PRAEFATIO - I

De septem sapientibus Thales Milesius omnium rerum principium aquam est professus, Heraclitus ignem, Magorum sacerdotes aquam et ignem, Euripides, auditor Anaxagorae, quem philosophum Athenienses scaenicum appellauerunt, aera et terram, eamque e caelestium imbrium conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium animalium in mundo procreauisse, et quae ex ea essent prognata, cum dissoluerentur temporum necessitate coacta, in eandem redire, quaeque de aere nascerentur, item in caeli regiones reuerti naque interitiones recipere et dissolutione mutata in eam recidere, in qua ante fuerant, proprietatem. Pythagoras uero, Empedocles, Epicharmos aliique physici et philosophi haec principia esse quattuor proposuerunt: aerem, ignem, terram, aquam, eorumque inter se cohaerentiam naturali figuratione e generum discriminibus efficere qualitates.

PRAEFATIO - II

Animaduertimus uero non solum nascentia ex his esse procreata, sed etiam res omnes non ali sine eorum potestate neque crescere nec tueri. Namque corpora sine spiritus redundantia non possunt habere uitam, nisi aer influens cum incremento fecerit auctus et remissiones continenter. Caloris uero si non fuerit in corpore iusta comparatio, non erit spiritus animalis neque erectio firma, cibique uires non poterunt habere coctionis temperaturam. Item si non terrestri cibo membra corporis alantur, deficient et ita a terreni principii mixtione erunt deserta.

PRAEFATIO - III

Animalia uero si fuerint sine umoris potestate, exsanguinata et exsucta [a principiorum liquore] interarescent. Igitur diuina mens, quae proprie necessaria essent gentibus, non constituit difficilia et cara, uti sunt margaritae, aurum, argentum ceteraque, quae neque corpus nec natura desiderat, sed sine quibus mortalium uita non potest esse tuta, effudit ad manum parata per omnem mundum. Itaque ex his, si quid forte defit in corpore spiritus, ad restituendum aer adsignatus id praestat. Apparatus autem ad auxilia caloris solis impetus et ignis inuentus tutiorem efficit uitam. Item terrenus fructus escarum praestans copiis superuacuis desiderationibus alit et nutrit animales pascendo continenter. Aqua uero non solum potus sed infinitas usu praebendo necessitates, gratas, quod est gratuita, praestat utilitates.

PRAEFATIO - IV

Ex eo etiam qui sacerdotia gerunt moribus Aegyptiorum, ostendunt omnes res e liquoris potestate consistere. Itaque cum hydria aqua ad templum aedemque casta religione refertur, tunc in terra procumbentes manibus ad caelum sublatis inuentionis gratias agunt diuinae benignitati. Cum ergo et a physicis et philosophis et ab sacerdotibus iudicetur ex potestate aquae omnes res constare, putaui, quoniam in prioribus septem uoluminibus rationes aedificiorum sunt expositae, in hoc oportere de inuentionibus aquae, quasque habeat in locorum proprietatibus uirtutes, quibusque rationibus ducatur, et quemadmodum ante probetur, scribere.

I - I

Est enim maxime necessaria et ad uitam et ad delectationes ad usum cotidianum. Ea autem erit facilior, si erunt fontes aperti et fluentes. Sin autem non profluent, quaerenda sub terra sunt capita et colligenda. Quae sic erunt experienda, uti procumbatur in dentes; antequam sol exortus fuerit, in locis, quibus erit quaerendum, et in terra mento conlocato et fulto prospiciantur eae regiones; sic enim non errabit excelsius quam oporteat uisus, cum erit inmotum mentum, sed libratam altitudinem in regionibus certa finitione designabit. Tunc in quibus locis uidebuntur umores concrispantes et in aera surgentes, ibi fodiatur; non enim in sicco loco hoc potest signum fieri.

I - II

Item animaduertendum est quaerentibus aquam, quo genere sint loca; certa enim sunt, in quibus nascitur. In creta tenuis et exilis et non alta est copia; ea erit non optimo sapore. Item sabulone soluto tenuis, sed inferioris loci inuenietur; ea erit limosa et insuauis. Terra autem nigra sudores et stillae exiles inueniuntur, quae ex hibernis tempestatibus collectae in spissis et solidis locis subsidunt; haec habent optimum saporem. Glarea uero mediocres et non certae uenae reperiuntur; hae quoque sunt egregia suauitate. Item sabulone masculo harenaque carbunculo certiores et stabiliores sunt copiae; eaeque sunt bono sapore. Rubro saxo et copiosae et bonae, si non per interuenia dilabantur et liquescant. Sub radicibus autem montium et in saxis silicibus uberiores et affluentiores; eaeque frigidiores sunt et salubriores. Campestribus autem fontibus salsae, graues, tepidae, non suaues, nisi quae ex montibus sub terra submanantes erumpunt in medios campos ibique arborum umbris contectae praestant montanorum fontium suauitatem.

I - III

Signa autem, quibus terrarum generibus supra scriptum est, ea inuenientur nascentia: tenuis iuncus, salix erratica, alnus, uitex, harundo, hedera aliaque, quae eiusmodi sunt, quae non possunt nasci per se sine umore. Solent autem eadem in lacunis nata esse, quae sidentes praeter reliquum agrum excipiunt ex imbribus et agris per hiemem propterque capacitatem diutius conseruant umorem. Quibus non est credendum, sed quibus regionibus et terris, non lacunis, ea signa nascuntur, non sata, sed naturaliter per se procreata, ibi est quaerenda.

