I

Si quis uestrum, iudices, aut eorum qui adsunt, forte miratur me, qui tot annos in causis iudiciisque publicis ita sim uersatus ut defenderim multos, laeserim neminem, subito nunc mutata uoluntate ad accusandum descendere, is, si mei consili causam rationemque cognouerit, una et id quod facio probabit, et in hac causa profecto neminem praeponendum mihi esse actorem putabit. Cum quaestor in Sicilia fuissem, iudices, itaque ex ea prouincia decessissem ut Siculis omnibus iucundam diuturnamque memoriam quaesturae nominisque mei relinquerem, factum est uti cum summum in ueteribus patronis multis, tum non nullum etiam in me praesidium suis fortunis constitutum esse arbitrarentur. Quare nunc populati atque uexati cuncti ad me publice saepe uenerunt, ut suarum fortunarum omnium causam defensionemque susciperem. Me saepe esse pollicitum, saepe ostendisse dicebant, si quod tempus accidisset, quo tempore aliquid a me requirerent, commodis eorum me non defuturum. Venisse tempus aiebant non iam ut commoda sua, sed ut uitam salutemque totius prouinciae defenderem; sese iam ne deos quidem in suis urbibus ad quos confugerent habere, quod eorum simulacra sanctissima C. Verres ex delubris religiosissimis sustulisset; quas res luxuries in flagitiis, crudelitas in suppliciis, auaritia in rapinis, superbia in contumeliis efficere potuisset, eas omnis sese hoc uno praetore per triennium pertulisse; rogare et orare ne illos supplices aspernarer quos me incolumi nemini supplices esse oporteret.

II

Tuli grauiter et acerbe, iudices, in eum me locum adduci ut aut eos homines spes falleret qui opem a me atque auxilium petissent, aut ego, qui me ad defendendos homines ab ineunte adulescentia dedissem, tempore atque officio coactus ad accusandum traducerer. Dicebam habere eos actorem Q. Caecilium, qui praesertim quaestor in eadem prouincia post me quaestorem fuisset. Quo ego adiumento sperabam hanc a me posse molestiam demoueri, id mihi erat aduersarium maxime; nam illi multo mihi hoc facilius remisissent si istum non nossent, aut si iste apud eos quaestor non fuisset. Adductus sum, iudices, officio, fide, misericordia, multorum bonorum exemplo, uetere consuetudine institutoque maiorum, ut onus huius laboris atque offici non ex meo, sed ex meorum necessariorum tempore mihi suscipiendum putarem. Quo in negotio tamen illa me res, iudices, consolatur, quod haec quae uidetur esse accusatio mea non potius accusatio quam defensio est existimanda. Defendo enim multos mortalis, multas ciuitates, prouinciam Siciliam totam; quam ob rem, quia mihi unus est accusandus, prope modum manere in instituto meo uideor et non omnino a defendendis hominibus subleuandisque discedere. Quodsi hanc causam tam idoneam, tam inlustrem, tam grauem non haberem, si aut hoc a me Siculi non petissent aut mihi cum Siculis causa tantae necessitudinis non intercederet, et hoc quod facio me rei publicae causa facere profiterer, ut homo singulari cupiditate, audacia, scelere praeditus, cuius furta atque flagitia non in Sicilia solum, sed in Achaia, Asia, Cilicia, Pamphylia, Romae denique ante oculos omnium io maxima turpissimaque nossemus, me agente in iudicium uocaretur, quis tandem esset qui meum factum aut consilium posset reprehendere?

III

Quid est, pro deum hominumque fidem, in quo ego rei publicae plus hoc tempore prodesse possim? Quid est quod aut populo Romano gratius esse debeat, aut sociis exterisque nationibus optatius esse possit, aut saluti fortunisque omnium magis accommodatum sit? Populatae, uexatae, funditus euersae prouinciae, socii stipendiariique populi Romani adflicti, miseri, iam non salutis spem sed solacium exiti quaerunt. Qui iudicia manere apud ordinem senatorium uolunt, queruntur accusatores se idoneos non habere: qui accusare possunt, iudiciorum seueritatem desiderant. Populus Romanus interea, tametsi multis incommodis difficultatibusque adfectus est, tamen nihil aeque in re publica atque illam ueterem iudiciorum uim grauitatemque requirit. Iudiciorum desiderio tribunicia potestas efflagitata est, iudiciorum leuitate ordo quoque alius ad res iudicandas postulatur, iudicum culpa atque dedecore etiam censorium nomen, quod asperius antea populo uideri solebat, id nunc poscitur, id iam populare et plausibile factum est. In hac libidine hominum nocentissimorum, in populi Romani cotidiana querimonia, iudiciorum infamia, totius ordinis offensione, cum hoc unum his tot incommodis remedium esse arbitrarer, ut homines idonei atque integri causam rei publicae legumque susciperent, fateor me salutis omnium causa ad eam partem accessisse rei publicae subleuandae quae maxime laboraret. Nunc quoniam quibus rebus adductus ad causam accesserim demonstraui, dicendum necessario est de contentione nostra, ut in constituendo accusatore quid sequi possitis habeatis. Ego sic intellego, iudices: cum de pecuniis repetundis nomen cuiuspiam deferatur, si certamen inter aliquos sit cui potissimum delatio detur, haec duo in primis spectari oportere, quem maxime uelint actorem esse ii quibus factae esse dicantur iniuriae, et quem minime uelit is qui eas iniurias fecisse arguatur.

