sānguĭnĕ sīgnāt

īn clĭpĕō māndātă pătrīs FŬGĔ PROĒLĬĂ VĀRRŎ,175

āc sūmmī tĕgĭmēn sūspēndīt cūspĭdĕ tēlī

dēflētūmquĕ sŭpēr prōstērnīt mēmbră părēntēm.

Tālĭă vēntūraē mīttēbānt ōmĭnă pūgnaē

Aūsŏnĭīs sŭpĕrī, sēnsīmque ăbĕūntĭbŭs ūmbrīs

cōnscĭă nōx scĕlĕrīs rŏsĕō cēdēbăt Ĕōō.180

dūctŏr ĭn ārmă sŭōs Lĭbўs ēt Rōmānŭs ĭn ārmă

ēxcībānt dē mōrĕ sŭōs, Poēnīsquĕ rĕdībāt,

quālīs nūllă dĭēs ōmnī sūrrēxĕrĭt aēvō.

"nōn vērbōrum" īnquīt "stĭmŭlāntūm" Poēnŭs "ĕgētīs,

Hērcŭlĕīs ĭtĕr ā mētīs ăd Ĭāpўgĭs āgrōs185

vīncēndo ēmēnsī. nūsquam ēst ănĭmōsă Săgūntōs,

cōncēssēre Ālpēs, pătĕr īpsĕ sŭpērbŭs ăquārūm

Aūsŏnĭdum Ērĭdănūs cāptīvō dēflŭĭt ālveō.

strāgĕ vĭrūm mērsūs Trĕbĭa ēst, ātque ōră sĕpūlcrō

Lŷdĭă Flāmĭnĭō prĕmĭtūr, lātēquĕ rĕfūlgēnt190

ōssĭbŭs āc nūllō sūlcāntūr vōmĕrĕ cāmpī.

clārĭŏr hīs tĭtŭlīs plūsque āllātūră crŭōrīs

lūx ŏrĭtūr. mĭhĭ māgnă sătīs, sāt vērŏ sŭpērquĕ

bēllāndī mērcēs sīt glōrĭă; cētĕră vōbīs

vīncāntūr. quīcquīd dītī dēvēxĭt Hĭbērō,195

quīcquĭd ĭn Aētnaēīs iāctāvīt Rōmă trĭūmphīs,

quīn ĕtĭām Lĭbўcō sī quīd dē lītŏrĕ rāptūm

cōndĭdĭt, īn vēstrōs vĕnĭēt sĭnĕ sōrtĭbŭs ēnsēs.

fērtĕ dŏmōs, quōd dēxtră dăbīt. nīl dūctŏr hŏnōrīs

ēx ŏpĭbūs pōscō. rāptōr pēr saēcŭlă lōngă200

Dārdănŭs ēdŏmĭtūm vōbīs spŏlĭāvĕrĭt ōrbēm.

quī Tўrĭā dūcīs Sārrānum ăb ŏrīgĭnĕ nōmēn,

seū Laūrēns tĭbĭ Sīgēō sūlcātă cŏlōnō

ārrīdēt tēllūs, seū sūnt Bŷzācĭă cōrdī

rūră măgīs cēntūm Cĕrĕrī frŭtĭcāntĭă cūlmīs,205

ēlēctōs ōptārĕ dăbo īntēr praēmĭă cāmpōs.

āddam ĕtĭām, flāvā Thŷbrīs quās īrrĭgăt ūndā,

cāptīvīs lātē grĕgĭbūs dēpāscĕrĕ rīpās.

quī vēro ēxtērnō sŏcĭūs mĭhĭ sānguĭnĕ Bŷrsaē

sīgnă mŏvēs, dēxtram Aūsŏnĭā sī caēdĕ crŭēntām210

āttōllēs, hīnc iām cīvīs Cārthāgĭnĭs ēstō.

neū vōs Gārgānūs Daūnīquĕ fĕfēllĕrĭt ōră,

ād mūrōs stātīs Rōmaē. lĭcĕt āvĭă lōngē

ūrbs ăgăt ēt nōstrō prŏcŭl ā cērtāmĭnĕ dīstēt,

hīc hŏdĭē rŭĕt, ātque ūltrā te ād proēlĭă, mīlēs,215

nūllă vŏco; ēx ăcĭē tēnde īn Căpĭtōlĭă cūrsūm."

Haēc mĕmŏrāt. tūm prōpūlsō mūnīmĭnĕ vāllī

fōssārūm răpŭērĕ mŏrās, ăcĭēmquĕ lŏcōrūm

cōnsĭlĭō cūrvīs āccōmmŏdăt ōrdĭnĕ rīpīs.

bārbărĭcūs laēvō stĕtĭt ād cērtāmĭnă cōrnū220

bēllātōr Năsămōn ūnāque īmmānĭŏr ārtūs

Mārmărĭdēs, tūm Maūrŭs ătrōx Gărămāsquĕ Măcēsquĕ

ēt Māssŷlae ăcĭēs ēt fērrō vīvĕrĕ laētūm

vūlgŭs Ădŷrmăchĭdaē, părĭtēr gēns āccŏlă Nīlī

cōrpŏra ăb īmmŏdĭcō sērvāns nīgrāntĭă Phoēbō.225

quīs pŏsĭtum āgmĭnĭbūs căpŭt īmpĕrĭūmquĕ Nĕālcēs.

āt pārte īn dēxtrā, sĭnŭāt quā flēxĭbŭs ūndām

Aūfĭdŭs ēt cūrvō cīrcum ērrāt gūrgĭtĕ rīpās,

Māgŏ rĕgīt. sŭbĭērĕ lĕvēs, quōs hōrrĭdă mīsīt

Pŷrēnē, pŏpŭlī vărĭōque aūxērĕ tŭmūltū230

lūmĭnĕūm lătŭs. ēffūlgēt caētrātă iŭvēntūs,

Cāntăbĕr ānte ălĭōs nēc tēctūs tēmpŏră Vāscŏ

āc tōrtō mīscēns Bălĭārīs proēlĭă plūmbō

Baētĭgĕnaēquĕ vĭrī. cēlsūs mĕdĭa īpsĕ cŏērcēt

āgmĭnă, quaē pătrĭō fīrmāvīt mīlĭtĕ quaēquĕ235

Cēltārum Ērĭdănō pērfūsīs saēpĕ cătērvīs.

sēd quā sē flŭvĭūs rētrō lābēntĭbŭs ūndīs

ērĭpĭt ēt nūllō cŭnĕōs mūnīmĭnĕ vāllāt,

tūrrītās mōlēs āc prōpūgnācŭlă dōrsō

bēlŭă nīgrāntī gēstāns ceū mōbĭlĭs āggēr240

nūtăt ĕt ērēctōs āttōllĭt ăd aēthĕră mūrōs.

cētĕră iām Nŭmĭdīs cīrcūmvŏlĭtārĕ văgōsquĕ

fērrĕ dătūr cūrsūs ēt tōtō fērvĕrĕ cāmpō.

Dūm Lĭbўs īncēnsō dīspēnsāt mīlĭtĕ vīrēs

hōrtāndōque ĭtĕrum ātque ĭtĕrum īnsătĭābĭlĭs ūrgēt245

fāctīs quēmquĕ sŭīs ēt sē cōgnōscĕrĕ iāctāt,

quā dēxtrā vĕnĭānt strīdēntīs sībĭlă tēlī,

prōmīttītquĕ vĭrīs nūllī sē dēfŏrĕ tēstēm,

iām Vārro ēxāctā vāllō lēgiōnĕ mŏvēbāt

clādūm prīncĭpĭa, āc pāllēntī laētŭs ĭn ūndā250

lāxābāt sēdēm vēntūrīs pōrtĭtŏr ūmbrīs.

stānt prīmī, quōs sānguĭnĕaē pēndēntĕ vĕtābānt

īrĕ nŏtaē clĭpĕō, dēfīxīque ōmĭnĕ tōrpēnt.

iūxtā tērrĭbĭlīs făcĭēs: mĭsĕrāndă iăcēbānt

cōrpŏra ĭn āmplēxū, nātūsque īn pēctŏrĕ pātrīs255

īmpŏsĭtā vūlnūs dēxtrā lētālĕ tĕgēbāt.

ēffūsaē lăcrĭmaē, Māncīnīque īndĕ rĕvērsūs

frātērnā sūb mōrtĕ dŏlōr, tūm trīstĕ mŏvēbāt

aūgŭrĭum ēt sĭmĭlēs dēfūncto īn cōrpŏrĕ vūltūs.

ōcĭŭs ērrōrīs cūlpām dēflēndăquĕ fāctă260

dūctōrī pāndūnt ātque ārmă vĕtāntĭă pūgnām.

īlle ārdēns ănĭmī "fērte haēc" ăĭt "ōmĭnă Paūlō.

nāmque īllūm, cuī fēmĭnĕō stānt cōrdĕ tĭmōrēs,

mōvĕrĭt īstă mănūs, quaē caēde īmbūtă nĕfāndā,

cūm Fŭrĭae ēxpĕtĕrēnt poēnās, fōrtāssĕ pătērnō265

sīgnāvīt mŏrĭēns scĕlĕrātūm sānguĭnĕ cārmēn."

Tūm mĭnĭtāns prŏpĕrē dēscrībīt mūnĕră pūgnaē,

quāquĕ fĕrās saēvūs gēntēs ăcĭēmquĕ Nĕālcēs

tēmpĕrăt, hāc sēsē Mārsō cūm mīlĭtĕ cūmquĕ

Sāmnītum ōppōnīt sīgnīs ĕt Ĭāpўge ălūmnō.270

āt cāmpī mĕdĭō (nāmque hāc īn pārtĕ vĭdēbāt

stārĕ dŭcēm Lĭbўaē) Sērvīlĭŭs ōbvĭa ădīrĕ

ārma ēt Pīcēntēs Ūmbrōsque īnfērrĕ iŭbētūr.

cētĕră Paūlŭs hăbēt dēxtrō cērtāmĭnă cōrnū.

hīs sŭpĕr īnsĭdĭās cōntrā Nŏmădūmquĕ vŏlūcrēm275

Scīpĭădaē dătŭr īrĕ mănūm, quāque ārtĕ dŏlīsquĕ

scīndēnt sē tūrmaē, praēdīcīt spārgĕrĕ bēllūm.

