I

1. Post exploratam alacritatem exercitus, uno parique ardore inpetrabilem principem superari non posse, deum usitato clamore testati, Iulianus summae rei finem inponendum maturius credens, extracta quiete nocturna itinerarium sonare lituos iubet, praestructisque omnibus, quae difficultates arduae belli poscebant, candente iam luce Assyrios fines ingressus celso praeter alios spiritu obequitans ordinibus aemulatione sui cunctos ad officia fortitudinis incendebat. 2. utque ductor usu et docilitate firmatus metuens, ne per locorum insolentiam insidiis caperetur occultis, agminibus incedere quadratis exorsus est. excursatores quidem quingentos et mille sensim praeire disposuit, qui cautius gradientes ex utroque latere itidemque a fronte, nequis repentinus inrueret, prospectabant. ipse uero medios pedites regens, quod erat totius roboris firmamentum, dextra legiones aliquas cum Neuitta supercilia fluminis praestringere iussit Euphratis. cornu uero laeuum cum equitum copiis Arintheo tradidit et Ormizdae ducendum confertius per plana camporum et mollia. agmina uero postrema Dagalaifus cogebat et Victor, ultimusque omnium Osdruenae dux Secundinus. 3. deinde ut hostibus, si erupissent usquam, uel conspicantibus procul timorem multitudinis maioris incuteret, laxatis cuneis iumenta dilatauit et homines, ut decimo paene lapide postremi dispararentur a signiferis primis, quod arte mira saepe fecisse Pyrrhus ille rex dicitur Epirotes, oportunis in locis castra metandi armorumque speciem diffundendi ex industria uel attenuandi perquam scientissimus, ut ubi usu uenisset plures aestimarentur aut pauci. 4. Sarcinas uero et calones et apparationem inbellem inpedimentorumque genus omne inter utrumque latus instituit procedentium ordinatim, nequa ui subita raperentur, ut saepe contigit, inprotecta. classis autem licet per flumen ferebatur adsiduis flexibus tortuosum, nec residere nec praecurrere sinebatur. 5. Emenso itaque itinere bidui prope ciuitatem uenimus Duram desertam, marginibus amnis inpositam. in quo loco greges ceruorum plures inuenti sunt, quorum alii confixi missilibus, alii ponderibus elisi remorum ad satietatem omnes pauerunt; pars maxima natatu adsueta ueloci alueo penetrato incohibili cursu euasit ad solitudines notas. 6. Exin dierum quattuor itinere leui peracto uespera incedente cum expeditis mille inpositis nauibus Lucillianus comes imperio principis mittitur Anathan munimentum expugnaturus, quod ut pleraque alia circumluitur fluentis Euphratis. et nauibus, ut praeceptum est, per oportuna dispersis obsidebatur insula, nebulosa nocte obumbrante impetum clandestinum. 7. sed postquam aduenit lux certa, aquatum quidam egressus uisis subito hostibus ululabili clamore sublato excitos tumultuosis uocibus propugnatores armauit. et mox a specula quadam altissima explorato situ castrorum, quam ocissime cum duarum praesidio nauium amnem supermeat imperator, pone sequentibus nauigiis multis, quae obsidionales machinas aduehebant. 8. iamque muris propinquans cum non absque discriminibus multis consideraret esse certandums sermone cum leni tum aspero et minaci hortabatur ad deditionem defensores, qui ad conloquium petito Ormizda promissi, eius et iuramentis inlecti multa sibi de lenitudine Romana spondebant. 9. denique prae se bouem coronatum agentes, quod est apud eos susceptae pacis indicium, descendere suppliciter, et statim munimento omni incenso Pusaeus eius praefectus, dux Aegypti postea, honore tribunatus adfectus est. reliqui uero cum caritatibus suis et supellectile humaniore cultu ad Syriacam ciuitatem Chalcida transmissi sunt. 10. inter hos miles quidam, cum Maximianus perrupisset quondam Persicos fines in his locis aeger relictus, prima etiam tum lanugine iuuenis, ut aiebat, uxores sortitus gentis ritu conplures cum numerosa subole tunc senex incuruus exultans proditionisque auctor ducebatur ad nostra testibus adfirmans et praescisse se olim et praedixisse, quod centenario iam contiguus sepelietur in solo Romano. post quae Saraceni procursatores quosdam partis hostium obtulere laetissimo principi et munerati ad agenda similia sunt remissi. 11. Acciderat aliud postridie dirum. uentorum enim turbo exortus pluresque uertigines concitans ita confuderat omnia tecta, ut tabernacula multa conscinderentur et supini plerique milites sternerentur uel proni, spiritu stabilitatem uestigii subuertente. nec minus eodem die aliud periculosum euenit. amne enim repente extra margines euagato mersae sunt quaedam frumentariae naues cataractis auulsis, ad defundendas reprimendasque aquas rigare suetas opere saxeo structis: quod utrum per insidias an magnitudine acciderit fluentorum sciri non potuit. 12. Post perruptam incensamque urbem omnium primam et captiuos transmissos certiore iam spe prouectus exercitus ad fiduciam elatis uocibus in fauores principis consurgebat, adfore sibi etiam deinde caelestem existimans curam. 13. Et quia per regiones ignotas de obscuris erat suspectior cura, astus gentis et ludificandi uarietas timebatur. ideoque imperator nunc antesignanus, nunc agminibus cogendis insistens cum expeditis uelitibus, nequid lateret abstrusum, frutecta squalida uallesque scrutabatur, licentiores militum per longinqua discursus adfabilitate natiua prohibendo uel minis. 14 . hostiles tamen agros omni frugum genere diuites cum segetibus et tuguriis inflammari permisit ita demum cum usui necessaria abunde sibi quisque collegisset, et hoc modo sauciabatur salus hostium nesciorum. 15. bellatores enim libenter quaesitis dextris propriis utebantur, alia uirtutis suae horrea repperisse existimantes, et laeti quod uitae quoque subsidiis adfluentes alimenta seruabant quae nauigiis uehebantur. 16. hic uino grauis quidam temerarius miles ad ulteriorem ripam nullo urgente transgressus in conspectu nostro ab hostibus captus occisus est.

