SENECA NOVATO, SENECAE, MELAE FILIIS SALVTEM.

PRAEFATIO - I

Quod munerarii solent facere, qui ad expectationem populi detinendam noua paria per omnes dies dispensant, ut sit quod populum et delectet et reuocet, hoc ego facio: non semel omnes produco; aliquid noui semper habeat libellus, ut non tantum sententiarum uos sed etiam auctorum nouitate sollicitet. Acrior est cupiditas ignota cognoscendi quam nota repetendi. Hoc in histrionibus, in gladiatoribus, in oratoribus, de quibus modo aliquid fama promisit, in omnibus denique rebus uidemus accidere: ad noua homines concurrunt, ad nota non ueniunt.

II

Non tamen exspectationem uestram macerabo singulos producendo: liberaliter hodie et plena manu faciam. Pollio Asinius numquam admissa multitudine declamauit, nec illi ambitio in studiis defuit; primus enim omnium Romanorum aduocatis hominibus scripta sua recitauit. Et inde est quod Labienus, homo mentis quam linguae amarioris, dixit "ille triumphalis senex akroaseis [tuas id est declamationes] suas numquam populo commisit": siue quia parum in illis habuit fiduciam, siue - quod magis crediderim - tantus orator inferius id opus ingenio suo duxit, et exerceri quidem illo uolebat, gloriari fastidiebat.

III

Audiui autem illum et uiridem et postea iam senem, cum Marcello Aesernino nepoti suo quasi praeciperet. Audiebat illum dicentem, et primum disputabat de illa parte quam Marcellus dixerat: praetermissa ostendebat, tacta leuiter implebat, uitiosa coarguebat. Deinde dicebat partem contrariam. Floridior erat aliquanto in declamando quam in agendo: illud strictum eius et asperum et nimis iratum ingenio suo iudicium adeo cessabat ut in multis illi uenia opus esset quae ab ipso uix inpetrabatur.

IV

Marcellus, quamuis puer, iam tantae indolis erat ut Pollio ad illum pertinere successionem eloquentiae suae crederet, cum filium Asinium Gallum relinqueret, magnum oratorem, nisi illum, quod semper euenit, magnitudo patris non produceret sed obrueret. Memini intra quartum diem quam Herium filium amiserat declamare eum nobis, sed tanto uehementius quam umquam ut appareret hominem natura contumacem cum fortuna sua rixari; nec quicquam ex ordine uitae solito remisit.

V

Itaque cum mortuo in Syria C. Caesare per codicillos questus esset diuus Augustus, ut erat mos illi clementissimo uiro, non ciuiliter tantum sed etiam familiariter, quod in tam magno et recenti luctu suo homo carissimus sibi pleno conuiuio cenasset, rescripsit Pollio: "eo die cenaui quo Herium filium amisi." Quis exigeret maiorem ab amico dolorem quam a patre?

VI

O magnos uiros, qui fortunae succumbere nesciunt et aduersas res suae uirtutis experimenta faciunt! Declamauit Pollio Asinius intra quartum diem quam filium amiserat: praeconium illud ingentis animi fuit malis suis insultantis. At contra Q. Haterium scio tam inbecillo animo mortem Sexti fili tulisse ut non tantum recenti dolori cederet, sed ueteris quoque et oblitterati memoriam sustinere non posset. Memini, cum diceret controuersiam de illo qui a sepulchris trium filiorum abstractus iniuriarum agit, mediam dictionem fletu eius interrumpi; deinde tanto maiore impetu dixit, tanto miserabilius, ut appareret quam magna interim pars esset ingenii dolor.

VII

Declamabat autem Haterius admisso populo ex tempore: solus omnium Romanorum, quos modo ipse cognoui, in Latinam linguam transtulit Graecam facultatem. Tanta erat illi uelocitas orationis ut uitium fieret. Itaque diuus Augustus optime dixit: "Haterius noster sufflaminandus est": adeo non currere sed decurrere uidebatur. Nec uerborum illi tantum copia sed etiam rerum erat: quotiens uelles eandem rem et quamdiu uelles diceret, aliis totiens figuris, aliis tractationibus, ita ut regi posset nec consumi.

