I

Neoptolemus quidem apud Ennium philosophari sibi ait necesse esse, sed paucis; nam omnino haud placere. Ego autem, Brute, necesse mihi quidem esse arbitror philosophari (nam quid possum, praesertim nihil agens, agere melius?), sed non paucis, ut ille. Difficile est enim in philosophia pauca esse ei nota cui non sint aut pleraque aut omnia; nam nec pauca nisi e multis eligi possunt, nec qui pauca perceperit, non idem reliqua eodem studio persequetur. Sed tamen in uita occupata atque, ut Neoptolemi tum erat, militari, pauca ipsa multum saepe prosunt et ferunt fructus, si non tantos quanti ex uniuersa philosophia percipi possunt, tamen eos quibus aliqua ex parte interdum aut cupiditate aut aegritudine aut metu liberemur. Velut ex ea disputatione, quae mihi nuper habita est in Tusculano, magna uidebatur mortis effecta contemptio, quae non minimum ualet ad animum metu liberandum. Nam qui id quod uitari non potest metuit, is uiuere animo quieto nullo modo potest; sed qui non modo quia necesse est mori, uerum etiam quia nihil habet mors quod sit horrendum, mortem non timet, magnum is sibi praesidium ad beatam uitam comparauit. Quamquam non sumus ignari multos studiose contra esse dicturos; quod uitare nullo modo potuimus, nisi nihil omnino scriberemus. Etenim si orationes, quas nos multitudinis iudicio probari uolebamus (popularis est enim illa facultas, et effectus eloquentiae est audientium adprobatio), sed si reperiebantur non nulli, qui nihil laudarent nisi quod se imitari posse confiderent, quemque sperandi sibi, eundem bene dicendi finem proponerent, et cum obruerentur copia sententiarum atque uerborum, ieiunitatem et famem se malle quam ubertatem et copiam dicerent (unde erat exortum genus Atticorum is ipsis, qui id sequi se profitebantur, ignotum; qui iam conticuerunt paene ab ipso foro inrisi), quid futurum putamus cum adiutore populo, quo utebamur antea, nunc minime nos uti posse uideamus? Est enim philosophia paucis contenta iudicibus, multitudinem consulto ipsa fugiens eique ipsi et suspecta et inuisa, ut, uel si quis uniuersam uelit uituperare, secundo id populo facere possit, uel si in eam quam nos maxime sequimur conetur inuadere, magna habere possit auxilia e reliquorum philosophorum disciplinis.

II

Nos autem uniuersae philosophiae uituperatoribus respondimus in Hortensio; pro Academia autem quae dicenda essent, satis accurate in Academicis quattuor libris explicata arbitramur. Sed tamen tantum abest ut scribi contra nos nolimus, ut id etiam maxime optemus. In ipsa enim Graecia philosophia tanto in honore numquam fuisset, nisi doctissimorum contentionibus dissensionibusque uiguisset. Quam ob rem hortor omnis qui facere id possunt, ut huius quoque generis laudem iam languenti Graeciae eripiant et prae se ferant in hanc urbem, sicut reliquas omnis, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua maiores nostri transtulerunt. Atque oratorum quidem laus ita ducta ab humili uenit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus fere rebus, senescat breuique tempore ad nihilum uentura uideatur; philosophia nascatur Latinis quidem litteris ex his temporibus, eamque nos adiuuemus nosque ipsos redargui refellique patiamur. Quod i ferunt animo iniquo qui certis quibusdam destinatisque sententiis quasi addicti et consecrati sunt eaque necessitate constricti ut, etiam quae non probare soleant, ea cogantur constantiae causa defendere; nos, qui sequimur probabilia nec ultra quam id quod ueri simile est occurrit progredi possumus, et refellere sine pertinacia et refelli sine iracundia parati sumus. Quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est multitudinem qui scripserunt. Eadem enim dicuntur a multis, ex quo libris omnia referserunt. Quod accidet etiam nostris, si ad haec studia plures confluxerint. Sed eos, si possumus, excitemus, qui liberaliter eruditi, adhibita etiam disserendi elegantia, ratione et uia philosophentur.

III

Est enim quoddam genus eorum qui se philosophos appellari uolunt, quorum dicuntur esse Latini sane multi libri, quos non contemno equidem, quippe quos numquam legerim; sed quia profitentur ipsi illi, qui eos scribunt, se neque distincte neque distribute neque eleganter neque ornate scribere, lectionem sine ulla delectatione neglego. Quid enim dicant et quid sentiant i qui sunt ab ea disciplina, nemo ne mediocriter quidem doctus ignorat. Quam ob rem, quoniam quem ad modum dicant ipsi non laborant, cur legendi sint nisi ipsi inter se qui idem sentiunt, non intellego. Nam, ut Platonem reliquosque Socraticos et deinceps eos qui ab his profecti sunt legunt omnes, etiam qui illa aut non adprobant aut non studiosissime consectantur, Epicurum autem et Metrodorum non fere praeter suos quisquam in manus sumit, sic hos Latinos i soli legunt qui illa recte dici putant. Nobis autem uidetur, quicquid litteris mandetur, id commendari omnium eruditorum lectioni decere; nec, si id ipsi minus consequi possumus, idcirco minus [id] ita faciendum esse sentimus. Itaque mihi semper Peripateticorum Academiaeque consuetudo de omnibus rebus in contrarias partis disserendi non ob eam causam solum placuit, quod aliter non posset quid in quaque re ueri simile esset inueniri, sed etiam quod esset ea maxuma dicendi exercitatio. Qua princeps usus est Aristoteles, deinde eum qui secuti sunt. Nostra autem memoria Philo, quem nos frequenter audiuimus, instituit alio tempore rhetorum praecepta tradere, alio philosophorum. Ad quam nos consuetudinem a familiaribus nostris adducti, in Tusculano, quod datum eat temporis nobis, in eo *** consumpsimus. Itaque cum ante meridiem dictioni operam dedissemus, sicut pridie feceramus, post meridiem in Academiam descendimus. In qua disputationem habitam non quasi narrantes exponemus, sed eisdem fere uerbis ut actum disputatumque est.

