I

C. PLINIUS FABATO PROSOCERO SUO S.

Cupis post longum tempus neptem tuam meque una videre. Gratum est utrique nostrum quod cupis; mutuo mehercule. Nam invicem nos incredibili quodam desiderio vestri tenemur, quod non ultra differemus. Atque adeo iam sarcinulas alligamus, festinaturi quantum itineris ratio permiserit. Erit una, sed brevis mora: deflectemus in Tuscos, non ut agros remque familiarem oculis subiciamus (id enim postponi potest) sed ut fungamur necessario officio. Oppidum est praediis nostris vicinum, nomen Tiferni Tiberini, quod me paene adhuc puerum patronum cooptavit: tanto maiore studio, quanto minore iudicio adventus meos celebrat, profectionibus angitur, honoribus gaudet. In hoc ego ut referrem gratiam (nam vinci in amore turpissimum est) templum mea pecunia exstruxi; cuius dedicationem, cum sit paratum, differre longius irreligiosum est. Erimus ergo ibi dedicationis die, quem epulo celebrare constitui. Subsistemus fortasse et sequenti; sed tanto magis iam ipsam corripiemus. Contingat modo te filiamque tuam fortes invenire! Nam hilares certum est, si nos incolumes receperitis. Vale.

II

PLINIUS CLEMENTI SUO S.

Regulus filium amisit; hoc uno malo indignus, quod nescio an malum putet. Erat puer acris ingenii, sed ambigui: tui tamen posset recta sectari, si patrem non referret. Hunc Regulus emancipavit, ut heres matris exsisteret. Mancipatum (ita vulgo ex moribus hominis loquebantur) foeda et insolita parentibus indulgentiae simulatione captabat. Incredibile est; sed Regulum cogita. Amissum tamen luget insane. Habebat puer mannulos multos et iunctos et solutos: habebat canes maiores minoresque; habebat luscinias, psittacos, merulas; omnes Regulus circa rogum trucidavit. Nec dolor erat ille, sed ostentatio doloris. Convenitur ad eum mira celebritate. Cuncti detestantur, oderunt, et, quasi probent, quasi diligant, cursant, frequentant; utque breviter quod sentio enuntiem, in Regulo demerendo, Regulum imitantur. Tenet se trans Tiberim in hortis, in quibus latissimum solum porticibus immensis, ripam statuis suis occupavit: ut est in summa avaritia sumptuosus, in summa infamia gloriosus. Vexat ergo civitatem insaluberrimo tempore; et quod vexat, solacium putat. Dicit se velle ducere uxorem: hoc quoque, sicut alia, perverse. Audies brevi nuptias lugentis, nuptias senis: quorum alterum immaturum, alterum serum est. Unde hoc augurer quaeris? Non quia affirmat ipse (quo mendacius nihil est) sed quia certum est Regulum esse facturum quicquid fieri non oportet. Vale.

III

PLINIUS ANTONINO SUO S.

Quod semel atque iterum consul fuisti, similis antiquis; quod proconsul Asiae, qualis ante te, qualis post te vix unus aut alter (non sinit enim me verecundia tua dicere "nemo") quod sanctitate, quod auctoritate, aetate quoque princeps civitatis, est quidem venerabile et pulchrum: ego tamen te vel magis in remissionibus miror. Nam severitatem istam pari iucunditate condire, summaeque gravitati tantum comitatis adiungere, non minus difficile quam magnum est. Id tu cum incredibili quadam suavitate sermonum, tum vel praecipue stilo assequeris. Nam et loquenti tibi illa Homerici senis mella profluere, et quae scribis complere apes floribus et innectere videntur. Ita certe sum affectus ipse cum Graeca epigrammata tua, cum iambos proxime legerem. Quantum ibi humanitatis, venustatis! Quam dulcia illa! Quam antiqua! Quam arguta! Quam recta! Callimachum me, vel Herodem, vel si quid his melius, tenere credebam; quorum tamen neuter utrumque aut absolvit aut attigit. Hominemque Romanum tam Graece loqui? Non, me dius fidius, ipsas Athenas tam Atticas dixerim. Quid multa? Invideo Graecis, quod illorum lingua scribere maluisti. Neque enim coniectura eget quid sermone patrio exprimere possis, cum hoc insiticio et inducto tam praeclara opera perfeceris. Vale.

IV

PLINIUS SOSSIO SUO S.

Calvisium Nepotem validissime diligo, virum industrium, rectum, disertum, quod apud me vel potissimum est. Idem C. Calvisium, contubernalem meum, amicum tuum, arta propinquitate complectitur: est enim filius sororis. Hunc rogo semestri tribunatu splendidiorem et sibi et avunculo suo facias. Obligabis me, obligabis Calvisium nostrum, obligabis ipsum, non minus idoneum debitorem, quam nos putas. Multa beneficia in multos contulisti: ausim contendere, nullum te melius, aeque bene vix unum aut alterum collocasse. Vale.

V

PLINIUS SPARSO SUO S.

Aeschinem aiunt petentibus Rhodiis legisse orationem suam, deinde Demosthenis, summis utramque clamoribus. Quod tantorum virorum contigisse scriptis non miror, cum orationem meam proxime doctissimi homines hoc studio, hoc assensu, hoc etiam labore per biduum audierint: quamvis hanc intentionem eorum nulla hinc et inde collatio, nullum quasi certamen accenderet. Nam Rhodii cum ipsis orationum virtutibus, tum etiam comparationis aculeis excitabantur: nostra oratio sine aemulationis gratia probabatur. An merito, scies cum legeris librum; cuius amplitudo non sinit me longiore epistula praeloqui. Oportet enim nos in hac certe, in qua possumus, breves esse, quo sit excusatius, quod librum ipsum, non tamen ultra causae amplitudinem, extendimus. Vale.

VI

PLINIUS NASONI SUO S.

Tusci grandine excussi, in regione transpadana summa abundantia, sed par vilitas nuntiatur: solum mihi Laurentinum meum in reditu. Nihil quidem ibi possideo praeter tectum et hortum, statimque arenas: solum tamen mihi in reditu. Ibi enim plurimum scribo: nec agrum (quem non habeo) sed ipsum me studiis excolo; ac iam possum tibi, ut aliis in locis horreum plenum, sic ibi scrinium ostendere. Igitur tu quoque, si certa et fructuosa praedia concupiscis, aliquid in hoc litore para. Vale.