VIII

Regi autem ab ipso non poterat; † alioqui † libertum habebat cui pareret; sic ibat quomodo ille aut concitauerat eum aut refrenauerat. Iubebat eum ille transire, cum aliquem locum diu dixerat: transibat; insistere iubebat eidem loco: permanebat; iubebat epilogum dicere: dicebat. In sua potestate habebat ingenium, in aliena modum.

IX

Diuidere controuersiam putabat ad rem pertinere si illum interrogares, non putabat si audires. Is illi erat ordo quem impetus dederat; non dirigebat se ad declamatoriam legem. Nec uerba custodiebat. Quaedam enim scholae iam quasi obscena refugiunt, nec, si qua sordidiora sunt aut ex cotidiano usu repetita, possunt pati. Ille in hoc scholasticis morem gerebat, ne uerbis calcatis et obsoletis uteretur; sed quaedam antiqua et a Cicerone dicta, a ceteris deinde deserta dicebat, quae ne ille quidem orationis citatissimae cursus poterat abscondere: adeo quidquid insolitum est etiam in turba notabile est.

X

Hoc exempto nemo erat scholasticis nec aptior nec similior, sed dum nihil uult nisi culte, nisi splendide dicere, saepe incidebat in ea quae derisum effugere non possent. Memini illum, cum libertinum reum defenderet, cui obiciebatur quod patroni concubinus fuisset, dixisse: inpudicitia in ingenuo crimen est, in seruo necessitas, in liberto officium. Res in iocos abiit: "non facis mihi officium" et "multum ille huic in officiis uersatur." Ex eo inpudici et obsceni aliquamdiu officiosi uocitati sunt.

XI

Memini et illum contradictionem sic ab illo positam magnam materiam Pollionis Asinii et tunc Cassi Seueri, iocis praebuisse: "at, inquit, inter pueriles condiscipulorum sinus lasciua manu obscena iussisti." Et pleraque huius generis illi obiciebantur. Multa erant quae reprehenderes, multa quae suspiceres, cum torrentis modo magnus quidem sed turbidus flueret. Redimebat tamen uitia uirtutibus et plus habebat quod laudares quam cui ignosceres, sicuti in ea in qua fleuit declamatione.

I

PATER A SEPVLCHRIS A LVXVRIOSO RAPTVS

Amissis quidam tribus liberis cum adsideret sepulchro, a luxurioso adulescente in uicinos hortos abductus est et detonsus coactus conuiuio ueste mutata interesse. Dimissus iniuriarum agit. Numquam lacrimae supprimuntur imperio, immo etiam inritantur. Nulla flendi maior est causa quam flere non posse. Rapuit me qualem in conuiuium puderet uenire, dimisit qualem redire ad sepulchrum puderet. Credo mirari aliquem quod in forum amissis modo liberis ueniam: at ego iam in conuiuio fui. Quousque, inquit, flebis? Est quaedam in ipsis malis miserorum uoluptas et omnis aduersa fortuna habet in querellis leuamentum. Ibi me flere prohibes ubi crudeliter ipse non fleres. Cum miserrimum sit flere, quam infelix sum cui ne hoc quidem licet! Vidi ebriorum sitim et uomentium famem. Quis est iste qui supra flentem patrem censuram lugendi postulat? Proiectus in omnia gulae libidinisque flagitia, omnibus notandus censoribus, saeculo praecepta conponit; scit quantum super amissos tres liberos patri flendum sit, quem si uiueret pater fleret. Senex, orbus, infelix, hoc tantum inter miserias solacium capio, quod miserior esse non possum. Cineres meorum in sepulchro uideo. Magnum solacium est saepius appellare liberorum non responsura nomina. Hic mihi uiuendum est, ne cui de nuptiis, ne cui de liberis cogitanti dirum omen occurram. Cogit flere qui non sinit. In illo conuiuio morari etiam felicis patris esset iniuria.

PARS ALTERA.