Iāmquĕ prŏpīnquābānt ăcĭēs, ăgĭlīquĕ vĭrōrūm

dīscūrsū mīxtōquĕ sĭmūl călĕfāctă pĕr ōră

cōrnĭpĕdum hīnnītu ēt mūltūm crĕpĭtāntĭbŭs ārmīs280

ērrābāt caēcūm tūrbātă pĕr āgmĭnă mūrmūr.

sīc, ŭbĭ prīmă mŏvēnt pĕlăgō cērtāmĭnă vēntī,

īnclūsām răbĭem āc spārsūrās āstră prŏcēllās

pārtŭrĭt ūndă frĕtī fūndōque ēmōtă mĭnācēs

ēxspīrāt pēr sāxă sŏnōs ātque āctă căvērnīs285

tōrquĕt ănhēlāntēm spūmāntī vērtĭcĕ pōntūm.

Nēc vērō fātī tām saēvo īn tūrbĭnĕ sōlūm

tērrārūm fŭĭt īllĕ lăbōr. dīscōrdĭă dēmēns

īntrāvīt caēlō sŭpĕrōsque ād bēllă cŏēgīt.

hīnc Māvōrs, hīnc Grādīvūm cŏmĭtātŭs Ăpōllŏ290

ēt dŏmĭtōr tŭmĭdī pūgnāt mărĭs, hīnc Vĕnŭs āmēns

hīnc Vēsta ēt cāptaē stĭmŭlātūs caēdĕ Săgūntī

Āmphĭtrўōnĭădēs, părĭtēr vĕnĕrāndă Cўbēlē

Īndĭgĕtēsquĕ dĕī Faūnūsquĕ sătōrquĕ Quĭrīnūs

āltērnūsque ănĭmaē mūtātō Cāstŏrĕ Pōllūx.295

cōntrā cīnctă lătūs fērrō Sātūrnĭă Iūnŏ

ēt Pāllās, Lĭbўcīs Trītōnĭdŏs ēdĭtă lŷmphīs,

āc pătrĭūs flēxīs pēr tēmpŏră cōrnĭbŭs Hāmmōn

mūltăquĕ praētĕrĕā dīvōrūm tūrbă mĭnōrūm.

quōrum ŭbĭ mōlĕ sĭmūl vĕnĭēntum ēt grēssĭbŭs ālmă300

īntrĕmŭīt tēllūs, pārs īmplēvērĕ prŏpīnquōs

dīvīsī mōntēs, pārs sēdēm nūbĕ sŭb āltā

cēpērūnt: văcŭō dēscēnsum ād proēlĭă caēlō.

Tōllĭtŭr īmmēnsūs dēsērta ād sīdĕră clāmōr,

Phlēgraēīs quāntās ēffūdĭt ăd aēthĕră vōcēs305

tērrĭgĕna īn cāmpīs ēxērcĭtŭs, aūt sătŏr aēvī

quāntā Cŷclōpās nŏvă fūlmĭnă vōcĕ pŏpōscīt

Iūppĭtĕr, ēxstrūctīs vīdīt cūm mōntĭbŭs īrĕ

māgnănĭmōs rāptūm caēlēstĭă rēgnă gĭgāntās.

nēc vērō prīma īn tāntīs cōncūrsĭbŭs hāstă310

ūllă fŭīt. strīdēns nīmbūs cērtāntĕ fŭrōrĕ

tēlōrūm sĭmŭl ēffūsūs, cŭpĭdaēquĕ crŭōrīs

hīnc ātque hīnc ănĭmaē gĕmĭnā cĕcĭdērĕ prŏcēllā.

āc prĭŭs īnsānūs dēxtrā quām dūcĭtŭr ēnsīs,

bēllāntūm pārs māgnă iăcēt. sŭpĕr īpsă sŭōrūm315

cōrpŏră cōnsīstūnt ăvĭdī cālcāntquĕ gĕmēntēs.

nēc măgĭs aūt Lĭbўcō prōtrūdī Dārdănă nīsū

āvērtīvĕ pŏtēst pūbēs, aūt ōrdĭnĕ pēllī

fīxă sŭō Sārrānă mănūs, quām vēllĕrĕ sēdĕ

sī coēptēt Cālpēn īmpāctō gūrgĭtĕ pōntūs.320

āmīsēre īctūs spătĭūm, nēc mōrtĕ pĕrāctā

ārtātīs cĕcĭdīssĕ lĭcēt. gălĕa hōrrĭdă flīctū

ādvērsae ārdēscīt gălĕaē, clĭpĕūsquĕ fătīscīt

īmpūlsū clĭpĕi, ātque ēnsīs cōntūndĭtŭr ēnsĕ.

pēs pĕdĕ vīrquĕ vĭrō tĕrĭtūr, tēllūsquĕ vĭdērī325

sānguĭne ŏpērtă nĕquīt, caēlūmque ēt sīdĕră pēndēns

ābstŭlĭt īngēstīs nōx dēnsă sŭb aēthĕrĕ tēlīs.

quīs āstārĕ lŏcō dĕdĕrāt Fōrtūnă sĕcūndō,

cōntōrūm lōngo ēt prōcēraē cūspĭdĭs īctū,

ceū prīmās ăgĭtēnt ăcĭēs, cērtāmĭnă mīscēnt.330

āt quōs deīndĕ tĕnēt rētrōrsum īnglōrĭŭs ōrdŏ,

mīssĭlĭbūs cērtānt pūgnās aēquārĕ prĭōrūm.

ūltră clămōr āgīt bēllūm, mīlēsquĕ cŭpītī

Mārtĭs ĭnōps saēvīs īmpēllīt vōcĭbŭs hōstēm.

nōn ūllūm dēfīt tēlī gĕnŭs. hī sŭdĕ pūgnās,335

hī pīnū flāgrāntĕ cĭēnt, hī pōndĕrĕ pīlī,

āt sāxīs fūndāque ălĭūs iăcŭlōquĕ vŏlūcrī.

īntērdūm strīdēns pēr nūbĭlă fērtŭr hărūndŏ,

īntērdūmque īpsīs mĕtŭēndă phălārĭcă mūrīs.

Spērāmūsnĕ, dĕaē, quārūm mĭhĭ sācră cŏlūntūr,340

mōrtālī tōtum hūnc ăpĕrīre īn saēcŭlă vōcĕ

pōssĕ dĭēm? tāntūmnĕ dătīs cōnfīdĕrĕ līnguaē,

ūt Cānnās ūno ōrĕ sŏnēm? sī glōrĭă vōbīs

nōstră plăcēt nĕquĕ vōs māgnīs āvērtĭtĭs aūsīs,

hūc ōmnēs cāntūs Phoēbūmquĕ vŏcātĕ părēntēm.345

vērum ŭtĭnām pōsthāc ănĭmō, Rōmānĕ, sĕcūndă,

quāntō tūnc ādvērsă, fĕrās! sītque hāctĕnŭs, ōrō,

nēc lĭbĕāt tēmptārĕ dĕīs, ān Trōĭă prōlēs

pār bēllūm tŏlĕrārĕ quĕāt. tūque ānxĭă fātī

pōnĕ, prĕcōr, lăcrĭmās ĕt ădōrā vūlnĕră laūdēs350

pērpĕtŭās părĭtūră tĭbī. nām tēmpŏrĕ, Rōmă,

nūllō māiŏr ĕrīs. mōx sīc lābērĕ sĕcūndīs,

ūt sōlā clādūm tŭĕārīs nōmĭnă fāmā.

Iāmque īntēr vărĭās Fōrtūna ūtrīmquĕ vĭrōrūm

āltērnātă vĭcēs īncērto ēlūsĕrăt īrās355

ēvēntū, mĕdĭāquĕ dĭū pēndēntĕ pĕr āmbās

spē gēntēs părĭbūs Māvōrs flāgrābăt ĭn ārmīs,

mītĭă ceū vĭrĭdēs ăgĭtānt cūm flāmĭnă cūlmōs,

nēcdūm mātūrās īmpēllīt vēntŭs ărīstās,

hūc ātque hūc īt sūmmă sĕgēs nūtānsquĕ vĭcīssīm360

āltērnō lēntē mōtu īncūrvātă nĭtēscīt.

tāndēm bārbărĭcīs pērfrāctām vīrĭbŭs ācrī

dīssĭpăt īncūrrēns ăcĭēm clāmōrĕ Nĕālcēs.

lāxātī cŭnĕī, pērque īntērvāllă cĭtātūs

īrrūpīt trĕpĭdīs hōstīs. tūm tūrbĭnĕ nīgrō365

sānguĭnĭs ēxūndāt tōrrēns, nūllūmquĕ sŭb ūnā

cūspĭdĕ prōcūmbīt cōrpūs. dūm vūlnĕră tērgō

bēllātōr tĭmĕt Aūsŏnĭūs, pēr pēctŏră saēvās

ēxcēptāt mōrtēs ēt lētō dēdĕcŭs ārcēt.

Stābāt cūm prīmīs mĕdĭaē cērtāmĭnĕ pūgnaē370

āspĕră sēmpĕr ămāns ēt pār cuīcūmquĕ pĕrīclō

Scaēvŏlă, nēc tāntā vītām iām strāgĕ vŏlēbāt,

sēd dīgnūm prŏăvō lētum ēt sūb nōmĭnĕ mōrtēm.