VII

PLINIUS LEPIDO SUO S.

Saepe tibi dico inesse vim Regulo. Mirum est quam efficiat, in quod incubuit. Placuit ei lugere filium: luget ut nemo. Placuit statuas eius et imagines quam plurimas facere: hoc omnibus officinis agit. Illum coloribus, illum cera, illum aere, illum argento, illum auro, ebore, marmore effingit. Ipse vero et nuper, adhibito ingenti auditorio, librum de vita eius recitavit, de vita pueri recitavit: tamen eundem librum in exemplaria transcriptum mille per totam Italiam provinciasque dimisit.. Scripsit publice, ut a decurionibus eligeretur vocalissimus aliquis ex ipsis, qui legeret eum populo: factum est. Hanc ille vim (seu quo alio nomine vocanda est intentio quicquid velis obtinendi) si ad potiora vertisset, quantum boni efficere potuisset? Quamquam minor vis bonis quam malis inest; ac sicut amathia men thrasos, logismos de oknon ferei, ita recta ingenia debilitat verecundia, perversa confirmat audacia. Exemplo est Regulus. Imbecillum latus, os confusum, haesitans lingua, tardissima inventio, memoria nulla: nihil denique praeter ingenium insanum: et tamen eo impudentia ipsoque illo furore pervenit ut a plurimis orator habeatur. Itaque Herennius Senecio mirifice Catonis illud de oratore in hunc e contrario vertit: Orator est vir malus dicendi imperitus. Non mehercule Cato ipse tam bene verum oratorem, quam hic Regulum expressit. Habesne quo tali epistulae parem gratiam referas? Habes, si scripseris num aliquis in municipio vestro ex sodalibus meis, num etiam ipse tu hunc luctuosum Reguli librum, ut circulator, in foro legeris, eparas scilicet, ut ait Demosthenes, ten phonen, kai gegethos, kai laryggizon. Est enim tam ineptus, ut risum magis possit exprimere quam gemitum. Credas non de puero scriptum, sed a puero. Vale.

VIII

PLINIUS ARRIANO SUO S.

Gratularis mihi quod acceperim auguratum: iure gratularis; primum, quod gravissimi principis iudicium in minoribus etiam rebus consequi pulchrum est; deinde quod sacerdotium ipsum cum priscum et religiosum, tum hoc quoque sacrum plane et insigne est, quod non adimitur viventi. Nam alia, quamquam dignitate propemodum paria, ut tribuuntur, sic auferuntur: in hoc fortunae hactenus licet, ut dari possit. Mihi vero etiam illud gratulatione videtur, quod successi Iulio Frontino principi viro, qui me nominationis die per hos continuos annos inter sacerdotes nominabat, tamquam in locum suum cooptaret: quod nunc eventus ita comprobavit, ut non fortuitum videretur. Te quidem (ut scribis) ob hoc maxime delectat auguratus meus, quod Marcus Tullius augur fuit. Laetaris enim quod honoribus eius insistam, quem aemulari in studiis cupio. Sed utinam ut sacerdotium idem et consulatum multo etiam iuvenior quam ille sum consecutus, ita senex saltem ingenium eius aliqua ex parte assequi possim! Sed nimirum quae sunt in manu hominum, ea et mihi et multis contigerunt. Illud vero ut adipisci arduum, sic etiam sperare nimium est, quod dari non nisi a diis potest. Vale.

IX

PLINIUS URSO SUO S.

