HAEC INSVNT LIBRO PRIMO

I. A Romulo tempora regum septem.

II. Anacephalaeosis eorum temporum.

III. De mutatione rei publicae.

IV. Bellum Etruscum cum rege Porsenna.

V. Bellum Latinum.

VI. Bellum cum Etruscis Faliscis Veientibus Fidenatibus.

VII. Bellum Gallicum.

VIII. Bella Gallica.

IX. Bellum Latinum.

X. Bellum Sabinum.

XI. Bellum Samniticum.

XII. Bellum Etruscum Samniticum Gallicum.

XIII. Bellum Tarentinum.

XIV. Bellum Picens.

XV. Bellum Sallentinum.

XVI. Bellum Vulsiniense.

XVII. De seditionibus.

XVIII. Bellum Punicum primum.

XIX. Bellum Liguricum.

XX. Bellum Gallicum.

XXI. Bellum Illyricum.

XXII. Bellum Punicum secundum.

XXIII. Bellum Macedonicum primum.

XXIV. Bellum Syriacum regis Antiochi.

XXV. Bellum Aetolum.

XXVI. Bellum Histricum.

XXVII. Bellum Gallograecum.

XXVIII. Bellum Macedonicum secundum.

XXIX. Bellum Illyricum secundum.

XXX. Bellum Macedonicum tertium.

XXXI. Bellum Punicum tertium.

XXXII. Bellum Achaicum.

XXXIII. Res in Hispania gestae.

XXXIV. Bellum Numantinum.

XXXV. Bellum Asiaticum.

XXXVI. Bellum Iugurthinum.

XXXVII. Bellum Allobrogum.

XXXVIII. Bellum Cimbricum Teutonicum Tigurinum.

XXXIX. Bellum Thracicum.

XL. Bellum Mithridaticum.

XLI. Bellum piraticum.

XLII. Bellum Creticum.

XLIII. Bellum Balearicum.

XLIV. Expeditio in Cyprum.

XLV. Bellum Gallicum.

XLVI. Bellum Parthicum.

XLVII. Anacephalaeosis.

Populus Romanus a rege Romulo in Caesarem Augustum septingentos per annos tantum operum pace belloque gessit, ut, si quis magnitudinem imperii cum annis conferat, aetatem ultra putet. Ita late per orbem terrarum arma circumtulit, ut qui res illius legunt non unius populi, sed generis humani facta condiscant. Tot in laboribus periculisque iactatus est, ut ad constituendum eius imperium contendisse Virtus et Fortuna uideatur. Qua re, cum, si quid aliud, hoc quoque operare pretium sit cognoscere, tamen, quia ipsa sibi obstat magnitudo rerumque diuersitas aciem intentionis abrumpit, faciam quod solent qui terrarum situs pingunt: in breui quasi tabella totam eius imaginem amplectar, non nihil ut spero, ad admirationem principis populi conlaturus, si pariter atque in semel uniuersam magnitudinem eius ostendero. Si quis ergo populum Romanum quasi unum hominem consideret totamque eius aetatem percenseat, ut coeperit utque adoleuerit, ut quasi ad quandam iuuentae frugem peruenerit, ut postea uelut consenuerit, quattuor gradus processusque eius inueniet. Prima aetas sub regibus fuit prope per annos CCL, quibus circum urbem ipsam cum finitimis luctatus est. Haec erit eius infantia. Sequens a Bruto Collatinoque consulibus in Appium Claudium Marcum Fuluium consules CCL annos patet, quibus Italiam subegit. Hoc fuit tempus uiris, armis incitatissimum, ideoque quis adulescentiam dixerit. Deinceps ad Caesarem Augustum CC anni, quibus totum orbem pacauit. Hic iam ipsa iuuentus imperii et quaedam quasi robusta maturitas. A Caesare Augusto in saeculum nostrum haud multo minus anni ducenti, quibus inertia Caesarum quasi consenuit atque decoxit, nisi quod sub Traiano principe mouit lacertos et praeter spem omnium senectus imperii quasi reddita iuuentute reuiserit.