īs pōstquām frāngī rēs ātque aūgēscĕrĕ vīdīt

ēxĭtĭūm, "brĕvĭs hōc vītaē, quōdcūmquĕ rĕlīctūm,375

ēxtēndāmŭs;" ăīt "nām vīrtūs fūtĭlĕ nōmēn,

nī dĕcŏrī sāt sīnt părĭēndō tēmpŏră lētī."

dīxĭt ĕt īn mĕdĭōs, quā dēxtĕră cōncĭtă Poēnī

līmĭtem ăgīt, vāstō cōnīxūs tūrbĭnĕ fērtūr.

hīc ēxsūltāntēm Cărălim ātque ērēptă vŏlēntēm380

īndŭĕre ēxcēlsō caēsī gēstāmĭnă trūncō

ēnsĕ sŭbīt, căpŭlōquĕ tĕnūs fērrum īmpŭlĭt īră.

vōlvĭtŭr īllē ruēns ātque ārva hōstīlĭă mōrsū

āppĕtĭt ēt mōrtīs prĕmĭt īn tēllūrĕ dŏlōrēs.

nēc Găbărīs Sīcchaēquĕ vĭrūm tĕnŭērĕ fŭrēntēm385

cōncōrdī vīrtūtĕ mănūs; sēd pērdĭdĭt ācēr,

dūm stāt, dēcīsām Găbăr īntēr proēlĭă dēxtrām;

āt Sīccha aūxĭlĭūm māgnō tūrbāntĕ dŏlōrĕ

dūm tĕmĕre āccĕlĕrāt, cālcāto īmprōvĭdŭs ēnsĕ

sūccĭdĭt āc nūdaē sērō vēstīgĭă plāntaē390

dāmnāvīt dēxtrāquĕ iăcēt mŏrĭēntĭs ămīcī.

tāndēm cōnvērtīt fātālĭă tēlă Nĕālcaē

fūlmĭnĕī glīscēns iŭvĕnīs fŭrŏr. ēxsĭlĭt ārdēns

nōmĭnĕ tām clārō stĭmŭlānte ād praēmĭă caēdīs

tūm sĭlĭcēm scŏpŭlo āvūlsūm, quēm mōntĭbŭs āltīs395

dētŭlĕrāt tōrrēns, rāptūm cōntōrquĕt ĭn ōră

tūrbĭdŭs. īncūssō crĕpŭērūnt pōndĕrĕ mālaē,

āblātūsquĕ vĭrō vūltūs. cōncrētă crŭēntō

pēr nārēs cĕrĕbrō sănĭēs flŭĭt, ātrăquĕ mānānt

ōrbĭbŭs ēlīsīs ēt trūncā lūmĭnă frōntĕ.400

Stērnĭtŭr ūnănĭmō Mărĭūs sūccūrrĕrĕ Cāprō

cōnātūs mĕtŭēnsquĕ vĭrō sŭpĕrēssĕ cădēntī.

lūcĭs ĭdem aūspĭcĭum āc pătrĭum ēt cōmmūnĕ dŭōbūs

paūpērtās; sācrō iŭvĕnēs Praēnēstĕ crĕātī

mīscŭĕrānt stŭdĭa ēt iūnctā tēllūrĕ sĕrēbānt.405

vēlle āc nōlle āmbōbŭs ĭdēm sŏcĭātăquĕ tōtō

mēns aēvo āc pārvīs dīvēs cōncōrdĭă rēbūs.

ōccŭbŭērĕ sĭmūl, vōtīsque ēx ōmnĭbŭs ūnūm

īd Fōrtūnă dĕdīt, iūnctam īntēr proēlĭă mōrtēm.

ārmă fŭērĕ dĕcūs vīctōrī bīnă Sўmaēthō.410

Sēd lōngūm tāntō laētārī mūnĕrĕ cāsūs

haūd lĭcĭtūm Poēnīs. ădĕrāt tērrōrĕ mĭnācī

Scīpĭŏ cōnvērsaē mĭsĕrātūs tērgă cŏhōrtīs

ēt cūnctī fōns Vārrŏ mălī flāvūsquĕ cŏmārūm

Cūrĭo ĕt ā prīmō dēscēndēns cōnsŭlĕ Brūtūs.415

ātque hīs fūltă vĭrīs ăcĭēs rĕpărārĕt ădēmptūm

mōlĕ nŏvā cāmpūm, sŭbĭtō nī tūrbĭnĕ Poēnūs

āgmĭnă frēnāssēt iām prōcūrrēntĭă dūctōr.

īsque ūt Vārrōnēm prŏcŭl īntēr proēlĭă vīdīt

ēt iūxtā săgŭlō cīrcūmvŏlĭtārĕ rŭbēntī420

līctōrēm: "nōscō pōmpam ātque īnsīgnĭă nōscō.

Flāmĭnĭūs mŏdŏ tālĭs" ăīt. tūm fērvĭdŭs ācrēm

īngēntīs clĭpĕī tŏnĭtrū praēnūntĭăt īrām.

heū mĭsĕr! aēquārī pŏtŭīstī fūnĕrĕ Paūlō,

sī tĭbĭ nōn īrā sŭpĕrūm tūnc ēssĕt ădēmptūm425

Hānnĭbălīs cĕcĭdīssĕ mănū. quām saēpĕ quĕrērĕ,

Vārrŏ, dĕīs, quōd Sīdŏnĭūm dēfūgĕrĭs ēnsēm!

nām răpĭdō sŭbĭtām pōrtāns īn mōrtĕ sălūtēm

prōcūrsu īncēpta īn sēsē dīscrīmĭnă vērtīt

Scīpĭŏ. nēc Poēnūm, quāmquam ēst ērēptŭs ŏpīmaē430

caēdĭs hŏnōr, mūtāssĕ pĭgēt māiōrĕ sŭb hōstĕ

proēlĭa ĕt ērēptī Tīcīna ād flūmĭnă pātrīs

ēxĭgĕre ōblātō tāndēm cērtāmĭnĕ poēnās.

stābānt ēdūctī dīvērsīs ōrbĭs ĭn ōrīs,

quāntōs nōn ălĭās vīdīt cōncūrrĕrĕ tēllūs,435

Mārtĕ vĭrī dēxtrāquĕ părēs, sēd cētĕră dūctōr

ānteībāt Lătĭūs, mĕlĭōr pĭĕtātĕ fĭdēquĕ.

Dēsĭlŭērĕ căvā tūrbāti ād proēlĭă nūbĕ

Māvōrs Scīpĭădaē mĕtŭēns, Trītōnĭă Poēnō,

ādvēntūquĕ dĕum īntrĕpĭdīs dūctōrĭbŭs āmbaē440

cōntrĕmŭēre ăcĭēs. ātēr, quā pēctŏră flēctīt

Pāllās, Gōrgŏnĕō lātē mĭcăt īgnĭs ăb ōrĕ

sībĭlăque hōrrĭfĭcīs tōrquēt sērpēntĭbŭs aēgīs.

fūlgēnt sānguĭnĕī, gĕmĭnūm vībrārĕ cŏmētēn

ūt crēdās, ŏcŭlī, sūmmāque īn cāssĭdĕ lārgūs445

ūndāntēs vŏlŭīt flāmmās ād sīdĕră vērtēx.

āt Māvōrs mōtō prōtūrbāns āĕră tēlō

ēt clĭpĕō cāmpum īnvōlvēns Aētnaēă Cўclōpūm

mūnĕrĕ fūndēntēm lōrīcam īncēndĭă gēstāt

āc pūlsāt fūlvā cōnsūrgēns aēthĕră crīstā.450

Dūctōrēs pūgnae īntēntī, quāntūmquĕ vĭcīssīm

aūdērēnt, prŏpĭūs mēnsī, tămĕn ārmă fĕrēntēs

sēnsēre ādvēnīssĕ dĕōs ēt laētŭs ŭtērquĕ

spēctārī sŭpĕrīs āddēbānt mēntĭbŭs īrās.

iāmque īctū vălĭdō lībrātam ā pēctŏrĕ Poēnī455

Pāllăs ĭn ōblīquūm dēxtrā dētōrsĕrăt hāstām,

ēt Grādīvŭs ŏpēm dīvaē pōrtārĕ fĕrōcīs

ēxēmplō dōctūs pōrgēbāt prōtĭnŭs ēnsēm

Aētnaēum īn pūgnās iŭvĕni āc māiōră iŭbēbāt.

tūm Vīrgo īgnēscēns pĕnĭtūs vĭŏlēntă rĕpēntĕ460

sūffūdīt flāmmīs ōra ātque ōblīquă rĕtōrquēns

lūmĭnă tūrbātō sŭpĕrāvīt Gōrgŏnă vūltū.

ērēxēre ōmnēs īmmānĭă mēmbră chĕlŷdrī

aēgĭdĕ cōmmōtā, prīmīquĕ fŭrōrĭs ăd īctūs

rēttŭlĭt īpsĕ pĕdēm sēnsim ā cērtāmĭnĕ Māvōrs.465

hīc dĕă cōnvūlsām răpĭdō cōnāmĭnĕ pārtēm

vīcīnī mōntīs scŏpŭlīsque hōrrēntĭă sāxă

īn Mārtēm fŭrĭbūndă iăcīt, lōngēquĕ rĕlātōs

ēxpāvīt sŏnĭtūs trĕmĕfāctō lītŏrĕ Sāsōn.

Āt nōn haēc sŭpĕrūm fāllēbānt proēlĭă rēgēm.470

dēmīttīt prŏpĕrē sūccīnctām nūbĭbŭs Īrīm,

quaē nĭmĭōs frēnēt mōtūs, āc tālĭă fātūr:

"ī, dĕa, ĕt Oēnōtrīs vēlōx āllābĕrĕ tērrīs

gērmānōquĕ trŭcēs, dīc, Pāllās mītĭgĕt īrās

nēc spērēt fīxās Pārcārūm vērtĕrĕ lēgēs.475

dīc ĕtĭām: nī dēsīstīs (nām vīrŭs ĕt aēstūs

flāmmĭfĕraē nōvī mēntīs) nēc cōllĭgĭs īrām,

aēgĭdĕ praēcēllānt quāntum hōrrĭdă fūlmĭnă nōscēs."