IV

In hac causa, iudices, tametsi utrumque esse arbitror perspicuum, tamen de utroque dicam, et de eo prius quod apud uos plurimum debet ualere, hoc est de uoluntate eorum quibus iniuriae factae sunt; quorum causa iudicium de pecuniis repetundis est constitutum. Siciliam prouinciam C. Verres per triennium depopulatus esse, Siculorum ciuitates uastasse, domos exinanisse, fana spoliasse dicitur. Adsunt, queruntur Siculi uniuersi; ad meam fidem, quam habent spectatam iam et cognitam, confugiunt; auxilium sibi per me a uobis atque a populi Romani legibus petunt; me defensorem calamitatum suarum, me ultorem iniuriarum, me cognitorem iuris sui, me actorem causae totius esse uoluerunt. Vtrum, Q. Caecili, hoc dices, me non Siculorum rogatu ad causam accedere, an optimorum fidelissimorumque sociorum uoluntatem apud hos grauem esse non oportere? Si id audebis dicere, quod C. Verres, cui te inimicum esse simulas, maxime existimari uult, Siculos hoc a me non petisse, primum causam inimici tui subleuabis, de quo non praeiudicium, sed plane iudicium iam factum putatur, quod ita percrebruit, Siculos omnis actorem suae causae contra illius iniurias quaesisse. Hoc si tu, inimicus eius, factum negabis" quod ipse, cui maxime haec res obstat, negare non audet, uideto ne nimium familiariter inimicitias exercere uideare. Deinde sunt testes uiri clarissimi nostrae ciuitatis, quos omnis a me nominari non est necesse: eos qui adsunt appellabo, quos, si mentirer, testis esse impudentiae meae minime uellem. Scit is qui est in consilio, C. Marcellus, scit is quem adesse uideo, Cn. Lentulus Marcellinus; quorum fide atque praesidio Siculi maxime nituntur, quod omnino Marcellorum nomini tota illa prouincia adiuncta est. Hi sciunt hoc non modo a me petitum esse, sed ita saepe et ita uehementer esse petitum ut aut causa mihi suscipienda fuerit aut officium necessitudinis repudiandum. Sed quid ego his testibus utor, quasi res dubia aut obscura sit? Adsunt homines ex tota prouincia nobilissimi, qui praesentes uos orant atque obsecrant, iudices, ut in actore causae suae deligendo uestrum iudicium ab suo iudicio ne discrepet. Omnium ciuitatum totius Siciliae legationes adsunt praeter duas ciuitates; quarum duarum si adessent, duo crimina uel maxima minuerentur quae cum his ciuitatibus C. Verri communicata sunt. At enim cur a me potissimum hoc praesidium petiuerunt? Si esset dubium petissent necne, dicerem cur petissent: nunc uero, cum id ita perspicuum sit ut oculis iudicare possitis, nescio cur hoc mihi detrimento esse debeat, si id mihi obiciatur, me potissimum esse delectum. Verum id mihi non sumo, iudices, et hoc non modo in oratione mea non pono, sed ne in opinione quidem cuiusquam relinquo, me omnibus patronis esse praepositum. Non ita est; sed unius cuiusque temporis, ualetudinis, facultatis ad agendum ducta ratio est. Mea fuit semper haec in hac re uoluntas et sententia, quemuis ut hoc mallem de iis qui essent idonei suscipere quam me, me ut mallem quam neminem.

V

Reliquum est iam ut illud quaeramus, cum hoc constet, Siculos a me petisse, ecquid hanc rem apud uos animosque uestros ualere oporteat, ecquid auctoritatis apud uos in suo iure repetundo socii populi Romani, supplices uestri, habere debeant. De quo quid ego plura commemorem? Quasi uero dubium sit quin tota lex de pecuniis repetundis sociorum causa constituta sit; nam ciuibus cum sunt ereptae pecuniae, ciuili fere actione et priuato iure repetuntur. Haec lex socialis est, hoc ius nationum exterarum est, hanc habent arcem, minus aliquanto nunc quidem munitam quam antea, uerum tamen si qua reliqua spes est quae sociorum animos consolari possit, ea tota in hac lege posita est; cuius legis non modo a populo Romano, sed etiam ab ultimis nationibus iam pridem seueri custodes requiruntur. Quis ergo est qui neget oportere eorum arbitratu lege agi quorum causa lex sit constituta? Sicilia tota si una uoce loqueretur, hoc diceret: "Quod auri, quod argenti, quod ornamentorum in meis urbibus, sedibus, delubris fuit, quod in una quaque re beneficio senatus populique Romani iuris habui, id mihi tu, C. Verres, eripuisti atque abstulisti; quo nomine abs te sestertium miliens ex lege repeto". Si uniuersa, ut dixi, prouincia loqui posset, hac uoce uteretur: quoniam id non poterat, harum rerum actorem quem idoneum esse arbitrata est ipsa delegit. In eius modi re quisquam tam impudens reperietur qui ad alienam causam, inuitis iis quorum negotium est, accedere aut adspirare audeat?