Causam per hos dies dixit Iulius Bassus, homo laboriosus et adversis suis clarus. Accusatus est sub Vespasiano a privatis duobus: ad senatum remissus, diu pependit; tandem absolutus vindicatusque est. Titum timuit, ut Domitiani amicus; a Domitiano relegatus est; revocatus a Nerva, sortitusque Bithyniam, rediit reus. Accusatus non minus acriter quam fideliter defensus, varias sententias habuit, plures tamen quasi mitiores. Egit contra eum Pomponius Rufus, vir paratus et vehemens. Rufo successit Theophanes, unus ex legatis, fax accusationis et origo. Respondi ego. Nam mihi Bassus iniunxerat ut totius defensionis fundamenta iacerem; dicerem de ornamentis suis, quae illi et ex generis claritate et ex periculis ipsis magna erant; dicerem de conspiratione delatorum, quam in senatu habebant; dicerem causas, quibus factiosissimum quemque, ut illum ipsum Theophanem, offendisset. Eundem me voluerat occurrere crimini, quo maxime premebatur: in aliis enim, quamvis auditu gravioribus, non absolutionem modo, verum etiam laudem merebatur. Hoc illum onerabat, quod homo simplex et incautus quaedam a provincialibus, ut amicus, acceperat. Nam fuerat in provincia eadem quaestor. Haec accusatores furta, rapinas, ipse munera vocabat: sed lex munera quoque accipi vetat. Hic ego quid agerem? Quod iter defensionis ingrederer? Negarem? Verebar ne plane furtum videretur, quod confiteri timerem. Praeterea rem manifestam infitiari, augentis erat crimen, non diluentis; praesertim cum reus ipse nihil integrum advocatis reliquisset. Multis enim, atque etiam principi dixerat, sola se munuscula, dumtaxat natali suo aut Saturnalibus accepisse, et plerisque misisse. Veniam ego peterem? Iugulassem reum, quem ita deliquisse concederem, ut servari, nisi venia, non posset. Tamquam recte factum tuerer? Non illi profuissem, sed ipse impudens exstitissem. In hac difficultate placuit medium quiddam tenere. Videor tenuisse. Actionem meam, ut proelia solet, nox diremit. Egeram horis tribus et dimidia; supererat sesquihora. Nam cum lege accusator sex horas, novem reus accepisset, ita diviserat tempus reus inter me et eum qui dicturus post erat, ut ego quinque horis, ille reliquis uteretur. Mihi successus actionis silentium finemque suadebat. Temerarium est enim secundis non esse contentum. Ad hoc verebar ne me corporis vires iterato labore desererent, quem difficilius est repetere quam iungere. Erat etiam periculum ne reliqua actio mea et frigus ut disposita et taedium ut resumpta pateretur. Ut enim faces ignem assidua concussione custodiunt, dimissum aegerrime reparant, sic et dicentis calor et audientis intentio continuatione servatur, intercapedine et quasi remissione languescit. Sed Bassus multis precibus, paene etiam lacrimis obsecrabat implerem meum tempus. Parui utilitatemque eius praetuli meae. Bene cessit: inveni ita erectos animos senatus, ita recentes, ut priore actione incitati magis quam satiati viderentur. Successit mihi Lucceius Albinus tam apte, ut orationes nostrae varietatem duarum, contextum unius habuisse credantur. Respondit Herennius Pollio instanter et graviter. Deinde Theophanes rursus. Fecit enim hoc quoque, ut cetera, impudentissime, quod post duos et consulares et disertos tempus sibi et quidem laxius vindicavit. Dixit in noctem, atque etiam nocte, illatis lucernis. Postero die egerunt pro Basso Homullus et Fronto, mirifice: quartum diem approbationes occupaverunt. Censuit Baebius Macer, consul designatus, lege repetundarum Bassum teneri: Caepio Hispo, salva dignitate, iudices dandos. Uterque recte. Qui fieri potest, inquis, cum tam diversa censuerint? Quia scilicet et Macro, legem intuenti, consentaneum fuit damnare eum qui contra legem munera acceperat; et Caepio, cum putaret licere senatui, sicut licet, et mitigare leges et intendere, non sine ratione veniam dedit facto, vetito quidem, non tamen inusitato. Praevaluit sententia Caepionis; quin immo consurgenti ei ad censendum acclamatum est, quod solet residentibus. Ex quo potes aestimare quanto consensu sit exceptum cum diceret, quod tam favorabile fuit cum dicturus videretur. Sunt tamen ut in senatu, ita in civitate, in duas partes hominum iudicia divisa. Nam quibus sententia Caepionis placuit, sententiam Macri ut duram rigidamque reprehendunt; quibus Macri, illam alteram dissolutam atque etiam incongruentem vocant. Negan enim congruens esse retinere in senatu, cui iudices dederis. Fuit et tertia sententia: Valerius Paulinus assensus Caepioni hoc amplius censuit, referendum de Theophane, cum legationem renuntiasset. Arguebatur enim multa in accusatione fecisse, quae illa ipsa lege, qua Bassum accusaverat, tenerentur. Sed hanc sententiam consules (quamquam maximae parti senatus mire probabatur) non sunt prosecuti. Paulinus tamen et iustitiae famam et constantiae tulit. Misso senatu, Bassus magna hominum frequentia, magno clamore, magno gaudio exceptus est. Fecerat eum favorabilem renovata discriminum vetus fama, notumque periculis nomen et in procero corpore maesta et squalida senectus. Habebis hanc interim epistulam ut prodromon; exspectabis orationem plenam onustamque; exspectabis diu; neque enim leviter et cursim, ut de re tanta, retractanda est. Vale.

X

PLINIUS SABINO SUO S.

Scribis mihi Sabinam, quae nos reliquit heredes, Modestum servum suum nusquam liberum esse iussisse: eidem tamen sic adscripsisse legatum: "Modesto, quem liberum esse iussi." Quaeris quid sentiam? Contuli cum peritis iuris. Convenit inter omnes nec libertatem deberi, quia non sit data; nec legatum, quia servo suo dederit. Sed mihi manifestus error videtur; ideoque puto nobis, quasi scripserit Sabina, faciendum quod ipsa scripsisse se credidit. Confido accessurum te sententiae meae, cum religiosissime soleas custodire defunctorum voluntatem, quam bonis heredibus intellexisse pro iure est. Neque enim minus apud nos honestas quam apud alios necessitas valet. Moretur ergo in libertate sinentibus nobis, fruatur legato, quasi omnia diligentissime caverit. Cavit enim quae heredes bene elegit. Vale.

XI

PLINIUS MINICIANO SUO S.