I

Primus ille et urbis et imperii conditor Romulus fuit, Marte genitus et Rhea Siluia. Hoc de se sacerdos grauida confessa est, nec mox Fama dubitauit, cum Amulii regis imperio abiectus in profluentem cum Remo fratre non potuit exstingui, si quidem et Tiberinus amnem repressit, et relictis catulis lupa secuta uagitum ubera admouit infantibus matremque se gessit. Sic repertos apud arborem Faustulus regii gregis pastor tulit in casam atque educauit. Alba tunc erat Latio caput, Iuli opus; nam Lauinium patris Aeneae contempserat. Ab his Amulius iam septima subole regnabat, fratre pulso Numitore, cuius ex filia Romulus. Igitur statim prima iuuentae face patruum ab arce deturbat, auum reponit. Ipse fulminis amator et montium, apud quod erat educatus, moenia nouae urbis agitabat. Gemini erant; uter auspicaretur et regeret, adhibere placuit deos. Remus montem Auentinum, hic Palatinum occupat. Prior ille sex uultures, his postea, sed duodecim uidit. Sic uictor augurio urbem excitat, plenus spei bellatricem fore; id adsuetae sanguine et praeda aues pollicebantur. Ad tutelam nouae urbis sufficere uallum uidebatur, cuius dum angustias Remus increpat saltu, dubium an iussu fratris, occisus est: prima certe uictima fuit munitionemque urbis nouae sanguine suo consecrauit. Imaginem urbis magis quam urbem fecerat: incolae deerant. Erat in proximo lucus; hunc asylum facit, et statim mira uis hominum: Latini Tuscique pastores, quidam etiam transmarini, Phryges qui sub Aenea, Arcades qui sub Euandro duce influxerant. Ita ex uariis quasi elementis congregauit corpus unum, populumque Romanum ipse fecit. Res erat unius aetatis populus uirorum. Itaque matrimonia a finitimis petita quia non inpetrabantur, manu capta sunt. Simulatis quippe ludis equestribus uirgines, quae ad spectaculum uenerant, praedae fuere. Et haec statim causa bellorum. Pulsi fugatique Veientes. Caeninensium captum ac dirutum est oppidum. Spolia insuper opima de rege Acrone Feretrio Ioui manibus suis rex reportauit. Sabinis proditae portae per uirginem Tarpeiam. Nec dolo - sed puella pretium rei quae gerebant in sinistris petierat, dubium clipeos an armillas - illi, ut et fidem soluerent et ulciscerentur, clipeis obruere. Ita admissis intra moenia hostibus, atrox in ipso foro pugna, adeo ut Romulus Iouem oraret, foedam suorum fugam sisteret; hinc templum et Stator Iuppiter. Tamen furentibus interuenere raptae laceris comis. Sic pax facta cum Tatio foedusque percussum, secutaque res mira dictu, ut relictis sedibus suis nouam in urbem hostes demigrarent et cum generis suis auitas opes pro dote sociarent. Auctis breui uiribus, hunc rex sapientissimus statum rei publicae inposuit: iuuentus diuina per tribus in equis et armis ad subita belli excubaret, consilium rei publicae penes senes esset, qui ex auctoritate patres, ob aetatem senatus uocabatur. His ita ordinatis repente, cum contionem haberet ante urbem apud Caprae paludem, e conspectu ablatus est. Discerptum aliqui a senatu putant ob asperius ingenium; sed oborta tempestas solisque defectio consecrationis speciem praebuere. Cui mox Iulius Proculus fidem fecit, uisum a se Romulum adfirmans augustiore forma quam fuisset; mandare praeterea ut se pro numine acciperent; Quirinum in caelo uocari; placitum diis ut gentium Roma poteretur. Succedit Romulo Numa Pompilius, quem Curibus Sabinis agentem ultro petiuerunt ob inclitam uiri religionem. Ille sacra et caerimonias omnemque cultum deorum inmortalium docuit, ille pontifices, augures, Salios ceteraque sacerdotia creauit annumque in duodecim menses, fastos dies nefastoque discriptis, ille ancilia atque Palladium, secreta quaedam imperii pignora, Ianumque geminum fidem pacis ac belli, in primis focum Vestae uirginibus colendum dedit, ut ad simulacrum caelestium siderum custos imperii flamma uigilaret: haec omnia quasi monitu deae Egeriae, quo magis barbari acciperet. Eo denique ferocem populum redegit, ut quod ui et iniuria occuparat imperium, religione atque iustitia gubernaret. Excipit Pompilium Numam Tullus Hostilius, cui in honorem uirtutis regnum ultro datum. Hic omnem militarem disciplinam artemque bellandi condidit. Itaque mirum in modum exercita iuuentute prouocare ausus Albanos, grauem et diu principem populum. Sed cum pari robore frequentibus proeliis utrique comminuerentur, misso in compendium bello, Horatiis Curiatiisque, trigeminis hinc atque inde fratribus, utriusque populi fata permissa sunt. Anceps et pulchra contentio exituque ipso mirabilis. Tribus quippe illinc uolneratis, hinc duobus occisis, qui supererat Horatius addito ad uirtutem