VI

Si tibi, Q. Caecili, hoc Siculi dicerent "Te non nouimus, nescimus qui sis, numquam te antea uidimus; sine nos per eum nostras fortunas defendere cuius fides est nobis cognita", nonne id dicerent quod cuiuis probare deberent? Nunc hoc dicunt, utrumque se nosse; alterum se cupere defensorem esse fortunarum suarum, alterum plane nolle. Cur nolint, etiamsi taceant, satis dicunt; uerum non tacent. Tamen iis inuitissimis te offeres? Tamen in aliena causa loquere? Tamen eos defendes qui se ab omnibus desertos potius quam abs te defensos esse malunt? Tamen iis operam tuam pollicebere qui te neque uelle sua causa nec, si cupias, posse arbitrantur? Cur eorum spem exiguam reliquarum fortunarum, quam habent in legis et in iudici seueritate positam, ui extorquere conaris? Cur te interponis inuitissimis iis quibus maxime lex consultum esse uult? Cur, de quibus in prouincia non optime es meritus, eos nunc plane fortunis omnibus conaris euertere? Cur iis ac non modo persequendi iuris sui, sed etiam deplorandae calamitatis adimis potestatem? Nam te actore quem eorum adfuturum putas, quos intellegis non ut per te alium, sed ut per alium aliquem te ipsum ulciscantur laborare?

VII

At enim solum id est, ut me Siculi maxime uelint: alterum illud, credo, obscurum est, a quo Verres minime se accusari uelit. Ecquis umquam tam palam de honore, tam uehementer de salute sua contendit quam ille atque illius amici ne haec mihi delatio detur? Sunt multa quae Verres in me esse arbitratur, quae scit in te, Caecili, non esse; quae cuius modi in utroque nostrum sint, paulo post commemorabo; nunc tantum id dicam quod tacitus tu mihi adsentiare, nullam rem in me esse quam ille contemnat, nullam in te quam pertimescat. Itaque magnus ille defensor et amicus eius tibi suffragatur, me oppugnat; aperte ab iudicibus petit ut tu mihi anteponare, et ait hoc se honeste sine ulla inuidia ac sine ulla offensione contendere. "Non enim", inquit, "Illud peto quod soleo, cum uehementius contendi, impetrare: reus ut absoluatur non peto, sed ut potius ab hoc quam ab illo accusetur, id peto. Da mihi hoc; concede quod facile est, quod honestum, quod non inuidiosum; quod cum dederis, sine ullo tuo periculo, sine infamia illud dederis, ut is absoluatur cuius ego causa laboro". Et ait idem, ut aliquis metus adiunctus sit ad gratiam, certos esse in consilio quibus ostendi tabellas uelit; id esse perfacile; non enim singulos ferre sententias, sed uniuersos constituere; ceratam uni cuique tabellam dari cera legitima, non illa infami ac nefaria. Atque is non tam propter Verrem laborat quam quod eum minime res tota delectat; uidet enim, si a pueris nobilibus, quos adhuc elusit, si a quadruplatoribus, quos non sine causa contempsit semper ac pro nihilo putauit, accusandi uoluntas ad uiros fortis spectatosque homines translata sit, sese in iudiciis diutius dominari non posse.

VIII

Huic ego homini iam ante denuntio, si a me causam hanc uos agi uolueritis, rationem illi defendendi totam esse mutandam, et ita mutandam ut, meliore et honestiore condicione quam qua ipse uult uti, imitetur homines eos quos ipse uidit amplissimos, L. Crassum et M. Antonium, qui nihil se arbitrabantur ad iudicia causasque amicorum praeter fidem et ingenium adferre oportere. Nihil erit quod me agente arbitretur iudicium sine magno multorum periculo posse corrumpi. Ego in hoc iudicio mihi Siculorum causam receptam, populi Romani susceptam esse arbitror, ut mihi non unus homo improbus opprimendus sit, id quod Siculi petiuerunt, sed omnino omnis improbitas, id quod populus Romanus iam diu flagitat, exstinguenda atque delenda sit: in quo ego quid eniti aut quid efficere possim, malo in aliorum spe relinquere quam in oratione mea ponere. Tu uero, Caecili, quid potes? Quo tempore aut qua in re non modo ceteris specimen aliquod dedisti, sed tute tui periculum fecisti? In mentem tibi non uenit quid negoti sit causam publicam sustinere, uitam alterius totam explicare atque eam non modo in animis iudicum, sed etiam in oculis conspectuque omnium exponere, sociorum salutem, commoda prouinciarum, uim legum, grauitatem iudiciorum defendere?

IX

Cognosce ex me, quoniam hoc primum tempus discendi nactus es, quam multa esse oporteat in eo qui alterum accuset; ex quibus si unum aliquod in te cognoueris, ego iam tibi ipse istuc quod expetis mea uoluntate concedam. Primum integritatem atque innocentiam singularem nihil est enim quod minus ferendum sit quam rationem ab altero uitae reposcere eum qui non possit suae reddere. Hic ego de te plura non dicam: unum illud credo omnis animum aduertere, te adhuc a nullis nisi ab Siculis potuisse cognosci; Siculos hoc dicere, cum eidem sint irati cui tu te inimicum esse dicis, sese tamen te actore ad iudicium non adfuturos. Quare negent ex me non audies: hos patere id suspicari quod necesse est. Illi quidem, ut est hominum genus nimis acutum et suspiciosum, non te ex Sicilia litteras in Verrem deportare uelle arbitrantur, sed, quod isdem litteris illius praetura et tua quaestura consignata sit, asportare te uelle ex Sicilia litteras suspicantur. Deinde accusatorem firmum uerumque esse oportet. Eum ego si te putem cupere esse, facile intellego esse non posse. Nec ea dico, quae si dicam tamen infirmare non possis, te, antequam de Sicilia decesseris, in gratiam redisse cum Verre; Potamonem, scribam et familiarem tuum, retentum esse a Verre in prouincia, cum tu decederes; M. Caecilium, fratrem tuum, lectissimum atque ornatissimum adulescentem, non modo non adesse neque tecum tuas iniurias persequi, sed esse cum Verre et cum illo familiarissime atque amicissime uiuere. Sunt et haec et alia in te falsi accusatoris signa permulta, quibus ego nunc non utor: hoc dico, te, si maxime cupias, tamen uerum accusatorem esse non posse. Video enim permulta esse crimina quorum tibi societas cum Verre eius modi est ut ea in accusando attingere non audeas.