Audistine Valerium Licinianum in Sicilia profiteri? Nondum te puto audisse; est enim recens nuntius. Praetorius hic modo inter eloquentissimos causarum actores habebatur; nunc eo decidit ut exsul de senatore, rhetor de oratore fieret. Itaque ipse in praefatione dixit dolenter et graviter: "Quos tibi, fortuna, ludos facis! Facis enim de professoribus senatores, de senatoribus professores". Cui sententiae tantum bilis, tantum amaritudinis inest, ut mihi videatur ideo professus, ut hoc diceret. Idem, cum Graeco pallio amictus intrasset (carent enim togae iure, quibus aqua et igni interdictum est), postquam se composuit circumspexitque habitum suum "Latine" inquit, "declamaturus sum". Dices: "Tristia et miseranda!" Dignum tamen illum, qui haec ipsa studia incesti scelere maculaverit! Confessus est quidem incestum: sed incertum utrum quia verum erat, an quia graviora metuebat, si negasset. Fremebat enim Domitianus, aestuabatque ingenti invidia destitutus. Nam cum Corneliam Vestalium maximam defodere vivam concupisset, ut qui illustrari saeculum suum eiusmodi exemplo arbitraretur, pontificis maximi iure, seu potius immanitate tyranni, licentia domini, reliquos pontifices non in regiam, sed in Albanam villam convocavit: nec minore scelere quam quod ulcisci videbatur, absentem inauditamque damnavit incesti; cum ipse fratris filiam incesto non polluisset solum, verum etiam occidisset. Nam vidua abortu periit. Missi statim pontifices, qui defodiendam necandamque curarent. Illa nunc ad Vestam, nunc ad ceteros deos manus tendens, multa, sed hoc frequentissime clamitabat: "Me Caesar incestam putat, qua sacra faciente vicit, triumphavit." Blandiens haec, an irridens, ex fiducia sui an ex contemptu principis dixerit, dubium est. Dixit, donec ad supplicium, nescio an innocens, certe tamquam innocens ducta est. Quin etiam, cum in illud subterraneum cubiculum demitteretur, haesissetque descendenti stola, vertit se ac recollegit; cumque ei carnifex manum daret, aversata est et resiluit, foedumque contactum, quasi plane a casto puroque corpore, novissima sanctitate reicit omnibusque numeris pudoris pollen pronoian eichen euschemos pesein. Praeterea Celer eques Romanus, cui Cornelia obiciebatur, cum in comitio virgis caederetur, in hac voce perstiterat: "Quid feci? Nihil feci!" Ardebat ergo Domitianus et crudelitatis et iniquitatis infamia. Arripit Licinianum, quod in agris suis occultasset Corneliae libertam. Ille ab iis quibus erat curae praemonetur, si comitium et virgas pati nollet, ad confessionem confugeret, quasi ad veniam: fecit. locutus est pro absente Herennius Senecio tale quiddam, quale est illud keitai Patroklos. Ait enim: "Ex advocato nuntius factus sum. Recessit Licinianus." Gratum hoc Domitiano, adeo quidem ut gaudio proderetur, diceretque: "Absolvit nos Licinianus". Adiecit etiam non esse verecundiae eius instandum: ipsi vero permisit, si qua posset ex rebus suis raperet, antequam bona publicarentur; exsiliumque molle, velut praemium, dedit. Ex quo tamen postea clementia Nervae translatus est in Siciliam, ubi nunc profitetur, seque de fortuna praefationibus vindicat. Vides quam obsequenter parem tibi, qui non solum res urbanas, verum etiam peregrinas tam sedulo scribo, ut altius repetam. Et sane putabam te, quia tunc abfuisti, nihil aliud de Liciniano audisse quam relegatum ob incestum. Summam enim rerum nuntiat fama, non ordinem. Mereor ut vicissim qui in oppido tuo, quid in finitimis agatur (solent enim quaedam notabilia incidere) perscribas; denique quicquid voles, dummodo non minus longa epistula nunties. Ego non paginas tantum, sed etiam versus syllabasque numerabo. Vale.

XII

PLINIUS ARRIANO SUO S.

Amas Egnatium Marcellinum, atque etiam mihi saepe commendas: amabis magis commendabisque, si cognoveris recens eius factum. Cum in provinciam quaestor exisset, scribamque qui forte obtigerat ante legitimum tempus salarii amisisset, quod acceperat scribae daturus, intellexit et statuit subsidere apud se non oportere. Itaque reversus Caesarem, deinde, Caesare auctore, senatum consuluit quid fieri de salario vellet. Parva quaestio, sed tamen quaestio. Heredes scribae sibi, praefecti aerarii populo vindicabant. Acta causa est: dixit heredum advocatus, deinde populi: uterque percommode. Caecilius Strabo aerario censuit inferendum; Baebius Macer heredibus dandum. Obtinuit Strabo. Tu lauda Marcellinum, ut ego statim feci. Quamvis enim abunde sufficiat illi, quod est et a principe et a senatu probatus, gaudebit tamen testimonio tuo. Omnes enim, qui gloria famaque ducuntur, mirum in modum assensio et laus a minoribus etiam profecta delectat. Te vero Marcellinus ita reveretur, ut iudicio tuo plurimum tribuat. Accedit his, quod si cognoverit factum suum isto usque penetrasse, necesse est laudis suae spatio et cursu et peregrinatione laetetur. Etenim homines iuvat gloria lata quam magna. Vale.

XIII

PLINIUS TACITO SUO S.

Salvum te in urbem venisse gaudeo. Venisti autem, si quando alias, nunc maxime mihi desideratus. Ipse pauculis adhuc diebus in Tusculano commorabor, ut opusculum quod est in manibus, absolvam. Vereor enim ne, si hanc intentionem iam in fine intermisero, aegre resumam. Interim, ne quid festinationi meae pereat, quod sum praesens petiturus, hac quasi praecursoria epistula rogo. Sed prius accipe causas rogandi, deinde ipsum quod peto. Proxime cum in patria mea fui, venit ad me salutandum municipis mei filius praetextatus. Huic ego "Studes?" inquam. Respondit: "Etiam." "Ubi?" "Mediolani." "Cur non hic?" Et pater eius (erat enim una, atque etiam ipse adduxerat puerum): "Quia nullos hic praeceptores habemus." "Quare nullos? Nam vehementer intererat vestra qui patres estis - et opportune complures patres audiebant - liberos vestros hic potissimum discere." Ubi enim aut iucundius morarentur quam in patria, aut pudicius continerentur quam sub oculis parentum? Aut minore sumptu quam domi? Quantulum est ergo collata pecunia conducere praeceptores? Quodque nunc in habitationes, in viatica, in ea quae peregre emuntur (omnia autem peregre emuntur) impenditis, adicere mercedibus? Atque adeo ego, qui nondum liberos habeo, paratus sum pro re publica nostra, quasi pro filia vel parente, tertiam partem eius quod conferre vobis placebit dare. Totum etiam pollicerer, nisi timerem ne hoc munus meum quandoque ambitu corrumperetur; ut accidere multis in locis video, in quibus praeceptores publice conducuntur. Huic vitio uno remedio occurri potest, si parentibus solis ius conducendi relinquatur, iisdemque religio recte iudicandi necessitate collationis addatur. Nam qui fortasse de alieno negligentes, certe de suo diligentes erunt; dabuntque operam ne a me pecuniam non nisi dignus accipiat, si accepturus et ab ipsis erit. Proinde consentite, conspirate, maioremque animum ex meo sumite, qui cupio esse quam plurimum quod debeam conferre. Nihil honestius praestare liberis vestris, nihil gratius patriae potestis. Educentur hic qui hic nascuntur; statimque ab infantia natale solum amare, frequentare consuescant. Atque utinam tam claros praeceptores inducatis, ut finitimis oppidis studia hinc petantur, utque nunc liberi vestri aliena in loca, ita mox alieni in hunc locum confluant! Haec putavi altius et quasi a fonte repetenda; quo magis scires quam gratum mihi foret, si susceperis quod iniungo. Iniungo autem, et pro rei magnitudine rogo, ut ex copia studiosorum, quae ad te ex admiratione ingenii tui convenit, circumspicias praeceptores quos sollicitare possimus: sub ea tamen conditione, ne cui fidem meam obstringam. Omnia enim libera parentibus servo. Illi iudicent, illi eligant: ego mihi curam tantum et impendium vindico. Proinde si quis fuerit repertus qui ingenio suo fidat, eat illuc ea lege ut hinc nihil aliud certum quam fiduciam suam ferat. Vale.