Quaē pōstquam āccēpīt dŭbĭtāns Trītōnĭă vīrgŏ

nēc sāt cērtă dĭū, pătrĭīs ān cēdĕrĕt ārmīs,480

"ābsīstēmŭs" ăīt "cāmpō. sēd Pāllădĕ pūlsā

nūm fāta āvērtēt caēlōque ārcēbĭt ăb āltō

cērnĕrĕ Gārgānī fērvēntĭă caēdĭbŭs ārvă?"

haēc ēffātă căvā Poēnum īn cērtāmĭnă nūbĕ

sūblātūm dīvērsă tŭlīt tērrāsquĕ rĕlīquīt.485

Āt Grādīvŭs ătrōx rĕmĕāntĭs ĭn aēthĕră dīvaē

ābscēssū rĕvŏcāt mēntēs fūsōsquĕ pĕr aēquōr

īpsĕ mănū māgnā nĕbŭlām cīrcūmdătŭs ācrī

rēstĭtŭīt pūgnaē. cōnvērtūnt sīgnă nŏvāmquĕ

īnstaūrānt Ĭtălī vērsā fōrmīdĭnĕ caēdēm,490

cūm vēntīs pŏsĭtūs cūstōs, cuī flāmĭnă cārcēr

īmpĕrĭō cōmprēssă tĕnēt caēlūmquĕ rŭēntēs

Eūrīque ēt Bŏrĕaē pārēnt Cōrīquĕ Nŏtīquĕ,

Iūnōnīs prĕcĭbūs prōmīssa haūd pārvă fĕrēntīs

rēgnāntem Aētōlīs Vūltūrnum īn proēlĭă cāmpīs495

ēffrēnāt. plăcĕt hīc īrae ēxĭtĭābĭlĭs ūltōr.

quī sē pōstquam Aētnaē mērsīt cāndēntĕ bărāthrō

cōncēpītque īgnēs ēt flāmmĕă prōtŭlĭt ōră,

ēvŏlăt hōrrēndō strīdōre āc Daūnĭă rēgnă

pērflăt ăgēns caēcām glŏmĕrātō pūlvĕrĕ nūbēm.500

ērĭpŭēre ŏcŭlōs aūraē vōcēmquĕ mănūsquĕ

vērtĭce hărēnōsō cāndēntēs, flēbĭlĕ dīctū

tōrquĕt ĭn ōră glŏbōs Ĭtălum ēt bēllārĕ mănīplīs

iūssā laētātūr răbĭē. tūm mōlĕ rŭīnaē

stērnūntūr tēllūre ēt mīlĕs ĕt ārmă tŭbaēquĕ,505

ātque ōmnīs rētrō flātu ōccūrsāntĕ rĕfērtūr

lāncĕa ĕt īn tērgūm Rŭtŭlīs cădĭt īrrĭtŭs īctūs.

ātque īdēm flātūs Poēnōrūm tēlă sĕcūndānt,

ēt vĕlŭt āmmēntō cōntōrta hāstīlĭă tūrbŏ

ādiŭvăt āc Tўrĭās īmpēllīt strīdŭlŭs hāstās.510

tūm dēnsō faūcēs praēclūsūs pūlvĕrĕ mīlēs

īgnāvām mōrtēm cōmprēssō maērĕt hĭātū.

īpsĕ căpūt flāvūm cālīgĭnĕ cōndĭtŭs ātrā

Vūltūrnūs mūltāquĕ cŏmām pērfūsŭs hărēnā

nūnc vērsōs ăgĭt ā tērgō strīdēntĭbŭs ālīs,515

nūnc mĕdĭam īn frōntēm vĕnĭēns clāmāntĕ prŏcēllā

ōbvĭŭs ārmă quătīt pătŭlōque īnsībĭlăt ōrĕ,

īntērdum īntēntōs pūgnae ēt iāmiāmquĕ fĕrēntēs

hōstīlī iŭgŭlō fērrūm cōnāmĭne ĕt īctū

āvērtīt dēxtrāmque īpsō dē vūlnĕrĕ vēllīt.520

nēc sătĭs Aūsŏnĭās pāssīm foēdārĕ cŏhōrtēs:

īn Mārtēm vŏmĭt īmmīxtās mūgītĭbŭs aūrās

bīsquĕ dĕī sūmmās vībrāvīt tūrbĭnĕ crīstās.

Quaē dūm Rōmŭlĕīs ēxērcēt proēlĭă tūrmīs

Aēŏlĭūs fŭrŏr ēt Mārtēm sūccēndĭt ĭn īrās,525

āffātūr Vīrgō sŏcĭā Iūnōnĕ părēntēm:

"quāntōs Grādīvūs flūctūs īn Pūnĭcă cāstră,

rēspĭce, ăgīt quāntīsquĕ fŭrēns sē caēdĭbŭs īmplēt!

nūnc, quaēsō, tērrīs dēscēndĕrĕ nōn plăcĕt Īrīm?

quāmquam ĕgŏ nōn Teūcrōs (nōstrō cūm pīgnŏrĕ rēgnēt530

Rōma ēt Pāllădĭō sēdēs hāc ūrbĕ lŏcārīm)

nōn Teūcrōs dēlēre ădĕrām, sēd lūmĕn ălūmnaē

Hānnĭbălēm Lĭbўaē pēllī flōrēntĭbŭs ānnīs

vīta ātque ēxstīngūĭ prĭmōrdĭă tāntă nĕgābām."

Ēxcĭpĭt hīnc Iūnō lōngīquĕ lăbōrĭs ăb īrā535

"īmmo," ăĭt "ūt nōscānt gēntēs, īmmānĭă quāntūm

rēgnă Iŏvīs vălĕānt cūnctīsquĕ pŏtēntĭă quāntūm

āntīstēt, cōniūnx, sŭpĕrīs tŭă, dīsĭcĕ tēlō

flāgrāntī (nīl ōrāmūs) Cārthāgĭnĭs ārcēs

Sīdŏnĭāmque ăcĭēm vāstō tēllūrĭs hĭātū540

Tārtărĕīs īmmērgĕ vădīs aūt ōbrŭĕ pōntō."

Cōntrā quaē mītī rēspōndēt Iūppĭtĕr ōrĕ:

"cērtātīs fātīs ēt spēs ēxtēndĭtĭs aēgrās.

īlle, ō nātă, lĭbēns cuī tēla ĭnĭmīcă fĕrēbās,

cōntūndēt iŭvĕnīs Tўrĭōs āc nōmĭnă gēntīs545

īndŭĕt ēt Lĭbўcām fĕrĕt īn Căpĭtōlĭă laūrūm.

āt cuī tū, cōniūnx, cuī dās ănĭmōsquĕ dĕcūsquĕ,

(fātă căno) āvērtēt pŏpŭlīs Laūrēntĭbŭs ārmă.

nēc lōngē clādīs mētaē. vĕnĭt hōră dĭēsquĕ,

quā nūllās ūmquām trānsīsse ōptāvĕrĭt Ālpēs."550

sīc ăĭt ātque Īrīm prŏpĕrē dēmīttĭt Ŏlŷmpō,

quaē rĕvŏcēt Mārtēm iŭbĕātque ābscēdĕrĕ pūgnā.

nēc vĕtĭtīs lūctātŭs ăbīt Grādīvŭs ĭn āltās

cūm frĕmĭtū nūbēs, quāmquām lĭtŭīquĕ tŭbaēquĕ

vūlnĕrăque ēt sānguīs ēt clāmŏr ĕt ārmă iŭvārēnt.555

Ūt pătŭīt lībēr sŭpĕrūm cērtāmĭnĕ tāndēm

lāxātūsquĕ dĕō cāmpūs, rŭĭt aēquŏre ăb īmō

Poēnūs, quō sēnsīm caēlēstĭă fūgĕrăt ārmă,

māgnā vōcĕ trăhēns ĕquĭtēmquĕ vĭrōsquĕ fĕraēquĕ

tūrrĭgĕraē mōlēm tōrmēntōrūmquĕ lăbōrēs.560

ātque ŭbĭ tūrbāntēm lĕvĭōrēs ēnsĕ cătērvās

āgnōvīt iŭvĕnēm scīntīllāvītquĕ crŭēntīs

īră gĕnīs, "quaēnām Fŭrĭaē quīsve ēgĭt ĭn hōstēm,

ēn, Mĭnŭcī, dĕŭs, ūt rūrsūs tē crēdĕrĕ nōbīs

aūdērēs?" īnquīt. "gĕnĭtōr tĭbĭ nātŭs ăb ārmīs565

īllĕ mĕīs ŭbĭ nūnc Făbĭūs? sĕmĕl, īmprŏbĕ, nōstrās

sīt sătĭs ēvāsīssĕ mănūs." ātque īndĕ sŭpērbīs

hāstă cŏmēs dīctīs mūrālī tūrbĭnĕ pēctūs

trānsfŏrăt ēt vōcēs vēntūrās ōccŭpăt īctū.

Nēc fērrō saēvīrĕ săt ēst. āppēllĭtŭr ātrā570

mōlĕ fĕra, ēt mōnstrīs cōmpōnĭtŭr Ītălă pūbēs.

nām praēvēctŭs ĕquō mŏdĕrāntēm cūspĭdĕ Lūcās

Maūrum īn bēllă bŏvēs stĭmŭlīs māiōrĭbŭs īrĕ

āc rāptārĕ iŭbēt Lĭbўcārum ārmēntă fĕrārūm.