I - IV

In quibus si eae significabuntur inuentiones, sic erunt experiundae. Fodiatur quoquouersus locus latus ne minus pedes [tres, altus pedes] quinque, in eoque conlocetur circiter solis occasum scaphium aereum aut plumbeum aut peluis. Ex his quod erit paratum, id intrinsecus oleo ungatur ponaturque inuersum, et summa fossura operiatur harundinibus aut fronde, supra terra obruatur; tum postero die aperiatur, et si in uaso stillae sudoresque erunt, is locus habebit aquam.

I - V

Item si uasum ex creta factum non coctum in ea fossione eadem ratione opertum positum fuerit, si is locus aquam habuerit, cum apertum fuerit, uas umidum erit et iam dissoluetur ab umore. Vellusque lanae si conlocatum erit in ea fossura, insequenti autem die de eo aqua expressa erit, significabit eum locum habere copiam. Non minus si lucerna cincinnata oleique plena et accensa in eo loco operta fuerit conlocata et postero die non erit exusta, sed habuerit reliquias olei et enlychnii ipsaque umida inuenietur, indicabit eum locum habere aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit umores. Item in eo loco ignis factus si fuerit et percalefacta terra et adusta uaporem nebulosum ex se suscitauerit, is locus habebit aquam.

I - VI

Cum haec ita erunt pertemptata et, quae suprascripta sunt, signa inuenta, tum deprimendus est puteus in eo loco, et si erit caput aquae inuentum, plures circa sunt fodiendi et per specus in unum locum omnes conducendi. Haec autem maxime in montibus et regionibus septentrionalibus sunt quaerenda, eo quod in his et suauiora et salubriora et copiosiora inueniuntur. Auersi enim sunt solis cursui, et in his locis primum crebrae sunt arbores et siluosae, ipsique montes suas habent umbras obstantes et radii solis non directi perueniunt ad terram nec possunt umores exurere.

I - VII

Interuallaque montium maxime recipiunt imbres et propter siluarum crebritatem niues ab umbris arborum et montium ibi diutius conseruantur, deinde liquatae per terrae uenas percolantur et ita perueniunt ad infimas montium radices, ex quibus profluentes fontium erumpunt ructus. Campestribus autem locis contrario non possunt habere copias. Nam quaecumque sunt, non possunt habere salubritatem, quod solis uehemens impetus propter nullam obstantiam umbrarum eripit exhauriendo feruens ex planitie camporum umorem, et si quae sunt aquae apparentes, ex his, quod est leuissimum tenuissimumque et subtili salubritate, aer auocans dissipat in impetum caeli, quaeque grauissimae duraeque et insuaues sunt partes, eae in fontibus campestribus relinquuntur.

II - I

Itaque quae ex imbribus aqua colligitur, salubriores habet uirtutes, quod eligitur ex omnibus fontibus leuissimis subtilibusque tenuitatibus, deinde per aeris exercitationem percolata tempestatibus liquescendo peruenit ad terram. Etiamque non crebriter in campis confluunt imbres, sed in montibus aut ad ipsos montes, ideo quod umores ex terra matutino solis ortu moti cum sunt egressi, in quamcumque partem caeli sunt proclinati, trudunt aera; deinde, cum sunt moti, propter uacuitatem loci post se recipiunt aeris ruentis undas.

II - II

Aer autem, qui ruit, trudens quocumque umorem per uim spiritus impetus et undas crescantes facit uentorum. A uentis autem quocumque feruntur umores conglobati ex fontibus, ex fulminibus et paludibus et pelago, cum ÇmatutinoÇ tempore solis colligunt et exhauriunt et ita tollunt in altitudinem nubes. Deinde cum aeris unda nitentes, cum peruentum ad montes, ab eorum offensa et procellis propter plenitatem et grauitatem liquescendo disparguntur et ita diffunditur in terras.

II - III

Vaporem autem et nebulas et umores ex terra nasci haec uidetur efficere ratio, quod ea habet in se et calores feruidos et spiritus inmanes refrigerationesque et aquarum magnam multitudinem. Ex eo, cum refrigeratum noctu sol oriens impetu tangit orbem terrae et uentorum flatus oriuntur per tenebras, ab umidis locis egrediuntur in altitudinem nubes. Aer autem, cum a sole percalefactus, cum Iationibus tollit ex terra umores.

II - IV

Licet ex balineis exemplum capere. Nullae enim camerae, quae sunt caldariorum, supra se possunt habere fontes, sed caelum, quod est ibi ex praefurniis ab ignis uapore percalefactum, corripit ex pauimentis aquam et aufert secum in camararum curuaturas et sustinet, ideo quod semper uapor calidus in altitudinem se trudit. Et primo non remittit propter breuitatem, simul autem plus umoris habet congestum, non potest sustinere propter grauitatem, sed stillat supra lauantium capita. Item eadem ratione caelestis aer, cum ab sole percepit calorem, ex omnibus locis hauriendo tollit umores et congregat ad nubes. Ita enim terra feruore tacta eicit umores, ‹ut› etiam corpus hominis eo calore emittit sudores.

II - V

Indices autem sunt eius rei uenti, ex quibus qui a frigidissimis partibus ueniunt procreata, septentrio et aquilo, extenuatos siccitatibus in aere flatus spirant; auster uero et reliqui, qui a solis cursu impetum faciunt, sunt umidissimi et semper adportant imbres, quod percalefacti ab regionibus feruidis adueniunt, ex omnibus terris lambentes eripiunt umores et ita eos profundunt ad septentrionales regiones.