dolo, ut distraheret hostem, simulat fugam singulosque, prout sequi poterant, adortus exsuperat. Sic - rarum alias decus - unius manu parta uictoria est, quam ille mox parricidio foedauit. Flentem spolia circa se sponsi quidem, sed hostis, sororem uiderat. Hunc tam inmaturum amorem uirginis ultus est ferro. Citauere leges nefas, sed abstulit uirtus parricidam et facinus infra gloriam fuit. Nec diu in fide Albanus. Nam Fidenates bello missi in auxilium ex foedere medii inter duos exspectauere fortunam. Sed rex callidus ubi inclinare socios ad hostem uidet, tollit animos, quasi ipse mandasset: spes inde nostris, metus hostibus. Sic fraus proditorum inrita fuit. Itaque hoste uincto ruptorem foederis Mettum Fufetium religatum inter duos currus pernicibus equis distrahit, Albamque ipsam quamuis parentem, aemulam tamen diruit, cum prius omnes opes urbis ipsumque populum Romam transtulisset: prorsus ut consanguinea ciuiutas non perisse, sed in suum corpus redisse rursus uideretur. Ancus deinde Marcius, nepos Pompili ex filia, pari ingenio. Igitur et muro moenia amplexus est et interfluentem urbi Tiberium ponte commisit Ostiamque in ipso maris fluminisque confinio coloniam posuit, iam tum uidelicet praesagiens animo futurum ut totius mundi opes et commeatus illo uelut maritimo urbis hospitio reciperentur. Tarquinius postea Priscus transmarinae originis, regnum ultro petens accepit ob industriam atque elegantiam; quippe qui oriundus Corintho Graecum ingenium Italicis artibus miscuisset. Hic et senatus maiestatem numero ampliauit, et centuriis tribus auxit, quatenus Attius Neuius numerum augere prohibebat, uir summus augurio. Quem rex in experimentum rogauit, fierine posset, quod ipse mente conceperat. Ille rem expertus augurio, posse respondit. "Atquin hoc", inquit, "agitaram, an cotem illam secare nouacula possem"; et augur " potes ergo", inquit, et secuit. Inde Romanis sacer auguratus. Neque pace Tarquinius quam bello promptior. Duodecim namque Tusciae populos frequentibus armis subegit. Inde fasces, trabeae, curules, anuli, phalerae, paludamenta, praetextae, inde quod aureo curru, quattuor equis triumphatur, togae pictae tunicaeque palmatae, omnia denique decora et insignia, quibus imperii dignitas eminet. Seruius Tullius deinceps gubernacula urbis inuadit, nec obscuritas inhibuit quamuis matre serua creatum. Nam eximiam indolem uxor Tarquini Tanaquil liberaliter educauerat, et clarum fore uisa circa caput flamma promiserat. Ergo inter Tarquini mortem adnitente regina substitutus in locum regis quasi in tempus, regnum dolo partum sic egit industrie, ut iure adeptus uideretur. Ab hoc populus Romanus relatus in censum, digestus in classes, decuriis atque collegii distributus, summaque regis sollertia ita est ordinata res publica, ut omnia patrimonii, dignitatis aetatis, artium officiorumque discrimina in tabulas referentur, ac sic maxima ciuitas minimae domus diligentia contineretur. Postremus fuit omnium regum Tarquinius, cui cognomen Superbo ex moribus datum. Hic regnum auitum, quod a Seruio tenebatur, rapere maluit quam exspectare, inmissisque in eum percussoribus scelere partam potestatem non melius egit quam adquisiuerat. Nec abhorrebat moribus uxor Tullia, quae ut uirum regem salutarat, supra cruentum patrem uecta carpento consternatos equos exegit. Sed ipse in senatum caedibus, in plebem uerberibus, in omnis superbia, quae crudelitate grauior est bonis, grassatus, cum saeuitiam domi fatigasset, tandem in hostes conuersus est. Sic ualida oppido in Latio capta sunt, Ardea, Ocriculum, Gabi, Suessa Pometia. Tum quoque cruentus in suos. Neque enim filium uerberare dubitauit, ut simulanti transfugam apud hostis hinc fides esset. Cui Gabiis, ut uoluerat, recepto et per nuntios consulenti quid fieri uellet, eminentia forte papauerum capita uirgula excutiens, cum per hoc interficiendos esse principes uellet intellegi - qua superbia! - sic respondit tamen. De manubiis captarum urbium templum erexit. Quod cum inauguraretur, cedentibus ceteris diis - mira rei dictu - restitere Iuuentas et Terminus. Placuit uatibus contumacia numinum, si quidem firma omnia et aeterna pollicebantur. Sed illud horrendum, quod molientibus aedem in fundamentis humanum repertum est caput, nec dubitauere cuncti monstrum pulcherrimum imperii sedem caputque terrarum promittere. Tam diu superbiam regis populus Romanus perpessus est, donec aberat libido; hanc ex liberis eius inportunitatem tolerare non potuit. Quorum cum alter ornatissimae feminae Lucretiae stuprum intulisset, matrona dedecus ferro expiauit; imperium regibus abrogatum.