īmmānē strīdēns ăgĭtūr crēbrōquĕ cŏāctă575

vūlnĕrĕ bēllātrīx prŏpĕrōs fērt bēlŭă grēssūs.

līvēntī dōrsō tūrrīs flāmmāquĕ vĭrīsquĕ

ēt iăcŭlīs ārmātă sĕdēt. prŏcŭl āspĕră grāndŏ

sāxōrūm sŭpĕr ārmă rŭīt, pāssīmquĕ vŏlāntī

cēlsūs tēlōrūm fūndīt Lĭbўs āggĕrĕ nīmbūm.580

stāt nĭvĕīs lōngūm stīpātă pĕr āgmĭnă vāllūm

dēntĭbŭs, ātque ĕbŏrī praēfīxā cōmmĭnŭs hāstā

fūlgĕt ăb īncūrvō dērēctă căcūmĭnĕ cūspīs.

hīc īntēr trĕpĭdōs rērūm pēr mēmbră, pĕr ārmă

ēxĭgĭt Ūfēntīs scĕlĕrātūm bēlŭă dēntēm585

clāmāntēmquĕ fĕrēns cālcātă pĕr āgmĭnă pōrtāt.

nēc lĕvĭūs Tădĭō lētūm: quā tēgmĭnĕ thōrāx

mūltĭplĭcīs līnī claūdīt lătŭs, īmprŏbă sēnsīm

cōrpŏrĕ nōn laēsō pĕnĕtrārūnt spīcŭlă dēntīs

ēt sūblīmĕ vĭrūm clĭpĕō rĕsŏnāntĕ tŭlērūnt.590

haūd ēxcūssă nŏvī vīrtūs tērrōrĕ pĕrīclī.

ūtĭtŭr ād laūdēm cāsū gĕmĭnūmquĕ cĭtātō

vīcīnūs frōntī lūmēn trānsvērbĕrăt ēnsĕ.

ēxstĭmŭlātă grăvī sēsē fĕră tōllĭt ăd aūrās

vūlnĕre ĕt ērēctīs ēxcūssām crūrĭbŭs āltē595

pōnĕ iăcīt vōlvēns rēflēxō pōndĕrĕ tūrrīm.

ārmă vĭrīquĕ sĭmūl spŏlĭātăquĕ bēlŭă vīsū

stērnūntūr sŭbĭtā, mĭsĕrāndūm, mīxtă rŭīnā.

Spārgī flāgrāntēs cōntrā bēllāntĭă mōnstră

Dārdănĭūs taēdās dūctōr iŭbĕt ēt făcĭs ātraē,600

quōs fĕră cīrcūmfērt, cōmplērī sūlphŭrĕ mūrōs.

nēc iūssō mŏră. cōllēctīs fūmāntĭă lūcēnt

tērga ĕlĕphāntōrūm flāmmīs, pāstūsquĕ sŏnōrō

īgnĭs ĕdāx vēntō pēr prōpūgnācŭlă fērtūr.

nōn ălĭtēr, Pīndō Rhŏdŏpēve īncēndĭă pāstōr605

cūm iăcĭt ēt sīlvīs spătĭātūr fērvĭdă pēstīs

frōndōsi īgnēscūnt scŏpŭlī sŭbĭtōquĕ pĕr āltă

cōllūcēt iŭgă dīssūltāns Vūlcānĭŭs ārdōr.

īt fĕră cāndēntī tōrrēntĕ bĭtūmĭnĕ cōrpūs

āmēns ēt lāxō dīdūcīt līmĭtĕ tūrmās.610

nēc cuīquām vīrtūs prŏpĭōră căpēssĕrĕ bēllă:

lōngīnquīs aūdēnt iăcŭlīs ĕt hărūndĭnĭs īctū.

ūrĭtŭr īmpătĭēns ēt māgnī cōrpŏrĭs aēstū

hūc ātque hūc iāctās āccēndīt bēlŭă flāmmās,

dōnēc vīcīnī tāndēm sē flūmĭnĭs ūndīs615

praēcĭpĭtēm dĕdĭt ēt tĕnŭī dēcēptă lĭquōrĕ

stāgnāntīs pēr plānă vădī tŭlĭt īncĭtă lōngīs

ēxstāntēm rīpīs flāmmām. tūm dēnĭquĕ sēsē

gūrgĭtĭs īmmērsīt mōlēm căpĭēntĕ prŏfūndō.

Āt quā pūgnă dătūr nēcdūm Maūrūsĭă pēstīs620

īgnĕ călēt, cīrcūmfūsī Rhoētēĭă pūbēs

nūnc iăcŭlīs, nūnc ēt sāxīs, nūnc ālĭtĕ plūmbō

ēmĭnŭs īncēssūnt, ūt quī cāstēllă pĕr āltōs

ōppūgnāt mūnītă lŏcōs ātque āssĭdĕt ārcēs.

aūsūs dīgnă vĭrō, fōrtūnā dīgnă sĕcūndā,625

ēxtŭlĕrāt dēxtram ātque ādvērsūm cōmmĭnŭs ēnsēm

Mīncĭŭs īnfēlīx aūsī, sēd strīdŭla ănhēlūm

fērvōrem ēffūndēns mōnstrī mănŭs ābstŭlĭt ācrī

īmplĭcĭtūm nēxū dīrōquĕ lĭgāmĭnĕ tōrsīt

ēt sŭpĕrās āltē mĭsĕrūm iăcŭlātă pĕr aūrās630

tēllūri ēlīsīs āfflīxīt, flēbĭlĕ, mēmbrīs.

Hās īntēr clādēs vīsō Vārrōnĕ sŭb ārmīs

īncrĕpĭtāns Paūlūs "quīn īmūs cōmmĭnŭs" īnquīt

"dūctōrī Tўrĭō, quēm vīnctūm cōllă cătēnīs

stātūrum āntĕ tŭōs cūrrūs prōmīsĭmŭs ūrbī?635

heū pătrĭa, heū plēbēs scĕlĕrāta ēt prāvă făvōrīs!

haūd ūmquam ēxpĕdĭēs tām dūrā sōrtĕ mălōrūm,

quēm tĭbĭ nōn nāscī fŭĕrīt pēr vōtă pĕtēndūm,

Vārrōnem Hānnĭbălēmnĕ, măgīs." dūm tālĭă Paūlūs,

ūrgēt praēcĭpĭtēs Lĭbўs ātque īn tērgă rŭēntūm640

ānte ŏcŭlōs cūnctās dūctōrīs cōncĭtăt hāstās.

pūlsātūr gălĕa ēt quătĭūntūr cōnsŭlĭs ārmă.

ācrĭŭs hōc Paūlūs mĕdĭōs rŭĭt āspĕr ĭn hōstēs.

Tūm vēro ēxcūssūs mēntem, īn cērtāmĭnă Paūlō

āvĭă dīdūctō, cōnvērtīt Vārrŏ mănūquĕ645

cōrnĭpĕdem īnflēctēns "dās," īnquīt "pātrĭă, poēnās,

quaē Făbĭo īncŏlŭmī Vārrōnem ād bēllă vŏcāstī.

quaēnam aūtēm mēntīs vēl quaē dīscōrdĭă fātī?

Pārcārūmquĕ lătēns fraūs ēst? ābrūmpĕrĕ cūnctă

iāmdūdūm cūm lūcĕ lĭbēt. sēd cōmprĭmĭt ēnsēm650

nēscĭŏ quī dĕŭs ēt mēme ād grăvĭōră rĕsērvāt.

vīvāmne ēt frāctōs spārsōsquĕ crŭōrĕ mĕōrūm

hōs rĕfĕrām pŏpŭlō fāscēs ātque ōră pĕr ūrbēs

īrātās spēctāndă dăbo ēt, quō saēvĭŭs īpsĕ

Hānnĭbăl haūd pōscāt, fŭgĭam ēt tē, Rōmă, vĭdēbō?"655

plūra īndīgnāntēm tēlīs prŏpĭōrĭbŭs hōstēs

ēgēre, ēt sŏnĭpēs răpŭīt lāxātŭs hăbēnās.

Turbato monstris Latio cladisque futurae

signa per Ausoniam prodentibus irrita divis,

haud secus ac si fausta forent et prospera pugnae

omina venturae, consul traducere noctem

5exsomnis telumque manu vibrare per umbras

ac modo segnitiae Paulum increpitare, modo acres

exercere tubas nocturnaque classica velle.

nec minor in Poeno properi certaminis ardor.

erumpunt vallo fortuna urgente sinistra

10consertaeque manus. nam sparsi ad pabula campis

vicinis raptanda Macae fudere volucrem

telorum nubem. ante omnes invadere bella

Mancinus gaudens hostilique unguere primus

tela cruore cadit, cadit et numerosa iuventus.

15nec pecudum fibras Varro et contraria Paulo

auspicia incusante deum compesceret arma,

ni sors alterni iuris, quo castra reguntur,

arbitrium pugnae properanti in fata negasset.

quae tamen haud valuit perituris milibus una

20plus donasse die. rediere in castra, gemente

haud dubie Paulo, qui crastina iura videret

amenti cessura viro frustraque suorum

servatas a caede animas. nam turbidus ira

infensusque morae dilata ob proelia ductor

25"sicine, sic" inquit "grates pretiumque rependis,

Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te

legibus atque urnae dira eripuere minanti?

tradant immo hosti revocatos ilicet enses,

tradant arma iube aut pugnantum deripe dextris.

30sed vos, quorum oculos atque ora umentia vidi,

vertere cum consul terga et remeare iuberet,

ne morem et pugnae signum exspectate petendae.

dux sibi quisque viam rapito, cum spargere primis

incipiet radiis Gargana cacumina Phoebus.

35pandam egomet propere portas. ruite ocius atque hunc

ereptum revocate diem." sic turbidus aegra

pestifero pugnae castra incendebat amore.

At Paulus, iam non idem nec mente nec ore,

sed qualis stratis deleto milite campis

40post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro

obuersante malo, ceu iam spe lucis adempta

cum stupet exanimata parens natique tepentes

nequiquam fovet extremis amplexibus artus,

"per totiens" inquit "concussae moenia Romae

45perque has, nox Stygia quas iam circumuolat umbra,

insontes animas, cladi parce obvius ire.

dum transit divum furor et consumitur ira

Fortunae, novus Hannibalis, sat, nomina ferre

si discit miles nec frigidus aspicit hostem.