IV

Est igitur ambulantibus ad hunc modum sermo ille nobis institutus et a tali quodam ductus exordio: - Dici non potest quam sim hesterna disputatione tua delectatus uel potius adiutus. Etsi enim mihi sum conscius numquam me nimis uitae cupidum fuisse, tamen interdum obiciebatur animo metus quidam et dolor cogitanti fore aliquando finem huius lucis et amissionem omnium uitae commodorum. Hoc genere molestiae sic, mihi crede, sum liberatus, ut nihil minus curandum putem. - Minime mirum id quidem. Nam efficit hoc philosophia: medetur animis, inanes sollicitudines detrahit, cupiditatibus liberat, pellit timores. Sed haec eius uis non idem potest apud omnis: tum ualet multum, cum est idoneam complexa naturam. Fortis enim non modo fortuna adiuuat, ut est in uetere prouerbio, sed multo magis ratio, quae quibusdam quasi praeceptis confirmat uim fortitudinis. Te natura excelsum quendam uidelicet et altum et humana despicientem genuit; itaque facile in animo forti contra mortem habita insedit oratio. Sed haec eadem num censes apud eos ipsos ualere, nisi admodum paucos, a quibus inuenta disputata conscripta sunt? Quotus enim quisque philosophorum inuenitur, qui sit ita moratus, ita animo ac uita constitutus, ut ratio postulat? qui disciplinam suam non ostentationem scientiae, sed legem uitae putet? qui obtemperet ipse sibi et decretis suis pareat? Videre licet alios tanta leuitate et iactatione, ut is fuerit non didicisse melius, alios pecuniae cupidos, gloriae non nullos, multos libidinum seruos, ut cum eorum uita mirabiliter pugnet oratio. Quod quidem mihi uidetur esse turpissimum. Vt enim, si grammaticum se professus quispiam barbare loquatur aut si absurde canat is qui se haberi uelit musicum, hoc turpior sit, quod in eo ipso peccet cuius profitetur scientiam, sic philosophus in uitae ratione peccans hoc turpior est, quod in officio, cuius magister esse uult, labitur artemque uitae professus delinquit in uita.

V

- Nonne uerendum est igitur, si est ita ut dicis, ne philosophiam falsa gloria exornes? Quod est enim maius argumentum nihil eam prodesse quam quosdam perfectos philosophos turpiter uiuere? - Nullum uero id quidem argumentum est. Nam ut agri non omnes frugiferi sunt qui coluntur, falsumque illud Acci: "Probae etsi in segetem sunt deteriorem datae fruges, tamen ipsae suapte natura enitent", sic animi non omnes culti fructum ferunt. Atque, ut in eodem simili uerser, ut ager quamuis fertilis sine cultura fructuosus esse non potest, sic sine doctrina animus; ita est utraque res sine altera debilis. Cultura autem animi philosophia est; haec extrahit uitia radicitus et praeparat animos ad satus accipiendos, eaque mandat is et, ut ita dicam, serit quae adulta fructus uberrimos ferant. Agamus igitur ut coepimus. Dic, si uis, de quo disputari uelis. - Dolorem existimo maxumum malorum omnium. - Etiamne maius quam dedecus? - Non audeo id quidem dicere et me pudet tam cito de sententia esse deiectum. - Magis esset pudendum, si in sententia permaneres. Quid enim minus est dignum quam tibi peius quicquam uideri dedecore flagitio turpitudine? Quae ut effugias, quis est non modo recusandus, sed non ultro adpetendus subeundus excipiendus dolor? - Ita prorsus existimo. Quare ne sit sane summum malum dolor, malum certe est. - Videsne igitur quantum, breuiter admonitus, de doloris terrore deieceris? - Video plane, sed plus desidero. - Experiar equidem, sed magna res est animoque mihi opus; est non repugnante. - Habebis id quidem. Vt enim heri feci, sic nunc rationem, quo ea, me cumque ducet, sequar.

VI

- Primum igitur de inbecillitate multorum et ‹d›e uariis disciplinis philosophorum loquar. Quorum princeps et auctoritate et antiquitate Socraticus Aristippus non dubitauit summum malum dolorem dicere. Deinde ad hanc eneruatam muliebremque sententiam satis docilem se Epicurus praebuit. Hunc post Rhodius Hieronymus dolore uacare summum bonum dixit; tantum in dolore duxit mali. Ceteri praeter Zenonem, Aristonem, Pyrrhonem idem fere quod modo tu: malum illud quidem, sed alia peiora. Ergo id quod natura ipsa et quaedam generosa uirtus statim respondit, u[i]t non esse dolorem summum malum diceres oppositoque dedecore sententia depellerere, in eo magistra uitae philosophia tot saecula permanet. Quod cui officium, quae laus, quod decus erit tanti, quod adipisci cum dolore corporis uelit, si dolorem summum malum sibi esse persuaserit? Quam porro quis ignominiam, quam turpitudinem non pertulerit ut effugiat dolorem, si id summum malum esse decreuerit? Quis autem non miser non modo tunc cum premetur summis doloribus, si in his est summum malum, sed etiam cum sciet id sibi posse euenire? Et [si] quis est cui non possit? Ita fit ut omnino nemo esse possit beatus.] Metrodorus quidem perfecte eum beatum putat cui corpus bene constitutum sit et exploratum ita semper fore; quis autem est iste, cui id exploratum possit esse?

VII

Epicurus uero ea dicit, ut mihi quidem risus captare uideatur. Adfirmat enim quodam loco: "Si uratur sapiens, si crucietur ... ". Exspectas fortasse dum dicat: "patietur, perferet, non succumbet"; magna mehercule laus et eo ipso, per quem iuraui, Hercule digna! Sed Epicuro, homini aspero et duro, non est hoc satis: in Phalaridis tauro si erit, dicet: "Quam suaue est, quam hoc non curo!" Suaue etiam? An parum est, si non amarum? At id quidem illi ipsi, qui dolorem malum esse negant, non solent dicere, cuiquam suaue esse cruciari: asperum, difficile, odiosum, contra naturam dicunt, nec tamen malum. Hic qui solum malum hoc dicit aut malorum omnium extremum, sapientem censet id suaue dicturum. Ego a te non postulo ut dolorem eisdem uerbis adficias quibus Epicurus uoluptatem, homo, ut scis, uoluptarius. Ille dixerit sane idem in Phalaridis tauro quod si esset in lectulo. Ego tantam uim non tribuo sapientiae contra dolorem: si fortis est in perferendo, officio satis est; ut laetetur etiam, non postulo. Tristis enim res est sine dubio, aspera, amara, inimica naturae, ad patiendum tolerandumque difficilis. Aspice Philoctetam, cui concedendum est gementi; ipsum enim Herculem uiderat in Oeta magnitudine dolorum eiulantem. Nihil igitur hunc uirum sagittae, quas ab Hercule acceperat, tum consolabantur cum "e uiperino morsu uenae uiscerum ueneno inbutae taetros cruciatus cient". Itaque exclamat auxilium expetens, mori cupiens: "heu quis salsis fluctibus mandet me ex sublimo uertice saxi? Iam iam absumor: conficit animam uis uolneris, ulceris aestus". Difficile dictu uidetur eum non in malo esse, et magno quidem, qui ita clamare cogatur.