II

Haec est prima aetas populi Romani et quasi infantia, quam habuit sub regibus septem, quadam fatorum industria tam uariis ingenio, ut rei publicae ratio et utilitas postulabat. Nam quid Romulo ardentius? Tali opus fuit, ut inuaderet regnum. Quid Numa religiosius? Ita res poposcit, ut ferox populus deorum metu mitigaretur. Quid ille militiae artifex Tullus? Bellatoribus uiris quam necessarius, ut acueret ratione uirtutem! Quid aedificator Ancus, ut urbem colonia extenderet, ponte iungeret, muro tueretur? Iam uero ornamenta Tarquinii et insignia quantam principi populo addiderunt ex ipso habitu dignitatem! Actus a Seruio census quid effecit, nisi ut ipsa se nosset Romana res publica? Postremo Superbi illius inportuna dominatio non nihil, immo uel plurimum profuit. Sic enim effectum est, ut agitatus iniuriis populus cupiditate libertatis incenderetur.

III

Igitur Bruto Collatinoque ducibus et auctoribus, quibus ultionem sui moriens matrona mandauerat, populus Romanus ad uindicandum libertatis ac pudicitiae decus quodam quasi instinctu deorum concitatus regem repente destituit, bona diripit, agrum Marti suo consecrat, imperium in eosdem libertatis suae uindices transfert, mutato tamen et iure et nomine. Quippe ex perpetuo annuum placuit, ex singulari duplex, ne potestas solitudine uel mora corrumperetur, consulesque appellauit pro regibus, ut consulere ciuibus suis debere meminisset. Tantumque libertatis nouae gaudium incesserat, ut uix mutati status fidem caperent alterumque ex consulibus, Lucretiae maritum, tantum ob nomen et genus regium fascibus abrogatis urbe dimitterent. Itaque substitutus Horatius Publicola ex summo studio adnixus est ad augendam liberi populi maiestatem. Nam et fasces ei pro contione submisit, et ius prouocationis aduersus ipsos dedit, et ne specie arcis offenderet, eminentis aedis suas in plana submisit. Brutus uero fauori ciuium etiam domus suae clade et parricidio uelificatus est. Quippe cum studere reuocandis in urbem regibus liberos suos comperisset, protraxit in forum et contione media uirgis cecidit securique percussit, ut plane publicus parens in locum liberorum adoptasse sibi populum uideretur. Liber iam hinc populus Romanus prima aduersus exteros arma pro libertate corripuit, mox pro finibus, deinde pro sociis, tum gloria et imperio, lacessentibus adsidue usquequaque finitimis; quippe cum patrii soli glaeba nulla, sed statim hostile pomerium, mediusque inter Latium atque Tuscos quasi in quodam biuio conlocatus omnibus portis in hostem incurreret; donec quasi contagio quodam per singulos itum est et proximis quibusque correptis totam Italiam sub se redegerunt.