50nonne vides, cum vicinis auditur in arvis,

quam subitus linquat pallentia corpora sanguis,

quamque fluant arma ante tubas? cunctator et aeger,

ut rere, in pugnas Fabius quotcumque sub illis

culpatis duxit signis, nunc arma capessunt.

55at quos Flaminius - sed dira avertite, divi!

sin nostris animus monitis precibusque repugnat,

aures pande deo. cecinit Cymaea per orbem

haec olim vates et te praesaga tuosque

vulgavit terris proavorum aetate furores.

60iamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram

fata cano vates: sistis ni crastina signa,

firmabis nostro Phoebeae dicta Sibyllae

sanguine. nec Graio posthac Diomede ferentur,

sed te, si perstas, insignes consule campi."

65haec Paulus, lacrimaeque oculis ardentibus ortae.

Necnon et noctem sceleratus polluit error.

Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris

servitium Satricus, mox inter praemia regi

Autololum dono datus ob virtutis honorem.

70huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti

matris in uberibus nati, Mancinus et una

nomine Rhoeteo Solymus. nam Dardana origo

et Phrygio genus a proavo, qui sceptra secutus

Aeneae claram muris fundaverat urbem

75ex sese dictam Solymon. celebrata colonis

mox Italis paulatim attrito nomine Sulmo.

at tum barbaricis Satricus cum rege catervis

advectus, quo non spretum, si posceret usus,

noscere Gaetulis Latias interprete voces,

80postquam posse datum Paeligna revisere tecta

et patrium sperare larem, ad conamina noctem

advocat ac furtim castris evadit iniquis.

sed fuga nuda viri. sumpto nam prodere coepta

vitabat clipeo et dextra remeabat inermi.

85exuvias igitur prostrataque corpora campo

lustrat et exutis Mancini cingitur armis.

iamque metus levior. verum, cui dempta ferebat

exsangui spolia et cuius nudaverat artus,

natus erat, paulo ante Mace prostratus ab hoste.

90Ecce sub adventum noctis primumque soporem

alter natorum, Solymus, vestigia vallo

Ausonio vigil extulerat, dum sorte vicissim

alternat portae excubias, fratrisque petebat

Mancini stratum sparsa inter funera corpus,

95furtiva cupiens miserum componere terra.

nec longum celerarat iter, cum tendere in armis

aggere Sidonio venientem conspicit hostem,

quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro

Aetoli condit membra occultata Thoantis.

100inde, ubi nulla sequi propius pone arma virumque

incomitata videt vestigia ferre per umbras,

prosiliens tumulo contorquet nuda parentis

in terga haud frustra iaculum, Tyriamque sequentum

Satricus esse manum et Sidonia vulnera credens

105auctorem caeci trepidus circumspicit ictus.

verum ubi victorem iuvenili robore cursus

attulit et notis fulsit lux tristis ab armis

fraternusque procul luna prodente retexit

ante oculos sese et radiavit comminus umbo,

110exclamat iuvenis subita flammatus ab ira:

"non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles

nec frater, Mancine, tuus fatearque nepotem

Pergameo indignum Solymo, si evadere detur

huic nostras impune manus. tu nobile gestes

115germani spolium ante oculos referasque superba

me spirante domus Paelignae perfidus arma?

haec tibi, cara parens Acca, ad solacia luctus

dona feram, nati ut figas aeterna sepulcro."

Talia vociferans stricto mucrone ruebat.

120ast illi iam tela manu iamque arma fluebant

audita patria natisque et coniuge et armis,

ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror.

tum vox semanimi miseranda effunditur ore:

"parce, precor, dextrae, non ut mihi vita supersit

125(quippe nefas hac velle frui), sed sanguine nostro

ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille

captivus, patrias nunc primum advectus in oras,

ille ego sum Satricus, Solymi genus. haud tua, nate,

fraus ulla est. iaceres in me cum fervidus hastam,

130Poenus eram. verum castris elapsus acerbis

ad vos et carae properabam coniugis ora.

hunc rapui exanimi clipeum. sed iam unice nobis

haec fratris tumulis arma excusata reporta.

curarum tibi prima tamen sit, nate, referre

135ductori monitus Paulo: producere bellum

nitatur Poenoque neget certamina Martis.

augurio exsultat divum immensamque propinqua

stragem acie sperat. quaeso, cohibete furentem

Varronem; namque hunc fama est impellere signa.

140sat magnum hoc miserae fuerit mihi cardine vitae

solamen, cavisse meis. nunc ultima, nate,

invento simul atque amisso redde parenti

oscula." sic fatus galeam exuit atque rigentis

invadit nati tremebundis colla lacertis,

145attonitoque timens verbis sanare pudorem

vulneris impressi et telum excusare laborat:

"quis testis nostris, quis conscius affuit actis?

non nox errorem nigranti condidit umbra?

cur trepidas? da, nate, magis, da iungere pectus.

150absolvo pater ipse manum, atque in fine laborum

hac condas oculos dextra, precor." at miser imo

pectore suspirans iuvenis non verba vicesque

alloquio vocemve refert, sed sanguinis atri

sistere festinat cursum laceroque ligare

155ocius illacrimans altum velamine vulnus.

tandem inter gemitus miserae erupere querelae:

"sicine te nobis, genitor, Fortuna reducit

in patriam? sic te nato natumque parenti

impia restituit? felix o terque quaterque

160frater, cui fatis genitorem agnoscere ademptum.

ast ego, Sidoniis imperditus, ecce, parentem

vulnere cognosco. saltem hoc, Fortuna, fuisset

solamen culpae, dubia ut mihi signa dedisses

infausti generis. verum linquetur iniquis

165non ultra superis nostros celare labores."

Haec dum amens queritur, iam deficiente cruore

in vacuas senior vitam disperserat auras.

tum iuvenis maestum attollens ad sidera vultum

"pollutae dextrae et facti Titania testis

170infandi, quae nocturno mea lumine tela

derigis in patrium corpus, non amplius" inquit

"his oculis et damnato violabere visu."

haec memorat, simul ense fodit praecordia et atrum

sustentans vulnus mananti sanguine signat

175in clipeo mandata patris FUGE PROELIA VARRO,

ac summi tegimen suspendit cuspide teli

defletumque super prosternit membra parentem.

Talia venturae mittebant omina pugnae

Ausoniis superi, sensimque abeuntibus umbris

180conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo.

ductor in arma suos Libys et Romanus in arma

excibant de more suos, Poenisque redibat,

qualis nulla dies omni surrexerit aevo.

"non verborum" inquit "stimulantum" Poenus "egetis,

185Herculeis iter a metis ad Iapygis agros

vincendo emensi. nusquam est animosa Saguntos,

concessere Alpes, pater ipse superbus aquarum

Ausonidum Eridanus captivo defluit alveo.

strage virum mersus Trebia est, atque ora sepulcro

190Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent

ossibus ac nullo sulcantur vomere campi.

clarior his titulis plusque allatura cruoris

lux oritur. mihi magna satis, sat vero superque

bellandi merces sit gloria; cetera vobis

195vincantur. quicquid diti devexit Hibero,

quicquid in Aetnaeis iactavit Roma triumphis,

quin etiam Libyco si quid de litore raptum

condidit, in vestros veniet sine sortibus enses.

ferte domos, quod dextra dabit. nil ductor honoris

200ex opibus posco. raptor per saecula longa

Dardanus edomitum vobis spoliaverit orbem.

qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen,

seu Laurens tibi Sigeo sulcata colono

arridet tellus, seu sunt Byzacia cordi

205rura magis centum Cereri fruticantia culmis,

electos optare dabo inter praemia campos.

addam etiam, flava Thybris quas irrigat unda,

captivis late gregibus depascere ripas.

qui vero externo socius mihi sanguine Byrsae

210signa moves, dextram Ausonia si caede cruentam

attolles, hinc iam civis Carthaginis esto.

neu vos Garganus Daunique fefellerit ora,

ad muros statis Romae. licet avia longe

urbs agat et nostro procul a certamine distet,

215hic hodie ruet, atque ultra te ad proelia, miles,

nulla voco; ex acie tende in Capitolia cursum."

Haec memorat. tum propulso munimine valli

fossarum rapuere moras, aciemque locorum

consilio curvis accommodat ordine ripis.

220barbaricus laevo stetit ad certamina cornu

bellator Nasamon unaque immanior artus

Marmarides, tum Maurus atrox Garamasque Macesque

et Massylae acies et ferro vivere laetum

vulgus Adyrmachidae, pariter gens accola Nili

225corpora ab immodico servans nigrantia Phoebo.

quis positum agminibus caput imperiumque Nealces.

at parte in dextra, sinvat qua flexibus undam

Aufidus et curvo circum errat gurgite ripas,

Mago regit. subiere leves, quos horrida misit

230Pyrene, populi varioque auxere tumultu

lumineum latus. effulget caetrata iuventus,

Cantaber ante alios nec tectus tempora Vasco

ac torto miscens Baliaris proelia plumbo

Baetigenaeque viri. celsus media ipse coërcet

235agmina, quae patrio firmavit milite quaeque

Celtarum Eridano perfusis saepe catervis.

sed qua se fluvius retro labentibus undis

eripit et nullo cuneos munimine vallat,

turritas moles ac propugnacula dorso

240belua nigranti gestans ceu mobilis agger

nutat et erectos attollit ad aethera muros.

cetera iam Numidis circumuolitare vagosque

ferre datur cursus et toto fervere campo.