VIII

Sed uideamus Herculem ipsum, qui tum dolore frangebatur cum inmortalitatem ipsa morte quaerebat. Quas hic uoces apud Sophoclem in Trachiniis edit! Cui cum Deianira sanguine Centauri tinctam tunicam induisset inhaesissetque ea uisceribus, ait ille: "O multa dictu grauia, perpessu aspera, quae corpore exanclata atque animo pertuli! Nec mihi Iunonis terror inplacabilis nec tantum inuexit tristi, Eurystheus mali quantum uina uecors Oenei partu edita. Haec me inretiuit ueste furiali inscium, quae latere inhaerens morsu lacerat uiscera urguensque grauiter pulmonum haurit spiritus; iam decolorem sanguinem omnem exorbuit. Sic corpus clade horribili absumptum extabuit, ipse inligatus peste interimor textili. Hos non hostilis dextra, non Terra edita moles Gigantum, non biformato impetu Centaurus, ictus corpori inflixit meo, non Graia uis, non barbara ulla inmanitas, non saeua terris gens relegata ultimis, quas peragrans undique omnem ecferitatem expuli, sed feminae uir feminea interimor manu.

IX

O nate, uere hoc nomen usurpa patri neu me occidentem matris superet caritas. Huc arripe ad me manibus abstractam piis: iam cernam mene an illam potiorem putes. Perge, aude, nate! Inlacrima patriis pestibus, miserere: gentes nostras flebunt miserias. Heu, uirginalem me ore ploratum edere, quem uidit nemo ulli ingemescentem malo! Ecfeminata uirtus adflicta occidit. Accede, nate, adsiste, miserandum aspice euisceratum corpus lacerati patris! Videte cuncti, tuque, caelestum sator, iace, obsecro, in me uim coruscam fulminis! Nunc nunc dolorum anxiferi torquent uertices, nunc serpit ardor. O ante uictrices manus, o pectora, o terga, o lacertorum tori, uestrone pressu quondam Nemeaeus leo frendens efflauit grauiter extremum halitum? Haec dextra Lernam taetra mactata excetra pacauit? Haec bicorporem adflixit manum? Erymanthiam haec uastificam abiecit beluam? Haec e Tartarea tenebrica abstractum plaga tricipitem eduxit Hydra generatum canem? Haec interemit tortu multiplicabili draconem auriferam optutu adseruantem arborem? Multa alia uictrix nostra lustrauit manus, nec quisquam e nostris spolia cepit laudibus". Possumusne nos contemnere dolorem, cum ipsum Herculem tam intoleranter dolere uideamus?

X

Veniat Aeschylus, non poeta solum, sed etiam Pythagoreus (sic enim accepimus): quo modo fert apud eum Prometheus dolorem quem excipit ob furtum Lemnium? "unde ignis cluet mortalibus clam diuisus; eum doctus Prometheus, clepsisse dolo poenasque Ioui fato expendisse supremo". Has igitur poenas pendens adfixus ad Caucasum dicit haec: "Titanum suboles, socia nostri sanguinis, generata Caelo, aspicite religatum asperis uinctumque saxis, nauem ut horrisono freto noctem pauentes timidi adnectunt nauitae. Saturnius me sic infixit Iuppiter, Iouisque numen Mulciberi adsciuit manus. Hos ille cuneos fabrica crudeli inserens perrupit artus; qua miser sollertia transuerberatus castrum hoc Furiarum incolo. Iam tertio me quoque funesto die tristi aduolatu aduncis lacerans unguibus Iouis satelles pastu dilaniat fero. Tum iecore opimo farta et satiata adfatim clangorem fundit uastum et sublime auolans pinnata cauda nostrum adulat sanguinem. Cum uero adesum inflatu renouatum est iecur, tum rursum taetros auida se ad pastus refert. Sic hanc custodem maesti cruciatus alo, quae me perenni uiuum foedat miseria. Namque, ut uidetis, uinclis constrictus Iouis arcere nequeo diram uolucrem a pectore. Sic me ipse uiduus pestes excipio anxias amore mortis terminum anquirens mali; sed longe a leto numine aspellor Iouis. Atque haec uetusta, saeclis glomerata horridis, luctifica clades nostro infixa est corpori; e quo liquatae solis ardore excidunt guttae, quae saxa adsidue instillant Caucasi". Vix igitur posse uidemur ita adfectum non miserum dicere et, si hunc miserum, certe dolorem malum.

XI

- Tu quidem adhuc meam causam agis, sed hoc mox uidero. Interea, unde isti uersus? Non enim adgnosco. - Dicam hercle; etenim recte requiris. Videsne abundare me otio? - Quid tum? - Fuisti saepe, credo, cum Athenis esses, in scholis philosophorum. - Vero, ac libenter quidem. - Animaduertebas igitur, etsi tum nemo erat admodum copiosus, uerum tamen uersus ab is admisceri orationi. - Ac multos quidem a Dionysio Stoico. - Probe dicis, sed is quasi dictata, nullo dilectu, nulla elegantia; Philo et proprio Marte et lecta poemata et loco adiungebat. Itaque postquam adamaui hanc quasi senilem declamationem, studiose equidem utor nostris poetis; sed sicubi illi defecerunt, uerti etiam multa de Graecis, ne quo ornamento in hoc genere disputationis careret Latina oratio. Sed uidesne poetae quid mali adferant? Lamentantis inducunt fortissimos uiros, molliunt animos nostros, ita sunt deinde dulces, ut non legantur modo, sed etiam ediscantur. Sic ad malam domesticam disciplinam uitamque umbratilem et delicatam cum accesserunt etiam poetae, neruos omnis uirtutis elidunt. Recte igitur a Platone educuntur ex ea ciuitate quam finxit ille, cum optimos mores et optimum rei publicae statum exquireret. At uero nos, docti scilicet a Graecia, haec [et] a pueritia legimus et ediscimus, hanc eruditionem liberalem et doctrinam putamus.