II - VI

Haec autem sic fieri testimonio possunt esse capita fluminum, quae orbe terrarum chorographis picta itemque scripta plurima maximaque inueniuntur egressa ad septentrionem. Primumque in India Ganges et Indus ab Caucaso monte oriuntur; Syria Tigris et Euphrates; Asiae item Ponto Borysthenes, Hypanis, Tanais; Colchis Phasis; Gauia Rhodanus; Celtica Rhenus; citra Alpis Timauos et Padus; Italia Tiberis; Maurusia, quam nostri Mauretaniam appellant, ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex septentrionali regione, progreditur per occidentem ad lacum Eptagonum et mutato nomine dicitur Agger, deinde ex lacu Eptabolo sub montes desertos subterfluens per meridiana loca manat et influit in Paludem quae appellatur, circumcingit Meroen, quod est Aethiopum meridianorum regnum, ab hisque paludibus se circumagens per flumina Astansobam et Astoboam et alia plura peruenit per montes ad cataractam ab eoque se praecipitans per septentrionalem peruenit inter Elephantida et Syenen Thebaicosque in Aegyptum campos et ibi Nilus appellatur.

II - VII

Ex Mauretania autem caput Nili profluere ex eo maxime cognoscitur, quod ex altera parte montis Atlantis alia capita item profluentia ad occidentem Oceanum, ibique nascuntur ichneumones, crocodili, aliae similes bestiarum pisciumque naturae praeter hippopotamos.

II - VIII

Ergo cum omnia flumina magnitudinibus in orbis terrarum descriptionibus a septentrione uideantur profluere Afrique campi, qui sunt in meridianis partibus subiecti solis cursui, latentes penitus habeant umores nec fontes crebros amnesque raros, relinquitur, uti multo meliora inueniantur capita fontium, quae ad septentrionem aut aquilonem spectant, nisi si inciderint in sulphurosum locum aut aluminosum seu bituminosum. Tunc enim permutantur ‹et› aut calidae aquae aut frigidae odore malo et sapore profundunt fontes.

II - IX

Neque enim calidae aquae est ulla proprietas, sed frigida aqua, cum incidit percurrens in ardentem locum, efferuescit et percalefacta egreditur per uenas extra terram. Ideo diutius non potest permanere sed breui spatio fit frigida. Namque si naturaliter esset calida, non refrigeraretur calor eius. Sapor autem et odor et color eius non restituitur, quod intinctus et commixtus est propter naturae raritatem.

III - I

Sunt autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus profluit aqua sapore optimo, quae in potione ita est suauis, uti nec fontalis a Camenis nec Marcia saliens desideretur. Haec autem ab natura perficiuntur his rationibus. Cum in imo per alumen aut bitumen seu sulphur ignis excitatur,ardore percandefacit terram, quae est supra se; autem feruidum emittit in superiora loca uaporem, et ita, si qui in is locis, qui sunt supra, fontes dulcis aquae nascuntur, offensi eo uapore efferuescunt inter uenas et ita profluunt incorrupto sapore.

III - II

Sunt etiam odore et sapore non bono frigidi fontes,qui ab inferioribus locis penitus orti per loca ardentia transeunt et ab eo per longum spatium terrae percurrentes refrigerati perueniunt supra terram sapore, odore coloreque corrupto, uti in Tiburtina ui flumen Albula et in Ardeatino fontes frigidi eodem odore, qui sulphurati dicuntur, et reliquis locis similibus. Hi autem, cum sunt frigidi, ideo uidentur aspectu feruere, quod, cum in ardentem locum alte penitus inciderunt, umore et igni inter se congruentibus offensa uehementi fragore ualidos recipiunt in se spiritus, et ita inflati ui uenti Coacti bullientes crebre per fontes egrediuntur. Ex his autem qui non sunt aperti, sed a saxis continentur, per angustas uenas uehementia spiritus extruduntur ad summos grumorum tumulos.

III - III

Itaque qui putant se altitudine, qua sunt grumi, capita fontium posse habere, cum aperiunt fossuras latius, decipiuntur. Namque uti aeneum uas non in summis labris plenum sed aquae mensurae suae capacitatis habens ‹e› tribus duas partes operculumque in eo conlocatum, cum ignis uehementi feruore tangatur, percalefieri cogit aquam, ea autem propter naturalem raritatem in se recipiens feruoris ualidam inflationem non modo implet uas, sed spiritibus extollens operculum et crescens abundat, sublato autem operculo emissis inflationibus in aere patenti rursus ad suum locum residit: ad eundem modum ea capita fontium cum sunt angustiis compressa, ruunt in summo spiritus aquae bullitus, simul autem sunt latius aperti, exanimati per raritates liquidae potestatis residunt et restituuntur in libramenti proprietatem.

III - IV

Omnis autem aqua calida ideo [quod] est medicamentosa, quod in prauis rebus percocta aliam uirtutem recipit ad usum. Namque sulphurosi fontes neruorum labores reficiunt percalefaciendo exurendoque caloribus e corporibus umores uitiosos. Aluminosi autem, cum dissoluta membra corporum paralysi aut aliqua ui morbi receperunt, fouendo per patentes uenas refrigerationem contraria caloris ui reficiunt, et hoc continenter restituuntur in antiquam membrorum curationem. Bituminosi autem interioris corporis uitia potionibus purgando solent mederi.