Questus prius sum de inhumanitate eorum qui illum propinquitate contingerent: nemo amicus, nemo, inquam, propinquus est? Sed melius illi eius rabiem, ut uideo, nouerant. Erant festo die sodales amicique mecum, quorum unus: "Quid hunc miserum perire patimur? Nemo sibi ipse finem flendi facit; pudet illos desinere, cogi uolunt." Consolarer te diutius, nisi iam et accusare posses.

II

METELLVS CAECATVS

Sacerdos integer sit. Metellus pontifex, cum arderet Vestae templum, dum Palladium rapit oculos perdidit. Sacerdotium illi negatur. Vesta mater, fortasse nullum sacerdotem haberes nisi Metellum habuisses. Sacrorum causam ago, non Metelli: plus illorum interest ne Metellum sacerdotem quam Metelli ne sacerdotium perdat. Non erat tantus Metellus cum illi sacerdotium dedimus. Ciuitas sollicita pendebat; duo periclitabantur quibus nihil habebat populus pretiosius, sacra et Metellus. O faciendum sacerdotem nisi esset! Lex integrum ad animum refert, non ad corpus. Lex hoc aestimari tunc uoluit cum quis peteret, non cum haberet sacerdotium. Habes, Vesta, duplex pontificis tui meritum: seruauit sacra nec uidit.

EXTRA.

Pollio: ante hoc si caecus factus esset, non sustulisset; si postea caecus factus est, uidit.

PARS ALTERA.

Sacerdos non integri corporis quasi mali ominis res uitanda est. Hoc etiam in uictimis notatur, quanto magis in sacerdotibus? Post sacerdotium magis est obseruanda debilitas; non enim sine ira deorum debilitatur sacerdos. Apparet non esse propitios deos sacerdoti quem ne seruati quidem seruant.

EXTRA.

Hunc colorem Gallio non probauit, summo cum honore Metelli adserens contra Metellum agendum, ita ut cogatur cum iudicibus officio pontificum et ipse consulere.

III

EXVL RAPTAE PATER

Inprudentis caedis damnatus quinquennio exulet. Rapta raptoris mortem aut indotatas nuptias optet. Quidam, cum haberet filiam et filium, inprudentis caedis damnatus in exilium abiit. Filia eius rapta est; raptor ad patrem puellae se contulit, impetrauit ab illo ut iuberet filiam nuptias optare et epistulam daret ad filium. Fratre auctore mortem optauit puella. Pater rediit; abdicat filium. Quomodo me excusabo rei publicae, cui duos abstuli, neutrum mea culpa? In altero me fortuna decepit, in altero filius. Filia etiam fratri paruit, filius nec patri. Per humanos, inquit, errores: agnoui preces meas. Potes omnibus, inquit, ostendere hominem quam non possis occidere. Scis me ciuem debere rei publicae: hoc intererit tamen, quod inprudentes occidimus, prudentes seruauimus. Aliquem in exilio infra fortunam meam uidi.

PARS ALTERA.

Inrupit contumeliose tamquam in exulis domum. Peruenit ad patrem, non pepercit eius pudori. At ego querebar quod absenti fecit iniuriam. Non possum ob hoc abdicari quod lege factum est. Non potuisti, pater, de iniuria iudicare quam non noueras. Multa nobis extorquentur quae nolumus scribere. Et tu in ea fortuna eras in qua posses iniuriam accipere, et ille is erat qui etiam in patria facere iniuriam posset. Quia sciebat malam causam suam, egit apud eum qui illam non nouerat. Redit superbus, iubebat nos optare nuptias, cogebat: uidebatur sic et illic coegisse. Aliquid tamen epistulis consecutus est: nemo umquam tardius perit. Collegit ingentem numerum perditorum, expugnauit domum, uexauit puellam: haec tibi raptor non narrauerat.

EXTRA.