XIV

PLINIUS PATERNO SUO S.

Ut fortasse orationem, ut soles, et flagitas et exspectas: at ego quasi ex aliqua peregrina delicataque merce lusus meos tibi prodo. Accipies cum hac epistula hendecasyllabos nostros, quibus nos in vehiculo, in balineo, inter coenam oblectamus otium temporis. His iocamur, ludimus, amamus, dolemus, querimur, irascimur: describimus aliquid modo pressius, modo elatius; atque ipsa varietate tentamus efficere ut alia aliis, quaedam fortasse omnibus placeant. Ex quibus tamen si nonnulla tibi petulantiora paulo videbuntur, erit eruditionis tuae cogitare summos illos et gravissimos viros, qui talia scripserunt, non modo lascivia rerum, sed ne verbis quidem nudis abstinuisse: quae nos refugimus, non quia severiores (unde enim?) sed quia timidiores sumus. Scimus alioquin huius opusculis illam esse verissimam legem quam Catullus expressit:

nam castum esse decet pium poetam

ipsum, versiculos nihil necesse est;

qui tunc denique habent salem et leporem,

si sunt molliculi et parum pudici.

Ego quanti faciam iudicium tuum, vel ex hoc potes aestimare, quod malui omnia a te pensitari quam electa laudari. Et sane quae sunt commodissima, desinunt videri, cum paria esse coeperunt. Praeterea sapiens subtilisque lector non debet diversis conferre diversa, sed singula expendere, nec deterius alio putare, quod est in suo genere perfectum. Sed quid ego plura? Nam longiore praefatione vel excusare vel commendare ineptias, ineptissimum est. Unum illud praedicendum videtur, cogitare me has nugas meas ita inscribere, Hendecasyllabi, qui titulus sola metri lege constringitur. Proinde sive epigrammata, sive idyllia, sive eclogas, sive (ut multi) poematia, seu quod aliud vocare malueris, licebit voces: ego tantum hendecasyllabos praesto. A simplicitate tua peto quod de libello meo dicturus es aliis, mihi dicas; neque est difficile quod postulo. Nam si hoc opusculum nostrum aut potissimum esset, aut solum, fortasse posset durum videri dicere: "Quaere quod agas"; molle et humanum est: "Habes quod agas". Vale.

XV

PLINIUS FUNDANO SUO S.

Si quid omnino hoc certe iudicio facio, quod Asinium Rufum singulariter amo. Est homo eximius et bonorum amantissimus. Cur enim non me quoque inter bonos numerem? Idem Cornelium Tacitum (scis quem virum) arta familiaritate complexus est. Proinde si utrumque nostrum probas, de Rufo quoque necesse est idem sentias, cum sit ad connectendas amicitias vel tenacissimum vinculum morum similitudo. Sunt ei liberi plures. Nam in hoc quoque functus est optimi civis officio, quod fecunditate uxoris large frui voluit eo saeculo, quo plerisque etiam singulos filios orbitatis praemia graves faciunt: quibus ille despectis, avi quoque nomen assumpsit. Est enim avus, et quidem ex Saturio Firmo, quem diliges ut ego si, ut ego, propius inspexeris. Haec eo pertinent ut scias quam copiosam, quam numerosam domum uno beneficio sis obligaturus: ad quod petendum, voto primum, deinde bono quodam omine adducimur. Optamus enim tibi, ominamurque in proximum annum consulatum. Ita nos virtutes tuae, ita iudicia principis augurari volunt. Concurrit autem ut sit eodem anno quaestor maximus ex liberis Rufi, Asinius Bassus, iuvenis (nescio an dicam, quod me pater et sentire et dicere cupit, adulescentis verecundia vetat) ipso patre melior. Difficile est ut mihi de absente credas, quamquam credere soles omnia, tantum in illo industriae, probitatis, eruditionis, ingenii, studii, memoriae denique esse, quantum expertus invenies. Vellem tam ferax saeculum bonis artibus haberemus, ut aliquos Basso praeferre deberes: tum ego te primus hortarer moneremque circumferres oculos, ac diu pensitares quem potissimum eligeres. Nunc vero - sed nihil volo de amico meo arrogantius dicere; hoc solum dico, dignum esse iuvenem quem more maiorum in filii locum assumas. Debent autem sapientes viri, ut tu, tales quasi liberos a re publica accipere, quales a natura solemus optare. Decorus erit tibi consuli quaestor patre praetorio, propinquis consularibus: quibus, iudicio ipsorum, quamquam adulescentulus adhuc, iam tamen invicem ornamento est. Proinde indulge precibus meis, obsequere consilio; et ante omnia, si festinare videor, ignosce: primum quia votis suis amor plerumque praecurrit; deinde quod in ea civitate, in qua omnia quasi ab occupantibus aguntur, quae legitimum tempus exspectant, non matura, sed sera sunt; in summa, quod rerum quas assequi cupias praesumptio ipsa iucunda est. Revereatur iam te Bassus ut consulem; tu dilige eum ut quaestorem; nos denique, utriusque vestrum amantissimi, duplici laetitia perfruamur. Etenim cum sic te, sic Bassum diligamus , ut et illum cuiuscumque et tuum quemcumque quaestorem in petendis honoribus omni ope, labore, gratia simus iuvaturi, perquam iucundum nobis erit, si in eundem iuvenem studium nostrum et amicitiae meae et consulatus tui ratio contulerit; si denique precibus meis tu potissimum adiutor accesseris, cuius et suffragio senatus libentissime indulgeat, et testimonio plurimum credat. Vale.

XVI

PLINIUS PAULINO SUO S.