III - V

Est autem aquae frigidae genus nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis aliisque locis similibus, quae potionibus depurgat per aluumque transeundo etiam strumarum minuit tumores. Vbi uero aurum, argentum, ferrum, aes, plumbum reliquaeque res earum similes fodiuntur, fontes inueniuntur copiosi, sed hi maxime sunt uitiosi. Habent enim uitia aquae calidae sulphur, alumen bitumen, eademque, per potiones cum in corpus iniit et per uenas permanando neruos attingit et artus, eos durat inflando. Igitur nerui inflatione turgentes e longitudine contrahuntur et ita aut neruicos aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex durissimis et spissioribus frigidissimisque rebus intinctas habent uenarum raritates.

III - VI

Aquae autem species est, quae, cum habeat non satis perlucidas, et ipsa uti flos natat in summo, colore similis uitri purpurei. Haec maxime considerantur Athenis. Ibi enim ex eiusmodi locis et fontibus in asty et ad portum Piraeum ducti sunt salientes, e quibus bibit nemo propter eam causam, sed lauationibus et reliquis rebus utuntur, bibunt autem ex puteis et ita uitant eorum uitia. Troezeni non potest id uitari, quod omnino aliud genus aquae non reperitur, nisi quod Cibdeli habeant; itaque in ea ciuitate aut omnes aut maxima parte sunt pedibus uitiosi. Cilicia uero ciuitate Tarso flumen est nomine Cydnos, in quo podagrici cura macerantes leuantur dolore.

III - VII

Sunt autem et alia multa genera, quae habent suas proprietates, ut in Sicilia flumen est Himeras, quod, a fonte cum est progressum, diuiditur in duas partes; quae pars profluit contra Etruriam, quod per terrae dulcem succum percurrit, est infinita dulcedine, quae altera parte per eam terram currit, unde sal foditur,salsum habet saporem. Item Paraetonio et quod est iter ad Ammonem et Casio ad Aegyptum lacus sunt palustres, qui ita sunt salsi, ut habeant insuper se salem congelatum. Sunt autem et aliis pluribus locis et fontes et flumina ‹et› lacus, qui per salifodinas percurrentes necessario salsi perficiuntur.

III - VIII

Alii autem per pingues terrae uenas profluentes uncti oleo fontes erumpunt, uti Solis, quod oppidum est Ciliciae, flumen nomine Liparis, in quo natantes aut lauantes ab ipsa aqua unguntur. Similiter Aethiopiae lacus est, qui unctos homines efficit, qui in eo natauerint, et India, qui sereno caelo emittit olei magnam multitudinem, item Carthagini fons, in quo natat insuper oleum, odore uti scobe citreo; quo oleo etiam pecin solent ungui. Zacyntho et circa Dyrrhachium et Apolloniam fontes sunt, qui picis magnam multitudinem cum aqua euomunt. Babylone lacus amplissima magnitudine, qui limne asfaltitis appellatur, habet supra natans liquidum bitumen; quo bitumine et latere testaceo structum murum Samiramis circumdedit Babylonem. Item Iope in Syria Arabiaque Numidarum lacus sunt inmani magnitudine, qui emittunt bituminis maximas moles, quas diripiunt qui habitant circa.

III - IX

Id autem non est mirandum; nam crebrae sunt ibi lapidicinae bituminis duri. Cum ergo per bituminosam terram uis erumpit aquae, secum extrahit et, cum sit egressa extra terram, secernitur et ita reicit ab se bitumen. Etiamque est in Cappadocia in itinere, quod est inter Mazaca et Tyana, lacus amplus, in quem lacum pars siue hartadinis siue alii generis si demissa fuerit et postero die exempta, ea pars, quae fuerit exempta, inuenietur lapidea, quae autem pars extra aquam manserit, permanet in sua proprietate.

III - X

Ad eundem modum Hierapoli Phrygiae efferuet aquae calidae multitudo, e quabus circum hortos et uineas fossis ductis inmittitur; haec autem efficitur post annum crusta lapidea. Ita quotannis dextra ac sinistra margines ex terra faciundo inducunt eam et efficiunt [in] his crustis in agris saepta. Hoc autem ita uidetur naturaliter fieri, quod in is locis et ea terra, quibus [is] nascitur, sucus subest coaguli naturae similis; deinde cum commixta uis egreditur per fontes extra terram, a solis et aeris calore cogitur congelari, ut etiam in areis salinarum uidetur.

III - XI

Item sunt ex amaro suco terrae fontes exeuntes uehementer amari, ut in Ponto est flumen Hypanis. A capite profluit circiter milia XL sapore dulcissimo; deinde, cum peruenit ad locum, qui est ab ostio ad milia CLX, admiscetur ei fonticulus oppido quam paruulus. Is cum in eum influit, tunc tantam magnitudinem fluminis facit amaram, ideo quod per id genus terrae et uenas, unde sandaracam fodiunt, ea aqua manando perficitur amara.

III - XII

Haec autem dissimilibus saporibus a terrae proprietate perficiuntur, uti etiam in fructibus uidetur. Si enim radices arborum aut uitium aut reliquorum seminum non ex terrae proprietatibus sucum capiendo ederent fructus, uno genere essent;in omnibus locis et regionibus omnium sapores. Sed animaduertimus insulam Lesbon uinum protropum, Maeoniam Catacecaumeniten, Lydiam Tmoliten, Siciliam Mamertinum, Campaniam Falernum, in Terracina et Fundis Caecubum reliquisque locis pluribus innumerabili multitudine genera uini uirtutesque procreari. Quae non aliter possunt fieri, nisi, cum terrenus umor suis proprietatibus saporis in radicibus sit infusus, enutrit materiam, per quam egrediens ad cacumen profundat proprium loci et generis sui fructus saporem.

