LXXXVIII. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

I. De liberalibus studiis quid sentiam scire desideras: nullum suspicio, nullum in bonis numero quod ad aes exit. Meritoria artificia sunt, hactenus utilia si praeparant ingenium, non detinent. Tamdiu enim istis inmorandum est quamdiu nihil animus agere maius potest; rudimenta sunt nostra, non opera.

II. Quare liberalia studia dicta sint uides: quia homine libero digna sunt. Ceterum unum studium uere liberale est quod liberum facit, hoc est sapientiae, sublime, forte, magnanimum: cetera pusilla et puerilia sunt. An tu quicquam in istis esse credis boni quorum professores turpissimos omnium ac cernis? Non discere debemus ista, sed didicisse. Quidam illud de liberalibus studiis quaerendum iudicauerunt, an uirum bonum facerent: ne promittunt quidem nec huius rei scientiam adfectant.

III. Grammatice circa curam sermonis uersatur et, si latius euagari uult, circa historias, iam ut longissime fines suos proferat, circa carmina. Quid horum ad uirtutem uiam sternit? Syllabarum enarratio et uerborum diligentia et fabularum memoria et uersuum lex ac modificatio - quid ex his metum demit, cupiditatem eximit, libidinem frenat?

IV. Ad geometriam transeamus et ad musicen: nihil apud illas inuenies quod uetet timere, uetet cupere. Quae quisquis ignorat, alia frustra scit. ... utrum doceant isti uirtutem an non: si non docent, ne tradunt quidem; si docent, philosophi sunt. Vis scire quam non ad docendam uirtutem consederint? Aspice quam dissimilia inter se omnium studia sint: atqui similitudo esset idem docentium.

V. Nisi forte tibi Homerum philosophum fuisse persuadent, cum his ipsis quibus colligunt negent; nam modo Stoicum illum faciunt, uirtutem solam probantem et uoluptates refugientem et ab honesto ne inmortalitatis quidem pretio recedentem, modo Epicureum, laudantem statum quietae ciuitatis et inter conuiuia cantusque uitam exigentis, modo Peripateticum, tria bonorum genera inducentem, modo Academicum, omnia incerta dicentem. Apparet nihil horum esse in illo, quia omnia sunt; ista enim inter se dissident. Demus illis Homerum philosophum fuisse: nempe sapiens factus est antequam carmina ulla cognosceret; ergo illa discamus quae Homerum fecere sapientem.

VI. Hoc quidem me quaerere, uter maior aetate fuerit, Homerus an Hesiodus, non magis ad rem pertinet quam scire, cum minor Hecuba fuerit quam Helena, quare tam male tulerit aetatem. Quid, inquam, annos Patrocli et Achillis inquirere ad rem existimas pertinere?

VII. Quaeris Vlixes ubi errauerit potius quam efficias ne nos semper erremus? Non uacat audire utrum inter Italiam et Siciliam iactatus sit an extra notum nobis orbem (neque enim potuit in tam angusto error esse tam longus): tempestates nos animi cotidie iactant et nequitia in omnia Vlixis mala inpellit. Non deest forma quae sollicitet oculos, non hostis; hinc monstra effera et humano cruore gaudentia, hinc insidiosa blandimenta aurium, hinc naufragia et tot uarietates malorum. Hoc me doce, quomodo patriam amem, quomodo uxorem, quomodo patrem, quomodo ad haec tam honesta uel naufragus nauigem.

VIII. Quid inquiris an Penelopa inpudica fuerit, an uerba saeculo suo dederit? An Vlixem illum esse quem uidebat, antequam sciret, suspicata sit? Doce me quid sit pudicitia et quantum in ea bonum, in corpore an in animo posita sit.

IX. Ad musicum transeo. Doces me quomodo inter se acutae ac graues consonent, quomodo neruorum disparem reddentium sonum fiat concordia: fac potius quomodo animus secum meus consonet nec consilia mea discrepent. Monstras mihi qui sint modi flebiles: monstra potius quomodo inter aduersa non emittam flebilem uocem.