II

1. Quibus tali casu patratis ad castra peruenimus nomine Thilutha in medio fluminis sita, locum inmenso quodam uertice tumescentem et potestate naturae uelut manu circumsaeptum humana, cuius ad deditionem incolae temptati mollius, ut decebat, quoniam asperitas edita uim superabat armorum, intempestiuam tunc defectionem esse firmabant. sed hactenus responderunt, quod cum interiora occupauerint protinus gradientes Romani, se quoque utpote regnorum sequelas uictoribus accessuros. 2. et post haec praetermeantes moenia ipsa naues nostras uerecunda quiete spectabant inmobiles. quo transito cum ad munimentum aliud Achaiachalam nomine uenissemus fluminis circumitione uallatum arduumque transcensu, refutati pari responso discessimus. alia postridie castra ob muros inualidos derelicta praetereuntur incensa. 3. postera igitur et insequenti die stadiis ducentis emensis uentum est ad locum Baraxmalcha. unde amne transito miliario septimo disparata Diacira inuaditur ciuitas habitatoribus uacua, frumento et salibus nitidis plena, in qua templum alti culminis arci uidimus superpositum, qua incensa caesisque mulieribus paucis, quae repertae sunt, traiecto fonte scatenti bitumine Ozogardana occupauimus oppidum, quod formidine aduenientis exercitus itidem deseruere cultores. in quo principis Traiani tribunal ostendebatur. 4. hac quoque exusta, biduo ad refectio nem corporum dato prope extremum noctis, quae secundum diem secuta est, Surena post regem apud Persas promeritae dignitatis, et Malechus Podosacis nomine, phylarchus Saracenorum Assanitarum, famosi nominis latro, omni saeuitia per nostros limites diu grassatus, structis Ormizdae insidiis, quem ad speculandum exiturum - incertum unde - praesenserant, ideo sunt temptamento frustrati quod angusta fluminis interluuies et praealta transiri uado non potuit. 5. et primo lucis exordio cum essent hostes iam in contuitu, uisi tunc primitus corusci galeis et horrentes indutibus rigidis, milites in procinctum impetu ueloci tendentes eos inuolauere fortissime. et quamuis arcus ualidis uiribus flecterentur et splendor ferri intermicans Romanorum metum augeret, ira tamen acuente uirtutem clipeorum densitate contecti, ne possint emittere coegerunt. 6. animatus his uincendi primitiis miles ad uicum Macepracta peruenit, in quo semiruta murorum uestigia uidebantur, qui priscis temporibus in spatia longa protenti tueri ab externis incursibus Assyriam dicebantur. 7. hinc pars fluminis scinditur largis aquarum agminibus ducens ad tractus Babylonios interiores usui agris futura et ciuitatibus circumiectis, alia Naarmalcha nomine, quod fluuius regum interpretatur, Ctesiphonta praetermeat, cuius in exordio turris in modum Phari celsior surgit. 8. hanc peditatus omnis pontibus caute digestis transiuit. equites uero cum iumentis armati clementiores gurgites fluminis obliquati transnarunt, alii multitudine subita petiti telorum hostilium, quos egressi auxiliares ad cursuram leuissimi, fugientiumque ceruicibus insistentes, laniatu auium prostrauerunt. 9. Quo negotio itidem gloriose perfecto ad ciuitatem Pirisaboram uentum est amplam et populosam, ambitu insulari circumuallatam. cuius obequitans moenia imperator et situm, obsidium omni cautela coeptabat quasi sola formidine oppidanos a propugnandi studio submoturus. quibus per conloquia saepe temptatis cum nec promissis quisquam flecteretur nec minis, suscipitur oppugnandi exordium et armatorum triplici corona circumdatis muris die primo ad usque noctis initium missilibus certabatur. 10. tum defensores animo praestantes et uiribus per propugnacula ciliciis undique laxius pansis, quae telorum impetus cohiberent, obtecti scutis uimine firmissimo textis et crudorum tergorum densitate uestitis ualidissime resistebant, ferrea nimirum facie omni: quia lamminae singulis membrorum lineamentis cohaerenter aptatae fido operimento totam hominis speciem contegebant. 11. et aliquotiens Ormizdae et indigenae et regalis conloquia petentes obnixe propinquantem probris atque conuiciis ut male fidum incessebant et desertorem. hac lenta cauillatione diei maxima parte exempta tenebrarum silentio primo multiformes admotae sunt machinae coeptaque altitudo conplanari fossarum. 12. quae uixdum ambigua luce defensores intentius contemplati, eo accedente quod angularem turrim ictus forauit arietis uiolentior, relictis ciuitatis duplicibus muris continentem occupant arcem, asperi montis interrupta planitie superpositam, cuius medietas in sublime consurgens tereti ambitu Argolici scuti speciem ostendebat, nisi quod a septemtrione id, quod rotunditati deerat, in Euphratis fluenta proiectae cautes eminentius tuebantur, in qua excellebant minae murorum bitumine et coctilibus laterculis fabricatae, quo aedificii genere nihil esse tutius constat. 13. iamque ferocior miles peruasa urbe, quam uiderat uacuam, aduersus oppidanos ab arce multimoda tela fundentes acri contentione pugnabat. cum enim idem prohibitores catapultis nostrorum urgerentur atque ballistis, ipsi quoque ex edito arcus erigebant fortiter tensos, quibus panda utrimque surgentia cornua ita lentius flectebantur ut nerui digitorum acti pulsibus uiolentis harundines ferratas emitterent, quae corporibus inlisae contrariis letaliter figebantur. 14. dimicabatur nihilo minus utrubique saxorum manualium nimbis et neutrubi inclinato momento proelium atrox a lucis ortu ad initium noctis destinatione magna protractum pari sorte diremptum est. proinde die secuto cum certaretur asperrime multique funderentur altrinsecus et aeque uires gesta librarent, imperator omnes aleae casus inter mutuas clades experiri festinans cuneatim stipatus densetisque clipeis ab ictu sagittarum defensus, ueloci saltu comitantibus promptis prope portam uenit hostilem crasso ferro crustatam. 15. et licet saxis et glande ceterisque telis cum periculo salutis premeretur, fodicare tamen paratos ualuarum latera ut aditum patefacerent, uocibus increpans crebris non ante discessit quam telorum congerie, quae superiaciebantur, se iam cerneret obruendum. 16. euasit cum omnibus tamen, paucis leuius uulneratis, ipse innoxius uerecundo rubore suffusus. legerat enim Aemilianum Scipionem cum historiarum conditore Polybio Megalopolitano Arcade et triginta militibus portam Carthaginis impetu simili subfodisse. sed fides recepta scriptorum ueterum recens factum defendit. 17. Aemilianus enim testudine lapidea tectus successerat portam, sub qua tutus et latens dum moles saxeas detegunt hostes urbem nudatam inrupit, Iulianus uero locum patentem adgressus obumbrata caeli facie fragmentis montium et missilibus aegre repulsus abscessit. 18. His raptim ac tumultuarie agitatis cum operositas uinearum et aggerum inpeditissima a ceteris urgentibus cerneretur, machinam quae cognominatur Helepolis iussit expeditius fabricari, qua ut supra docuimus rex usus Demetrius superatis oppidis pluribus Poliorcetes appellatus est. 19. ad hanc molem ingentem superaturam celsarum turrium minas prohibitores oculorum aciem intentius conferentes itidemque instantiam obsidentium perpensantes subito uertuntur ad preces circumfusique per turres ac moenium minas, et fidem Romanam pansis manibus protestantes uitam cum uenia postulabant. 20. cumque cessasse opera et munitores nihil temptare uiderent ulterius, quod quietis erat indicium certum, copiam sibi dari conferendi sermonis cum Ormizda poscebant. 21. hocque inpetrato Mamersidis praesidiorum praefectus demissus per funem ductusque ad imperatorem, ut obsecrauit, uita cum inpunitate sibi consortibusque suis firmiter pacta, redire permissus est. gestisque nuntiatis plebs omnis utriusque sexus ad sententiam suam cunetis acceptis, pace foederata cum religionum consecrationibus fidis patefactis egreditur portis, salutarem genium adfulsisse sibi clamitans Caesarem magnum et lenem. 22. numerata sunt autem dediticiorum duo milia et quingenti. nam cetera multitudo obsidium ante suspectans nauigiis paruis permeato amne discessit. in hac arce armorum alimentorumque copia reperta est maxima, unde necessariis sumptis reliqua cum loco ipso exussere uictores.