III - XIII

Quodsi terra generibus umorum non esset dissimilis et disparata, non tantum in Syria et Arabia in harundinibus et iuncis herbisque omnibus essent odores, neque arbores turiferae, neque piperis darent bacas, nec murrae glaebulae, nec Cyrenis in ferulis laser nasceretur, sed in omni terra regionibus eodem genere omnia procrearentur. Has autem uarietates regionibus et locis inclinatio mundi et solis impetus propius aut longius cursum faciendo tales efficit terrae umoris. Quae qualitates nec solum in his rebus, sed etiam in pecoribus et armentis. Haec non ita similiter efficerentur, nisi proprietates singularum terrarum [in] generibus ad solis potestatem temperarentur.

III - XIV

sunt enim Boeotiae flumina Cephisos et Melas, Lucanis Crathis, Troia Xanthus inque agris Clazomeniorum et Erythraeorum et Laodicensium fontes. Ad flumina cum pecora suis temporibus anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo cotidie potum, ex eoque, quamuis sint alba, procreant aliis locis leucophaea, aliis locis pulla, aliis coracino colore. Ita proprietas liquoris, cum init in corpus, proseminat intinctam sui cuiusque generis qualitatem. Igitur quod in campis Troianis proxime flumen armenta rufa et pecora leucophaea nascuntur, ideo id flumen Ilienses Xanthum appellauisse dicuntur.

III - XV

Etiamque inueniuntur aquae genera mortifera, quae permaleficum sucum terrae percurrentia recipiunt in se uim uenenatam, uti fuisse dicitur Terracinae fons, qui uocabatur Neptunius, ex quo qui biberant inprudentes, uita priuabantur; quapropter antiqui eum obstruxisse dicuntur. Et Chrobsi Thracia lacus, ex quo non solum qui biberint, moriuntur, sed etiam qui lauerint. Item in Thessalia fons est profluens, ex quo fonte nec pecus ullum gustat nec bestiarum genus ullum propius accedit; ad quem fontem proxime est arbor florens purpureo colore.

III - XVI

Non minus in Macedonia quo loci sepultus est Euripides, dextra ac sinistra monumenti aduenientes duo riui concurrunt in unum, e quibus ad unum accumbentes uiatores pransitare solent propter aquae bonitatem, ad riuum autem, qui est ex altera parte monumenti, nemo accedit, quod mortiferam aquam dicitur habere. Item est in Arcadia Nonacris nominata terrae regio, quae habet in montibus ex saxo stillantes frigidissimos umores. Haec autem aqua Stugos udor nominatur, quam neque argenteum neque aeneum nec ferreum uas potest sustinere, sed dissilit et dissipatur. Conseruare autem eam et continere nihil aliud potest nisi mulina ungula, qua etiam memoratur ab Antipatro in prouinciam, ubi erat Alexander, per Iollam filium perlata esse et ab eo ea aqua regem esse necatum.

III - XVII

Item Alpibus in Cottii regno est aqua, ex qua qui gustant, statim concidunt. Agro autem Falisco uia Campana in campo Corneto est lucus, in quo fons oritur; ubique auium et lacertarum reliquarumque serpentium ossa iacentia apparent. Item sunt nonnullae acidae uenae fontium, uti Lyncesto et in Italia Velino, Campania Teano aliisque locis pluribus, quae hanc habent uirtutem, uti calculos, in uesicis qui nascuntur in corporibus hominum, potionibus discutiant.

III - XVIII

Fieri autem hoc naturaliter ideo uidetur, quod acer et acidus sucus subest in ea terra, per quam egredientes uenae intinguntur aeritudine, et ita, cum in corpus inierunt, dissipant quae ex aquarum subsidentia in corporibus et concrescentia offenderunt. Quare autem discutiantur ex acidis eae res, sic possumus animaduertere. Ouum in aceto si diutius positum fuerit, cortex eius mollescet et dissoluetur. Item plumbum, quod est lentissimum et grauissimum, si in uase conlocatum fuerit et in eo acetum suffusum, id autem opertum et oblitum erit, efficietur, uti plumbum dissoluatur et fiat cerussa.

III - XIX

Eisdem rationibus aes, quod etiam solidiore est natura, similiter curatum si fuerit, dissipabitur et fiet aerugo. Item margarita. Non minus saxa silicea, quae neque ferrum neque ignis potest per se dissoluere, cum ab igni sunt percalefacta, aceto sparso dissiliunt et dissoluuntur. Ergo cum has res ante oculos ita fieri uideamus, ratiocinemur isdem rationibus ex acidis propter acritudinem suci etiam calculosos e natura rerum similiter posse curari.

III - XX

Sunt autem etiam fontes uti uino mixti, quemadmodum est unus Paphlagoniae, ex quo eam aquam sine uino potantes fiunt temulenti Aequiculis autem in Italia et in Alpibus natione Medullorum genus aquae, quam qui bibat, efficiuntur turgidis gutturibus.

III - XXI

Arcadia uero ciuitas est non ignota Clitor, in cuius agris est spelunca profluens aqua, e qua qui biberint, fiunt abstemii. Ad eum autem fontem epigramma est in lapide inscriptum: haec sententia uersibus graecis: eam non esse idoneam ad lauandum, sed etiam inimicam uitibus, quod apud eum fontem Melampus sacrificiis purgauisset rabiem Proeti filiarum restituissetque earum uirginum mentes pristinam sanitatem. Epigramma autem est id, quod est subscriptum: agrota, syn poimnais to mesembrinon en se baryne dipsos an'eschatias Kleitoros erchomenon tas men apo krenes arysai poma kai para nymphais Ydriasin steson pan to son aipolion: alla sy met'epi loytra bales chroi, me se kai ayre pemene terpnes entos eonta methes: pheyge de ten pegen meisampelon, entha Melampoys lysamenos lysses Proitidas artemeas panta katharmon ekopsen apokryphon eyt'ar'ap'Argoys oyrea trecheies elythen Arkadies.