Dum Libys incenso dispensat milite vires

245hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget

factis quemque suis et se cognoscere iactat,

qua dextra veniant stridentis sibila teli,

promittitque viris nulli se defore testem,

iam Varro exacta vallo legione movebat

250cladum principia, ac pallenti laetus in unda

laxabat sedem venturis portitor umbris.

stant primi, quos sanguineae pendente vetabant

ire notae clipeo, defixique omine torpent.

iuxta terribilis facies: miseranda iacebant

255corpora in amplexu, natusque in pectore patris

imposita vulnus dextra letale tegebat.

effusae lacrimae, Mancinique inde reversus

fraterna sub morte dolor, tum triste movebat

augurium et similes defuncto in corpore vultus.

260ocius erroris culpam deflendaque facta

ductori pandunt atque arma vetantia pugnam.

ille ardens animi "ferte haec" ait "omina Paulo.

namque illum, cui femineo stant corde timores,

moverit ista manus, quae caede imbuta nefanda,

265cum Furiae expeterent poenas, fortasse paterno

signavit moriens sceleratum sanguine carmen."

Tum minitans propere describit munera pugnae,

quaque feras saevus gentes aciemque Nealces

temperat, hac sese Marso cum milite cumque

270Samnitum opponit signis et Iapyge alumno.

at campi medio (namque hac in parte videbat

stare ducem Libyae) Servilius obvia adire

arma et Picentes Umbrosque inferre iubetur.

cetera Paulus habet dextro certamina cornu.

275his super insidias contra Nomadumque volucrem

Scipiadae datur ire manum, quaque arte dolisque

scindent se turmae, praedicit spargere bellum.

Iamque propinquabant acies, agilique virorum

discursu mixtoque simul calefacta per ora

280cornipedum hinnitu et multum crepitantibus armis

errabat caecum turbata per agmina murmur.

sic, ubi prima movent pelago certamina venti,

inclusam rabiem ac sparsuras astra procellas

parturit unda freti fundoque emota minaces

285exspirat per saxa sonos atque acta cavernis

torquet anhelantem spumanti vertice pontum.

Nec vero fati tam saevo in turbine solum

terrarum fuit ille labor. discordia demens

intravit caelo superosque ad bella coëgit.

290hinc Mavors, hinc Gradivum comitatus Apollo

et domitor tumidi pugnat maris, hinc Venus amens

hinc Vesta et captae stimulatus caede Sagunti

Amphitryoniades, pariter veneranda Cybele

Indigetesque dei Faunusque satorque Quirinus

295alternusque animae mutato Castore Pollux.

contra cincta latus ferro Saturnia Iuno

et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis,

ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon

multaque praeterea divorum turba minorum.

300quorum ubi mole simul venientum et gressibus alma

intremuit tellus, pars implevere propinquos

divisi montes, pars sedem nube sub alta

ceperunt: vacuo descensum ad proelia caelo.

Tollitur immensus deserta ad sidera clamor,

305Phlegraeis quantas effudit ad aethera voces

terrigena in campis exercitus, aut sator aevi

quanta Cyclopas nova fulmina voce poposcit

Iuppiter, exstructis vidit cum montibus ire

magnanimos raptum caelestia regna gigantas.

310nec vero prima in tantis concursibus hasta

ulla fuit. stridens nimbus certante furore

telorum simul effusus, cupidaeque cruoris

hinc atque hinc animae gemina cecidere procella.

ac prius insanus dextra quam ducitur ensis,

315bellantum pars magna iacet. super ipsa suorum

corpora consistunt avidi calcantque gementes.

nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu

avertive potest pubes, aut ordine pelli

fixa suo Sarrana manus, quam vellere sede

320si coeptet Calpen impacto gurgite pontus.

amisere ictus spatium, nec morte peracta

artatis cecidisse licet. galea horrida flictu

adversae ardescit galeae, clipeusque fatiscit

impulsu clipei, atque ensis contunditur ense.

325pes pede virque viro teritur, tellusque videri

sanguine operta nequit, caelumque et sidera pendens

abstulit ingestis nox densa sub aethere telis.

quis astare loco dederat Fortuna secundo,

contorum longo et procerae cuspidis ictu,

330ceu primas agitent acies, certamina miscent.

at quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo,

missilibus certant pugnas aequare priorum.

ultra clamor agit bellum, milesque cupiti

Martis inops saevis impellit vocibus hostem.

335non ullum defit teli genus. hi sude pugnas,

hi pinu flagrante cient, hi pondere pili,

at saxis fundaque alius iaculoque volucri.

interdum stridens per nubila fertur harundo,

interdumque ipsis metuenda phalarica muris.

340Speramusne, deae, quarum mihi sacra coluntur,

mortali totum hunc aperire in saecula voce

posse diem? tantumne datis confidere linguae,

ut Cannas uno ore sonem? si gloria vobis

nostra placet neque vos magnis avertitis ausis,

345huc omnes cantus Phoebumque vocate parentem.

verum utinam posthac animo, Romane, secunda,

quanto tunc adversa, feras! sitque hactenus, oro,

nec libeat temptare deis, an Troia proles

par bellum tolerare queat. tuque anxia fati

350pone, precor, lacrimas et adora vulnera laudes

perpetuas paritura tibi. nam tempore, Roma,

nullo maior eris. mox sic labere secundis,

ut sola cladum tuearis nomina fama.

Iamque inter varias Fortuna utrimque virorum

355alternata vices incerto eluserat iras

eventu, mediaque diu pendente per ambas

spe gentes paribus Mavors flagrabat in armis,

mitia ceu virides agitant cum flamina culmos,

necdum maturas impellit ventus aristas,

360huc atque huc it summa seges nutansque vicissim

alterno lente motu incurvata nitescit.

tandem barbaricis perfractam viribus acri

dissipat incurrens aciem clamore Nealces.

laxati cunei, perque intervalla citatus

365irrupit trepidis hostis. tum turbine nigro

sanguinis exundat torrens, nullumque sub una

cuspide procumbit corpus. dum vulnera tergo

bellator timet Ausonius, per pectora saevas

exceptat mortes et leto dedecus arcet.

370Stabat cum primis mediae certamine pugnae

aspera semper amans et par cuicumque periclo

Scaevola, nec tanta vitam iam strage volebat,

sed dignum proavo letum et sub nomine mortem.

is postquam frangi res atque augescere vidit

375exitium, "brevis hoc vitae, quodcumque relictum,

extendamus;" ait "nam virtus futile nomen,

ni decori sat sint pariendo tempora leti."

dixit et in medios, qua dextera concita Poeni

limitem agit, vasto conixus turbine fertur.

380hic exsultantem Caralim atque erepta volentem

induere excelso caesi gestamina trunco

ense subit, capuloque tenus ferrum impulit ira.

volvitur ille ruens atque arva hostilia morsu

appetit et mortis premit in tellure dolores.

385nec Gabaris Sicchaeque virum tenuere furentem

concordi virtute manus; sed perdidit acer,

dum stat, decisam Gabar inter proelia dextram;

at Siccha auxilium magno turbante dolore

dum temere accelerat, calcato improvidus ense

390succidit ac nudae sero vestigia plantae

damnavit dextraque iacet morientis amici.

tandem convertit fatalia tela Nealcae

fulminei gliscens iuvenis furor. exsilit ardens

nomine tam claro stimulante ad praemia caedis

395tum silicem scopulo avulsum, quem montibus altis

detulerat torrens, raptum contorquet in ora

turbidus. incusso crepuerunt pondere malae,

ablatusque viro vultus. concreta cruento

per nares cerebro sanies fluit, atraque manant

400orbibus elisis et trunca lumina fronte.

Sternitur unanimo Marius succurrere Capro

conatus metuensque viro superesse cadenti.

lucis idem auspicium ac patrium et commune duobus

paupertas; sacro iuvenes Praeneste creati

405miscuerant studia et iuncta tellure serebant.

velle ac nolle ambobus idem sociataque toto

mens aevo ac parvis dives concordia rebus.

occubuere simul, votisque ex omnibus unum

id Fortuna dedit, iunctam inter proelia mortem.

410arma fuere decus victori bina Symaetho.

Sed longum tanto laetari munere casus

haud licitum Poenis. aderat terrore minaci

Scipio conversae miseratus terga cohortis

et cuncti fons Varro mali flavusque comarum

415Curio et a primo descendens consule Brutus.

atque his fulta viris acies repararet ademptum

mole nova campum, subito ni turbine Poenus

agmina frenasset iam procurrentia ductor.

isque ut Varronem procul inter proelia vidit

420et iuxta sagulo circumuolitare rubenti

lictorem: "nosco pompam atque insignia nosco.

Flaminius modo talis" ait. tum fervidus acrem

ingentis clipei tonitru praenuntiat iram.

heu miser! aequari potuisti funere Paulo,

425si tibi non ira superum tunc esset ademptum

Hannibalis cecidisse manu. quam saepe querere,

Varro, deis, quod Sidonium defugeris ensem!

nam rapido subitam portans in morte salutem

procursu incepta in sese discrimina vertit

430Scipio. nec Poenum, quamquam est ereptus opimae

caedis honor, mutasse piget maiore sub hoste

proelia et erepti Ticina ad flumina patris

exigere oblato tandem certamine poenas.

stabant educti diversis orbis in oris,

435quantos non alias vidit concurrere tellus,

Marte viri dextraque pares, sed cetera ductor

anteibat Latius, melior pietate fideque.

Desilvere cava turbati ad proelia nube

Mavors Scipiadae metuens, Tritonia Poeno,

440adventuque deum intrepidis ductoribus ambae

contremuere acies. ater, qua pectora flectit

Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore

sibilaque horrificis torquet serpentibus aegis.

fulgent sanguinei, geminum vibrare cometen

445ut credas, oculi, summaque in casside largus

undantes volvit flammas ad sidera vertex.

at Mavors moto proturbans aëra telo

et clipeo campum involvens Aetnaea Cyclopum

munere fundentem loricam incendia gestat

450ac pulsat fulva consurgens aethera crista.

Ductores pugnae intenti, quantumque vicissim

auderent, propius mensi, tamen arma ferentes

sensere advenisse deos et laetus uterque

spectari superis addebant mentibus iras.