X

Queritur Sicilia tota C. Verrem ab aratoribus, cum frumentum sibi in cellam imperauisset, et cum esset tritici modius HS II, pro frumento in modios singulos duodenos sestertios exegisse. Magnum crimen, ingens pecunia, furtum impudens, iniuria non ferenda! Ego hoc uno crimine illum condemnem necesse est: tu, Caecili, quid facies? Vtrum hoc tantum crimen praetermittes an obicies? Si obicies, idne alteri crimini dabis quod eodem tempore in eadem prouincia tu ipse fecisti? Audebis ita accusare alterum ut quo minus tute condemnere recusare non possis? Sin praetermittes, qualis erit tua ista accusatio, quae domestici periculi metu certissimi et maximi criminis non modo sponsionem, uerum etiam mentionem ipsam pertimescat? Emptum est ex senatus consulto frumentum ab Siculis praetore Verre, pro quo frumento pecunia omnis soluta non est. Graue est hoc crimen in Verrem, graue me agente, te accusante nullum; eras enim tu quaestor, pecuniam publicam tu tractabas, ex qua, etiamsi cuperet praetor, tamen ne qua deductio fieret magna ex parte tua potestas erat. Huius quoque igitur criminis te accusante mentio nulla fiet: silebitur toto iudicio de maximis et notissimis illius furtis et iniuriis. Mihi crede, Caecili, non potest in accusando socios uere defendere is qui cum reo criminum societate coniunctus est. Mancipes a ciuitatibus pro frumento pecuniam exegerunt. Quid? Hoc Verre praetore factum est solum? Non, sed etiam quaestore Caecilio. Quid igitur? Daturus es huic crimini quod et potuisti prohibere ne fieret et debuisti, an totum id relinques? Ergo id omnino Verres in iudicio suo non audiet quod, cum faciebat, quem ad modum defensurus esset non reperiebat.

XI

Atque ego haec quae in medio posita sunt commemoro: sunt alia magis occulta furta, quae ille, ut istius, credo, animos atque impetus retardaret, benignissime cum quaestore suo communicauit. Haec tu scis ad me esse delata; quae si uelim proferre, facile omnes intellegent uobis inter uos non modo uoluntatem fuisse coniunctam, sed ne praedam quidem adhuc esse diuisam. Quapropter si tibi indicium postulas dari quod tecum una fecerit, concedo, si id lege permittitur; sin autem de accusatione dicimus, concedas oportet iis qui nullo suo peccato impediuntur quo minus alterius peccata demonstrare possint. Ac uide quantum interfuturum sit inter meam tuamque accusationem. Ego etiam quae tu sine Verre commisisti Verri crimini daturus sum, quod te non prohibuerit, cum summam ipse haberet potestatem: tu contra ne quae ille quidem fecit obicies, ne qua ex parte coniunctus cum eo reperiare. Quid? Illa, Caecili, contemnendane tibi uidentur esse, sine quibus causa sustineri, praesertim tanta, nullo modo potest? Aliqua facultas agendi, aliqua dicendi consuetudo, aliqua in foro, iudiciis, legibus aut ratio aut exercitatio? Intellego quam scopuloso difficilique in loco uerser; nam cum omnis adrogantia odiosa est, tum illa ingeni atque eloquentiae multo molestissima. Quam ob rem nihil dico de meo ingenio; neque est quod possim dicere, neque si esset dicerem; aut enim id mihi satis est quod est de me opinionis, quidquid est, aut, si id parum est, ego maius id commemorando facere non possum.