III

1. Postera die quam haec acta erant, perfertur ad imperatorem cibos per otium capientem nuntius grauis Surenam Persicum ducem procursatorum partis nostrae tres turmas inopinum adgressum paucissimos trucidasse, inter quos strato tribuno unum rapuisse uexillum. 2. statimque concitus ira inmani cum armigera manu festinatione ipsa tutissimus peruolauit et grassatoribus foeda consternatione depulsis residuos duos tribunos sacramento soluit ut desides et ignauos: decem uero milites ex his qui fugerant exauctoratos capitali addixit supplicio secutus ueteres leges. 3. Incensa de nique urbe, ut memoratum est, constructo tribunali insistens actis gratiis, exercitui conuocato cunctos ad paria facienda deinceps hortabatur et argenteos nummos centenos uiritim pollicitus cum eos paruitate promissi percitos tumultuari sensisset, ad indignationem plenam grauitatis erectus: 4. "En" inquit "Persae circumfluentes rerum omnium copiis: ditare uos poterit opimitas gentis, si unum spirantibus animis fortiter fecerimus. ex inmensis opibus egentissima est tandem, credite, Romana res publica per eos, qui, ut augerent diuitias, docuerunt principes auro quiete a barbaris redempta redire. 5. impetitum aerarium est, urbes exinanitae, populatae prouinciae: mihi nec facultates nec propinquitas generis suppetit, quamuis ortus sim nobilis, praeter pectus omni liberum metu: nec pudebit imperatorem cuncta bona in animi cultu ponentem profiteri paupertatem honestam. nam et Fabricii familiari re pauperes rexere bella grauissima, gloria locupletes. 6. haec uobis cuncta poterunt abundare si inperterriti deo meque, quantum humana ratio patitur, caute ductante mitius egeritis : sin resistitis ad seditionum reuoluti dedecora pristinarum, pergite. 7. ut imperatorem decet, ego solus confecto tantorum munerum cursu moriar stando contempturus animam quam mihi febricula eripiet una. aut certe discedam, nec enim ita uixi ut non possim aliquando esse priuatus. praeque me fero et laetor ductores spectatissimos esse nobiscum perfectos bellicarum omni genere doctrinarum". 8. Hac modesta imperatoris oratione inter secunda et aspera medii miles pro tempore delenitus adsumpta cum meliorum exspectatione fiducia regibilem se fore pollicitus et morigerum, cunctorum adspirante consensu auctoritatem eius sublimitatemque cordis extollebat in caelum, quod cum uere atque ex animo dicitur, solet armorum crepitu leni monstrari. 9. repetitis post haec tentoriis pro copia rei praesentis uictu se recreauit et quiete nocturna. animabat autem Iulianus exercitum cum non per caritates, sed per inchoatas negotiorum magnitudines deieraret adsidue: "sic sub iugum mitteret Persas, ita quassatum recrearet orbem Romanum": ut Traianus fertur aliquotiens iurando dicta consuesse firmare "sic in prouinciarum speciem redactam uideam Daciam: sic pontibus Histrum et Euphratem superem" et similia plurima. 10. Post haec decursis milibus passuum quattuordecim ad locum quendam est uentum arua aquis abundantibus fecundan tem, quo itinere nos ituros Persae praedocti sublatis cataractis undas euagari fusius permiserunt. 11. itaque humo late stagnante altero die militi requie data imperator ipse praegressus constratis ponticulis multis ex utribus et coriaceis nauibus itidemque consectis palmarum trabibus exercitum non sine difficultate traduxit. 12. In his regionibus agri sunt plures consiti uineis uarioque pomorum genere: ubi oriri arbores adsuetae palmarum per spatia ampla ad usque Mesenen et mare pertinent magnum instar ingentium nemorum. et quaqua incesserit quisquam, termites et spadica cernit adsidua, quorum ex fructu mellis et uini conficitur abundantia, et maritari palmae ipsae dicuntur facileque sexus posse discerni. 13. additur etiam generare feminas seminibus inlitas marium, feruntque eas amore mutuo delectari, hocque inde clarere, quod contra se uicissim nutantes ne turgidis quidem flatibus auertuntur. et si ex more femina maris non inlita fuerit semine, abortus uitio fetus amittit intempestuosos. et siqua femina, cuius arboris amore perculsa sit ignoretur, unguento ipsius inficitur truncus, et arbor alia naturaliter odoris dulcedinem concipit, hisque indiciis uelut coeundi quaedam proditur fides. 14. Qua cibi copia satur exercitus plures praetergressus est insulas et, ubi formidabatur inopia, ibi timor saginae grauis incessit. sagittariorum denique hostilium impetu latenti temptatus neque inultus, prope locum uenit ubi pars maior Euphratis in riuos diuiditur multifidos.