IV

Pulsis urbe regibus prima pro libertate arma corripuit. Nam Porsenna rex Etruscorum ingentibus copiis aderat et Tarquinios manu reducebat. Hunc tamen, quamuis et armis, et fame urgueret occupatoque Ianiculo ipsis urbis faucibus incubaret, sustinuit, reppulit nouissime etiam tanta admiratione perculit, ut superior ultro cum paene uictis amicitiae foedera feriret. Tum illa tria Romani nominis prodigia atque miracula, Horatius, Mucius, Cloelia, qui nisi in annalibus forent, hodie fabulae uiderentur. Quippe Horatius Cocles postquam hostes undique instantes solus submouere non poterat, ponte rescisso transnatat Tiberim nec arma dimittit. Mucius Scaeuola regem per insidias in castris ipsius adgreditur, sed ubi frustrato circa purpuratum eius ictu tenetur, ardentibus focis inicit manum terroremque geminat dolo. "En, ut scias" inquit, "quem uirum effugeris; idem trecenti iurauimus"; cum interim - inmane dictu - hic interritus, ille trepidaret, tamquam manus regis arderet. Sic quidem uiri; sed ne qui sexus a laude cessaret, ecce et uirginum uirtus: una ex opsidibus regi datis elapsa custodiam, Cloelia, per patrium flumen equitabat. Et rex quidem tot tantisque esse iussit. Tarquinii tamen tam diu dimicauerunt, donec Arruntem filium regis manu sua Brutus occidit superque ipsum mutuo uolnere exspirauit, plane quasi adulterum ad inferos usque sequeretur.

V

Latini quoque Tarquinios adserebant aemulatione et inuidia, ut populus qui foris dominabatur saltim domi seruiret. Igitur omne Latium Mamilio Tusculano duce quasi in regis ultionem tollit animos. Apud Regilli lacum dimicatur diu Marte uario, donec Postumius ipse dictator signum in hostis iaculatus est - nouum et insigne commentum - ut inde peteretur. Cossus equitum magister exuere frenos imperauit - et hoc nouum - quo acrius incurrerent. Ea denique atrocitas proelii fuit, ut interfuisse spectaculo deos fama tradiderit. Duo in candidis equis iuuenes more siderum praeteruolauerunt: Castorem atque Pollucem nemo dubitauit. Itaque et imperator ipse ueneratus est pactusque uictoriam templa promisit et reddidit, plane quasi stipendium commilitonibus diis. Hactenus pro libertate, mox de finibus cum isdem Latinis adsidue et sine intermissione pugnatum est. Cora - qui credat? - et Alsium terrori fuerunt, Satricum atque Corniculum prouinciae. De Verulis et Bouillis pudet, sed triumphauimus. Tibur, nunc suburbanum, et aestiuae Praeneste deliciae nuncupantis in Capitolio uotis petebantur. Idem tunc Faesulae quod Carrhae nuper, idem nemus Aricinum quod Hercynius saltus, Fregellae quod Gesoriacum, Tiberis quod Euphrates. Coriolos quoque - pro pudor! - uictos adeo gloriae fuisse, ut captum oppidum Gnaeus Marcius Coriolanus quasi Numantiam aut Africam nomini indueret. Exstant et parta de Antio spolia, quae Maenius in suggestu fori capta hostium classe suffixit - si tamen illa classis, nam sex fuere rostratae. Sed hic numerus illis initiis nauale bellum fuit. Peruicacissimi tamen Latinorum Aequi et Volsci fuere et cotidiani, ut sic dixerim, hostes. Sed hos praecipue Titus Quinctius domuit, ille dictator ab aratro, qui obsessa et paene iam capta Manili consulis castra egregia uirtute seruauit. Medium erat tempus forte sementis, cum patricium uirum innixum aratro suo lictor in ipso opere deprehendit. Inde in aciem profectus, uictos, ne quid a rustici operis imitatione cessaret, more pecudum sub iugum misit. Sic expeditione finita rediit ad boues rursus triumphalis agricola - fidem numinum - qua uelocitate! Intra quindecim dies coeptum peractumque bellum, prorsus ut festinasse dictator ad relictum opus uideretur.

