XCVI. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

I. Tamen tu indignaris aliquid aut quereris et non intellegis nihil esse in istis mali nisi hoc unum quod indignaris et quereris? Si me interrogas, nihil puto uiro miserum nisi aliquid esse in rerum natura quod putet miserum. Non feram me quo die aliquid ferre non potero. Male ualeo: pars fati est. Familia decubuit, fenus offendit, domus crepuit, damna, uulnera, labores, metus incucurrerunt: solet fieri. Hoc parum est: debuit fieri. Decernuntur ista, non accidunt. II. Si quid credis mihi, intimos adfectus meos tibi cum maxime detego: in omnibus quae aduersa uidentur et dura sic formatus sum: non pareo deo sed adsentior; ex animo illum, non quia necesse est, sequor. Nihil umquam mihi incidet quod tristis excipiam, is quod malo uultu; nullum tributum inuitus conferam. Omnia autem ad quae gemimus, quae expauescimus, tributa uitae sunt: horum, mi Lucili, nec speraueris immunitatem nec petieris. III. Vesicae te dolor inquietauit, epistulae uenerunt parum dulces, detrimenta continua - propius accedam, de capite timuisti. Quid, tu nesciebas haec te optare cum optares senectutem? Omnia ista in longa uita sunt, quomodo in longa uia et puluis et lutum et pluuia. IV. "Sed uolebam uiuere, carere tamen incommodis omnibus." Tam effeminata uox uirum dedecet. Videris quemadmodum hoc uotum meum excipias; ego illud magno animo, non tantum bono facio: neque di neque deae faciant ut te fortuna in delicis habeat. V. Ipse te interroga, si quis potestatem tibi deus faciat, utrum uelis uiuere in macello an in castris. Atqui uiuere, Lucili, militare est. Itaque hi qui iactantur et per operosa atque ardua sursum ac deorsum eunt expeditiones periculosissimas obeunt fortes uiri sunt primoresque castrorum; isti quos putida quies aliis laborantibus molliter habet turturillae sunt, tuti contumeliae causa. Vale.

XCVII. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

I. Erras, mi Lucili, si existimas nostri saeculi esse uitium luxuriam et neglegentiam boni moris et alia quae obiecit suis quisque temporibus: hominum sunt ista, non temporum. Nulla aetas uacauit a culpa; et si aestimare licentiam cuiusque saeculi incipias, pudet dicere, numquam apertius quam coram Catone peccatum est. II. Credat aliquis pecuniam esse uersatam in eo iudicio in quo reus erat P. Clodius ob id adulterium quod cum Caesaris uxore in operto commiserat, uiolatis religionibus eius sacrificii quod "pro populo" fieri dicitur, sic summotis extra consaeptum omnibus uiris ut picturae quoque masculorum animalium contegantur? Atqui dati iudicibus nummi sunt et, quod hac etiamnunc pactione turpius est, stupra insuper matronarum et adulescentulorum nobilium stilari loco exacta sunt. III. Minus crimine quam absolutione peccatum est: adulterii reus adulteria diuisit nec ante fuit de salute securus quam similes sui iudices suos reddidit. Haec in eo iudicio facta sunt in quo, si nihil aliud, Cato testimonium dixerat. Ipsa ponam uerba Ciceronis, quia res fidem excedit. IV. [Ciceronis Epistularum ad Atticum Liber Primus] "Accersiuit ad se, promisit, intercessit, dedit. Iam uero (o di boni, rem perditam!) etiam noctes certarum mulierum atque adulescentulorum nobilium introductiones nonnullis iudicibus pro mercedis cumulo fuerunt." V. Non uacat de pretio queri, plus in accessionibus fuit. "Vis seueri illius uxorem? dabo illam. Vis diuitis huius? tibi praestabo concubitum. Adulterium nisi feceris, damna. Illa formonsa quam desideras ueniet. Illius tibi noctem promitto nec differo; intra comperendinationem fides promissi mei exstabit." Plus est distribuere adulteria quam facere; hoc uero matribus familiae denuntiare est. VI. Hi iudices Clodiani a senatu petierant praesidium, quod non erat nisi damnaturis necessarium, et inpetrauerant; itaque eleganter illis Catulus absoluto reo "quid uos" inquit "praesidium a nobis petebatis? an ne nummi uobis eriperentur?" Inter hos tamen iocos inpune tulit ante iudicium adulter, in iudicio leno, qui damnationem peius effugit quam meruit. VII. Quicquam fuisse corruptius illis moribus credis quibus libido non sacris inhiberi, non iudicis poterat, quibus in ea ipsa quaestione quae extra ordinem senatusconsulto exercebatur plus quam quaerebatur admissum est? Quaerebatur an post adulterium aliquis posset tutus esse: apparuit sine adulterio tutum esse non posse.