Gaude meo, gaude tuo, gaude etiam publico nomine. Adhuc honor studiis durat. Proxime cum dicturus apud centumviros essem, adeundi mihi locus, nisi a tribunali, nisi per ipsos iudices non fuit: tanta stipatione cetera tenebantur. Ad hoc, quidam ornatus adulescens scissis tunicis, ut in frequentia solet fieri, sola velatus toga perstitit, et quidem horis septem. Nam tamdiu dixi magno cum labore, sed maiore cum fructu. Studeamus ergo, nec desidiae nostrae praetendamus alienam. Sunt qui audiant, sunt qui legant; nos modo dignum aliquid auribus, dignum cartis elaboremus. Vale.

XVII

PLINIUS GALLO SUO S.

Et admones et rogas ut suscipiam causam absentis Corelliae contra C. Caecilium, consulem designatum. Quod admones, gratias ago; quod rogas, queror. Admoneri enim debeo, ut sciam: rogari non debeo ut faciam quod mihi non facere turpissimum est. An ego tueri Corellii filiam dubitem? Est quidem mihi cum isto contra quem me advocas, non plane familiaris, sed tamen amicitia. Accedit huc dignitas hominis, atque hic ipse, cui destinatus est, honor; cuius nobis hoc maior habenda reverentia est, quod iam illo functi sumus. Naturale est enim ut ea quae quis adeptus est ipse, quam amplissima existimari velit. Sed mihi cogitanti adfuturum me Corellii filiae, omnia ista frigida et inania videntur. Obversatur oculis ille vir, quo neminem aetas nostra graviorem, sanctiorem, subtiliorem denique tulit; quem ego cum ex admiratione diligere coepissem, quod evenire contra solet, magis admiratus sum, postquam penitus inspexi. Inspexi enim penitus; nihil a me ille secretum, non ioculare, non serium, non triste, non laetum. Adulescentulus eram, et iam mihi ab illo honor, atque etiam (audebo dicere) reverentia, ut aequali, habebatur. Ille meus in petendis honoribus suffragator et testis; ille in incohandis deductor et comes; ille in gerendis consiliator et rector; ille denique in omnibus officiis nostris, quamquam et imbecillus et senior, quasi iuvenis et validus conspiciebatur. Quantum ille famae meae domi, quantum in publico, quantum etiam apud principem astruxit! Nam cum forte de bonis iuvenibus apud Nervam imperatorem sermo incidisset et plerique me laudibus ferrent, paulisper se intra silentium tenuit, quod illi plurimum auctoritatis addebat: deinde gravitate quam noras "Necesse est" inquit, "parcius laudem Secundum, quia nihil nisi ex consilio meo facit". Qua voce tribuit mihi, quantum petere voto immodicum erat, nihil me facere non sapientissime, cum omnia ex consilio sapientissimi viri facerem. Quin etiam moriens, filiae suae, (ut ipsa solet praedicare) "Multos quidem amicos" inquit, "tibi in longiore vita paravi, praecipuos tamen Secundum et Cornutum". Quod dum recordor, intelligo mihi laborandum ne qua parte videar hanc de me fiduciam providentissimi viri destituisse. Quare ego vero Corelliae adero promptissime, nec subire offensas recusabo; quamquam me non solum veniam, verum etiam laudem apud istum ipsum, a quo, ut ais, nova lis fortasse ut feminae, intenditur, arbitror consecuturum, si haec eadem in actione, latius scilicet et uberius quam epistularum angustiae sinunt, contigerit mihi vel in excusationem, vel etiam in commendationem meam dicere. Vale.

XVIII

PLINIUS ANTONINO SUO S.

Quemadmodum magis approbare tibi possum quanto opere mirer epigrammata tua Graeca, quam quod quaedam aemulari Latine et exprimere temptavi? In deterius tamen. Accidit hoc, primum imbecillitate ingenii mei, deinde inopia, ac potius, ut Lucretius ait, egestate patrii sermonis. Quod si haec, quae sunt Latina et mea, habere tibi aliquid venustatis videbuntur, quantum putes inesse eis gratiae, quae et a te et Graece proferuntur? Vale.

XIX

PLINIUS HISPULLAE SUAE S.

Cum sis pietatis exemplum fratremque optimum et amantissimum tui pari caritate dilexeris filiamque eius ut tuam diligas, nec tantum amitae eius, verum etiam patris amissi affectum repraesentes, non dubito maximo tibi gaudio fore, cum cognoveris dignam patre, dignam te, dignam avo evadere. Summum est acumen, summa frugalitas; amat, me, quod castitatis indicium est. Accedit his studium litterarum, quod ex mei caritate concepit. Meos libellos habet, lectitat, ediscit etiam. Qua illa sollicitudine, cum videor acturus, quanto, cum egi, gaudio afficitur! Disponit qui enuntient sibi quem assensum, quos clamores excitarim, quem eventum iudicii tulerim. Eadem, si quando recito, in proximo, discreta velo, sedet, laudesque nostras avidissimis auribus excipit. Versus quidem meos cantat formatque cithara, non artifice aliquo docente, sed amore, qui magister est optimus. His ex causis in spem certissimam adducor perpetuam nobis maioremque in dies futuram esse concordiam. Non enim aetatem meam, aut corpus, quae paulatim occidunt et senescunt, sed gloriam diligit. Nec aliud decet tuis manibus educatam, tuis praeceptis institutam: quae nihil in contubernio quo viderit nisi sanctum honestumque; quae denique amare me ex tua praedicatione consueverit. Nam cum matrem meam parentis vice dilexeris, me quoque a pueritia statim formare, laudare, talemque, qualis nunc uxori meae videor, ominari solebas. Certatim ergo tibi gratias agimus; ego, quod illam mihi, illa, quod me sibi dederis, quasi invicem elegeris. Vale.

XX

PLINIUS MAXIMO SUO S.