Latro aiebat semper inuisum esse qui reum alium pro se subiceret. Non oportere hic deriuari factum in sororis uoluntatem. Qui defendit, inquit, crimen, auditur tamquam reus, qui transfert tamquam accusator. Malo autem loco est qui habet rei fortunam, accusatoris inuidiam. Asinius Pollio dicebat colorem in narratione ostendendum, in argumentis exsequendum: non prudenter facere eos qui in narratione omnia instrumenta coloris consumerent; nam et plus illos ponere quam narratio desiderasset et minus quam probatio.

IV

ARMIS SEPVLCHRI VICTOR

Sepulchri uiolati sit actio. Bellum cum esset in quadam ciuitate, uir fortis in acie armis amissis de sepulchro uiri fortis arma sustulit. Fortiter pugnauit et reposuit. Praemio accepto accusatur sepulchri uiolati. Arma uix contigeram: secuta sunt. Haec si sumo, arma sunt, si relinquo, spolia. Vidisses uere uiolari sepulchrum si illo uenisset hostis. Vterque quod alteri deerat commodauimus: ille uiro arma, ego armis uirum. Res publica multum consecuta est, uir fortis nihil perdidit. Necessitas est, quae nauigia iactu exonerat, necessitas quae ruinis incendia opprimit: necessitas est lex temporis. Quicquam non fit legitime pro legibus? Melius cum ipso sepulchro actum est, in quo notiora sunt iterum arma uictricia. Pro re publica plerumque templa nudantur et in usum stipendii dona conflamus.

PARS ALTERA.

Reum habemus in proelio inertem, in fuga audacem, turpem non minus patrocinio quam crimine. Arma sua perdidit: hoc excusare non poterat nisi aliena rapuisset. Aliena rapuit: hoc excusare non poterat nisi sua perdidisset. Arma uictricia, arma consecrata dis Manibus, arma quae te quoque fecerunt uirum fortem. Reposui, inquit, arma. Gloriatur quod non et illa perdiderit. "Non teneor lege, quia reposui." Tam teneris hercule quam qui uulnerauit aliquem licet uulnus sanauerit, quam qui subripuit aliquid licet reddiderit deprehensus. Non est hoc illi crimen propter uirtutem donandum: iam gratiam uirtuti rettulimus, praemium consecuta est. Aequos esse nos conuenit: unum uirum fortem honorauimus, alterum uindicemus.

V

PRIVIGNVS MEDICVS

Abdicauit quidam filium. Abdicatus medicinae studuit. Cum pater aegrotaret et medici negarent posse sanari, sanauit. Reductus est. Postea aegrotare nouerca coepit; desperauerunt medici. Rogat pater filium ut curet nouercam. Nolentem abdicat. Contradicit. Quo pacto istud euenit, ut abdicatione mea pater aegrotaret, reditu nouerca? Pietati cessere morbi. Medicinam relinquo, multum laboris, multum uigiliarum; adice huc et quod qui sanantur ingrati sunt. Et medicus possum decipi et non possum priuignus excusari. Eundem, inquit, medici morbum esse dicunt; nempe illi qui negauerunt te posse sanari. Ego uero cedo domo si fateris illam sic posse sanari. Timeo fortunam. Imputabitur mihi si quid acciderit. Ecce tu me non posse non credis. Omnes medici negant, et nunc diligentiores fuerunt quia in te decepti sunt. Non sum tantae scientiae quantae uideor: magnis praeceptoribus opus est; ego abdicatus studui. Quaeris quomodo te sanauerim? Non tibi medicus sed filius profui; desiderio laborabas; gratum tibi erat quidquid meis manibus acceperas. Vt primum intraui, recreatus es: quid in te curandum esset aduerti. Haec non eodem morbo laborat. Multa sunt dissimilia: sexus, aetas, animus. Nihil magis aegris prodest quam ab eo curari a quo uolunt. Temerariis remediis graues morbi curantur, quibus uti non audeo in nouerca.

EXTRA.

Non oportet adulescentem quicquam nouercae suscensere; alioqui odit et gaudet. Ferendus est adulescens si se excusat, non est si ulciscitur.

PARS ALTERA.