IV

1. In hoc tractu ciuitas ob muros humiles ab incolis Iudaeis deserta iratorum manu militum conflagrauit. quibus actis pergebat ulterius imperator placida ope numinis, ut arbitrabatur, erectior. 2. cumque Maiozamalcham uenisset urbem magnam et ualidis circumdatam moenibus, tentoriis fixis prouidit sollicite, ne castra repentino equitatus Persici turbarentur adcursu, cuius fortitudo in locis patentibus inmane quantum gentibus est formidata. 3. et hoc disposito stipatus uelitibus paucis ipse quoque pedes ciuitatis situm diligenti inquisitione exploraturus in perniciosas praecipitatus insidias ex ipso uitae discrimine tandem emersit. 4. namque per latentem oppidi portam Persae decem armati degressi, imaque cliuorum peruadentes poplitibus subsidendo, repentino impetu nostros adgressi sunt. e quibus duo conspectiorem habitu principem gladiis petiere districtis, sed occurrit ictibus erectum altius scutum, quo contectus magna elataque fiducia unius lateri ferrum infixit, alterum stipatores multiplicatis ictibus occiderunt. residuis, e quibus uulnerati sunt aliqui, disiectis in fugam spoliatisque ambobus reducens incolumes socios cum exuuiis remeauit ad castra omnium laetitia magna susceptus. 5. sustulit in hoste prostrato aureum colli monile Torquatus, fudit confidentissimum Gallum alitis propugnatione Valerius postea cognomento Coruinus, hacque gloria posteritati sunt commendati: non inuidemus: accedat hoc quoque monumentis ueteribus facinus pulchrum. 6. Constratis postridie pontibus exercituque trauecto et metatis alibi salubrius castris uallo duplici circumductis, quoniam ut diximus timebantur solitudines planae, oppidi suscepit obsidium, periculosum fore existimans si gradiens prorsus a tergo relinqueret quos timeret. 7. Haec dum magno molimine conparantur, Surena hostium dux iumenta adortus, quae in lucis palmaribus uescebantur, a cohortibus nostris repulsoriis cum paucorum exitio habitus frustra discessit. 8. et duarum incolae ciuitatum, quas amnes amplexi faciunt insulas, parua sui fiducia trepidi ad Ctesiphontis moenia se contulerunt, pars per siluarum densa, alii per paludes uicinas alueis arborum cauatarum inuecti ad unicum auxilium et potissimum itineris longi, quod supererat, dilabuntur ulteriora petituri terrarum. 9. e quibus resistentes aliquos nostri milites trucidabant, ipsi quoque lintribus et cymbis per uaria discurrentes captiuos alios subinde perducebant. id enim erat librata ratione dispositum ut, dum copiae pedestres muros oppugnant, equestres turmae diuisae per globos abigendis insisterent praedis: hocque prouiso nullo prouincialium damno miles uisceribus hostium pascebatur. 10. Iamque imperator muris duplicibus oppidum ordine circumdatum trino scutorum, spe patrandi incepti maximis uiribus oppugnabat. sed ut erat necessarius adpetitus, ita effectu res difficillima. nam accessus undique rupibus anfractu celsiore discissis flexuosisque excessibus ob periculum anceps adeundi copiam denegabat maxime cum turres crebritate et altitudine formidandae montem saxeum arcis naturaliter editum aequabant et procliuis planicies flumini inminens propugnaculorum firmitate muniebatur. 11 . accedebat his haut leuius malum, quod lecta manus et copiosa, quae obsidebatur, nullis ad deditionem inlecebris flectebatur, sed tamquam superatura uel deuota cineribus patriae resistebat aduersis. iam aegre retentabatur inferens se proteruius miles et pugnam uel aequo campo iustoque proelio poscens, cumque receptui caneretur, adsidue animosis hostem urgendi conatibus urebatur. 12. Vicit tamen nostrorum consilium contentionem uirium maximam, diuisisque operibus officia quisque distributa capessit ocissime. hinc enim ardui suggestus erigebantur, inde fossarum altitudines alii conplanabant, terrarum latibula concaua oblongis tramitibus alibi struebantur, locabant etiam artifices tormenta muralia in funestos sonitus proruptura 13. et cuniculos quidem cum uineis Neuitta et Dagalaifus curabant, ineundis autem conflictibus et defendendis ab incendio uel eruptionibus machinis praeerat imperator. Cumque apparatu omni excindendae urbis labore multiplici consummato pugna flagitaretur, Victor nomine dux reuersus est ad usque Ctesiphonta itineribus exploratis, nulla obstacula nuntians offendisse. 14. quo efferati gaudio milites omnes elatique firmioribus animis ad certandum signum operiebantur armati. 15. Iamque clangore Martio sonantibus tubis strepebant utrimque partes, et primi Romani hostem undique lamminis ferreis in modum tenuis plumae conseptum fidentemque, quod tela rigentis ferri lapsibus inpacta resiliebant, crebris procursationibus et minaci murmure lacessebant: non numquam compage scutorum, qua uelut testudine infigurabilium fornicum operiebantur aptissime, adsiduis motibus laxius dehiscente. contra Persae muris obstinatius adhaerentes, quantum facere nitique poterant, eludere et frustrari exitiales impetus conabantur. 16. uerum ubi uimineas crates prae se ferentes oppugnatores iam moenia perurgerent, cum sagittariis funditores, alii quin etiam saxa uoluentes ingentia cum facibus et malleolis eos longius propulsabant, tum aptatae ligneis sagittis ballistae flexu stridoreque torquebantur, creberrima spicula funditantes, et scorpiones quocumque manus peritae duxissent, rotundos lapides euibrabant. 