Quid senserim de singulis libris tuis, notum tibi, ut quemque perlegeram, feci. Accipe nunc quid de universis generaliter iudicem. Est opus pulchrum, validum, acre, sublime, varium, elegans, purum, figuratum, spatiosum etiam, et cum magna tua laude diffusum. In quo tu ingenii simul dolorisque velis latissime vectus es, et horum utrumque invicem adiumento fuit. Nam dolori sublimitatem et magnificentiam ingenium, ingenio vim et amaritudinem dolor addidit. Vale.

XXI

PLINIUS VELIO CEREALI SUO S.

Triste et acerbum casum Helvidiarum sororum! Utraque a partu, utraque filiam enixa decessit. Afficior dolore, nec tamen supra modum doleo: ita mihi luctuosum videtur, quod puellas honestissimas in flore primo fecunditatis abstulit. Angor infantium forte, quae sunt parentibus statim, et dum nascuntur, orbatae. Angor optimorum maritorum, angor etiam meo nomine. Nam patrem illarum defunctum quoque perseverantissime diligo, ut actione mea librisque testatum est: cui nunc unus ex tribus liberis superest, domumque pluribus adminiculis paulo ante fundatam desolatus fulcit ac sustinet. Magno tamen fomento dolor meus acquiescet, si hunc saltem fortem et incolumem, patremque illi patri, illi avo fortuna servaverit. Cuius ego pro salute, pro moribus, hoc sum magis anxius, quod unicus factus est. Nosti in amore mollitiem animi mei, nosti metus. Quo minus te mirari oportebit, quod plurimum timeam de quo plurimum spero. Vale.

XXII

PLINIUS RUFO SUO S.

Interfui principis optimi cognitioni, in consilium assumptus. Gymnicus agon apud Viennenses ex cuiusdam testamento celebrabatur. Hunc Trebonius Rufinus, vir egregius nobisque amicus, in duumviratu tollendum abolendumque curavit. Negabatur ex auctoritate publica fecisse. Egit ipse causam non minus feliciter quam diserte. Commendabat actionem, quod tamquam homo Romanus et bonus civis in negotio suo mature et graviter loquebatur. Cum sententiae perrogarentur, dixit Iunius Mauricus (quo viro nihil firmius, nihil verius) non esse restituendum Viennensium agona; adiecit: "Vellem etiam Romae tolli posset". Constanter, inquis, et fortiter. Quidni? Sed hoc a Maurico novum non est. Idem apud Nervam imperatorem non minus fortiter. Cenabat Nerva cum paucis. Veiento proximus atque etiam in sinu recumbebat. Dixi omnia, cum hominem nominavi. Incidit sermo de Catullo Messalino, qui luminibus captus, ingenio saevo mala caecitatis addiderat. Non verebatur, non erubescebat, non miserebatur: quo saepius a Domitiano, non secus ac tela, quae et ipsa caeca et improvida feruntur, in optimum quemque contorquebatur. De huius nequitia sanguinariisque sententiis in commune omnes super cenam loquebantur, cum ipse imperator: "Quid putamus passurum fuisse, si viveret?" Et Mauricus: "Nobiscum cenaret". Longius abii, libens tamen. Placuit agona tolli, qui mores Viennensium infecerat, ut noster hic omnium. Nam Viennensium vitia intra ipsos residunt, nostra late vagantur. Utque in corporibus, sic in imperio, gravissimus est morbus, qui a capite diffunditur. Vale.

XXIII

PLINIUS BASSO SUO S.

Magnam cepi voluptatem, cum ex communibus amicis cognovi te, ut sapientia tua dignum est, et disponere otium et ferre, habitare amoenissime, nunc terra, nunc mari corpus agitare, multum disputare, multum audire, multum lectitare; cumque plurimum scias, cotidie tamen aliquid addiscere. Ita senescere oportet virum qui magistratus amplissimos gesserit, exercitus rexerit, totumque se rei publicae, quamdiu decebat, obtulerit. Nam et prima vitae tempora et media patriae, extrema nobis impertire debemus, ut ipsae leges monent, quae maiorem annis LX otio reddunt. Quando mihi licebit? Quando per aetatem honestum erit imitari istud pulcherrimae quietis exemplum? Quando secessus mei non desidiae nomen, sed tranquillitatis accipient? Vale.

XXIV

PLINIUS VALENTI SUO S.

Proxime cum apud centumviros in quadruplici iudicio dixissem, subiit recordatio egisse me iuvenem aeque in quadruplici iudicio. Processit animus, ut solet, longius: coepi reputare quos in hoc iudicio, quos in illo socios laboris habuissem. Solus eram qui in utroque dixissem:tantas conversiones aut fragilitas mortalitatis, aut fortunae mobilitas facit. Quudam ex his qui tunc egerant, decesserunt, exsulant alii; huic aetas et valetudo silentium suasit; hic sponte beatissimo otio fruitur; alius exercitum regit; illum civilibus officiis principis amicitia exemit. Circa nos ipsos quam multa mutata sunt? Studiis processimus; studiis periclitati sumus rursusque processimus. Profuerunt nobis bonorum amicitiae, bonorum obfuerunt iterumque prosunt. Si computes annos, exiguum tempus; si vices rerum, aevum putes. Quod potest esse documento, nihil desperare, nulli rei fidere, cum videamus tot varietates tam volubili orbe circumagi. Mihi autem familiare est omnes cogitationes meas tecum communicare, iisdemque te vel praeceptis vel exemplis monere, quibus ipse me moneo: quae ratio huius epistulae fuit. Vale.

XXV

PLINIUS MAXIMO SUO S.

Scripseram tibi verendum esse ne ex tacitis suffragiis vitium aliquod exsisteret. Factum est. Proximis comitiis, in quibusdam tabellis multa iocularia, atque etiam foeda dictu; in una vero pro candidatorum nominibus suffragatorum nomina inventa sunt. Excanduit senatus, magnoque clamore ei qui scripsisset iratum principem est comprecatus. Ille tamen fefellit et latuit, fortasse etiam inter indignantes fuit. Quid hunc putamus domi facere, qui in tanta re, tam serio tempore, tam scurriliter ludat? Qui denique omnino in senatu dicax et urbanus et bellus est? Tantum licentiae pravis ingeniis adicit illa fiducia "Quis enim sciet?" Poposcit tabellas, stilum accepit, demisit caput; neminem veretur, se contemnit. Inde ista ludibria, scaena et pulpito digna. Quo te vertas? Quae remedia conquiras? Ubique vitia remediis fortiora: alla tauta ton hyper emas alloi melesei; cui multum cotidie vigiliarum, multum laboris adicit haec nostra iners, sed tamen effrenata petulantia. Vale.