XII

Sed quid poetis irascimur? Virtutis magistri, philosophi, inuenti sunt, qui summum malum dolorem dicerent. At tu, adulescens, cum id tibi paulo ante dixisses uideri, rogatus a me etiamne maius quam dedecus, uerbo de sententia destitisti. Roga hoc idem Epicurum: maius dicet esse malum mediocrem dolorem quam maxumum dedecus; in ipso enim dedecore mali nihil esse, nisi sequantur dolores. Quis igitur Epicuri sequitur dolor, cum hoc ipsum dicit, summum malum esse dolorem? quo dedecus maius a philosopho nullum exspecto. Quare satis mihi dedisti, cum respondisti maius tibi uideri malum dedecus quam dolorem. Hoc ipsum enim si tenebis, intelleges quam sit obsistendum dolori; nec tam quaerendum est dolor malumne sit quam firmandus animus ad dolorem ferendum. Concludunt ratiunculas Stoici cur non sit malum; quasi de uerbo, non de re laboretur. Quid me decipis, Zeno? Nam cum id, quod mihi horribile uidetur, tu omnino malum negas esse, capior et scire cupio quo modo id, quod ego miserrimum existimem, ne malum quidem sit. "Nihil est" inquit "malum nisi quod turpe atque uitiosum est". Ad ineptias redis, illud autem quod me angebat non eximis. Scio dolorem non esse nequitiam: desine id me docere; hoc doce, doleam necne doleam nihil interesse. "Numquam quicquam" inquit "ad beate quidem uiuendum, quod est in una uirtute positum; sed est tamen reiciendum." Cur? "Asperum est, contra naturam, difficile perpessu, triste, durum".

XIII

Haec est copia uerborum, quod omnes uno uerbo malum appellamus, id tot modis posse dicere. Definis tu mihi, non tollis dolorem, cum dicis asperum, contra naturam, uix quod ferri tolerarique possit; nec mentiris, sed re non succumbere oportebat, uerbis +gloriantem dum+ "Nihil bonum nisi quod honestum, nihil malum nisi quod turpe. "Optare hoc quidem est, non docere; illud et melius et uerius, omnia quae natura aspernetur in malis esse, quae adsciscat, in bonis. Hoc posito et uerborum concertatione sublata tantum tamen excellet illud quod recte amplexantur isti, quod honestum, quod rectum, quod decorum appellamus, quod idem interdum uirtutis nomine amplectimur, ut omnia praeterea, quae bona corporis et fortunae putantur, perexigua et minuta uideantur, *** ne malum quidem ullum, nec, si in unum locum conlata omnia sint, cum turpitudinis malo comparanda. Quare si, ut initio concessisti, turpitudo peius est quam dolor, nihil est plane dolor. Nam dum tibi turpe nec dignum uiro uidebitur gemere, eiulare, lamentari, frangi, debilitari dolore, dum honestas, dum dignitas, dum decus aderit, tuque in ea intuens te continebis, cedet profecto uirtuti dolor et animi inductione languescet. Aut enim nulla uirtus est aut contemnendus omnis dolor. Prudentiamne uis esse, sine qua ne intellegi quidem ulla uirtus potest? Quid ergo? Ea patieturne te quicquam facere nihil proficientem et frustra laborantem? An temperantia sinet te inmoderate facere quicquam? An coli iustitia poterit ab homine propter uim doloris enuntiante commissa, prodente conscios, multa officia relinquente? Quid? fortitudini comitibusque eius, magnitudini animi, grauitati, patientiae, rerum humanarum despicientiae, quo modo respondebis? Adflictusne et iacens et lamentabili uoce deplorans audies: "o uirum fortem!"? Te uero ita adfectum ne uirum quidem quisquam dixerit. Amittenda igitur fortitudo est aut sepeliendus dolor.

XIV

Ecquid scis igitur, si quid de Corinthiis tuis amiseris, posse habere te reliquam supellectilem saluam, uirtutem autem si unam amiseris [etsi amitti non potest uirtus], sed si unam confessus eris te non habere, nullam esse te habiturum? Num igitur fortem uirum, num magno animo, num patientem, num grauem, num humana contemnentem potes dicere aut audes Philoctetam illum? A te enim malo discere, sed ille certe non fortis, qui iacet "in tecto umido, quod eiulatu, questu, gemitu, fremitibus resonando mutum flebilis uoces refert". Non ego dolorem dolorem esse nego (cur enim fortitudo desideraretur?), sed eum opprimi dico patientia, si modo est aliqua patientia; si nulla est, quid exornamus philosophiam aut quid eius nomine gloriosi sumus? Pungit dolor. Vel fodiat sane. Si nudus es, da iugulum; sin tectus Volcaniis armis, id est fortitudine, resiste; haec enim te, nisi ita facies, custos dignitatis relinquet et deseret. Cretum quidem leges, quas siue Iuppiter siue Minos sanxit de Iouis quidem sententia, ut poetae ferunt, itemque Lycurgi, laboribus erudiunt iuuentutem, uenando currendo, esuriendo sitiendo, algendo aestuando. Spartae uero pueri ad aram sic uerberibus accipiuntur, "ut multus e uisceribus sanguis exeat", non numquam etiam, ut, cum ibi essem, audiebam, ad necem; quorum non modo nemo exclamauit umquam, sed ne ingemuit quidem. Quid ergo? Hoc pueri possunt, uiri non poterunt? Et mos ualet, ratio non ualebit?