X. Metiri me geometres docet latifundia potius quam doceat quomodo metiar quantum homini satis sit; numerare docet me et auaritiae commodat digitos potius quam doceat nihil ad rem pertinere istas conputationes, non esse feliciorem cuius patrimonium tabularios lassat, immo quam superuacua possideat qui infelicissimus futurus est si quantum habeat per se conputare cogetur.

XI. Quid mihi prodest scire agellum in partes diuidere, si nescio cum fratre diuidere? Quid prodest colligere subtiliter pedes iugeri et conprendere etiam si quid decempedam effugit, si tristem me facit uicinus inpotens et aliquid ex meo abradens? Docet quomodo nihil perdam ex finibus meis: at ego discere uolo quomodo totos hilaris amittam. "Paterno agro et auito" inquit "expellor".

XII. Quid? Ante auum tuum quis istum agrum tenuit? Cuius, non dico hominis, sed populi fuerit potes expedire? Non dominus isto, sed colonus intrasti. Cuius colonus es? Si bene tecum agitur, heredis. Negant iurisconsulti quicquam usu capi publicum: hoc quod tenes, quod tuum dicis, publicum est et quidem generis humani.

XIII. O egregiam artem! Scis rotunda metiri, in quadratum redigis quamcumque acceperis formam, interualla siderum dicis, nihil est quod in mensuram tuam non cadat: si artifex es, metire hominis animum, dic quam magnus sit, dic quam pusillus sit. Scis quae recta sit linea: quid tibi prodest, si quid in uita rectum sit ignoras?

XIV. Venio nunc ad illum qui caelestium notitia gloriatur:

frigida Saturni sese quo stella receptet,

quos ignis caeli Cyllenius erret in orbes.

Hoc scire quid proderit? Vt sollicitus sim cum Saturnus et Mars ex contrario stabunt aut cum Mercurius uespertinum faciet occasum uidente Saturno, potius quam hoc discam, ubicumque sunt ista, propitia esse nec posse mutari?

XV. Agit illa continuus ordo fatorum et ineuitabilis cursus; per statas uices remeant et effectus rerum omnium aut mouent aut notant. Sed siue quidquid euenit faciunt, quid inmutabilis rei notitia proficiet? Siue significant, quid refert prouidere quod effugere non possis? Scias ista, nescias: fient.

XVI.

Si uero solem ad rapidum stellasque sequentes

ordine respicies, numquam te crastina fallet

hora, nec insidiis noctis capiere serenae.

Satis abundeque prouisum est ut ab insidiis tutus essem.

XVII. "Numquid me crastina non fallit hora? Fallit enim quod nescienti euenit". Ego quid futurum sit nescio: quid fieri possit scio. Ex hoc nihil deprecabor, totum exspecto: si quid remittitur, boni consulo. Fallit me hora si parcit, sed ne sic quidem fallit. Nam quemadmodum scio omnia accidere posse, sic scio et non utique casura; itaque secunda exspecto, malis paratus sum.

XVIII. In illo feras me necesse est non per praescriptum eundem; non enim adducor ut in numerum liberalium artium pictores recipiam, non magis quam statuarios aut marmorarios aut ceteros luxuriae ministros. Aeque luctatores et totam oleo ac luto constantem scientiam expello ex his studiis liberalibus; aut et unguentarios recipiam et cocos et ceteros uoluptatibus nostris ingenia accommodantes sua.

XIX. Quid enim, oro te, liberale habent isti ieiuni uomitores, quorum corpora in sagina, animi in macie et ueterno sunt? An liberale studium istuc esse iuuentuti nostrae credimus, quam maiores nostri rectam exercuerunt hastilia iacere, sudem torquere, equum agitare, arma tractare? Nihil liberos suos docebant quod discendum esset iacentibus. Sed nec hae nec illae docent aluntue uirtutem; quid enim prodest equum regere et cursum cius freno temperare, adfectibus effrenatissimis abstrahi? Quid prodest multos uincere luctatione uel caestu, ab iracundia uinci?