455iamque ictu valido libratam a pectore Poeni

Pallas in obliquum dextra detorserat hastam,

et Gradivus opem divae portare ferocis

exemplo doctus porgebat protinus ensem

Aetnaeum in pugnas iuveni ac maiora iubebat.

460tum Virgo ignescens penitus violenta repente

suffudit flammis ora atque obliqua retorquens

lumina turbato superavit Gorgona vultu.

erexere omnes immania membra chelydri

aegide commota, primique furoris ad ictus

465rettulit ipse pedem sensim a certamine Mavors.

hic dea convulsam rapido conamine partem

vicini montis scopulisque horrentia saxa

in Martem furibunda iacit, longeque relatos

expavit sonitus tremefacto litore Sason.

470At non haec superum fallebant proelia regem.

demittit propere succinctam nubibus Irim,

quae nimios frenet motus, ac talia fatur:

"i, dea, et Oenotris velox allabere terris

germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras

475nec speret fixas Parcarum vertere leges.

dic etiam: ni desistis (nam virus et aestus

flammiferae novi mentis) nec colligis iram,

aegide praecellant quantum horrida fulmina nosces."

Quae postquam accepit dubitans Tritonia virgo

480nec sat certa diu, patriis an cederet armis,

"absistemus" ait "campo. sed Pallade pulsa

num fata avertet caeloque arcebit ab alto

cernere Gargani ferventia caedibus arva?"

haec effata cava Poenum in certamina nube

485sublatum diversa tulit terrasque reliquit.

At Gradivus atrox remeantis in aethera divae

abscessu revocat mentes fusosque per aequor

ipse manu magna nebulam circumdatus acri

restituit pugnae. convertunt signa novamque

490instaurant Itali versa formidine caedem,

cum ventis positus custos, cui flamina carcer

imperio compressa tenet caelumque ruentes

Eurique et Boreae parent Corique Notique,

Iunonis precibus promissa haud parva ferentis

495regnantem Aetolis Vulturnum in proelia campis

effrenat. placet hic irae exitiabilis ultor.

qui se postquam Aetnae mersit candente barathro

concepitque ignes et flammea protulit ora,

evolat horrendo stridore ac Daunia regna

500perflat agens caecam glomerato pulvere nubem.

eripuere oculos aurae vocemque manusque

vertice harenoso candentes, flebile dictu

torquet in ora globos Italum et bellare maniplis

iussa laetatur rabie. tum mole ruinae

505sternuntur tellure et miles et arma tubaeque,

atque omnis retro flatu occursante refertur

lancea et in tergum Rutulis cadit irritus ictus.

atque idem flatus Poenorum tela secundant,

et velut ammento contorta hastilia turbo

510adiuvat ac Tyrias impellit stridulus hastas.

tum denso fauces praeclusus pulvere miles

ignavam mortem compresso maeret hiatu.

ipse caput flavum caligine conditus atra

Vulturnus multaque comam perfusus harena

515nunc versos agit a tergo stridentibus alis,

nunc mediam in frontem veniens clamante procella

obvius arma quatit patuloque insibilat ore,

interdum intentos pugnae et iamiamque ferentes

hostili iugulo ferrum conamine et ictu

520avertit dextramque ipso de vulnere vellit.

nec satis Ausonias passim foedare cohortes:

in Martem vomit immixtas mugitibus auras

bisque dei summas vibravit turbine cristas.

Quae dum Romuleis exercet proelia turmis

525Aeolius furor et Martem succendit in iras,

affatur Virgo socia Iunone parentem:

"quantos Gradivus fluctus in Punica castra,

respice, agit quantisque furens se caedibus implet!

nunc, quaeso, terris descendere non placet Irim?

530quamquam ego non Teucros (nostro cum pignore regnet

Roma et Palladio sedes hac urbe locarim)

non Teucros delere aderam, sed lumen alumnae

Hannibalem Libyae pelli florentibus annis

vita atque exstingui primordia tanta negabam."

535Excipit hinc Iuno longique laboris ab ira

"immo," ait "ut noscant gentes, immania quantum

regna Iovis valeant cunctisque potentia quantum

antistet, coniunx, superis tua, disice telo

flagranti (nil oramus) Carthaginis arces

540Sidoniamque aciem vasto telluris hiatu

Tartareis immerge vadis aut obrue ponto."

Contra quae miti respondet Iuppiter ore:

"certatis fatis et spes extenditis aegras.

ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas,

545contundet iuvenis Tyrios ac nomina gentis

induet et Libycam feret in Capitolia laurum.

at cui tu, coniunx, cui das animosque decusque,

(fata cano) avertet populis Laurentibus arma.

nec longe cladis metae. venit hora diesque,

550qua nullas umquam transisse optaverit Alpes."

sic ait atque Irim propere demittit Olympo,

quae revocet Martem iubeatque abscedere pugna.

nec vetitis luctatus abit Gradivus in altas

cum fremitu nubes, quamquam lituique tubaeque

555vulneraque et sanguis et clamor et arma iuvarent.

Ut patuit liber superum certamine tandem

laxatusque deo campus, ruit aequore ab imo

Poenus, quo sensim caelestia fugerat arma,

magna voce trahens equitemque virosque feraeque

560turrigerae molem tormentorumque labores.

atque ubi turbantem leviores ense catervas

agnovit iuvenem scintillavitque cruentis

ira genis, "quaenam Furiae quisve egit in hostem,

en, Minuci, deus, ut rursus te credere nobis

565auderes?" inquit. "genitor tibi natus ab armis

ille meis ubi nunc Fabius? semel, improbe, nostras

sit satis evasisse manus." atque inde superbis

hasta comes dictis murali turbine pectus

transforat et voces venturas occupat ictu.

570Nec ferro saevire sat est. appellitur atra

mole fera, et monstris componitur Itala pubes.

nam praevectus equo moderantem cuspide Lucas

Maurum in bella boves stimulis maioribus ire

ac raptare iubet Libycarum armenta ferarum.

575immane stridens agitur crebroque coacta

vulnere bellatrix properos fert belua gressus.

liventi dorso turris flammaque virisque

et iaculis armata sedet. procul aspera grando

saxorum super arma ruit, passimque volanti

580celsus telorum fundit Libys aggere nimbum.

stat niveis longum stipata per agmina vallum

dentibus, atque ebori praefixa comminus hasta

fulget ab incurvo derecta cacumine cuspis.

hic inter trepidos rerum per membra, per arma

585exigit Ufentis sceleratum belua dentem

clamantemque ferens calcata per agmina portat.

nec levius Tadio letum: qua tegmine thorax

multiplicis lini claudit latus, improba sensim

corpore non laeso penetrarunt spicula dentis

590et sublime virum clipeo resonante tulerunt.

haud excussa novi virtus terrore pericli.

utitur ad laudem casu geminumque citato

vicinus fronti lumen transuerberat ense.

exstimulata gravi sese fera tollit ad auras

595vulnere et erectis excussam cruribus alte

pone iacit volvens reflexo pondere turrim.

arma virique simul spoliataque belua visu

sternuntur subita, miserandum, mixta ruina.

Spargi flagrantes contra bellantia monstra

600Dardanius taedas ductor iubet et facis atrae,

quos fera circumfert, compleri sulphure muros.

nec iusso mora. collectis fumantia lucent

terga elephantorum flammis, pastusque sonoro

ignis edax vento per propugnacula fertur.

605non aliter, Pindo Rhodopeve incendia pastor

cum iacit et silvis spatiatur fervida pestis

frondosi ignescunt scopuli subitoque per alta

collucet iuga dissultans Vulcanius ardor.

it fera candenti torrente bitumine corpus

610amens et laxo diducit limite turmas.

nec cuiquam virtus propiora capessere bella:

longinquis audent iaculis et harundinis ictu.

uritur impatiens et magni corporis aestu

huc atque huc iactas accendit belua flammas,

615donec vicini tandem se fluminis undis

praecipitem dedit et tenui decepta liquore

stagnantis per plana vadi tulit incita longis

exstantem ripis flammam. tum denique sese

gurgitis immersit molem capiente profundo.

620At qua pugna datur necdum Maurusia pestis

igne calet, circumfusi Rhoeteia pubes

nunc iaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo

eminus incessunt, ut qui castella per altos

oppugnat munita locos atque assidet arces.

625ausus digna viro, fortuna digna secunda,

extulerat dextram atque adversum comminus ensem

Mincius infelix ausi, sed stridula anhelum

fervorem effundens monstri manus abstulit acri

implicitum nexu diroque ligamine torsit

630et superas alte miserum iaculata per auras

telluri elisis afflixit, flebile, membris.

Has inter clades viso Varrone sub armis

increpitans Paulus "quin imus comminus" inquit

"ductori Tyrio, quem vinctum colla catenis

635staturum ante tuos currus promisimus urbi?

heu patria, heu plebes scelerata et prava favoris!

haud umquam expedies tam dura sorte malorum,

quem tibi non nasci fuerit per vota petendum,

Varronem Hannibalemne, magis." dum talia Paulus,

640urget praecipites Libys atque in terga ruentum

ante oculos cunctas ductoris concitat hastas.

pulsatur galea et quatiuntur consulis arma.

acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostes.

Tum vero excussus mentem, in certamina Paulo

645avia diducto, convertit Varro manuque

cornipedem inflectens "das," inquit "patria, poenas,

quae Fabio incolumi Varronem ad bella vocasti.

quaenam autem mentis vel quae discordia fati?

Parcarumque latens fraus est? abrumpere cuncta

650iamdudum cum luce libet. sed comprimit ensem

nescio qui deus et meme ad graviora reservat.

vivamne et fractos sparsosque cruore meorum

hos referam populo fasces atque ora per urbes

iratas spectanda dabo et, quo saevius ipse

655Hannibal haud poscat, fugiam et te, Roma, videbo?"

plura indignantem telis propioribus hostes

egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.