VIII. Hoc inter Pompeium et Caesarem, inter Ciceronem Catonemque commissum est, Catonem inquam illum quo sedente populus negatur permisisse sibi postulare Florales iocos nudandarum meretricum, si credis spectasse tunc seuerius homines quam iudicasse. Et fient et facta sunt ista, et licentia urbium aliquando disciplina metuque, numquam sponte considet. IX. Non est itaque quod credas nos plurimum libidini permisisse, legibus minimum; longe enim frugalior haec iuuentus est quam illa, cum reus adulterium apud iudices negaret, iudices apud reum confiterentur, cum stuprum committeretur rei iudicandae causa, cum Clodius, isdem uitiis gratiosus quibus nocens, conciliaturas exerceret in ipsa causae dictione. Credat hoc quisquam? qui damnabatur uno adulterio absolutus est multis.

X. Omne tempus Clodios, non omne Catones feret. Ad deteriora faciles sumus, quia nec dux potest nec comes deesse, et res ipsa etiam sine duce, sine comite procedit. Non pronum est, tantum ad uitia sed praeceps, et, quod plerosque inemendabiles facit, omnium aliarum artium peccata artificibus pudori sunt offenduntque deerrantem, uitae peccata delectant. XI. Non gaudet nauigio gubernator euerso, non gaudet aegro medicus elato, non gaudet orator si patroni culpa reus cecidit, at contra omnibus crimen suum uoluptati est: laetatur ille adulterio in quod inritatus est ipsa difficultate; laetatur ille circumscriptione furtoque, nec ante illi culpa quam culpae fortuna displicuit. Id praua consuetudine euenit. XII. Alioquin, ut scias subesse animis etiam in pessima abductis boni sensum nec ignorari turpe sed neglegi, omnes peccata dissimulant et, quamuis feliciter cesserint, fructu illorum utuntur, ipsa subducunt. At bona conscientia prodire uult et conspici: ipsas nequitia tenebras timet. XIII. Eleganter itaque ab Epicuro dictum puto: "potest nocenti contingere ut lateat, latendi fides non potest", aut si hoc modo melius hunc explicari posse iudicas sensum: "ideo non prodest latere peccantibus quia latendi etiam si felicitatem habent, fiduciam non habent". Ita est, tuta scelera esse possunt, secura esse non possunt. XIV. Hoc ego repugnare sectae nostrae si sic expediatur non iudico. Quare? quia prima illa et maxima peccantium est poena peccasse, nec ullum scelus, licet illud fortuna exornet muneribus suis, licet tueatur ac uindicet, inpunitum est, quoniam sceleris in scelere supplicium est. Sed nihilominus et hae illam secundae poenae premunt ac sequuntur, timere semper et expauescere et securitati diffidere. Quare ego hoc supplicio nequitiam liberem? quare non semper illam in suspenso relinquam? XV. Illic dissentiamus cum Epicuro ubi dicit nihil iustum esse natura et crimina uitanda esse quia uitari metus non posse: hic consentiamus, mala facinora conscientia flagellari et plurimum illi tormentorum esse eo quod perpetua illam sollicitudo urget ac uerberat, quod sponsoribus securitatis suae non potest credere. Hoc enim ipsum argumentum est, Epicure, natura nos a scelere abhorrere, quod nulli non etiam inter tuta timor est. XVI. Multos fortuna liberat poena, metu neminem. Quare nisi quia infixa nobis eius rei auersatio est quam natura damnauit? Ideo numquam fides latendi fit etiam latentibus quia coarguit illos conscientia et ipsos sibi ostendit. Proprium autem est nocentium trepidare. Male de nobis actum quod multa scelera legem et uindicem effugiunt et scripta supplicia, nisi illa naturalia et grauia de praesentibus soluerent et in locum patientiae timor cederet. Vale.