XX. "Quid ergo? nihil nobis liberalia conferunt studia"? Ad alia multum, ad uirtutem nihil; nam et hae uiles ex professo artes quae manu constant ad instrumenta uitae plurimum conferunt, tamen ad uirtutem non pertinent. "Quare ergo liberalibus studiis filios erudimus"? Non quia uirtutem dare possunt, sed quia animum ad accipiendam uirtutem praeparant. Quemadmodum prima illa, ut antiqui uocabant, litteratura, per quam pueris elementa traduntur, non docet liberales artes sed mox percipiendis locum parat, sic liberales artes non perducunt animum ad uirtutem sed expediunt.

XXI. Quattuor ait esse artium Posidonius genera: sunt uulgares et sordidae, sunt ludicrae, sunt pueriles, sunt liberales. Vulgares opificum, quae manu constant et ad instruendam uitam occupatae sunt, in quibus nulla decoris, nulla honesti simulatio est.

XXII. Ludicrae sunt quae ad uoluptatem oculorum atque aurium tendunt; his adnumeres licet machinatores qui pegmata per se surgentia excogitant et tabulata tacite in sublime crescentia et alias ex inopinato uarietates, aut dehiscentibus quae cohaerebant aut his quae distabant sua sponte coeuntibus aut his quae eminebant paulatim in se residentibus. His inperitorum feriuntur oculi, omnia subita quia causas non nouere mirantium.

XXIII. Pueriles sunt et aliquid habentes liberalibus simile hae artes quas enkuklios Graeci, nostri autem liberales uocant. Solae autem liberales sunt, immo, ut dicam uerius, liberae, quibus curae uirtus est.

XXIV. "Quemadmodum" inquit "est aliqua pars philosophiae naturalis, est aliqua moralis, est aliqua rationalis, sic et haec quoque liberalium artium turba locum sibi in philosophia uindicat. Cum uentum est ad naturales quaestiones, geometriae testimonio statur; ergo eius quam adiuuat pars est".

XXV. Multa adiuuant nos nec ideo partes nostri sunt; immo si partes essent, non adiuuarent. Cibus adiutorium corporis nec tamen pars est. Aliquod nobis praestat geometria ministerium: sic philosophiae necessaria est quomodo ipsi faber, sed nec hic geometriae pars est nec illa philosophiae.

XXVI. Praeterea utraque fines suos habet; sapiens enim causas naturalium et quaerit et nouit, quorum numeros mensurasque geometres persequitur et supputat. Qua ratione constent caelestia, quae illis sit uis quaeue natura sapiens scit: cursus et recursus et quasdam obuersationes per quas descendunt et adleuantur ac speciem interdum stantium praebent, cum caelestibus stare non liceat, colligit mathematicus.

XXVII. Quae causa in speculo imagines exprimat sciet sapiens: illud tibi geometres potest dicere, quantum abesse debeat corpus ab imagine et qualis forma speculi quales imagines reddat. Magnum esse solem philosophus probabit, quantus sit mathematicus, qui usu quodam et exercitatione procedit. Sed ut procedat, inpetranda illi quaedam principia sunt; non est autem ars sui iuris cui precarium fundamentum est.

XXVIII. Philosophia nil ab alio petit, totum opus a solo excitat: mathematice, ut ita dicam, superficiaria est, in alieno aedificat; accipit prima, quorum beneficio ad ulteriora perueniat. Si per se iret ad uerum, si totius mundi naturam posset conprendere, dicerem multum conlaturam mentibus nostris, quae tractatu caelestium crescunt trahuntque aliquid ex alto. Vna re consummatur animus, scientia bonorum ac malorum inmutabili; nihil autem ulla ars alia de bonis ac malis quaerit. Singulas lubet circumire uirtutes.