XV

Interest aliquid inter laborem et dolorem. Sunt finitima omnino, sed tamen differt aliquid. Labor est functio quaedam uel animi uel corporis grauioris operis et muneris, dolor autem motus asper in corpore alienus a sensibus. Haec duo Graeci illi, quorum copiosior est lingua quam nostra, uno nomine appellant, itaque industrios homines illi studiosos uel potius amantis doloris appellant; nos commodius laboriosos; aliud est enim laborare, aliud dolere. O uerborum inops interdum, quibus abundare te semper putas, Graecia! Aliud, inquam, est dolere, aliud laborare: cum uarices secabantur C. Alario, dolebat; cum aestu magno ducebat agmen, laborabat. Est inter haec quaedam tamen similitudo; consuetudo enim laborum perpessionem dolorum efficit faciliorem. Itaque illi, qui Graeciae formam rerum publicarum dederunt, corpora iuuenum firmari labore uoluerunt. Quod Spartiatae etiam in feminas transtulerunt, quae ceteris in urbibus mollissimo cultu "parietum umbris occuluntur", illi autem uoluerunt nihil horum simile esse "Apud Lacaenas uirgines, quibus magis palaestra Eurota sol puluis labor militia in studio est quam fertilitas barbara". Ergo his laboriosis exercitationibus et dolor intercurrit non numquam (inpelluntur feriuntur abiciuntur cadunt), et ipse labor quasi callum quoddam obducit dolori.

XVI

Militiam uero nostram dico, non Spartiatarum, quorum procedit admodum *** ad tibiam, nec adhibetur ulla sine anapaestis pedibus hortatio. Nostri exercitus primum unde nomen habeant uides; deinde qui labor, quantus agminis: ferre plus dimidiati mensis cibaria, ferre si quid ad usum uelint, ferre uallum. Nam scutum gladium galeam in onere nostri milites non plus numerant quam umeros lacertos manus; arma enim membra militis esse dicunt; quae quidem ita gerunt‹ur› apte, ut, si sit usus forte, abiectis oneribus expeditis armis ut membris pugnare possint. Quid? exercitatio legionum, quid? ille cursus concursus clamor quanti laboris est! Ex hoc ille animus in proeliis paratus ad uolnera. Adduc pari animo inexercitatum militem: mulier uidebitur. Cur tantum interest inter nouum et ueterem exercitum, quantum experti sumus? Aetas tironum plerumque melior, sed ferre laborem, contemnere uolnus consuetudo docet. Quin etiam uidemus ex acie efferri saepe saucios et quidem rudem illum et inexercitatum quamuis leui ictu ploratus turpissimos edere; at uero ire exercitatus et uetus ob eamque rem fortior, medicum modo requirens a quo obligetur: "O Patricoles" inquit "ad uos adueniens auxilium et uestras manus peto, prius quam oppeto malam pestem mandatam hostili manu ( ... neque sanguis ullo potis est pacto profluens consistere), si qui sapientia magis uestra mors deuitari potest. Namque Aesculapi liberorum sauci opplent porticus: non potest accedi. - Certe Eurypylus hic quidem est. Hominem exercitum!

XVII

- *** ".

Vbi tantum luctus continuatur, uide quam non flebiliter respondeat. Rationem etiam adfert cur aequo animo sibi ferendum sit: "Qui alteri exitium parat, eumn scire oportet sibi paratum pestem ut participet parem". Abducet Patricoles, credo, ut conlocet in cubili, ut uolnus obliget. Si quidem homo esset; sed nihil uidi minus. Quaerit enim quid actum sit: "- Eloquere eloquere, res Argiuum proelio ut se sustinet. - Non potest ecfari tantum dictis, quantum factis suppetit labor[is]". Quiesce igitur et uolnus alliga. Etiam si Eurypylus posset, non posset Aesopus: "Vbi fortuna Hectoris nostram alacrem aciem inclinat tamen" et cetera explicat in dolore; sic est enim intemperans militaris in forti uiro gloria. Ergo haec ueteranus miles facere poterit, doctus uir sapiensque non poterit? Ille uero melius ac non paulo quidem. Sed adhuc de consuetudine exercitationis loquor, nondum de ratione et sapientia. Aniculae saepe inediam biduum aut triduum ferunt; subduc cibum unum diem athletae: Iouem, Iouem Olympium, eum ipsum cui se exercet, inplorabit, ferre se non posse clamabit. Consuetudinis magna uis est: pernoctant uenatores in niue in montibus, uri se patiuntur Indi, pugiles caestibus contusi ne ingemescunt quidem. Sed quid hos, quibus Olympiorum uictoria consulatus ille antiquus uidetur? Gladiatores, aut perditi homines aut barbari, quas plagas perferunt! Quo modo illi qui bene instituti sunt accipere plagam malunt quam turpiter uitare! Quam saepe apparet nihil eos malle quam uel domino satis facere uel populo! Mittunt etiam uolneribus confecti ad dominos, qui quaerant quid uelint: si satis is factum sit, se uehe decumbere. Quis mediocris gladiator ingemuit, quis uultum mutauit umquam? Quis non modo stetit, uerum etiam decubuit turpiter? Quis, cum decubuisset, ferrum recipere iussus collum contraxit? Tantum exercitatio meditatio consuetudo ualet. Ergo hoc poterit "Samnis, spurcus homo, uita illa dignus locoque", uir natus ad gloriam unam partem animi tam mollem habebit, quam non meditatione et ratione conroboret? Crudele gladiatorum spectaculum et inhumanum non nullis uideri solet, et haud scio an ita sit, ut nunc fit; cum uero sontes ferro depugnabant, auribus fortasse multae, oculis quidem nulla poterat esse fortior contra dolorem et mortem disciplina.

XVIII

De exercitatione et consuetudine et commentatione dixi; age sis nunc de ratione uideamus, nisi quid uis ad haec. - Egone ut te interpellem? Ne rogari quidem uellem; ita me ad credendum tua ducit oratio. - Sitne igitur malum dolere necne Stoici uiderint, qui contortulis quibusdam et minutis conclusiunculis nec ad sensus permanantibus effici uolunt non esse malum dolorem. Ego illud, quicquid sit, tantum esse quantum uideatur non puto, falsaque eius uisione et specie moueri homines dico uehementius doloremque [eius] omnem esse tolerabilem. Vnde igitur ordiar? An eadem breuiter attingam quae modo dixi, quo facilius oratio progredi possit longius? inter omnis igitur hoc constat, nec doctos homines solum sed etiam indoctos, uirorum esse fortium et magnanimorum et patientium et humana uincentium toleranter dolorem pati, nec uero quisquam fuit qui eum qui ita pateretur non laudandum putaret. Quod ergo et postulatur a fortibus ut tolerabile fiat et lauda[n]tur cum fit, id aut extimescere ueniens aut non ferre praesens nonne turpe est? Atqui uide ne, cum omnes rectae animi adfectiones uirtutes appellentur, non sit hoc proprium nomen omnium, sed ab ea quae una ceteris excellebat omnes nominatae sint. Appellata est enim ex uiro uirtus; uiri autem propria maxime est fortitudo, cuius munera duo sunt maxima: mortis dolorisque contemptio. Vtendum est igitur his, si uirtutis compotes uel potius si uiri uolumus esse, quoniam a uiris uirtus nomen est mutuata. Quaeres fortasse quo modo, et recte; talem enim medicinam philosophia profitetur.