XII

De te, Caecili, - iam mehercule hoc extra hanc contentionem certamenque nostrum familiariter tecum loquar, - tu ipse quem ad modum existimes uide etiam atque etiam, et tu te collige, et qui sis et quid facere possis considera. Putasne te posse de maximis acerbissimisque rebus, cum causam sociorum fortunasque prouinciae, ius populi Romani, grauitatem iudici legumque susceperis, tot res tam grauis, tam uarias uoce, memoria, consilio, ingenio sustinere? Putasne te posse quae C. Verres in quaestura, quae in legatione, quae in praetura, quae Romae, quae in Italia, quae in Achaia, Asia Pamphyliaque peccarit, ea, quem ad modum locis temporibusque diuisa sint, sic criminibus et oratione distinguere? Putasne posse, id quod in eius modi reo maxime necessarium est, facere ut, quae ille libidinose, quae nefarie, quae crudeliter fecerit, ea aeque acerba et indigna uideantur esse his qui audient atque illis uisa sunt qui senserunt? Magna sunt ea quae dico, mihi crede; noli haec contemnere. Dicenda, demonstranda, explicanda sunt omnia, causa non solum exponenda, sed etiam grauiter copioseque agenda est; perficiendum est, si quid agere aut proficere uis, ut homines te non solum audiant, uerum etiam libenter studioseque audiant. In quo si te multum natura adiuuaret, si optimis a pueritia disciplinis atque artibus studuisses et in his elaborasses, si litteras Graecas Athenis non Lilybaei, latinas Romae non in Sicilia didicisses, tamen esset magnum tantam causam, tam exspectatam, et diligentia consequi et memoria complecti et oratione expromere et uoce ac uiribus sustinere. Fortasse dices: "Quid ergo? Haec in te sunt omnia?" Vtinam quidem essent! Verum tamen ut esse possent magno studio mihi a pueritia est elaboratum. Quodsi ego haec propter magnitudinem rerum ac difficultatem adsequi non potui, qui in omni uita nihil aliud egi, quam longe tu te ab his rebus abesse arbitrare, quas non modo antea numquam cogitasti, sed ne nunc quidem, cum in eas ingrederis, quae et quantae sint suspicari potes?

XIII

Ego qui, sicut omnes sciunt, in foro iudiciisque ita uerser ut eiusdem aetatis aut nemo aut pauci pluris causas defenderint, et qui omne tempus quod mihi ab amicorum negotiis datur in his studiis laboribusque consumam, quo paratior ad usum forensem promptiorque esse possim, tamen ita mihi deos uelim propitios ut, cum illius mihi temporis uenit in mentem quo die citato reo mihi dicendum sit, non solum commoueor animo, sed etiam toto corpore perhorresco. Iam nunc mente et cogitatione prospicio quae tum studia hominum, qui concursus futuri sint, quantam exspectationem magnitudo iudici sit adlatura, quantam auditorum multitudinem infamia C. Verris concitatura, quantam denique audientiam orationi meae improbitas illius factura sit. Quae cum cogito, iam nunc timeo quidnam pro offensione hominum, qui illi inimici infensique sunt, et exspectatione omnium et magnitudine rerum dignum eloqui possim. Tu horum nihil metuis, nihil cogitas, nihil laboras: si quid ex uetere aliqua oratione, "Iouem ego Optimum Maximum", aut "Vellem, si fieri potuisset, iudices", aut aliquid eius modi ediscere potueris, praeclare te paratum in iudicium uenturum arbitraris. Ac si tibi nemo responsurus esset, tamen ipsam causam, ut ego arbitror, demonstrare non posses: nunc ne illud quidem cogitas, tibi cum homine disertissimo et ad dicendum paratissimo futurum esse certamen, quicum modo disserendum, modo omni ratione pugnandum certandumque sit. Cuius ego ingenium ita laudo ut non pertimescam, ita probo ut me ab eo delectari facilius quam decipi putem posse.

XIV

Numquam ille me opprimet consilio, numquam ullo artificio peruertet, numquam ingenio me suo labefactare atque infirmare conabitur; noui omnis hominis petitiones rationesque dicendi; saepe in isdem, saepe in contrariis causis uersati sumus; ita contra me ille dicet, quamuis sit ingeniosus, ut non nullum etiam de suo ingenio iudicium fieri arbitretur. Te uero, Caecili, quem ad modum sit elusurus, quam omni ratione iactaturus, uidere iam uideor; quotiens ille tibi potestatem optionemque facturus sit ut eligas utrum uelis - factum esse necne, uerum esse an falsum - utrum dixeris, id contra te futurum. Qui tibi aestus, qui error, quae tenebrae, di immortales, erunt, homini minime malo! Quid? Cum accusationis tuae membra diuidere coeperit et in digitis suis singulas partis causae constituere? Quid? Cum unum quidque transigere, expedire, absoluere? Ipse proiecto metuere incipies ne innocenti periculum facessieris. Quid? Cum commiserari, conqueri, et ex illius inuidia deonerare aliquid et in te traicere coeperit, commemorare quaestoris cum praetore necessitudinem constitutam, morem maiorum, sortis religionem, poterisne eius orationis subire inuidiam? Vide modo, etiam atque etiam considera. Mihi enim uidetur periculum fore ne ille non modo uerbis te obruat, sed gestu ipso ac motu corporis praestringat aciem ingeni tui, teque ab institutis tuis cogitationibusque abducat Atque huiusce rei iudicium iam continuo uideo futurum. Si enim mihi hodie respondere ad haec quae dico potueris, si ab isto libro, quem tibi magister ludi nescio qui ex alienis orationibus compositum dedit, uerbo uno discesseris, posse te et illi quoque iudicio non deesse et causae atque officio tuo satis facere arbitrabor; sin mecum in hac prolusione nihil fueris, quem te in ipsa pugna cum acerrimo aduersario fore putemus?