XXIX. Fortitudo contemptrix timendorum est; terribilia et sub iugum libertatem nostram mittentia despicit, prouocat, frangit: numquid ergo hanc liberalia studia corroborant? Fides sanctissimum humani pectoris bonum est, nulla necessitate ad fallendum cogitur, nullo corrumpitur praemio: "ure", inquit "caede, occide: non prodam, sed quo magis secreta quaeret dolor, hoc illa altius condam". Numquid liberalia studia hos animos facere possunt? Temperantia uoluptatibus imperat, alias odit atque abigit, alias dispensat et ad sanum modum redigit nec umquam ad illas propter ipsas uenit; scit optimum esse modum cupitorum non quantum uelis, sed quantum debeas sumere.

XXX. Humanitas uetat superbum esse aduersus socios, uetat amarum; uerbis, rebus, adfectibus comem se facilemque omnibus praestat; nullum alienum malum putat, bonum autem suum ideo maxime quod alicui bono futurum est amat. Numquid liberalia studia hos mores praecipiunt? Non magis quam simplicitatem, quam modestiam ac moderationem, non magis quam frugalitatem ac parsimoniam, non magis quam clementiam, quae alieno sanguini tamquam suo parcit et scit homini non esse homine prodige utendum.

XXXI. "Cum dicatis" inquit "sine liberalibus studiis ad uirtutem non perueniri, quemadmodum negatis illa nihil conferre uirtuti"? Quia nec sine cibo ad uirtutem peruenitur, cibus tamen ad uirtutem non pertinet; ligna naui nihil conferunt, quamuis non fiat nauis nisi ex lignis: non est, inquam, cur aliquid putes eius adiutorio fieri sine quo non potest fieri.

XXXII. Potest quidem etiam illud dici, sine liberalibus studiis ueniri ad sapientiam posse; quamuis enim uirtus discenda sit, tamen non per haec discitur. Quid est autem quare existimem non futurum sapientem eum qui litteras nescit, cum sapientia non sit in litteris? Res tradit, non uerba, et nescio an certior memoria sit quae nullum extra se subsidium habet.

XXXXIII. Magna et spatiosa res est sapientia; uacuo illi loco opus est; de diuinis humanisque discendum est, de praeteritis de futuris, de caducis de aeternis, de tempore. De quo uno uide quam multa quaerantur: primum an per se sit aliquid; deinde an aliquid ante tempus sit sine tempore; cum mundo coeperit an etiam ante mundum quia fuerit aliquid, fuerit et tempus.

XXXIV. Innumerabiles quaestiones sunt de animo tantum: unde sit, qualis sit, quando esse incipiat, quamdiu sit, aliunde alio transeat et domicilia mutet in alias animalium formas aliasque coniectus, an non amplius quam semel seruiat et emissus uagetur in toto; utrum corpus sit an non sit; quid sit facturus cum per nos aliquid facere desierit, quomodo libertate sua usurus cum ex hac effugerit cauea; an obliuiscatur priorum et illinc nosse se incipiat unde corpori abductus in sublime secessit.

XXXV. Quamcumque partem rerum humanarum diuinarumque, conprenderis, ingenti copia quaerendorum ac discendorum fatigaberis. Haec tam multa, tam magna ut habere possint liberum hospitium, superuacua ex animo tollenda sunt. Non dabit se in has angustias uirtus; laxum spatium res magna desiderat. Expellantur omnia, totum pectus illi uacet.

XXXVI. "At enim delectat artium notitia multarum". Tantum itaque ex illis retineamus quantum necessarium est. An tu existimas reprendendum qui superuacua usibus comparat et pretiosarum rerum pompam in domo explicat, non putas eum qui occupatus est in superuacua litterarum supellectile? Plus scire uelle quam sit satis intemperantiae genus est.