VI

Adsidui uero et anniuersarii hostes ab Etruria fuere Veientes, adeo ut extraordinariam manum aduersus eos promiserit priuatumque gesserit bellum gens una Fabiorum. Satis superque idonea clades. Caesi apud Cremeram trecenti, patricius exercitus; id scelerato signat nomine quae proficiscentes in proelium porta dimisit. Sed ea clades ingentibus expiata uictoriis, postquam per alios atque alios robustissima capta sunt oppida, uario quidem euentu. Falisci sponte se dediderunt, crematae suo igne Fidenae, direpti funditur deletique Veientes. Falisci cum obsiderentur, mira est uisa fides imperatoris, nec inmerito, quod ludi magistrum, urbis proditorem, cum his quos adduxerat pueris uinctum sibi ultro remisisset. Eam namque uir sanctus et sapiens ueram sciebat esse uictoriam, quae salua fide et integra dignitate pareretur. Fidenae quia pares non erant ferro, ad terrorem mouendum facibus armatae et discoloribus serpentium in modum uittis furiali more processerant; sed habitus ille feralis euersionis omen fuit. Veientium quanta res fuerit, indicat decennis obsidio. Tum primo hiematum sub pellibus, taxata stipendio hiberna, adactus miles sua sponte iure iurando ne nisi capta urbe remearet. Spolia de Larte Tolumnio rege ad Feretrium reportata. Denique non scalis nec inruptione, sed cuniculo et subterraneis dolis peractum urbis excidium. Ea denique uisa est praedae magnitudo, cuius decimae Apollini Pythio mitterentur, uniuersusque populus Romanus ad direptionem urbis uocaretur. Hoc tunc Vei fuere. Nunc fuisse quis meminit? Quae reliquiae? Quodue uestigium? Laborat annalium fides, ut Veios fuisse credamus.