XV

Esto, ipse nihil est, nihil potest; at uenit paratus cum subscriptoribus exercitatis et disertis. Est tamen hoc aliquid, tametsi non est satis; omnibus enim rebus is qui princeps in agendo est ornatissimus et paratissimus esse debet. Verum tamen L. Appuleium esse uideo proximum subscriptorem, hominem non aetate sed usu forensi atque exercitatione tironem. Deinde, ut opinor, habet Alienum, hunc tamen a subselliis; qui quid in dicendo posset numquam satis attendi, in clamando quidem uideo eum esse bene robustum atque exercitatum. In hoc spes tuae sunt omnes; hic, si tu eris actor constitutus, totum iudicium sustinebit. Ac ne is quidem tantum contendet in dicendo quantum potest, sed consulet laudi et existimationi tuae, et ex eo quod ipse potest in dicendo aliquantum remittet, ut tu tamen aliquid esse uideare. Vt in actoribus Graecis fieri uidemus, saepe illum qui est secundarum aut tertiarum partium, cum possit aliquanto clarius dicere quam ipse primarum, multum submittere, ut ille princeps quam maxime excellat, sic faciet Alienus; tibi seruiet, tibi lenocinabitur, minus aliquanto contendet quam potest. Iam hoc considerate, cuius modi accusatores in tanto iudicio simus habituri, cum et ipse Alienus ex ea facultate, si quam habet, aliquantum detracturus sit, et Caecilius tum denique se aliquid futurum putet, si Alienus minus uehemens fuerit et sibi primas in dicendo partis concesserit. Quartum quem sit habiturus non uideo, nisi quem forte ex illo grege moratorum, qui subscriptionem sibi postularunt cuicumque uos delationem dedissetis: ex quibus alienissimis hominibus ita paratus uenis ut tibi hospes aliquis sit recipiendus. Quibus ego non sum tantum honorem habiturus ut ad ea quae dixerint certo loco aut singillatim uni cuique respondeam: sic breuiter, quoniam non consulto sed casu in eorum mentionem incidi, quasi praeteriens satis faciam uniuersis.

XVI

Tantane uobis inopia uideor esse amicorum ut mihi non ex his quos mecum adduxerim, sed de populo subscriptor addatur? Vobis autem tanta inopia reorum est ut mihi causam praeripere conemini potius quam aliquos ad columnam Maeniam uestri ordinis reos reperiatis? "Custodem", inquit, "Tullio me adponite". Quid? Mihi quam multis custodibus opus erit, si te semel ad meas capsas admisero? Qui non solum ne quid enunties, sed etiam ne quid auferas custodiendus sis. Sed de isto custode toto sic uobis breuissime respondebo, non esse hos talis uiros commissuros ut ad causam tantam a me susceptam, mihi creditam, quisquam subscriptor me inuito adspirare possit; etenim fides mea custodem repudiat, diligentia speculatorem reformidat. Verum ut ad te, Caecili, redeam, quam multa te deficiant uides: quam multa sint in te quae reus nocens in accusatore suo cupiat esse, profecto iam intellegis. Quid ad haec dici potest? non enim quaero quid tu dicturus sis; uideo mihi non te, sed hunc librum esse responsurum, quem monitor tuus hic tenet; qui si te recte monere uolet, suadebit tibi ut hinc discedas neque mihi uerbum ullum respondeas. Quid enim dices? an id quod dictitas, iniuriam tibi fecisse Verrem? Arbitror; neque enim esset ueri simile, cum omnibus Siculis faceret iniurias, te illi unum eximium cui consuleret fuisse. Sed ceteri Siculi ultorem suarum iniuriarum inuenerunt; tu dum tuas iniurias per te, id quod non potes, persequi conaris, id agis ut ceterorum quoque iniuriae sint impunitae atque inultae; et hoc te praeterit, non id solum spectari solere, qui debeat, sed etiam illud, qui possit ulcisci; in quo utrumque sit, eum superiorem esse, in quo alterutrum, in eo non quid is uelit, sed quid facere possit, quaeri solere. Quodsi ei potissimum censes permitti oportere accusandi potestatem cui maximam C. Verres iniuriam fecerit, utrum tandem censes hos iudices grauius ferre oportere, te ab illo esse laesum, an prouinciam Siciliam esse uexatam ac perditam? Opinor, concedes multo hoc et esse grauius et ab omnibus ferri grauius oportere. Concede igitur ut tibi anteponatur in accusando prouincia; nam prouincia accusat cum is agit causam quem sibi illa defensorem sui iuris, ultorem iniuriarum, actorem causae totius adoptauit.

XVII

At eam tibi C. Verres fecit iniuriam quae ceterorum quoque animos possit alieno incommodo commouere. Minime; nam id quoque ad rem pertinere arbitror, qualis iniuria dicatur quae causa inimicitiarum proferatur. Cognoscite ex me; nam iste eam profecto, nisi plane nihil sapit, numquam proferet. Agonis quaedam est Lilybitana, liberta Veneris Erycinae, quae mulier ante hunc quaestorem copiosa plane et locuples fuit. Ab hac praefectus Antoni quidam symphoniacos seruos abducebat per iniuriam, quibus se in classe uti uelle dicebat. Tum illa, ut mos in Sicilia est omnium Veneriorum et eorum qui a Venere se liberauerunt, ut praefecto illi religionem Veneris nomine obiceret, dixit et se et sua Veneris esse. Vbi hoc quaestori Caecilio, uiro optimo et homini aequissimo, nuntiatum est, uocari ad se Agonidem iubet; iudicium dat statim, SI PARET EAM SE ET SVA VENERIS ESSE DIXISSE. Iudicant recuperatores id quod necesse erat; neque enim erat cuiquam dubium quin illa dixisset. Iste in possessionem bonorum mulieris intrat, ipsam Veneri in seruitutem adiudicat; deinde bona uendit, pecuniam redigit. Ita dum pauca mancipia Veneris nomine Agonis ac religione retinere uult, fortunas omnis libertatemque suam istius iniuria perdidit. Lilybaeum Verres uenit postea; rem cognoscit, factum improbat, cogit quaestorem suum pecuniam, quam ex Agonidis bonis redegisset, eam mulieri omnem adnumerare et reddere. Est adhuc, id quod uos omnis admirari uideo, non Verres, sed Q. Mucius. Quid enim facere potuit elegantius ad hominum existimationem, aequius ad leuandam mulieris calamitatem, uehementius ad quaestoris libidinem coercendam? Summe haec omnia mihi uidentur esse laudanda. Sed repente e uestigio ex homine tamquam aliquo Circaeo poculo factus est Verres; rediit ad se atque ad mores suos; nam ex illa pecunia is magnam partem ad se uertit, mulieri reddidit quantulum uisum est.