XXVI

PLINIUS NEPOTI SUO S.

Petis ut libellos meos, quos studiosissime comparasti, legendos recognoscendosque curem: faciam. Quid enim suscipere libentius debeo, praesertim te exigente? Nam cum vir gravissimus, doctissimus, disertissimus, super haec occupatissimus, maximae provinciae praefuturus, tanti putes scripta nostra circumferre tecum, quanto opere mihi providendum est ne te haec pars sarcinarum, tamquam supervacua, offendat? Adnitar ergo primum ut comites istos quam commodissimos habeas; deinde ut reversus invenias quos istis addere velis. Neque enim mediocriter me ad nova opera tu lector hortaris. Vale.

XXVII

PLINIUS FALCONI SUO S.

Tertius dies est, quod audivi recitantem Sentium Augurinum cum summa mea voluptate, immo etiam admiratione: poematia appellabat, multa tenuiter, multa sublimiter, multa venuste, multa tenere, multa dulciter, multa cum bile. Aliquot annis puto nihil generis eiusdem absolutius scriptum, nisi forte me fallit aut amor eius, aut quod me ipsum laudibus vexit. Nam lemma sibi sumpsit, quod ego interdum versibus ludo. Atque adeo iudicii mei te iudicem faciam, si mihi ex hoc ipso lemmate secundus versus occurrerit; nam ceteros teneo; et iam explicui.

Canto carmina versibus minutis,

his olim quibus et meus Catullus,

et Calvus veteresque. Sed quid ad me?

Unus Plinius est mihi priores.

Mavult versiculos, foro relicto,

et quaerit quod amet, putatque amare,

ille o Plinius, ille; quot Catones!

I nunc quisquis amas, amare noli.

Vides quam acuta omnia, quam apta, quam expressa! Ad hunc gustum totum librum repromitto; quem tibi, ut primum publicaverit, exhibebo. Interim ama iuvenem, et temporibus nostris gratulare pro ingenio tali, quod ille moribus adornat. Vivit cum Spurinna, vivit cum Antonino: quorum alteri affinis, utrique contubernalis est. Possis ex hoc facere coniecturam, quam sit emendatus adulescens, qui a gravissimis senibus sic amatur. Est enim illud verissimum:

γινώσκων ὅτι
τοιοῦτὸς ἐστιν, οἷσπερ ἥδεται συνών."

Vale.

XXVIII

PLINIUS SEVERO SUO S.

Herennius Severus, vir doctissimus, magni aestimat in bibliotheca sua ponere imagines municipum tuorum, Cornelii Nepotis et Titi Cassii; petitque, si sunt istic, ut esse credibile est, exscribendas pingendasque delegem. Quam curam tibi potissimum iniungo; primum quia desideriis meis amicissime obsequeris; deinde quia tibi studiorum summa reverentia, summus amor studiosorum; postremo quod patriam tuam omnesque qui nomen eius auxerunt, ut patriam ipsam, veneraris et diligis. Peto autem ut pictorem quam diligentissimum assumas. Nam cum est arduum similitudinem effingere ex vero, tum longe difficillima est imitationis imitatio. A qua rogo ut artificem quem legeris, ne in melius quidem sinas aberrare. Vale.

XXIX

PLINIUS ROMANO SUO S.

Eia tu, cum proxime res agentur, quoquo modo ad iudicandum veni. Nihil est quod in dexteram aurem fiducia mei dormias: non impune cessatur. Ecce Licinius Nepos praetor, acer et fortis vir, mulctam dixit etiam senatori. Egit ille in senatu causam suam: egit autem sic ut deprecaretur. Remissa est mulcta: sed timuit, sed rogavit, sed opus venia fuit. Dices: "Non omnes praetores tam severi": falleris. Nam vel instituere vel reducere eius modi exemplum, non nisi severi; institutum reductumve exercere, etiam lenissimi possunt. Vale.

XXX

PLINIUS SURAE SUO S.

Attuli tibi ex patria mea pro munusculo quaestionem, altissima eruditione dignissimam. Fons oritur in monte, per saxa decurrit, excipitur cenatiuncula manu facta: ibi paulum retentus in Larium lacum decidit. Huius mira natura: ter in die, statis auctibus ac diminutionibus crescit decrescitque. Cernitur id palam et cum summa voluptate deprehenditur. Iuxta recumbis et vesceris: atque etiam ex ipso fonte (nam est frigidissimus) potas: interim ille certis dimensisque momentis vel subtrahitur, vel assurgit. Anulum, seu quid aliud, ponis in sicco: alluitur sensim, ac novissime operitur: detegitur rursus paulatimque deseritur: si diutius observes, utrumque iterum ac tertio videas. Spiritusne aliquis occultior os fontis et fauces modo laxat, modo includit, prout illatus occurrit aut decessit expulsus? Quod in ampullis ceterisque generis eiusdem videmus accidere, quibus non hians nec statim patens exitus. Nam illa quoque, quamquam prona atque vergentia, per quasdam obluctantis animae moras crebris quasi singultibus sistunt quod effundunt. An quae Oceano natura, fonti quoque? Quaque illa ratione aut impellitur aut resorbetur, hac modicus hic humor vicibus alternis supprimitur, vel erigitur? An ut flumina, quae in mare deferuntur, adversantibus ventis obvioque aestu retorquentur, ita est aliquid quod huius fontis excursum repercutiat? An latentibus venis certa mensura, quae dum colligit quod exhauserat, minor rivus et pigrior; cum collegit, agilior maiorque profertur? An nescio quod libramentum abditum et caecum, quod cum exanimatum est, suscitat et elicit fontem, cum repletur, moratur et strangulat? Scrutare tu causas (potes enim) quae tantum miraculum efficiunt. Mihi abunde est, si satis expressi quod efficitur. Vale.