III - XXII

Item est in insula Cia fons, e quo qui inprudentes biberint fiunt insipientes, et ibi est epigramma insculptum ea sententia: iucundam eam esse potionem fontis eius, sed qui biberit, saxeos habiturum sensus. Sunt autem uersus hi: Hedeia psychroy pomatos libas, hen anaballei pege, alla nooi petros ho tende pion.

III - XXIII

Susis autem, in qua ciuitate est regnum Persarum, fonticulus est, ex quo qui biberint, amittunt dentes. Item in eo est scriptum epigramma, quod significat hanc sententiam: egregiam esse aquam ad lauandum, sed ea si bibatur, excutere e radicibus dentes. Et huius epigrammatos sunt uersus graece: Hydata kranaenta blepeis, xene, ton apo chersin loytra men anthropois ablabe estin echein: en de labes koiloy botanedeos aglaon hydor akra monon dolichoy cheileos hapsamenos, autemar pristeres epi chthoni daitos odontes piptoysin, genyon orphana thentes hede.

III - XXIV

Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates, quae procreant qui ibi nascuntur egregiis uocibus ad cantandum, uti Tarso, Magnesiae, aliis eiusmodi regionibus. Etiamque Zama est ciuitas Afrorum, cuius moenia rex Iuba duplici muro saepsit ibique regiam domum sibi constituit. Ab ea milia passus XX est oppidum Ismuc, cuius agrorum regiones incredibili finitae sunt terminatione. Cum esset enim Africa parens et nutrix ferarum bestiarum, maxime serpentium, in eius agris oppidi nulla nascitur, et si quando adlata ibi ponatur, statim moritur; neque id solum, sed etiam terra ex his locis si alio translata fuerit, et ibi. Id genus terrae etiam Balearibus dicitur esse. Sed aliam mirabiliorem uirtutem ea habet terra, quam ego sic accepi:

III - XXV

Gaius Iulius Masinissae filius, cuius erant totius oppidi agrorum possessiones, cum patre Caesare militauit. Is hospitio meo est usus. Ita cotidiano conuictu necesse fuerat de philologia disputare. Interim cum esset inter nos de aquae potestate et eius uirtutibus sermo, exposuit esse in ea terra eiusmodi fontes, ut, qui ibi procrearentur, uoces ad cantandum egregias haberent, ideoque semper transmarinos catlastros emere formosos et puellas maturas eosque coniungere, ut, qui nascerentur ex his, non solum uoce egregia sed etiam forma essent non inuenusta.

III - XXVI

Cum haec tanta uarietas sit disparibus rebus natura distributa, quod humanum corpus est ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa genera sunt umorum, uti sanguinis, lactis, sudoris, urinae, lacrimarum; ergo si in parua particula terreni tanta discrepantia inuenitur saporum, non est mirandum, si tam in magnitudine terrae innumerabiles sucorum reperientur uarietates, per quarum uenas aquae uis percurrens tincta peruenit ad fontium egressus, et ita ex eo dispares uariique perficiuntur in propriis generibus fontes propter locorum discrepantiam et regionum qualitates terrarumque dissimiles proprietates.

III - XXVII

Ex his autem rebus sunt nonnulla, quae ego per me perspexi, cetera in libris graecis scripta inueni, quorum scriptorum hi sunt auctores: Theophrastus, Timaeus, Posidonius, Hegesias, Herodotus, Aristides, Metrodorus, qui magna uigilantia et infinito studio locorum proprietates, aquarum uirtutes ab inclinatione caelique regionum qualitates ita esse distributas scriptis dedicauerunt. Quorum secutus ingressus in hoc libro perscripsi quae satis esse putaui de aquae uarietatibus, quo facilius ex his praescriptionibus eligant homines aquae fontes, quibus ad usum salientes possint ad ciuitates municipiaque perducere.

III - XXVIII

Nulla enim ex omnibus rebus tantas habere uidetur ad usum necessitates, quantas aqua, ideo quod omnium animalium natura, si frumenti fructu priuata fuerit, arbustiuo aut carne aut piscatu aut etiam qualibet ex his reliquis rebus escarum utendo poterit tueri uitam sine aqua uero nec corpus animalium nec ulla cibi uirtus potest nasci nec tueri nec parari. Quare magna diligentia industriaque quaerendi sunt et eligendi fontes ad humanae uitae salubritatem.

IV - I

Expertiones autem et probationes eorum sic sunt prouidendae. Si erunt profluentes et aperti, antequam duci incipiantur, aspiciantur animoque aduertantur, qua membratura sint qui circa eos fontes habitant homines; et si erunt corporibus ualentibus, coloribus nitidis, cruribus non uitiosis, non lippis oculis, erunt probatissimi. Item si fons nouus fossus fuerit, et in uas corinthium siue alterius generis, quod erit ex aere bono, ea aqua sparsa maculam non fecerit, optima est. Itemque in aeneo si ea aqua deferuefacta at postea requieta et defusa fuerit, neque in eius aenei fundo harena aut limus inuenietur, ea aqua erit itent probata.