XCVIII. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

I. Numquam credideris felicem quemquam ex felicitate suspensum. Fragilibus innititur qui aduenticio laetus est: exibit gaudium quod intrauit. At illud ex se ortum fidele firmumque est et crescit et ad extremum usque prosequitur: cetera quorum admiratio est uulgo in diem bona sunt. "Quid ergo? non usui ac uoluptati esse possunt?" Quis negat? sed ita si illa ex nobis pendent, non ex illis nos. II. Omnia quae fortuna intuetur ita fructifera ac iucunda fiunt si qui habet illa se quoque habet nec in rerum suarum potestate est. Errant enim, Lucili, qui aut boni aliquid nobis aut mali iudicant tribuere fortunam: materiam dat bonorum ac malorum et initia rerum apud nos in malum bonumue exiturarum. Valentior enim omni fortuna animus est et in utramque partem ipse res suas ducit beataeque ac miserae uitae sibi causa est. III. Malus omnia in malum uertit, etiam quae cum specie optimi uenerant: rectus atque integer corrigit praua fortunae et dura atque aspera ferendi scientia mollit, idemque et secunda grate excipit modesteque et aduersa constanter ac fortiter. Qui licet prudens sit, licet exacto faciat cuncta iudicio, licet nihil supra uires suas temptet, non continget illi bonum illud integrum et extra minas positum nisi certus aduersus incerta est." IV. Siue alios obseruare uolueris (liberius enim inter aliena iudicium est) siue te ipsum fauore seposito, et senties hoc et confiteberis, nihil ex his optabilibus et caris utile esse nisi te contra leuitatem casus rerumque casum sequentium instruxeris, nisi illud frequenter et sine querella inter singula damna dixeris:

dis aliter uisum est.

V. Immo mehercules, ut carmen fortius ac iustius petam quo animum tuum magis fulcias, hoc dicito quotiens aliquid aliter quam cogitabas euenerit: "di melius". Sic composito nihil accidet. Sic autem componetur si quid humanarum rerum uarietas possit cogitauerit antequam senserit, si et liberos et coniugem et patrimonium sic habuerit tamquam non utique semper habiturus et tamquam non futurus ob hoc miserior si habere desierit. VI. Calamitosus est animus futuri anxius et ante miserias miser, qui sollicitus est ut ea quibus delectatur ad extremum usque permaneant; nullo enim tempore conquiescet et ex spectatione uenturi praesentia, quibus frui poterat, amittet. In aequo est autem amissae rei dolor et timor amittendae. VII. Nec ideo praecipio tibi neglegentiam. Tu uero metuenda declina; quidquid consilio prospici potest prospice; quodcumque laesurum est multo ante quam accidat speculare et auerte. In hoc ipsum tibi plurimum conferet fiducia et ad tolerandum omne obfirmata mens. Potest fortunam cauere qui potest ferre; certe in tranquillo non tumultuatur. Nihil est nec miserius nec stultius quam praetimere: quae ista dementia est malum suum antecedere? VIII. Denique, ut breuiter includam quod sentio et istos satagios ac sibi molestos describam tibi, tam intemperantes in ipsis miseriis sunt quam ante illas. Plus dolet quam necesse est qui ante dolet quam necesse est; eadem enim infirmitate dolorem non aestimat qua non exspectat; eadem intemperantia fingit sibi perpetuam felicitatem suam, fingit crescere debere quaecumque contigerunt, non tantum durare, et oblitus huius petauri quo humana iactantur sibi uni fortuitorum constantiam spondet. IX. Egregie itaque uidetur mihi Metrodorus dixisse in ea epistula qua sororem amisso optimae indolis filio adloquitur: "mortale est omne mortalium bonum". De his loquitur bonis ad quae concurritur; nam illud uerum bonum non moritur, certum est sempiternumque, sapientia et uirtus; hoc unum contingit inmortale mortalibus. X. Ceterum tam inprobi sunt tamque obliti quo eant, quo illos singuli dies trudant, ut mirentur aliquid ipsos amittere, amissuri uno die omnia. Quidquid est cui dominus inscriberis apud te est, tuum non est; nihil firmum infirmo, nihil fragili aeternum et inuictum est. Tam necesse est perire quam perdere et hoc ipsum, si intellegimus, solacium est. Aequo animo perde: pereundum est.