XVIII

Hic tu si laesum te a Verre esse dicis, patiar et concedam; si iniuriam tibi factam quereris, defendam et negabo; denique de iniuria quae tibi facta sit neminem nostrum grauiorem iudicem esse oportet quam te ipsum, cui facta dicitur. Si tu cum illo postea in gratiam redisti, si domi illius aliquotiens fuisti, si ille apud te postea cenauit, utrum te perfidiosum an praeuaricatorem existimari mauis? Video esse necesse alterutrum, sed ego tecum in eo non pugnabo quo minus utrum uelis eligas. Quodsi ne iniuriae quidem, quae tibi ab illo facta sit, causa remanet, quid habes quod possis dicere quam ob rem non modo mihi, sed cuiquam anteponare? Nisi forte illud, quod dicturum te esse audio, quaestorem illius fuisse. Quae causa grauis esset, si certares mecum uter nostrum illi amicior esse deberet: in contentione suscipiendarum inimicitiarum ridiculum est putare causam necessitudinis ad inferendum periculum iustam uideri oportere. Etenim si plurimas a tuo praetore iniurias accepisses, tamen eas ferendo maiorem laudem quam ulciscendo mererere; cum uero nullum illius in uita rectius factum sit quam id quod tu iniuriam appellas, hi statuent hanc causam, quam ne in alio quidem probarent, in te iustam ad necessitudinem uiolandam uideri? Qui si summam iniuriam ab illo accepisti, tamen, quoniam quaestor eius fuisti, non potes eum sine ulla uituperatione accusare; si uero non ulla tibi facta est iniuria, sine scelere eum accusare non potes. Quare cum incertum sit de iniuria, quemquam horum esse putas qui non malit te sine uituperatione quam cum scelere discedere?

XIX

Ac uide quid differat inter meam opinionem ac tuam. Tu cum omnibus rebus inferior sis, hac una in re te mihi anteferri putas oportere, quod quaestor illius fueris: ego, si superior omnibus rebus esses, hanc unam ob causam te accusatorem repudiari putarem oportere. Sic enim a maioribus nostris accepimus, praetorem quaestori suo parentis loco esse oportere; nullam neque iustiorem neque grauiorem causam necessitudinis posse reperiri quam coniunctionem sortis, quam prouinciae, quam offici, quam publici muneris societatem. Quam ob rem si iure posses eum accusare, tamen, cum is tibi parentis numero fuisset, id pie facere non posses; cum uero neque iniuriam acceperis et praetori tuo periculum crees, fatearis necesse est te illi iniustum impiumque bellum inferre conari. Etenim ista quaestura ad eam rem ualet, ut elaborandum tibi in ratione reddenda sit quam ob rem qui quaestor eius fueris accuses, non ut ob eam ipsam causam postulandum sit ut tibi potissimum accusatio detur. Neque fere umquam uenit in contentionem de accusando qui quaestor fuisset, quin repudiaretur. Itaque neque L. Philoni in C. Seruilium nominis deferendi potestas est data, neque M. Aurelio Scauro in L. Flaccum, neque Cn. Pompeio in T. Albucium; quorum nemo propter indignitatem repudiatus est, sed ne libido uiolandae necessitudinis auctoritate iudicum comprobaretur. Atque ille Cn. Pompeius ita cum C. Iulio contendit, ut tu mecum; quaestor enim Albuci fuerat, ut tu Verris; Iulius hoc secum auctoritatis ad accusandum adferebat quod, ut hoc tempore nos ab Siculis, sic tum ille ab Sardis rogatus ad causam accesserat. Semper haec causa plurimum ualuit, semper haec ratio accusandi fuit honestissima, pro sociis, pro salute prouinciae, pro exterarum nationum commodis inimicitias suscipere, ad periculum accedere, operam, studium, laborem interponere.