17. iterum deinde ac saepe geminatis congressibus aestus in meridiem crescens, efferuescente uaporatius sole, apparatu operum et studio proeliandi intentos cunctos reuocauerat fatigatos et sudore perfusos. 18. Eodem mentis proposito secuto quoque die per uaria certaminum genera controuersae partes dimicantes instanter aequis manibus et pari fortuna discedunt. uerum in omne discrimen armatis proximus princeps ciuitatis urgebat excidium, ne circa muros diu excubans omitteret maiora quae temptabat. 19. sed in districtis necessitatibus nihil tam leue est, quod non interdum etiam contra sperata rerum adferat momenta magnarum. cum enim ut saepe discessurae partes leuius concertarent, abusiue incusso ariete, qui paulo ante erat admotus, sternitur residuis omnibus altior turris latere coctili firmissime structa, cuius ruina muri contiguum latus secum inmani fragore protraxit. 20. ibi tum uarietate casuum obsidentium labor obsessorumque industria uicissim facinoribus speciosis inclaruit. nihil enim asperum ira et dolore succenso militi uidebatur, nihil munitoribus erat pro salute currentibus metuendum aut dirum. nam cum anceps pugna diutius feruens, sanguine utrimque multis caedibus fuso, diei finisset occasu, tandem fatigationi consulitur. 21. Dumque haec luce agerentur ac palam, nuntiatur imperatori peruigili cura distento, legionarios milites, quibus cuniculorum erant fodinae mandatae, cauatis tramitibus subterraneis sublicibusque suspensis ima penetrasse fundamentorum, iam, si ipse disposuerit, euasuros. 22. cum itaque noctis plerumque processisset, aeneatorum accentu signo dato progrediendi ad pugnam, ad arma concursum est: et consulto murorum inuaduntur utrimque frontes, ut, dum propulsaturi pericula defensores ultro citroque discurrunt, nec proxima fodientis audiretur ferri tinnitus nec quoquam intrinsecus obsistente cuniculariorum subito manus emergat. 23. quibus ita, ut conuenerat, ordinatis et occupatis prohibitoribus patefactisque latebris euolat Exsuperius de Victorum numero miles, post quem Magnus tribunus et Iouianus notarius, quos audax multitudo secuta, his prius confossis, quos in aede, per quam in lucem prodierant, inuenerunt, suspensis gradibus procedentes obtruncarunt uigiles omnes, ex usu moris gentici iustitiam felicitatemque regis sui canoris uocibus extollentes. 24. existimabatur Mars ipse - si misceri hominibus numina maiestatis iura permittunt - adfuisse castra Lucanorum inuadenti Luscino. hocque ideo creditum est, quod in congressu flagranti scalas uehens uisus formidandae uastitatis armatus postridie, cum recenseretur exercitus, praecipuo studio quaesitus reperiri non potuit, cum se ultro offerret, si miles fuisset memorabilis conscius facti. sed ut tunc qui esset pulcri facinoris auctor penitus est ignoratum, ita nunc enituerunt hi, qui fecere fortissime, obsidionalibus coronis donati et pro contione laudati ueterum more. 25. Tandem nudata reseratis aditibus multis, lapsura inuaditur ciuitas et sine sexus discrimine uel aetatis quicquid impetus repperit potestas iratorum absumpsit, alii exitii imminentis timore, cum hinc ignis, inde mucrones urgerent, ultimum flentes e muris acti sua sponte praecipites, membrisque omnibus infirmati, uitam morte funestiorem paulisper dum caederentur egerunt. 26. extractus est autem uiuus cum satellitibus octoginta Nabdates praesidiorum magister, quem oblatum sibi cum aliis seruari iussit intactum serenus imperator et clemens. Diuisa itaque perpensis meritis et laboribus praeda ipse, ut erat paruo contentus, mutum puerum oblatum sibi suscepit gesticularium, multa, quae callebat, nutibus uenustissimis explicantem, et tris aureos nummos, partae uictoriae praemium iucundum ut existimabat et gratum. 27. ex uirginibus autem, quae speciosae sunt captae ut in Perside, ubi feminarum pulcritudo excellit, nec contrectare aliquam uoluit nec uidere, Alexandrum imitatus et Africanum, qui haec declinabant ne frangerentur cupiditate, qui se inuictos a laboribus ubique praestiterunt. 28. Inter haec certamina nostrae partis architectus, cuius nomen non suppetit, post machinam scorpionis forte adsistens, reuerberato lapide, quem artifex titubanter aptauerat fundae, obliso pectore supinatus profudit animam, disiecta conpage membrorum adeo ut ne signa quidem totius corporis noscerentur. 29. Exin profecto imperatori index nuntiauerat certus circa muros subuersi oppidi fallaces foueas et obscuras, quales in tractibus illis sunt plurimae, subsedisse manum insidiatricem latenter, ut inprouiso inde exorta agminis nostri terga feriret extrema. 30. confestimque ad extrahendam eam missi sunt conpertae fortitudinis pedites. qui cum neque peruadere foraminum aditus nec amendatos intus prolicere possent ad decernendum, collectam stipulam et sarmenta specuum faucibus adgesserunt. unde fumus angustias penetrans ideoque spissior quosdam uitalibus obstructis necauit, alios ignium adflatus immissus prodire in perniciem coegit abruptam, et ita omnibus ferro incendioque consumptis ad signa repedauit ocius miles. hoc modo ciuitas ampla et populosa uirtute roboris excisa Romani in puluerem concidit et ruinas. 31. Post quae tam gloriosa transitis pontibus multorum amnium concursu continuatis, ad munimenta gemina uenimus aedificiis cauatis exstructa, ubi Victorem comitem exercitus praeuium a transitu fluminis regis filius, progressus a Ctesiphonte cum optimatibus et multitudine armata, prohibere conatus, cateruis sequentium militum uisis abscessit.