XI. Quid ergo aduersus has amissiones auxili inuenimus? hoc, ut memoria teneamus amissa nec cum ipsis fructum excidere patiamur quem ex illis percepimus. Habere eripitur, habuisse numquam. Peringratus est qui, cum amisit, pro accepto nihil debet. Rem nobis eripit casus, usum fructumque apud nos relinquit, quem nos iniquitate desiderii perdidimus. XII. Dic tibi "ex istis quae terribilia uidentur nihil est inuictum". Singula uicere iam multi, ignem Mucius, crucem Regulus, uenenum Socrates, exilium Rutilius, mortem ferro adactam Cato: et nos uincamus aliquid. XIII. Rursus ista quae ut speciosa et felicia trahunt uulgum a multis et saepe contempta sunt. Fabricius diuitias imperator reiecit, censor notauit; Tubero paupertatem et se dignam et Capitolio iudicauit, cum fictilibus in publica cena usus ostendit debere iis hominem esse contentum quibus di etiamnunc uterentur. Honores reppulit pater Sextius, qui ita natus ut rem publicam deberet capessere, latum clauum diuo Iulio dante non recepit; intellegebat enim quod dari posset et eripi posse. Nos quoque aliquid et ipsi faciamus animose; simus inter exempla. XIV. Quare defecimus? quare desperamus? Quidquid fieri potuit potest, nos modo purgemus animum sequamurque naturam, a qua aberranti cupiendum timendumque est et fortuitis seruiendum. Licet reuerti in uiam, licet in integrum restitui: restituamur, ut possimus dolores quocumque modo corpus inuaserint perferre et fortunae dicere "cum uiro tibi negotium est: quaere quem uincas".

XV. * * * His sermonibus et his similibus lenitur illa uis ulceris, quam opto mehercules mitigari et aut sanari aut stare et cum ipso senescere. Sed securus de illo sum: de nostro damno agitur, quibus senex egregius eripitur. Nam ipse uitae plenus est, cui adici nihil desiderat sua causa sed eorum quibus utilis est. Liberaliter facit quod uiuit. XVI. Alius iam hos cruciatus finisset: hic tam turpe putat mortem fugere quam ad mortem confugere. "Quid ergo? non si suadebit res exibit?" Quidni exeat, si nemo iam uti eo poterit, si nihil aliud quam dolori operam dabit? XVII. Hoc est, mi Lucili, philosophiam in opere discere et ad uerum exerceri, uidere quid homo prudens animi habeat contra mortem, contra dolorem, cum illa accedat, hic premat; quid faciendum sit a faciente discendum est. XVIII. Adhuc argumentis actum est an posset aliqui dolori resistere, an mors magnos quoque animos admota summittere. Quid opus est uerbis? in rem praesentem eamus: nec mors illum contra dolorem facit fortiorem nec dolor contra mortem. Contra utrumque sibi fidit nec spe mortis patienter dolet nec taedio doloris libenter moritur: hunc fert, illam exspectat. Vale.

XCIX. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

I. Epistulam quam scripsi Marullo cum filium paruulum amisisset et diceretur molliter ferre misi tibi, in qua non sum solitum morem secutus nec putaui leniter illum debere tractari, cum obiurgatione esset quam solacio dignior. Adflicto enim et magnum uulnus male ferenti paulisper cedendum est; exsatiet se aut certe primum impetum effundat: II. hi qui sibi lugere sumpserunt protinus castigentur et discant quasdam etiam lacrimarum ineptias esse.

"Solacia exspectas? conuicia accipe. Tam molliter tu fers mortem filii? quid faceres si amicum perdidisses? Decessit filius incertae spei, paruulus; pusillum temporis perit. III. Causas doloris conquirimus et de fortuna etiam inique queri uolumus, quasi non sit iustas querendi causas praebitura: at mehercules satis mihi iam uidebaris animi habere etiam aduersus solida mala, nedum ad istas umbras malorum quibus ingemescunt homines moris causa. Quod damnorum omnium maximum est, si amicum perdidisses, danda opera erat ut magis gauderes quod habueras quam maereres quod amiseras. IV. Sed plerique non conputant quanta perceperint, quantum gauisi sint. Hoc habet inter reliqua mali dolor iste: non superuacuus tantum sed ingratus est. Ergo quod habuisti talem amicum, perit opera? Tot annis, tanta coniunctione uitae, familiari studiorum societate nil actum est? Cum amico effers amicitiam? Et quid doles amisisse, si habuisse non prodest? Mihi crede, magna pars ex iis quos amauimus, licet ipsos casus abstulerit, apud nos manet; nostrum est quod praeterit tempus nec quicquam est loco tutiore quam quod fuit. V. Ingrati aduersus percepta spe futuri sumus, quasi non quod futurum est, si modo successerit nobis, cito in praeterita transiturum sit. Anguste fructus rerum determinat qui tantum praesentibus laetus est: et futura et praeterita delectant, haec exspectatione, illa memoria, sed alterum pendet et non fieri potest, alterum non potest non fuisse. Quis ergo furor est certissimo excidere? Adquiescamus iis quae iam hausimus, si modo non perforato animo hauriebamus et transmittente quidquid acceperat."