XIX

Venit Epicurus, homo minime malus uel potius uir optimus; tantum monet, quantum intellegit."Neglege" inquit "dolorem". Quis hoc dicit? Idem qui dolorem summum malum. Vix satis constanter. Verum audiamus. "Si summus dolor est," inquit "breuem necesse est esse". "Iteradum eadem ista mihi!"; non enim satis intellego quid summum dicas esse, quid breue. "Summum, quo nihil sit superius, breue, quo nihil breuius. Contemno magnitudinem doloris a qua me breuitas temporis uindicabit ante paene quam uenerit". Sed si est tantus dolor quantus Philoctetae? "Bene [plane] magnus mihi quidem uidetur, sed tamen non plane summus; nihil enim dolet nisi pes: possunt oculi, potest caput, latera pulmones possunt, possunt omnia; longe igitur abest a summo dolore. Ergo" inquit "dolor diuturnus habet laetitiae plus quam molestiae". Nunc ego non possum tantum hominem nihil sapere dicere, sed nos ab eo derideri puto. Ego summum dolorem (summum autem dico, etiam si decem atomis est maior alius) non continuo esse dico breuem multosque possum bonos uiros nominare, qui complures annos doloribus podagrae crucientur maximis. Sed homo catus numquam terminat nec magnitudinis nec diuturnitatis modum, ut sciam quid summum dicat in dolore, quid breue in tempore. Omittamus hunc igitur nihil prorsus dicentem cogamusque ceteros confiteri non esse ab eo doloris remedia quaerenda qui dolorem malorum omnium maxumum dixerit, quamuis idem forticulum se in torminibus et in stranguria sua praebeat. Aliunde igitur est quaerenda medicina et maxime quidem, si quid maxime consentaneum sit quaerimus, ab is quibus quod honestum sit summum bonum, quod turpe summum uidetur malum. His tu praesentibus gemere et iactare te non audebis profecto; loquetur enim eorum uoce Virtus ipsa tecum:

XX

"Tunc, cum pueros Lacedaemone, adulescentis Olympiae, barbaros in harena uideris excipientis grauissimas plagas et ferentis silentio, si te forte dolor aliquis peruellerit, exclamabis ut mulier, non constanter et sedate feres?" "Fieri non potest: natura non patitur". Audio. Pueri ferunt gloria ducti, ferunt pudore alii, multi metu, et tamen ueremur ut hoc, quod a tam multis et quod tot locis perferatur, natura patiatur? Illa uero non modo patitur, uerum etiam postulat; nihil enim habet praestantius, nihil quod magis expetat quam honestatem, quam laudem, quam dignitatem, quam decus. Hisce ego pluribus nominibus unam rem declarari uolo, sed utor, ut quam maxime significem, pluribus; uolo autem dicere illud homini longe optumum esse, quod ipsum sit optandum per se, a uirtute profectum uel in ipsa uirtute situm, sua sponte laudabile, quod quidem citius dixerim solum quam non summum bonum. Atque ut haec de honesto, sic de turpi contraria: nihil tam taetrum, nihil tam aspernandum, nihil homine indignius. Quod si tibi persuasum est (principio enim dixisti plus in dedecore mali tibi uideri quam in dolore), reliquum est ut tute tibi imperes. Quamquam hoc nescio quo modo dicatur; quasi duo simus, ut alter imperet, alter pareat. Non inscite tamen dicitur.

XXI

Est enim animus in partis tributus duas, quarum altera rationis est particeps, altera expers. Cum igitur praecipitur ut nobismet ipsis imperemus, hoc praecipitur, ut ratio coerceat temeritatem. Est in animis omnium fere natura molle quiddam, demissum, humile, eneruatum quodam modo et languidum. Si nihil esset aliud, nihil esset homine deformius. Sed praesto est domina omnium et regina ratio, quae conixa per se et progressa longius fit perfecta uirtus. Haec ut imperet illi parti animi quae oboedire debet, id uidendum est uiro. "Quonam modo?" inquies. Vel ut dominus seruo uel ut imperator militi uel ut parens filio. Si turpissime se illa pars animi geret quam dixi esse mollem, si se lamentis muliebriter lacrimisque dedet, uinciatur et constringatur amicorum propinquorumque custodiis; saepe enim uidemus fractos pudore qui ratione nulla uincerentur. Ergo hos quidem ut famulos uinclis propinqui amicique custodiant; qui autem erunt firmiores nec tamen robustissimi, hos admonitu oportebit, ut bonos milites reuocatos, dignitatem tueri. Non nimis in Niptris ille sapientissimus Graeciae saucius lamentatur uel modice potius: "Pedetemptim" inquit "[ite] et sedato nisu ne succussu arripiat maior dolor". Pacuuius hoc melius quam Sophocles; apud illum enim perquam flebiliter Vlixes lamentatur in uolnere. Tamen huic leuiter gementi illi ipsi qui ferunt saucium, personae grauitatem intuentes, non dubitant dicere: "Tu quoque, Vlixes, quamquam grauiter cernimus ictum, nimis paene animo es molli, qui consuetus in armis sis aeuom agere". Intellegit poeta prudens ferendi doloris consuetudinem esse non contemnendam magistram. Atque ille non inmoderate magno in dolore: "Retinete, tenete! Opprimit ulcus; nudate! Heu miserum me: excrucior". Incipit labi, deinde ilico desinit: "Operite, abscedite, iam iam me mittite! Nam attrectatu et quassu saeuum amplificatis dolorem". Videsne ut obmutuerit non sedatus corporis, sed castigatus animi dolor? Itaque in extremis Niptris alios quoque obiurgat idque moriens: "Conqueri fortunam aduersam, non lamentari decet. Id uiri est officium; fletus muliebri ingenio additus".