V

1. Pergentes itaque protinus ad lucos uenimus agrosque pube uariorum seminum laetos, ubi reperta regia Romano more aedificata, quoniam id placuerat, mansit intacta. 2. erat etiam in hac eadem regione extentum spatium et rotundum, loricae ambitu circumclausum, destinatas regiis uoluptatibus continens feras, ceruicibus iubatis leones armisque hispidos apros et ursos, ut sunt Persici, ultra omnem rabiem saeuientes et alia lecta immania corpora bestiarum: quas omnes diffractis portarum obicibus equites nostri uenatoriis lanceis et missilium multitudine confoderunt. 3. quae loca pingui situ et cultu, quibus Coche, quam Seleuciam nominant, haut longius disparatur, ubi uallatis opere tumultuario castris, et exercitu omni per aquarum et pabuli oportuna biduo recreato, antegressus cum procursatoribus princeps et ciuitatem desertam conlustrans, a Seuero principe quondam excisam, in qua perpetuus fons stagnum ingens eiectat, in Tigridem defluens, corpora uidit suffixa patibulis multa necessitudinum eius, quem prodidisse ciuitatem Pirisaboram rettulimus supra. 4. hic et Nabdates uiuus exustus est, quem extractum cum octoginta latebris expugnatae docui ciuitatis, eo quod inter exordia obsidii coepti clam pollicitus prodere, dimicauit acerrime adeptusque ueniam insperatam ad id proruperat insolentiae, ut Ormizdam laceraret omnibus probris. 5. Itaque aliquantum progressi tristi percellimur facto. dum enim tres procursatorum cohortes expeditae cum cuneo Persico decertarent, quem patefactis subito portis profuderat ciuitas, proruptores alii ex contraria fluminis ripa iumenta nos sequentia cum pabulatoribus paucis licenter palantibus intercipiunt et obtruncant. 6. unde profectus imperator iratus et frendens iamque regionibus Ctesiphontis propinquans, celsum castellum offendit et munitissimum, ad quod explorandum ausus accedere obscurior, ut ipse rebatur, cum paucis obequitans muros, pauloque auidius intra ictum telorum repertus, latere non potuit: statimque diuersorum missilium nube exagitatus oppetisset tormento murali, ni uulnerato armigero, qui lateri eius haerebat, ipse scutorum densitate contectus, euitato magno discrimine discessisset. 7. Qua causa concitus inmane, munimentum disposuit obsidere, prohibitoribus acriter ad resistendum intentis, quod loco fidebant propemodum inaccesso, quodque rex cum ambitiosis copiis passibus citis incedens propediem adfore credebatur. iamque uineis et residuis omnibus, quae poscebat obsidium, paratis, uigilia secunda praecipiti, cum nox casu tunc lunari splendore nitens his, qui propugnaculis insistebant, aperte cuncta monstraret, repente in unum pondus coacta multitudo patefactis subito portis erupit, cohortemque nec opinantem adorta nostrorum cecidit conplures, inter quos etiam tribunus peremptus est periculum propulsare conatus. 9. quae dum ita aguntur, pari modo ut antea Persae ex aduersa fluminis ripa partem adorti nostrorum, interfectis quibusdam uiuos cepere non nullos. et timore simul quia uenisse in maiorem numerum copiae putabantur hostiles, egere nostri tunc segnius, sed ubi animis in audaciam restitutis armisque raptis inter tumultum exercitus cantu concitus bucinarum cum minaci murmure festinaret, eruptores perterriti reuerterunt intacti. 10. et imperator ira graui permotus reliquos ex ea cohorte, qui abiecte sustinuerant impetum grassatorum, ad pedestrem conpegit militiam, quae onerosior est, dignitatibus inminutis. 11. flagrans post haec ad eruendum castellum, ubi periclitatus est, operam conuertit et curam, nusquam ab antesignanis ipse digrediens, ut inter primos dimicans militi ad fortiter faciendum esset exemplo spectator probatorque gestorum. quo inter discriminum uertices diu multumque uersato uarietate munitionum atque telorum et conspiratione oppugnatorum idem castellum incenditur captum. 12. post quae consideratis asperitatibus ante gestarum rerum et inpendentium requieuit exercitus, labore nimio quassatus, multis uictui congruis adfatim distributis. uallum tamen sudibus densis et fossarum altitudine cautius deinde struebatur, cum a uicina iam Ctesiphonte repentini excursus et alia formidarentur occulta.