IV - II

Item si legumina in uas cum ea aqua coniecta ad ignem posita celeriter percocta fuerint, indicabunt aquam esse bonam et salubrem. Non etiam minus ipsa aqua, quae erit in fonte, si fuerit limpida et perlucida, quoque peruenerit aut profluxerit, muscus non nascetur neque iuncus, neque inquinatus ab aliquo inquinamento is locus fuerit, sed puram habuerit speciem, innuitur his signis esse tenuis et [in] summa salubritate.

V - I

Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque, ut fieri oporteat, explicabo. Cuius ratio est prima perlibratio. Libratur autem dioptris aut libris aquariis aut chorobate, sed diligentius efficitur per chorobaten, quod dioptrae libraeque fallunt. Chorobates autem est regula longa circiter pedum uiginti. Ea habet ancones in capitibus extremis aequali modo perfectos inque regulae capitibus ad normam coagmentatos, et inter regulam et ancones a cardinibus conpacta transuersaria, quae habent lineas ad perpendiculum recte descriptas pendentiaque ex regula perpendicula in singulis partibus singula, quae, cum regula est conlocata, ea, quae tangent aeque ac pariter lineas descriptionis, indicant libratam conlocationem.

V - II

Sin autem uentus interpellauerit et motionibus lineae non potuerint certam significationem facere, tunc habeat in superiore parte canalem longum pedes V, latum digitum, altum sesquidigitum, eoque aqua infundatur, et si aequaliter aqua canalis summa labra tanget, scietur esse libratum. Ita eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, scietur, quantum habuerit fastigii.

V - III

Fortasse, qui Archimedis libros legit, dicet non posse fieri ueram ex aqua librationem, quod ei placet aquam non esse libratam, sed sphaeroides habere schema et ibi habere centrum, quo loci habet orbis terrarum. Hoc autem siue plana est aqua seu sphaeroides, necesse est, ‹ad› extrema capita dextra ac sinistra, cum librata regula erit, pariter sustinere regulam aquam, sin autem proclinatum erit ex una parte, quae erit altior, non habuerit regulae canalis in summis labris aquam; necesse est enim, quocumque aqua sit infusa, in medio inflationem curuaturamque habere, sed capita dextra ac sinistra inter se librata esse. Exemplar autem chorobati erit in extremo uolumine descriptum. Et si erit fastigium magnum, facilior erit decursus aquae; sin autem interualla erunt lacunosa, substructionibus erit succurrendum.

VI - I

Ductus autem aquae fiunt ueneribus tribus: riuis per canales structiles, aut fistulis plumbeis, seu tubulis fictilibus. Quorum hae sunt rationes. Si canalibus, ut structura fiat quam solidissima, solumque riui libramenta habeat fastigata ne, minus in centenos pedes Çsicilico ne plusÇ semipede. Eaeque structurae confornicentur, ut minime sol aquam tangat. Cumque uenerit ad moenia, efficiatur castellum et castello coniunctum ad recipiendam aquam triplex inmissarium, conlocentur in castello tres fistulae aequaliter diuisae intra receptacula coniuncta uti, cum abundauerit in extremis in medium receptaculum redundet.

VI - II

Ita in medio ponuntur fistulae in omne lacus et salientes, ex altero in balneas uectigal quotannis populo praestent, ex quibus tertio in domus priuatas, ne desit in publico; non enim poterunt auertere, cum habuerint a capitibus proprias ductiones. Haec autem quare diuisa constituerint, hae sunt causae, uti qui priuatim ducent in domos uectigalibus tueantur per publicanos aquarum ductus.

VI - III

Sin autem medii montes erunt inter moenia et caput fontis, sic erit faciendum, uti specus fodiantur sub terra librenturque ad fastigium, quod supra scriptum est. Et si tofus erit aut saxum, in suo sibi canalis excidatur, sin autem terrenum aut harenosum erit, solum et parietes cum camara in specu struantur et ita perducatur. Puteique ita sint facti, uti inter duos sit actus.

VI - IV

Sin autem fistulis plumbeis ducetur, primum castellum ad caput struatur, deinde ad copiam aquae lumen fistularum constituatur, eaeque fistulae castello conlocentur ad castellum,quod erit in moenibus. Fistulae ne minus longae pedum denum fundantur. Quae si centenariae erunt, pondus habeant in singulas pondo MCC; si octogenariae pondo DCCCCLX; si quinquagenariae, pondo DC; quadragenariae pondo CCCCLXXX; tricenariae pondo CCCLX; uicenariae pondo CCXL; quintae denae pondo CLXXX; denae pondo CXX; octonae pondo C; quinariae pondo LX. E latitudine autem lamnarum, quot digitos habuerint, antequamn rotundationem flectantur, magnitudinem ita nomina concipiunt fistulae. Namque quae lamna fuerit digitorum quinquaginta, cum fistula perficietur ex ea lamna, uocabitur quinquagenaria similiterque reliqua.

VI - V

Ea autem ductio, quae per fistulas plumbeas est futura, hanc habebit expeditionem. Quodsi caput habeat libramenta ad moenia montesque medii non fuerint altiores, ut possint interpellare, sed interualla, necesse est substruere ad libramenta, quemadmodum in riuis et canalibus. Sin autem non longa erit circumitio, circumductionibus, sin autem ualles erunt perpetuae, in declinato loco cursus dirigentur. Cum uenerint ad imum, tam alte substruitur, ut sit libramentum quam longissimum; hoc autem erit uenter, quod Graeci appellant koilian. Deinde cum uenerit aduersus cliuum, ex longo spatio uentris leniter tumescit; exprimatur in altitudinem summi cliui.