Lugendum est, flendum est; in hoc me seruasti? Hostis aliquando uulnus sanauit quod fecerat, ob hoc maxime, quia alius sanare non poterat. Negant posse sanari; nemo suscipit. Nemo enim uult curationem filio praeripere.

EXTRA.

Pollio dicebat: inter patres et filios id solum iudex putat licere quod oportet.

VI

INDISCRETI FILIVS ET PRIVIGNVS

Quidam mortua uxore, quae in partu perierat, alteram duxit; puerum rus misit. Ex illa subinde filium sustulit. Vtrumque puerum ruri educauit; post longum tempus redierunt similes. Quaerenti matri uter eius sit, non indicat. Accusatur ab ea malae tractationis. Quid fletis, pueri? Securi estote; non memini. Iam lites sunt, et nondum indicaui. Qualis eris nouerca quae sic fieri cupis? Alter tuus est, alter tui frater est, et si per te licuerit neuter priuignus est. Dum alterius uis esse mater, utriusque es nouerca. Si coegeris, mentiar: non mater sed nouerca decipieris. Hos ipsa noluit natura distingui. Indicarem nisi tam pertinaciter quaereres. "Hic tuus est": quid alterum nouercalibus oculis intueris? "Ille tuus est." ... Vni tibi contigit ut habeas priuignum et non sis nouerca.

PARS ALTERA.

Malae tractationis agit; filius enim rus ablegatus a patre et educatus est sic ut ignotus esse posset et matri. Tibi rediit uterque filius, huic uterque priuignus. Eo crudelius filio caret quo propius accessit. Times huius iniquitatem, cum iniquus ipse magis ames eum cui alterius donare uis matrem quam cui non uis suam reddere.

EXTRA.

Quod ad colorem pertinet uiri, Hispo Romanius et Silo Pompeius hoc usi sunt: nescio et ideo non indico. Quidam miscuerunt et utroque usi dixerunt: nescio, sed etiamsi scirem non indicarem, quod Latro et Cestius. Sed Asinius Pollio neutrum colorem probabat. Si dicit, inquit, "nescio," nulli fidem facit: uxor ipsa non quaereret ab illo nisi ille scire posset. Dici enim contra uirum potest: quaere a nutrice, a paedagogo. Verisimile non est neminem domi esse qui sciat. Ille autem mixtus color utrumque corrumpit, et ignorantis fidem et non indicantis fiduciam. Nam cum dicit "etiamsi scirem non indicarem," efficit ut illum scire iudex putet; cum dicit "nescio," efficit ut uideatur indicare debere si scit. Ipse autem hoc colore usus est, quem aiebat simplicissimum: scio, sed non indico, quia pueris hoc utile est; et tuo filio: magis amaturus sum eum qui matrem uidebitur non habere.

VII

TYRANNICIDA ADVLTER TYRANNI

Tyrannicidae praemium. In adulterio deprehensus a tyranno gladium extorsit tyranno et occidit eum. Petit praemium. Contradicitur. Non fecisset tyrannicidium nisi illum tyrannus armasset. Cuius adulter non fuit qui etiam tyranni fuit? Inputat nobis quod deprehensus in adulterio mori noluit. Tyrannicida uester iure occidi potuit a tyranno. Certamen in pari condicione contractum publica fortuna distraxit. Non innocentior uicit, sed fortior. Tulit secum tyrannus gladium; sic enim occisuri ueniunt. Cur solus ad praemium uenis? Tyrannum certe occidisti cum adultera. Non loricam clipeumue sumpsit, sed tenuem ac perlucidam uestem; perfusus unguento intrauit cubiculum, in quo tyrannum non esse diligenter agnouerat. Tyrannicida noster ne tyrannum inueniret optauit. Ducat tyrannicidam in arcem tyrannus, non uxor, odium, non amor; ascensurus ferat animum, ferat ferrum; eat illo ubi inueniat tyrannum. Omnia honesta opera uoluntas inchoat, occasio perficit. Saepe honorata uirtus est et ubi eam fefellit exitus; scelera quoque, quamuis citra exitum subsederint, puniuntur; nec infelix uirtus amittit gloriae titulum, nec gloriam uirtutis intercipit fortuita felicitas. Numquam maiorum nostrorum prudentia tantis muneribus tyrannicidium emeret si illud etiam libido promitteret. Nouo inauditoque more pugnabant, tyrannicida pro adulterio, tyrannus pro pudicitia. Occidisti tu maritum, fortuna tyrannum. Tyrannum cadere rei publicae uolo: occidat illum ciuis iratus, misceat maledicta uulneribus, qualia in adulterum maritus iacere solet, non qualia in maritum adulter. Ab adulterae osculis ad praemium curris: nolo tyrannicida imitetur antequam occidat tyrannum. Populus Romanus ueneno uinci hostem noluit, proditione noluit. Honorabo subitum tyrannicidium, non honorabo fortuitum, non coactum.