VI. "Innumerabilia sunt exempla eorum qui liberos iuuenes sine lacrimis extulerint, qui in senatum aut in aliquod publicum officium a rogo redierint et statim aliud egerint. Nec inmerito; nam primum superuacuum est dolere si nihil dolendo proficias; deinde iniquum est queri de eo quod uni accidit, omnibus restat; deinde desiderii stulta conquestio est, ubi minimum interest inter amissum et desiderantem. Eo itaque aequiore animo esse debemus quod quos amisimus sequimur. VII. Respice celeritatem rapidissimi temporis, cogita breuitatem huius spatii per quod citatissimi currimus, obserua hunc comitatum generis humani eodem tendentis, minimis interuallis distinctum etiam ubi maxima uidentur: quem putas perisse praemissus est. Quid autem dementius quam, cum idem tibi iter emetiendum sit, flere eum qui antecessit? VIII. Flet aliquis factum quod non ignorauit futurum? aut si mortem in homine non cogitauit, sibi inposuit. Flet aliquis factum quod aiebat non posse non fieri? quisquis aliquem queritur mortuum esse, queritur hominem fuisse. Omnis eadem condicio deuinxit: cui nasci contigit mori restat. Interuallis distinguimur, exitu aequamur. IX. Hoc quod inter primum diem et ultimum iacet uarium incertumque est: si molestias aestimes, etiam puero longum, si uelocitatem, etiam seni angustum. Nihil non lubricum et fallax et omni tempestate mobilius; iactantur cuncta et in contrarium transeunt iubente fortuna, et in tanta uolutatione rerum humanarum nihil cuiquam nisi mors certum est; tamen de eo queruntur omnes in quo uno nemo decipitur.

X. "Sed puer decessit." Nondum dico melius agi cum eo qui cito uita defungitur: ad eum transeamus qui consenuit: quantulo uincit infantem! Propone temporis profundi uastitatem et uniuersum conplectere, deinde hoc quod aetatem uocamus humanam compara immenso: uidebis quam exiguum sit quod optamus, quod extendimus. XI. Ex hoc quantum lacrimae, quantum sollicitudines occupant? quantum mors antequam ueniat optata, quantum ualetudo, quantum timor? quantum tenent aut rudes aut inutiles anni? dimidium ex hoc edormitur. Adice labores, luctus, pericula, et intelleges etiam in longissima uita minimum esse quod uiuitur. XII. Sed quis tibi concedit non melius se habere eum cui cito reuerti licet, cui ante lassitudinem peractum est iter? Vita nec bonum nec malum est: boni ac mali locus est. Ita nihil ille perdidit nisi aleam in damnum certiorem. Potuit euadere modestus et prudens, potuit sub cura tua in meliora formari, sed, quod iustius timetur, potuit fieri pluribus similis. XIII. Aspice illos iuuenes quos ex nobilissimis domibus in harenam luxuria proiecit; aspice illos qui suam alienamque libidinem exercent mutuo inpudici, quorum nullus sine ebrietate, nullus sine aliquo insigni flagitio dies exit: plus timeri quam sperari potuisse manifestum erit. XIV. Non debes itaque causas doloris accersere nec leuia incommoda indignando cumulare. Non hortor ut nitaris et surgas; non tam male de te iudico ut tibi aduersus hoc totam putem uirtutem aduocandam. Non est dolor iste sed morsus: tu illum dolorem facis. Sine dubio multum philosophia profecit, si puerum nutrici adhuc quam patri notiorem animo forti desideras.