VI

1. Ventum est hinc ad fossile flumen Naarmalcha nomine, quod amnis regum interpretatur, tunc aridum. id antehac Traianus posteaque Seuerus egesto solo fodiri in modum canalis amplissimi studio curauerat summo, ut aquis illuc ab Euphrate transfusis naues ad Tigridem conmigrarent. 2. tutissimumque ad omnia uisum est eadem loca purgari, quae quondam similia Persae timentes mole saxorum obruere multorum. hacque ualle purgata, auulsis cataractis undarum magnitudine classis secura stadiis triginta decursis in alueum eiecta est Tigridis, et contextis ilico pontibus transgressus exercitus iter Cochen uersus promouit. 3. utque lassitudini succederet quies oportuna, in agro consedimus opulento, arbustis et uitibus et cupressorum uiriditate laetissimo, cuius in medio diuersorium opacum est et amoenum, gentiles picturas per omnes aedium parietes ostendens regis bestias uenatione multiplici trucidantis; nec enim apud eos pingitur uel fingitur aliud praeter uarias caedes et bella. 4. Proinde cunctis ex sententia terminatis Augustus altius iam contra difficultates omnes incedens, tantumque a fortuna sperans nondum adflicta, ut propius temeritatem multa crebro auderet, ualidiores naues ex his, quae alimenta portabant et machinas, deoneratas octogenis impleuit armatis, retentoque secum classis robore firmiore, quam in tres diuiserat partes, unam cum Victore comite quiete prima noctis emitti disposuit, ut flumine raptim transmisso ripae occuparentur hostiles. 5. quod cum acri metu territi duces concordi precatu fieri prohibere temptarent, neque destinationem flecterent principis, sublato uexillo, ut iussum est, euolant e conspectu quinque subito naues, sed cum ripas iam aduentarent, facibus et omni materia, qua alitur ignis, petitae adsiduis iactibus cum militibus iam conflagrassent, ni ueloci uigore pectoris excitus imperator signum sibi datum nostros, quod margines iam tenerent, ut mandatum est, erexisse proclamans, classem omnem properare citis remigiis adegisset. 6 quo facto et naues incolumes sunt receptae et residuus miles quamquam saxis et uarietate telorum ex edito uexaretur, post concertationem acerrimam praealtas ripas et arduas supergressus stabat immobilis. 7. et miratur historia Rhodanum arma et loricam retinente Sertorio transnatatum, cum eo momento turbati quidam milites, ueritique ne remanerent, post signum erectum, scutis, quae patula sunt et incurua, proni firmius adhaerentes, eaque licet inperite regendo per uoraginosum amnem uelocitatem comitati sunt nauium. 8. Contra haec Persae obiecerunt instructas cataphractorum equitum turmas sic confertas, ut lamminis coaptati corporum flexus splendore praestringerent occursantes obtutus, operimentis scorteis equorum multitudine omni defensa, quorum in subsidiis manipuli locati sunt peditum, contecti scutis oblongis et curuis, quae texta uimine et coriis crudis gestantes densius se commouebant. post hos elephanti gradientium collium specie motuque inmanium corporum propinquantibus exitium intentabant documentis praeteritis formidati. 9. Hinc imperator cateruis peditum infirmis medium inter acies spatium secundum Homericam dispositionem praestituit, ne locati priores cedentesque deformiter, cunctos auerterent secum, aut postsignani pone omnes reiecti centurias, nullo retinente licentius uerterent terga, ipse cum leuis armaturae auxiliis per prima postremaque discurrens. 10. Ergo ubi uicissim contiguae se cernerent partes, cristatis galeis corusci Romani uibrantesque clipeos uelut pedis anapaesti praecinentibus modulis lenius procedebant, et praepilatis missilibus per procursatores principiis pugnae temptatis excita undique humus rapido turbine portabatur. 11. et cum undique solito more conclamaretur, uirorumque alacritatem sonantia classica iam iuuarent, hastis et mucronibus strictis hinc inde comminus pugnabatur: sagittarum periculis miles erat inmunis, quantum interiora festinatius occupabat. inter quae Iulianus pulsos fulcire subsidiis incitareque tardantes quasi conturmalis strenuus properabat et rector. 12. laxata itaque acies prima Persarum leni ante, dein concito gradu calefactis armis retrorsus gradiens propinquam urbem petebat, quam sequebatur miles itidem fessus in campis torridis ad usque diei finem a lucis ortu decernens, eiusque occipitiis pertinacius haerens omnem cum Pigrane et Surena et Narseo potissimis ducibus ad usque Ctesiphontis muros egit praecipitem aduersorum feriens suras et terga. 13. perrupissetque ciuitatis aditus lapsorum agminibus mixtus, ni dux Victor nomine manibus erectis prohibuisset et uocibus, ipse umerum et sagitta praestrictus et timens ne intra moenium ambitus rapidus miles inconsulte repertus nullosque inueniens exitus multitudinis pondere circumueniretur. 14. Sonent Hectoreas poetae ueteres pugnas, fortitudinem Thessali ducis extollant, longae loquantur aetates Sophanem et Aminiam et Callimachum et Cynaegirum, Medicorum in Graecia fulmina illa bellorum: non minus illo die quorundam ex nostris inclaruisse uirtutem omnium confessione monstratur. 15. Post timorem depositum calcatasque ruinas hostilium corporum, iusto sanguine miles etiam tum cruentus, ad impe ratoris tentoria congregatus laudes ei perhibebat et gratias, quod ignoratus ubique dux esset an miles magis, tum ita rem prospere gesserat ut caesis Persarum plus minusue duobus milibus et quingentis, septuaginta caderent soli nostrorum. qui appellans plerosque nominatim, quos stabili mente aliquid clarum fecisse ipse arbiter perspexit, naualibus donauit coronis et ciuicis et castrensibus. 17. Abunde ratus post haec prosperitates similis aduentare, conplures hostias Marti parabat ultori, et ex tauris pulcherrimis decem ad hoc perductis, nondum aris admoti uoluntate sua nouem procubuere tristissimi, decimus uero, qui diffractis uinculis lapsus aegre reductus est, mactatus ominosa signa monstrauit. quibus uisis exclamauit indignatus acriter Iulianus Iouemque testatus est, nulla Marti iam sacra facturum: nec resecrauit celeri morte praereptus.