PARS ALTERA.

Non habebas, inquit, ferrum. Quid enim tyranno profuit quod habuit? In eo qui inermis ad tyrannum uenit non uirtus minor est sed periculum maius. Non quaeras quid in arcem tulerim; tyrannicidium detuli. Non est gladius meus; sed manus mea est, sed animus meus est, sed consilium, sed periculum, sed tyrannicidium meum est. Adulterium uocas quo effectum est ne quis timeat adulterium? Diligenter arce munita occasionem requirens temptaui seruos, temptaui amicos; per uxorem solam refulsit occasio. Non putaui adulterium uxorem tyranni polluere, sicut nec homicidium tyrannum occidere. Ferrum in arcem ferre periculosum erat, inuenire facile. Si tyrannum, inquam, inuenero, obuia quaelibet res telum erit. Certe semper secum solet habere ferrum tyrannus. Gladius inter duos fortioris est. Quam sollicitus adulter fui, ne non deprehenderer!

VIII

PATRONVS OPERAS REMISSAS REPETENS

Per uim metumque gesta irrita sint. Bello ciuili patronus uictus et proscriptus ad libertum confugit. Receptus est ab eo et rogatus ut operas remitteret. Remisit consignatione facta. Restitutus indicit operas. Contradicit. Patronus a liberto restitutionem peto. Si pacisci tunc a me uoluisses operas, spopondissem. Bona bello perdidi, ad restitutionem nudus ueni; nunc libertorum operas desidero. Profer tabellas illa proscriptionis tabula crudeliores: persequebatur illa quos uicerat, hae persecutae sunt quos receperant; in illa ultio fuit, in his perfidia; denique illa iam desiit, hae perseuerant. Non mea, inquit, sed aliena uis fuit. Aeque dignus est poena qui ipse uim adhibet et qui ab alio admota ad lucrum suum utitur. In hunc primum incidi et, dum timeo ne offenderem, secutus sum hoc exigentem. Non recepit me, sed inclusit. Nihil est uenali misericordia turpius.

PARS ALTERA.

Nihil tibi opus est potestas: scis tibi illum parere, etiam cum cogi non potest. Quaslibet indicas operas, numquam tamen indices tam periculosas quam indixisti. Habeo iudicia tua; bene de seruo iudicasti: manu misisti; bene de liberto: proscriptus mihi potissimum te commisisti. Si noluissem patronum habere, potui. Vnus ex proscriptis fuisti qui tunc posses etiam rogari. Restitutio tibi proscriptionem remisit, non quidquid in proscriptione gessisti rescidit.

EXTRA.

Omnes inuecti sunt in libertum. Varius Geminus et Otho Iunius egerunt lenius, ut patronus remissurus uideretur operas si obtinuisset. Nam Otho dixit: Sine me iudicio meo uideri remisisse; faciam, remittam. Quid me sic times, tamquam inuitus promiserim? Contra Cestius ait: Tunc eiusmodi utendum coloribus ubi uerendum est ne uideamur rem duram postulare, ubi contra honestam personam promissione iudex molliore fallendus est. Quid in hac persona ueremur et causa nisi hoc unum, quod ex hoc colore metuendum est, ne, si uolumus hoc remittere, et uoluisse uideamur?