VI - VI

Quodsi non uenter in uallibus factus fuerit nec substrucmun ad libra: factum, sed geniculus erit, erumpet et dissoluet fistularum conmissuras. Etiam in uentre colliquiaria sunt facienda, per quae uis spiratus relaxetur. Ita per fistulas plumbeas aquam qui ducent his rationibus bellissime poterunt efficere, quod et decursus e circumductiones et uentres et expressus hac ratione possunt fieri cum habebunt a capitibus ad moenia [ad] fastigii libramenta.

VI - VII

Item inter actus ducentos non est inutile castella conlocari, ut, si quando uitium aliqui locus fecerit, non totum omneque opus contundatur et, in quibus locis sit factum, facilius inueniatur; sed ea castella neque in decursu neque in uentris planitia neque in expressionibus neque omnino in uallibus, sed in perpetua ‹fiant› aequalitate.

VI - VIII

Sin autem minore sumptu uoluerimus, sic est faciendum. Tubuli crasso corio ne minus duorum digitorum fiant, sed ita hi tubuli ex una parte sint lingulati, ut alius in alium inire conuenireque possint. Coagmenta autem eorum calce uiua ex oleo subacta sunt inlinienda, et in declinationibus libramenti uentris lapis est ex saxo rubro in ipso geniculo conlocandus isque perterebratus, uti ex decursu tubulus nouissimus in lapide coagmentetur et primus [ex] librati uentris; ad eundem modum aduersum cliuum et nouissimus librati uentris in cauo saxi rubri haereat et primus expressionis ad eundem modum coagmentetur.

VI - IX

Ita librata planitia tubulorum a ui decursus et expressionis non extolletur. Namque uehemens spiritus in aquae ductione solet nasci, ita ut etiam saxa perrumpat, nisi primum leniter et parce a capite aqua inmittatur et in geniculis aut uersuris alligationibus aut pondere saburra contineatur. Reliqua omnia uti fistulis plumbeis ita sunt conlocanda. Item cum primo aqua a capite inmittitur, ante fauilla inmittetur, uti coagmenta, si qua sunt non satis oblita, fauilla oblinantur.

VI - X

Habent autem tubulorum ductiones ea commoda. Primum in opere quod si quod uitium factum fuerit, quilibet id potest reficere. Etiamque multo salubrior est ex tubulis aqua quam per fistulas, quod plumbum uidetur esse ideo uitiosum, quod ex eo cerussa nascitur; haec autem dicitur esse nocens corporibus humanis. Ita quod ex eo procreatur, ‹si› id est uitiosum, non est dubium, quin ipsum quoque non sit salubre.

VI - XI

Exemplar auter ab artificibus plumbariis possumus accipere, quod palloribus occupatos habent corporis colores. Namque cum fundendo plumbum flatur, uapor ex eo insidens corporis artus et inde exurens eripit ex membris eorum sanguinis uirtutes. Itaque minime fistulis plumbeis aqua duci uidetur, si uolumus eam habere salubrem. Saporemque meliorem ex tubulis esse cotidianus potest indicare uictus, quod omnes, et structas cum habeant uasorum argenteorum mensas, tamen propter saporis integritatem fictilibus utuntur.

VI - XII

Sin autem fontes ‹non sunt›, unde ductiones aquarum faciamus, necesse est puteos fodere. In puteorum autem fossionibus non est contemnenda ratio, sed acuminibus sollertiaque magna naturales rerum rationes considerandae, quod habet multi uariaque terra in se genera. Est enim uti reliquae res ex quattuor principiis composita. Et primum est ipsa terrena habetque ex umore aquae fontes; item calores, unde etiam sulphur, Alumen, bitumen nascitur; aerisque spiritus inmanes, qui, cum graues per interuenia fistulosa terrae perueniunt ad fossionem puteorum et ibi homines offendunt fodientes, ui naturali uaporis obturant eorum naribus spiritus animales; ita qui non celerius inde effugiunt, ibi interimuntur.

VI - XIII

Hoc autem quibus rationibus caueatur? Sic erit faciendum. Lucerna accensa demittatur; quae si permanserit ardens, sine periculo descendetur. Sin autem eripietur lumen a ui uaporis, tunc secundum puteum dextra ac sinistra defodiantur aestuaria; ita quemadmodum per nares spiritus ex aestu ‹ariis› dissipabuntur. Cum haec sic explicata fuerint et ad aquam erit peruentum, tunc saepiatur as‹sa› structura, ne obturentur uenae.

VI - XIV

Sin autem loca dura erunt aut nimium uenae penitus fuerint, tunc signinis operibus ex tectis aut superioribus locis excipiendae sunt copiae. In signinis autem operibus haec, sunt facienda. Vti harena primum purissima asperrimaque paretur, caementum de silice frangatur ne grauius quam librarium, calx quam uehementissima mortario mixta, ita ut quinque partes harenae ad duas respondeant. Eorum fossa ad libramentum altitudinis, quod est futurum, calcetur uectibus ligneis ferratis.

VI - XV

Parietibus calcatis, in medio quod erit terrenum, exinaniatur ad libramentum infimum parietum. Hoc exaequato solum calcetur ad crassitudinem, quae constituta fuerit. Ea autem si duplicia aut triplicia facta fuerint, uti percolationibus transmutare possint, multo salubriorem et suauiorem aquae usum efficient; limus enim cum habuerit, quo subsidat, limpidior fiet et sine odoribus conseruabit saporem. Si non, salem addi necesse erit et extenuari. Quae potui de aquae uirtute et uarietate, quasque habeat utilitates quibusque rationibus ducatur et probetur, in hoc uolumine posui; de gnomonicis uero rebus et horologiorum rationibus insequenti perscribam.