VII

1. Digesto itaque consilio cum primatibus super Ctesiphontis obsidio, itum est in uoluntatem quorundam, facinus audax et inportunum esse noscentium id adgredi, quod et ciuitas situ ipso inexpugnabilis defendebatur et cum metuenda multitudine protinus rex adfore credebatur. 2. uicit sententia melior, cuius utilitate princeps sollertissimus adprobata, Arintheum cum manu peditum expedita ad populandas regiones circumsitas misit, armentis laetas et frugibus, hostes pari persecuturum industria, quos dispalatos nuper densi tramites et latebrae texere notissimae; hinc opulenta ... 3. sed ille auidae semper ad ulteriora cupiditatis, parui habitis uetantium dictis et increpitis optimatibus, quod ob inertiam otiique desiderium amitti suaderent prope iam parta regna Persidis, flumine laeua relicto, infaustis ductoribus a praeuiis, mediterraneas uias arripere citato proposuit gradu. 4. et tamquam funesta face Bellonae subiectis ignibus exuri cunctas iusserat naues 4 praeter minores duodecim, quas profuturas pangendis pontibus disposuit uehi carpentis, idque putabat utiliter ordinasse, ne relicta classis usui hostibus foret, aut certe, ut ab expeditionis primordio factum est, armatorum fere uiginti milia in trahendis occuparentur isdem nauibus et regendis. 5. Dein cum metuens sibi quisque mussaret monstraretque perspicua ueritas, quod repulsus forsitan ariditate uel altitudine montium, ad aquas redire non poterit miles, tortique perfugae aperte faterentur se fefellisse, concursu maximo extingui iussae sunt flammae. et quoniam ignis auctus inmaniter plerasque consumpsit, duodecim tantum modo naues potuerunt intactae seruari, quae ut possint custodiri discretae sunt. 6. hoc casu classe cum non oporteret abolita, Iulianus consociato fretus exercitu, cum armatorum nulli per diuersa distringerentur, numero potior ad interiora tendebat, alimenta adfatim opulentis suggerentibus locis. 7. Quo cognito hostes, ut inedia nos cruciarent, herbas cum adultis segetibus incenderunt, et conflagratione procedere uetiti statiuis castris dum flammae senescerent tenebamur. insultantesque nobis longius Persae nunc de industria se diffundebant, aliquotiens confertius resistentes, ut procul conspicantibus uiderentur aduenisse iam regis auxilia, ideoque eos aestimaremus erupisse ad audaces excursus et insolita tempta menta. 8. maerebat tamen ob haec imperator et miles, quod nec contabulandi pontis erat facultas amissis nauibus temere, nec occurri poterat hostis aduenticii motibus, quem adesse coruscus nitor indicabat armorum arte pro singulis membris inflexus. hisque accedebat aliud haut exiguum malum, quod nec adminicula, quae praestolabamur cum Arsace et nostris ducibus, adparebant ob causas inpedita praedictas.

VIII

1. Has ob res ut solaretur anxios milites princeps, captiuos graciles suapte natura, ut omnes paene sunt Persae, et macie iam confectos iussit in medium duci, nostrosque respiciens "en" inquit "quos Martia ista pectora uiros existimant, deformes inluuie capellas et taetras, utque crebri docuerunt euentus, antequam manus conferant abiectis armis uertentes semet in fugam". 2. quibus dictis remotisque captiuis super rerum summa consultabatur. et multis ultro citroque dictitatis cum reuerti debere per loca, qua uenimus, plebs uociferaretur inprudens, resistebat intentius princeps, multis cum eo nequaquam fieri posse monstrantibus per effusam planitiem pabulo absumpto et frugibus, uicorumque reliquiis exustorum inopia squalentibus ultima: quodque liquentibus iam brumae pruinis omne inmaduerat solum et ruptis riparum terminis aucti inhorruere torrentes. 3. eo etiam ad difficultatem accedente negotii, quod per eas terras uapore sideris calescentes muscarum et culicum multitudine referta sunt omnia, earumque uolatu dies et astrorum noctu micantium facies obumbratur. 4. et cum nihil humani proficerent sensus diu fluctuantes et dubii, exstructis aris caesisque hostiis consulta numinum scitabamur, utrum nos per Assyriam reuerti censerent, an praeter radices montium lenius gradientes Chiliocomum prope Corduenam sitam ex inprouiso uastare: quorum neutrum extis inspectis confore dicebatur. 5. sedit tamen sententia, ut omni spe meliorum succisa Corduenam arriperemus, et sextum decimum Kalendas Iulias promotis iam signis, progresso imperatore cum lucis exordio fumus uel uis quaedam turbinata pulueris apparebat, ut opinari daretur asinorum esse greges agrestium, quorum multitudo in tractibus est illis innumera, ideo simul incedens ut constipatione densa feroces leonum frustrentur adsultus. 6. quidam arbitrabantur Arsacen ac duces aduentare iam nostros rumoribus percitos, quod imperator Ctesiphonta magnis uiribus oppugnaret, non nulli Persae nobis uiantibus incubuisse firmabant. 7. ideo inter haec ita ambigua, nequid aduersum accideret reuocantibus agmina classicis, in ualle graminea prope riuum multiplicato scutorum ordine in orbiculatam figuram metatis tutius quieuimus castris. nec enim ad usque uesperam aere concreto discerni potuit quidnam esset, quod diu squalidius uidebatur.