VII

Hic siue inuidia deum siue fato rapidissimus procurrentis imperii cursus parumper Gallorum Senonum incursione supprimitur. Quod tempus populo Romano nescio utrum clade funestius fuerit, an uirtutis experimentis speciosius. Ea certe fuit uis calamitatis, ut in experimentum inlatam putem diuinitus, scire uolentibus inmortalibus dis, an Romana uirtus imperium orbis mereretur. Galli Senones, gens natura ferox, moribus incondita, ad hoc ipsa corporum mole, perinde armis ingentibus, adeo omni genere terribilis fuit, ut plane nata ad hominum interitum, urbium stragem uideretur. Hi quondam ab ultimis terrarum oris et cingente omnia Oceano ingenti agmine profecti cum iam media uastassent, positis inter. Alpes et Padum sedibus, ne his quidem contenti per Italiam uagabantur; tum Clusium urbem obsidebant. Pro sociis ac foederatis Romanus interuenit; missi ex more legati. Sed quod ius apud barbaros? Ferocius agunt, et inde certamen. Conuersis igitur a Clusio Romamque uenientibus ad Alliam flumen cum exercitus Fabius consul occurrit. Non temere foedior clades; itaque hunc diem fastis Roma damnauit. Fuso exercitu iam moenibus urbis propinquabant. Erant nulla praesidia. Tum igitur aut numquam alias apparuit uera illa Romana uirtus. Iam primum maiores natu, amplissimis usi honoribus, in forum coeunt, ibi deuouente pontifice se diis manibus consecrant, statimque in suas quisque aedes regressi, sic ut in trabeis erant et amplissimo cultu, in curulibus sellis sese reposuerunt, ut, cum uenisset hostis, in sua quisque dignitate morerentur. Pontifices et flamines quidquid religiosissimi in templis erat, partim in doleis defossa terra recondunt, partim inposita plaustris secum Veios auferunt. Virgines simul ex sacerdotio Vestae nudo pede fugientia sacra comitantur. Tamen excepisse fugientis unus a plebe fertur Albinius, qui depositis uxore et liberis uirgines in plaustrum recepit. Adeo tunc quoque in ultimis religio publica priuatis adfectibus antecellebat. Iuuentus uero, quam satis constat uix mille hominum fuisse, duce Manlio arcem Capitolini montis insedit, obtestata ipsum quasi praesentem Iouem, ut "quem ad modum ipsi ad defendendum templum eius concurrissent, ita ille uirtutem eorum numine suo tueretur". Aderant interim Galli apertamque urbem primo trepidi, ne qui subesset dolus, mox, ubi solitudinem uident, pari clamore et impetu inuadunt. Patentes passim domos adeunt. Ibi sedentes in curulibus suis praetextato senes uelut deos geniosque uenerati, mox eosdem, postquam esse homines liquebat, alioquin nihil respondere dignantes pari uecordia mactant facesque tectis iniciunt et totam urbem igni, ferro, manibus exaequant. Sex mensibus barbari - quis crederet? - circa montem unum pependerunt, nec diebus modo, sed noctibus quoque omnia experti; cum tamen Manlius nocte subeuntis clangore anseris excitatus a summa rupe deiecit, et ut spem hostibus demeret, quamquam in summa fame, tamen ad speciem fiduciae panes ab arce iaculatus est. Et stato quodam die per medias hostium custodias Fabium pontificem ab arce dimisit, qui solemne in Quirinali monte conficeret. Atque ille per media hostium tela incolumis religionis auxilio rediuit propitioque deos renuntiauit. Nouissime cum iam obsidio sua barbaros fatigasset, mille pondo auri recessum suum uenditantes, idque ipsum per insolentiam, cum ad iniqua pondera addito adhuc gladio insuper "uae uictis" increparent, subito adgressus a tergo Camillus adeo cecidit, ut omnia incendium uestigia Gallicis sanguinis inundatione deleret. Agere gratia dis inmortalibus ipso tantae cladis nomine libet. Pastorum casas ignis ille et flamma paupertatem Romuli abscondit. Incendium illud quid egit aliud, nisi ut destinata hominum ac deorum domicilio ciuitas non deleta nec obruta, sed expiata potius et lustrata uideatur? Igitur post adsertam a Manlio, restitutam a Camillo urbem acrius etiam uehementiusque in finitimos resurrexit.

VIII

Ac primum omnium illa ipsam Gallicam gentem non contentus moenibus expulisse, cum per Italiam naufragia sua latius traherent, sic persecutus est duce Camillo, ut hodie nulla Senonum uestigia supersint. Semel apud Anienem trucidati, cum singulari certamine Manlius aureum torquem barbaro inter spolia detraxit, unde Torquati. Iterum Pomptino agro, cum in simili pugna Valerius, insidente galeae sacra alite adiutus, tulit spolia; et inde Coruini. Nec non tamen post aliquod annos omnis reliquias eorum in Etruria ad lacum Vadimonis Dolabella deleuit, ne quis exstaret ex ea gente, quae incensam a se Romanam urbem gloriaretur.

IX

Conuersus a Gallis in Latinos Manlio Torquato Decio Mure consulibus, semper quidem aemulatione imperii infestos, tum uero contemptu urbis incensae, cum ius ciuitatis, partem imperii et magistratuum posceret, atque iam amplius quam congredi auderent. Quo tempore quis cessisse hostem mirabitur? Cum alter consulum filium suum, quia contra imperium repugnauerat, quamuis uictorem occiderit ostenderitque plus esse in imperio quam in uictoria; alter quasi monitu deorum capite uelato primam ante aciem dis manibus se deuouerit, ut in confertissima se hostium tela iaculatus nouum ad uictoriam iter sanguinis sui limite aperiret.

X

A Latinis adgressus est gentem Sabinorum, qui immemores factae sub Tito Tatio adfinitatis quodam contagio belli se Latinis adiunxerant. Sed Curio Dentato consule omnem eum tractum, qua Nar, Anio, fontes Velini, Hadriano tenus mari, igni ferroque uastauit. Qua uictoria tantum hominum, tantum agrorum redactum in potestatem, ut in ultro plus esset nec ipse posset aestimare qui uicerat.