XV. "Quid? nunc ego duritiam suadeo et in funere ipso rigere uultum uolo et animum ne contrahi quidem patior? Minime. Inhumanitas est ista, non uirtus, funera suorum isdem oculis quibus ipsos uidere nec commoueri ad primam familiarium diuulsionem. Puta autem me uetare: quaedam sunt sui iuris; excidunt etiam retinentibus lacrimae et animum profusae leuant. XVI. Quid ergo est? permittamus illis cadere, non imperemus; fluat quantum adfectus eiecerit, non quantum poscet imitatio. Nihil uero maerori adiciamus nec illum ad alienum augeamus exemplum. Plus ostentatio doloris exigit quam dolor: quotus quisque sibi tristis est? Clarius cum audiuntur gemunt, et taciti quietique dum secretum est, cum aliquos uidere, in fletus nouos excitantur; tunc capiti suo manus ingerunt (quod potuerant facere nullo prohibente liberius), tunc mortem comprecantur sibi, tunc lectulo deuoluuntur: sine spectatore cessat dolor. XVII. Sequitur nos, ut in aliis rebus, ita in hac quoque hoc uitium, ad plurium exempla componi nec quid oporteat sed quid soleat aspicere. A natura discedimus, populo nos damus nullius rei bono auctori et in hac re sicut in his omnibus inconstantissimo. Videt aliquem fortem in luctu suo, impium uocat et efferatum; uidet aliquem conlabentem et corpori adfusum, effeminatum ait et eneruem. XVIII. Omnia itaque ad rationem reuocanda sunt. Stultius alias ui sua latas. Dicam quid intersit. Cum primus nos nuntius acerbi funeris perculit, cum tenemus corpus e complexu nostro in ignem transiturum, lacrimas naturalis necessitas exprimit et spiritus ictu doloris inpulsus quemadmodum totum corpus quatit, ita oculos, quibus adiacentem umorem perpremit et expellit. XIX. Hae lacrimae per elisionem cadunt nolentibus nobis: aliae sunt quibus exitum damus cum memoria eorum quos amisimus retractatur, et inest quiddam dulce tristitiae cum occurrunt sermones eorum iucundi, conuersatio hilaris, officiosa pietas; tunc oculi uelut in gaudio relaxantur. XX. His indulgemus, illis uincimur. Non est itaque quod lacrimas propter circumstantem adsidentemque aut contineas aut exprimas: nec cessant nec fluunt umquam tam turpiter quam finguntur: eant sua sponte. Ire autem possunt placidis atque compositis; saepe salua sapientis auctoritate fluxerunt tanto temperamento ut illis nec humanitas nec dignitas deesset. XXI. Licet, inquam, naturae obsequi grauitate seruata. Vidi ego in funere suorum uerendos, in quorum ore amor eminebat remota omni lugentium scaena; nihil erat nisi quod ueris dabatur adfectibus. Est aliquis et dolendi decor; hic sapienti seruandus est et quemadmodum in ceteris rebus, ita etiam in lacrimis aliquid sat est: inprudentium ut gaudia sic dolores exundauere.

XXII. "Aequo animo excipe necessaria. Quid incredibile, quid nouum euenit? quam multis cum maxime funus locatur, quam multis uitalia emuntur, quam multi post luctum tuum lugent! Quotiens cogitaueris puerum fuisse, cogita et hominem, cui nihil certi promittitur, quem fortuna non utique perducit ad senectutem: unde uisum est dimittit. XXIII. Ceterum frequenter de illo loquere et memoriam eius quantum potes celebra; quae ad te saepius reuertetur si erit sine acerbitate uentura; nemo enim libenter tristi conuersatur, nedum tristitiae. Si quos sermones eius, si quos quamuis paruoli iocos cum uoluptate audieras, saepius repete; potuisse illum implere spes tuas, quas paterna mente conceperas, audacter adfirma. XXIV. Obliuisci quidem suorum ac memoriam cum corporibus efferre et effusissime flere, meminisse parcissime, inhumani animi est. Sic aues, sic ferae suos diligunt, quarum [contria] concitatus [actus] est amor et paene rabidus, sed cum amissis totus extinguitur. Hoc prudentem uirum non decet: meminisse perseueret, lugere desinat.