XX

Etenim si probabilis est eorum causa qui iniurias suas persequi uolunt (qua in re dolori suo, non rei publicae commodis seruiunt), quanto illa honestior causa est, quae non solum probabilis uideri sed etiam grata esse debet, nulla priuatim accepta iniuria sociorum atque amicorum populi Romani dolore atque iniuriis commoueri! Nuper cum in P. Gabinium uir fortissimus et innocentissimus L. Piso delationem nominis postularet, et contra Q. Caecilius peteret isque se ueteres inimicitias iam diu susceptas persequi diceret, cum auctoritas et dignitas Pisonis ualebat plurimum, tum illa erat causa iustissima, quod eum sibi Achaei patronum adoptarant. Etenim cum lex ipsa de pecuniis repetundis sociorum atque amicorum populi Romani patrona sit, iniquum est non eum legis iudicique actorem idoneum maxime putari quem actorem causae suae socii defensoremque fortunarum suarum potissimum esse uoluerunt. An quod ad commemorandum est honestius, id ad probandum non multo uideri debet aequius? Vtra igitur est splendidior, utra inlustrior commemoratio, "Accusaui eum cui quaestor fueram, quicum me sors consuetudoque maiorum, quicum me deorum hominumque iudicium coniunxerat", an "Accusaui rogatu sociorum atque amicorum, delectus sum ab uniuersa prouincia qui eius iura fortunasque defenderem?" Dubitare quisquam potest quin honestius sit eorum causa apud quos quaestor fueris, quam eum cuius quaestor fueris accusare? Clarissimi uiri nostrae ciuitatis temporibus optimis hoc sibi amplissimum pulcherrimumque ducebant, ab hospitibus clientibusque suis, ab exteris nationibus, quae in amicitiam populi Romani dicionemque essent, iniurias propulsare eorumque fortunas defendere. M. Catonem illum Sapientem, clarissimum uirum et prudentissimum, cum multis grauis inimicitias gessisse accepimus propter Hispanorum, apud quos consul fuerat, iniurias. Nuper Cn. Domitium scimus M. Silano diem dixisse propter unius hominis Aegritomari, paterni amici atque hospitis, iniurias.

XXI

Neque enim magis animos hominum nocentium res umquam ulla commouit quam haec maiorum consuetudo longo interuallo repetita ac relata, sociorum querimoniae delatae ad hominem non inertissimum, susceptae ab eo qui uidebatur eorum fortunas fide diligentiaque sua posse defendere. Hoc timent homines, hoc laborant, hoc institui atque adeo institutum referri ac renouari moleste ferunt; putant fore ut, si paulatim haec consuetudo serpere ac prodire coeperit, per homines honestissimos uirosque fortissimos, non imperitos adulescentulos aut illius modi quadruplatores leges iudiciaque administrentur. Cuius consuetudinis atque instituti patres maioresque nostros non paenitebat tum cum P. Lentulus, is qui princeps senatus fuit, accusabat M'. Aquilium subscriptore C. Rutilio Rufo, aut cum P. Africanus, homo uirtute, fortuna, gloria, rebus gestis amplissimus, posteaquam bis consul et censor fuerat, L. Cottam in iudicium uocabat. Iure tum florebat populi Romani nomen, iure auctoritas huius imperi ciuitatisque maiestas grauis habebatur. Nemo mirabatur in Africano illo, quod in me nunc, homine paruis opibus ac facultatibus praedito, simulant sese mirari, cum moleste ferunt: "Quid sibi iste uult? Accusatoremne se existimari, qui antea defendere consuerat, nunc praesertim, ea iam aetate, cum aedilitatem petat?" Ego uero et aetatis non modo meae sed multo etiam superioris, et honoris amplissimi puto esse et accusare improbos et miseros calamitososque defendere. Et profecto aut hoc remedium est aegrotae ac prope desperatae rei publicae iudiciisque corruptis et contaminatis paucorum uitio ac turpitudine, homines ad legum defensionem iudiciorumque auctoritatem quam honestissimos et integerrimos diligentissimosque accedere; aut, si ne hoc quidem prodesse poterit, profecto nulla umquam medicina his tot incommodis reperietur. Nulla salus rei publicae maior est quam eos qui alterum accusant non minus de laude, de honore, de fama sua quam illos qui accusantur de capite ac fortunis suis pertimescere. Itaque semper ii diligentissime laboriosissimeque accusarunt qui se ipsos in discrimen existimationis uenire arbitrati sunt.

XXII

Quam ob rem hoc statuere, iudices, debetis, Q. Caecilium, de quo nulla umquam opinio fuerit nullaque in hoc ipso iudicio exspectatio futura sit, qui neque ut ante collectam famam conseruet neque uti reliqui temporis spem confirmet laborat, non nimis hanc causam seuere, non nimis accurate, non nimis diligenter acturum. Habet enim nihil quod in offensione deperdat; ut turpissime flagitiosissimeque discedat, nihil de suis ueteribus ornamentis requiret. A nobis multos obsides habet populus Romanus, quos ut incolumis conseruare, tueri, confirmare ac recuperare possimus, omni ratione erit dimicandum. Habet honorem quem petimus, habet spem quam propositam nobis habemus, habet existimationem multo sudore labore uigiliisque collectam, ut, si in hac causa nostrum officium ac diligentiam probauerimus, haec quae dixi retinere per populum Romanum incolumia ac salua possimus; si tantulum offensum titubatumque sit, ut ea quae singillatim ac diu collecta sunt uno tempore uniuersa perdamus. Quapropter, iudices, uestrum est deligere quem existimetis facillime posse magnitudinem causae ac iudici sustinere fide, diligentia, consilio, auctoritate. Vos si mihi Q. Caecilium anteposueritis, ego me dignitate superatum non arbitrabor: populus Romanus ne tam honestam, tam seueram diligentemque accusationem neque uobis placuisse neque ordini uestro placere arbitretur, prouidete.