XXII

Huius animi pars ira morior rationi sic paruit ut seuero imperatori miles pudens. In quo uero erit perfecta sapientia (quem adhuc nos quidem uidimus neminem, sed philosophorum sententiis qualis hic futurus sit, si modo aliquando fuerit, exponitur), is igitur, siue ea ratio quae erit in eo perfecta atque absoluta, sic illi parti imperabit inferiori ut iustus parens probis filiis; nutu quod uolet conficiet, nullo labore, nulla molestia; eriget ipse se, suscitabit, instruet, armabit, ut tamquam hosti sic obsistat dolori. Quae sunt ista arma? Contentio confirmatio sermoque intumus, cum ipse secum: "Caue turpe quicquam, languidum, non uirile". Obuersentur species honestae animo: Zeno proponatur Eleates, qui perpessus est omnia potius quam conscios delendae tyrannidis indicaret; de Anaxarcho Democritio cogitetur, qui, cum Cypri in manus Timocreontis regis incidisset, nullum genus supplici deprecatus est neque recusauit. Cauanus Indus, indoctus ac barbarus, in radicibus Caucasi natus, sua uoluntate uiuus combustus est; nos, si pes condoluit, si dens, sed fac totum dolere corpus, ferre non possumus? Opinio est, et quidem effeminata ac leuis nec in dolore magis naturalis quam eadem in uoluptate, qua, cum liquescimus fluimusque mollitia, apis aculeum sine clamore ferre non possumus. At uero C. Marius, rusticanus uir, sed plane uir, cum secaretur, ut supra dixi, principio uetuit se alligari, nec quisquam ante Marium solutus dicitur esse sectus. Cur ergo postea alii? Valuit auctoritas. Videsne igitur opinionis esse, non naturae malum? Et tamen fuisse acrem morsum doloris idem Marius ostendit; crus enim alterum non praebuit. Ita et tulit dolorem ut uir et ut homo maiorem ferre sine causa necessaria noluit. Totum igitur in eo est, ut tibi imperes; ostendi autem quod esset imperandi genus. Atque haec cogitatio, quid patientia, quid fortitudine, quid magnitudine animi dignissimum sit, non solum animum comprimit, sed ipsum etiam dolorem nescio quo pacto mitiorem facit.

XXIII

Vt enim fit in proelio ut ignauus miles ac timidus, simul ac uiderit hostem, abiecto scuto fugiat quantum possit ob eamque causam pereat non numquam etiam integro corpore, cum ei qui steterit nihil tale euenerit, sic qui doloris speciem ferre non possunt abiciunt se atque ita adflicti et exanimati iacent; qui autem restiterunt discedunt saepissime superiores. Sunt enim quaedam animi similitudines cum corpore. Vt onera contentis corporibus facilius feruntur, remissis opprimunt, simillime animus intentione sua depellit pressum omnem ponderum, remissione autem sic urgetur, ut se nequeat extollere. Et si uerum quaerimus, in omnibus officiis persequendis animi est adhibenda contentio: ea est sola offici tamquam custodia. Sed hoc quidem in dolore maxume est prouidendum, ne quid abiecte, ne quid timide, ne quid ignaue, ne quid seruiliter muliebriterue faciamus, in primisque refutetur ac reiciatur Philoctetaeus ille clamor. Ingemescere non numquam uiro concessum est idque raro, eiulatus ne mulieri quidem; et hic nimirum est fletus, quem duodecim tabulae in funeribus adhiberi uetuerunt. Nec uero umquam ne ingemescit quidem uir fortis ac sapiens, nisi forte ut se intendat ad firmitatem, ut in stadio cursores exclamant quam maxime possunt. Faciunt idem, cum exercentur, athletae; pugiles uero, etiam cum feriunt aduersarium, in iactandis caestibus ingemescunt, non quod doleant animoue succumbant, sed quia profundenda uoce omne corpus intenditur uenitque plaga uehementior.

XXIV

Quid? qui uolunt exclamare maius, num satis habent latera fauces linguam intendere, e quibus elici uocem et fundi uidemus? Toto corpore atque omnibus ungulis, ut dicitur, contentioni uocis adseruiunt. Genu mehercule M. Antonium uidi, cum contente pro se ipse lege Varia diceret, terram tangere. Vt enim ballistae lapidum et reliqua tormenta telorum eo grauiores emissiones habent quo sunt contenta atque adducta uehementius, sic uox, sic cursus, sic plaga hoc grauior, quo est missa contentius. Cuius contentionis cum tanta uis sit, si gemitus in dolore ad confirmandum animum ualebit, utemur; sin erit ille gemitus elamentabilis, si inbecillus, si abiectus, si flebilis, ei qui se dederit, uix eum uirum dixerim. Qui quidem gemitus si leuationis aliquid adferret, tamen uideremus quid esset fortis et animosi uiri; cum uero nihil imminuat doloris, cur frustra turpes esse uolumus? Quid est enim fletu muliebri uiro turpius? Atque hoc praeceptum, quod de dolore datur, patet latius; omnibus enim rebus, non solum dolori, simili contentione animi resistendum est. Ira exardescit, libido concitatur: in eandem arcem confugiendum est, eadem sunt arma sumenda. Sed quoniam de dolore loquimur, ira omittamus. Ad ferendum igitur dolorem placide atque sedate plurimum proficit toto pectore, ut dicitur, cogitare quam id honestum sit. Sumus enim natura, ut ante dixi, dicendum est autem saepius studiosissimi adpetentissimique honestatis; cuius si quasi lumen aliquod aspeximus, nihil est quod, ut eo potiamur, non parati simus et ferre et perpeti. Ex hoc cursu atque impetu animorum ad ueram laudem atque honestatem illa pericula adeuntur in proeliis, non sentiunt uiri fortes in acie uolnera, uel sentiunt, sed mori malunt quam tantulum modo de dignitatis gradu demoueri. Fulgentis gladios hostium uidebant Decii, cum in aciem eorum inruebant: is leuabat omnem uolnerum metum nobilitas mortis et gloria. Num tum ingemuisse Epaminondam putas, cum una cum sanguine uitam effluere sentiret? Imperantem enim patriam Lacedaemoniis relinquebant, quem acceperat seruientem. Haec sunt solacia, haec fomenta summorum dolorum.