XXV. "Illud nullo modo probo quod ait Metrodorus, esse aliquam cognatam tristitiae uoluptatem, hanc esse captandam in eiusmodi tempore. Ipsa Metrodori uerba subscripsi. Metrodorou epistolon pros ten adelphen. Estin gar tis hedone lypei syngenes, hen chre thereuein kata touton ton kairon. XXVI. De quibus non dubito quid sis sensurus; quid enim est turpius quam captare in ipso luctu uoluptatem, immo per luctum, et inter lacrimas quoque quod iuuet quaerere? Hi sunt qui nobis obiciunt nimium rigorem et infamant praecepta nostra duritiae, quod dicamus dolorem aut admittendum in animum non esse aut cito expellendum. Vtrum tandem est aut incredibilius aut inhumanius, non sentire amisso amico dolorem an uoluptatem in ipso dolore aucupari? XXVII. Nos quod praecipimus honestum est: cum aliquid lacrimarum adfectus effuderit et, ut ita dicam, despumauerit, non esse tradendum animum dolori. Quid, tu dicis miscendam ipsi dolori uoluptatem? sic consolamur crustulo pueros, sic infantium fletum infuso lacte conpescimus. Ne illo quidem tempore quo filius ardet aut amicus exspirat cessare pateris uoluptatem, sed ipsum uis titillare maerorem? Vtrum honestius dolor ab animo summouetur an uoluptas ad dolorem quoque admittitur? "admittitur" dico? XXVIII. Captatur, et quidem ex ipso. "Est aliqua" inquit "uoluptas cognata tristitiae." Istuc nobis licet dicere, uobis quidem non licet. Vnum bonum nostis, uoluptatem, unum malum, dolorem: quae potest inter bonum et malum esse cognatio? Sed puta esse: nunc potissimum eruitur? Et ipsum dolorem scrutamur, an aliquid habeat iucundum circa se et uoluptarium? XXIX. Quaedam remedia aliis partibus corporis salutaria uelut foeda et indecora adhiberi aliis nequeunt, et quod aliubi prodesset sine damno uerecundiae, id fit inhonestum loco uulneris: non te pudet luctum uoluptate sanare? Seuerius ista plaga curanda est. Illud potius admone, nullum mali sensum ad eum qui perit peruenire; nam si peruenit, non perit. XXX. Nulla, inquam, res eum laedit qui nullus est: uiuit si laeditur. Vtrum putas illi male esse quod nullus est an quod est adhuc aliquis? Atqui nec ex eo potest ei tormentum esse quod non est (quis enim nullius sensus est?) nec ex eo quod est; effugit enim maximum mortis incommodum, non esse. XXXI. Illud quoque dicamus ei qui deflet ac desiderat in aetate prima raptum: omnes, quantum ad breuitatem aeui, si uniuerso compares, et iuuenes et senes, in aequo sumus. Minus enim ad nos ex aetate omni uenit quam quod minimum esse quis dixerit, quoniam quidem minimum aliqua pars est: hoc quod uiuimus proximum nihilo est; et tamen, o dementiam nostram, late disponitur.

XXXII. "Haec tibi scripsi, non tamquam exspectaturus esses remedium a me tam serum (liquet enim mihi te locutum tecum quidquid lecturus es) sed ut castigarem exiguam illam moram qua a te recessisti, et in reliquum adhortarer contra fortunam tolleres animos et omnia eius tela non tamquam possent uenire sed tamquam utique essent uentura prospiceres. Vale."

C. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

I. Fabiani Papiri libros qui inscribuntur ciuilium legisse te cupidissime scribis, et non respondisse exspectationi tuae; deinde oblitus de philosopho agi compositionem eius accusas. Puta esse quod dicis et effundi uerba, non figi. Primum habet ista res suam gratiam et est decor proprius orationis leniter lapsae; multum enim interesse existimo utrum exciderit an fluxerit. Adice nunc quod in hoc quoque quod dicturus sum ingens differentia est: II. Fabianus mihi non effundere uidetur orationem sed fundere; adeo larga est et sine perturbatione, non sine cursu tamen ueniens. Illud plane fatetur et praefert, non esse tractatam nec diu tortam. Sed ita, ut uis, esse credamus: mores ille, non uerba composuit et animis scripsit ista, non auribus. III. Praeterea ipso dicente non uacasset tibi partes intueri, adeo te summa rapuisset; et fere quae impetu placent minus praestant ad manum relata; sed illud quoque multum est, primo aspectu oculos occupasse, etiam si contemplatio diligens inuentura est quod arguat. IV. Si me interrogas, maior ille est qui iudicium abstulit quam qui meruit; et scio hunc tutiorem esse, scio audacius sibi de futuro promittere. Oratio sollicita philosophum non decet: ubi tandem erit fortis et constans, ubi periculum sui faciet qui timet uerbis? V. Fabianus non erat neglegens in oratione sed securus. Itaque nihil inuenies sordidum: electa uerba sunt, non captata, nec huius saeculi more contra naturam suam posita et inuersa, splendida tamen quamuis sumantur e medio. Sensus honestos et magnificos habes, non coactos in sententiam sed latius dictos. Videbimus quid parum recisum sit, quid parum structum, quid non huius recentis politurae: cum circumspexeris omnia, nullas uidebis angustias inanis. VI. Desit sane uarietas marmorum et concisura aquarum cubiculis interfluentium et pauperis cena et quidquid aliud luxuria non contenta decore simplici miscet: quod dici solet, domus recta est.