XXXVII. Quid quod ista liberalium artium consectatio molestos, uerbosos, intempestiuos, sibi placentes facit et ideo non discentes necessaria quia superuacua didicerunt? Quattuor milia librorum Didymus grammaticus scripsit: misererer si tam multa superuacua legisset. In his libris de patria Homeri quaeritur, in his de Aeneae matre uera, in his libidinosior Anacreon an ebriosior uixerit, in his an Sappho publica fuerit, et alia quae erant dediscenda si scires. I nunc et longam esse uitam nega! XXXVIII. Sed ad nostros quoque cum perueneris, ostendam multa securibus recidenda. Magno inpendio temporum, magna alienarum aurium molestia laudatio haec constat: "o hominem litteratum!" Simus hoc titulo rusticiore contenti: "o uirum bonum!" XXXIX. Itane est? Annales euoluam omnium gentium et quis primus carmina scripserit quaeram? Quantum temporis inter Orphea intersit et Homerum, cum fastos non habeam, conputabo? At Aristarchi notas quibus aliena carmina conpunxit recognoscam, et aetatem in syllabis conteram? Itane in geometriae puluere haerebo? Adeo mihi praeceptum illud salutare excidit: "tempori parce"? Haec sciam? Et quid ignorem?

XL. Apion grammaticus, qui sub C. Caesare tota circulatus est Graecia et in nomen Homeri ab omnibus ciuitatibus adoptatus, aiebat Homerum utraque materia consummata, et Odyssia et Iliade, principium adiecisse operi suo quo bellum Troianum conplexus est. Huius rei argumentum adferebat quod duas litteras in primo uersu posuisset ex industria librorum suorum numerum continentes.

XLI. Talia sciat oportet qui multa uult scire. Non uis cogitare quantum temporis tibi auferat mala ualetudo, quantum occupatio publica, quantum occupatio priuata, quantum occupatio cotidiana, quantum somnus?

XLII. Metire aetatem tuam: tam multa non capit. De liberalibus studiis loquor: philosophi quantum habent superuacui, quantum ab usu recedentis! Ipsi quoque ad syllabarum distinctiones et coniunctionum ac praepositionum proprietates descenderunt et inuidere grammaticis, inuidere geometris; quidquid in illorum artibus superuacuum erat transtulere in suam. Sic effectum est ut diligentius loqui scirent quam uiuere.

XLIII. Audi quantum mali faciat nimia subtilitas et quam infesta ueritati sit. Protagoras ait de omni re in utramque partem disputari posse ex aequo et de hac ipsa, an omnis res in utramque partem disputabilis sit. Nausiphanes ait ex his quae uidentur esse nihil magis esse quam non esse.

XLIV. Parmenides ait ex his quae uidentur nihil esse †uniuerso†. Zenon Eleates omnia negotia de negotio deiecit: ait nihil esse. Circa eadem fere Pyrrhonei uersantur et Megarici et Eretrici et Academici, qui nouam induxerunt scientiam, nihil scire.

XLV. Haec omnia in illum superuacuum studiorum liberalium gregem coice; illi mihi non profuturam scientiam tradunt, hi spem omnis scientiae eripiunt. Satius est superuacua scire quam nihil. Illi non praeferunt lumen per quod acies derigatur ad uerum, hi oculos mihi effodiunt. Si Protagorae credo, nihil in rerum natura est nisi dubium; si Nausiphani, hoc unum certum est, nihil esse certi; si Parmenidi, nihil est praeter unum; si Zenoni, ne unum quidem.

XLVI. Quid ergo nos sumus? Quid ista quae nos circumstant, alunt, sustinent? Tota rerum natura umbra est aut inanis aut fallax. Non facile dixerim utris magis irascar, illis qui nos nihil scire uoluerunt, an illis qui ne hoc quidem nobis reliquerunt, nihil scire. Vale.