XXV

Dices: "Quid in pace, quid domi, quid in lectulo?" Ad philosophos me reuocas, qui in aciem non saepe prodeunt. E quibus homo sane leuis, Heracleotes Dionysius, cum a Zenone fortis esse didicisset, a dolore dedoctus est. Nam cum ex renibus laboraret, ipso in eiulatu clamitabat falsa esse illa quae antea de dolore ipse sensisset. Quem cum Cleanthes condiscipulos rogaret quaenam ratio eum de sententia deduxisset, respondit: "Si, cum uno anno operam philosophiae dedissem, dolorem tamen ferre non possem, satis esset argumenti malum esse dolorem; plurimos autem annos in philosophia consumpsi nec ferre possum: malum est igitur dolor". Tum Cleanthem, cum pede terram percussisset, uersum ex Epigonis ferunt dixisse: "Audisne haec, Amphiarae sub terram abdite?". Zenonem significabat, a quo illum degenerare dolebat. At non noster Posidonius. Quem et ipse saepe uidi et id dicam quod solebat narrare Pompeius: se, cum Rhodum uenisset decedens ex Syria, audire uoluisse Posidonium, sed cum audisset eum grauiter esse aegrum, quod uehementer eius artus laborarent, uoluisse tamen nobilissimum philosophum uisere; quem ut uidisset et salutauisset honorificisque uerbis prosecutus esset molesteque se dixisset ferre quod eum non posset audire, at ille: "Tu uero" inquit "potes, nec committam ut dolor corporis efficiat ut frustra tantus uir ad me uenerit". Itaque narrabat eum grauiter et copiose de hoc ipso, nihil esse bonum nisi quod esset honestum, cubantem disputauisse, cumque quasi faces ei doloris admouerentur, saepe dixisse: "Nihil agis, dolor! Quamuis sis molestus, numquam te esse confitebor malum".

XXVI

Omninoque omnes clari et nobilitati labores continuo fiunt etiam tolerabiles. Videmusne ‹ut› apud quos eorum ludorum qui gymnici nominantur magnus honos sit, nullum ab is qui in id certamen descendant deuitari dolorem? Apud quos autem uenandi et equitandi laus uiget, qui hanc petessunt nullum fugiunt dolorem. Quid de nostris ambitionibus, quid de cupiditate honorum loquar? Quae flamma est per quam non cucurrerint i qui haec olim punctis singulis colligebant? Itaque semper Africanus Socraticum Xenophontem in manibus habebat, cuius in primis laudabat illud, quod diceret eosdem labores non esse aeque grauis [esse] imperatori et militi, quod ipse honos laborem leuiorem faceret imperatorium. Sed tamen hoc euenit, ut in uulgus insipientium opinio ualeat honestatis, cum ipsam uidere non possint; itaque fama et multitudinis iudicio mouentur, cum id honestum putent quod a plerisque laudetur. Te autem, si in oculis sis multitudinis, tamen eius iudicio stare nolim nec, quod illa putet, idem putare pulcherrimum. Tuo tibi iudicio est utendum; tibi si recta probanti placebis, tum non modo tete uiceris, quod paulo ante praecipiebam, sed omnis et omnia. Hoc igitur tibi propone: amplitudinem [animi] et quasi quandam exaggerationem quam altissimam animi, quae maxime eminet contemnendis et despiciendis doloribus, unam esse omnium rem pulcherrimam, eoque pulchriorem, si uacet populo neque plausum captans se tamen ipsa delectet. Quin etiam mihi quidem laudabiliora uidentur omnia quae sine uenditatione et sine populo teste fiunt, non quo fugiendus sit (omnia enim bene facta in luce se conlocari uolunt!, sed tamen nullum theatrum uirtuti conscientia maius est.

XXVII

Atque in primis meditemur illud, ut haec patientia dolorum, quam saepe iam animi intentione dixi esse firmandam, in omni genere se aequabilem praebeat. Saepe enim multi, qui aut propter uictoriae cupiditatem aut propter gloriae aut etiam ut ius suum et libertatem tenerent uolnera exceperant fortiter et tulerunt, idem omissa contentione dolorem morbi ferre non possunt; neque enim illum, quem facile tulerant, ratione aut sapientia tulerant, sed studio potius et gloria. Itaque barbari quidam et inmanes ferro decertare acerrume possunt, aegrotare uiriliter non queunt. Graeci autem homines, non satis animosi, prudentes, ut est captus hominum, satis, hostem aspicere non possunt; eidem morbos toleranter atque humane ferunt. At Cimbri et Celtiberi in proeliis exultant, lamentantur in morbo. Nihil enim potest esse aequabile, quod non a certa ratione proficiscatur. Sed cum uideas eos qui honesti aut studio aut opinione ducantur, in eo persequendo atque adipiscendo dolore non frangi, debes existimare aut non esse malum dolorem aut, etiam si, quicquid asperum alienumque a natura sit, id appellari placeat malum, tantulum tamen esse, ut a uirtute ita obruatur ut nusquam appareat. Quae meditare, quaeso, dies et noctes; latius enim manabit haec ratio et aliquanto maiorem locum quam de uno dolore occupabit. Nam si omnia fugiendae turpitudinis adipiscendaeque honestatis causa faciemus, non modo stimulos doloris, sed etiam fulmina fortunae contemnamus licebit, praesertim cum paratum sit illud ex hesterna disputatione perfugium. Vt enim si cui nauiganti, quem praedones insequantur, deus qui dixerit: "Eice te de naui; praesto est qui excipiat: uel delphinus, ut Arionem Methymnaeum, uel equi Pelopis illi Neptunii, qui per undas currus suspensos rapuisse dicuntur, excipient te et quo uelis perferent", omnem omittat timorem, sic urguentibus asperis et odiosis doloribus, si tanti [non] sint ut ferendi non sint, quo sit confugiendum [ut] uides. Haec fere hoc tempore putaui esse dicenda. Sed tu fortasse in sententia permanes. - Minime uero, meque biduo duarum rerum, quas maxime timebam, spero liberatum metu. - Cras ergo ad clepsydram; sic enim diximus, et tibi hoc uideo non posse deberi. - Ita prorsus, et illud quidem ante meridiem, hoc eodem tempore. - Sic faciemus tuisque optumis studiis obsequemur.