Adice nunc quod de compositione non constat: quidam illam uolunt esse ex horrido comptam, quidam usque eo aspera gaudent ut etiam quae mollius casus explicuit ex industria dissipent et clausulas abrumpant ne ad exspectatum respondeant.

VII. Lege Ciceronem: compositio eius una est, pedem curuat lenta et sine infamia mollis. At contra Pollionis Asinii salebrosa et exiliens et ubi minime exspectes relictura. Denique omnia apud Ciceronem desinunt, apud Pollionem cadunt, exceptis paucissimis quae ad certum modum et ad unum exemplar adstricta sunt.

VIII. Humilia praeterea tibi uideri dicis omnia et parum erecta: quo uitio carere eum iudico. Non sunt enim illa humilia sed placida et ad animi tenorem quietum compositumque formata, nec depressa sed plana. Deest illis oratorius uigor stimulique quos quaeris et subiti ictus sententiarum; sed totum corpus, uideris quam sit comptum, honestum est. Non habet oratio eius sed dabit dignitatem. IX. Adfer quem Fabiano possis praeponere. Dic Ciceronem, cuius libri ad philosophiam pertinentes paene totidem sunt quot Fabiani: cedam, sed non statim pusillum est si quid maximo minus est. Dic Asinium Pollionem: cedam, et respondeamus: in re tanta eminere est post duos esse. Nomina adhuc T. Liuium; scripsit enim et dialogos, quos non magis philosophiae adnumerare possis quam historiae, et ex professo philosophiam continentis libros: huic quoque dabo locum. Vide tamen quam multos antecedat qui a tribus uincitur et tribus eloquentissimis.

X. Sed non praestat omnia: non est fortis oratio eius, quamuis elata sit; non est uiolenta nec torrens, quamuis effusa sit; non est perspicua sed pura. "Desideres" inquis "contra uitia aliquid aspere dici, contra pericula animose, contra fortunam superbe, contra ambitionem contumeliose. Volo luxuriam obiurgari, libidinem traduci, inpotentiam frangi. Sit aliquid oratorie acre, tragice grande, comice exile." Vis illum adsidere pusillae rei, uerbis: ille rerum se magnitudini addixit, eloquentiam uelut umbram non hoc agens trahit. XI. Non erunt sine dubio singula circumspecta nec in se collecta nec omne uerbum excitabit ac punget, fateor; exibunt multa nec ferient et interdum otiosa praeterlabetur oratio, sed multum erit in omnibus lucis, sed ingens sine taedio spatium. Denique illud praestabit, ut liqueat tibi illum sensisse quae scripsit. Intelleges hoc actum ut tu scires quid illi placeret, non ut ille placeret tibi. Ad profectum omnia tendunt, ad bonam mentem: non quaeritur plausus.

XII. Talia esse scripta eius non dubito, etiam si magis reminiscor quam teneo haeretque mihi color eorum non ex recenti conuersatione familiariter sed summatim, ut solet ex uetere notitia; cum audirem certe illum, talia mihi uidebantur, non solida sed plena, quae adulescentem indolis bonae attollerent et ad imitationem sui euocarent sine desperatione uincendi, quae mihi adhortatio uidetur efficacissima. Deterret enim qui imitandi cupiditatem fecit, spem abstulit. Ceterum uerbis abundabat, sine commendatione partium singularum in uniuersum magnificus. Vale.