XI

Precibus deinde Campaniae motus non pro se, sed eo speciosius pro sociis Samnitas inuadit. Erat foedus cum utrisque percussum, sed hoc Campani sanctius et prius omnium suorum deditione fecerunt; sic ergo Romanus bellum Samniticum tamquam sibi gessit. Omnium non modo Italiae, sed toto orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est. Nihil mollius caelo: denique bis floribus uernat. Nihil uberius solo: ideo Liberi Cererisque certamen dicitur. Nihil hospitalius mari: hic illi nobiles portus Caieta, Misenus, tepentes fontibus Baiae, Lucrinus et Auernus, quaedam maris otia. Hic amicti uitibus montes Gaurus, Falernus, Massicus et pulcherrimus omnium Vesuuius, Aetnaei ignis imitator. Vrbes ad mare Formiae, Cumae, Puteoli, Neapolis, Herculaneum, Pompei, et ipsa caput urbium, Capua, quondam inter tres maximas (Romam Carthaginemque) numerata. Pro hac urbe, his regionibus populus Romanus Samnitas inuadit, gentem si opulentiam quaeras, aureis et argenteis armis et discolori ueste usque ad ambitum ornatam; si fallaciam, saltibus fere et montium fraude grassantem; si rabiem ac furorem, sacratis legibus humanisque hostiis in exitium urbis agitatam; si pertinaciam, sexies rupto foedere cladibusque ipsis animosiorem. Hos tamen quinquaginta annis per Fabios ac Papirios patres eorumque liberos ita subegit ac domuit, ita ruinas ipsas urbium diruit, ut hodie Samnium in ipso Samnio requiratur nec facile appareat materia quattuor et uiginti triumphorum. Maxime tamen nota et inlustris apud Caudinas furculas ex hac gente clades Veturio Postumioque consulibus accepta est. Cluso per insidias intra eum saltum exercitu, unde non posset euadere, stupens tanta occasione dux hostium Pontius Herennium patrem consuluit. Et ille, mitteret omnes uel occideret, sapienter ut senior suaserat: hic armis exutos mittere sub iugum maluit, ut nec amici forent beneficio et post flagitium hostes magis. Itaque et consules statim magnifice uoluntaria deditione turpitudinem foederis dirimunt, et ultionem flagitans miles Papirio duce - horribile dictu - strictis ensibus per ipsam uiam ante pugnam furit; et in congressu arsisse omnium oculos hostis auctor fuit. Nec prius finis caedibus datus, quam iugum et hostibus et duci capto reposuerunt.

XII

Hactenus cum singulis gentium, mox aceruatim; sic tamen quoque par omnibus fuit. Etruscorum duodecim populi, Vmbri in id tempus intacti, antiquissimus Italiae populus, Samnitium reliqui in excidium Romani nominis reperte coniurant. Erant terror ingens tot simul tantorumque populorum. Late per Etruriam infesta quattuor agminum signa uolitabant. Ciminius interim saltus in medio, ante inuius plane quasi Caledonius uel Hercynius, adeo tum terrori erat, ut senatus consuli denuntiaret ne tantum periculi ingredi auderet. Sed nihil horum terruit ducem; quin fratre praemisso explorat accessus. Ille per nocte pastorio habitu speculatus omnia refert tutum iter. Sic Fabius Maximus periculosissimum bellum sine periculo explicuit. Nam subito inconditos atque palantis adgressus est captisque superioribus iugis in subiectos suo iure detonuit. Ea namque species fuit illius belli, quasi in terrigenas e caelo ac nubibus tela iacerentur. Nec incruenta tamen illa uictoria. Nam oppressus in sinu uallis alter consulum Decius more patrio deuotum dis manibus optulit caput, sollemnemque familiae suae consecrationem in uictoriae pretium redegit.

XIII

Sequitur bellum Tarentinum, unum quidem titulo et nomine, sed uictoria multiplex. Hoc enim Campanos, Apulos atque lucanos et caput belli Tarentinos, id est totam Italiam, et cum his omnibus Pyrrhum, clarissimum Graeciae regem, una ueluti ruina pariter inuoluit, ut eodem tempore et Italiam consummaret et transmarinos triumphos auspicaretur. Tarentos, Lacedaemoniorum opus, Calabriae quondam et Apuliae totiusque Lucaniae caput, cum magnitudine et muris portuque nobilis, tum mirabilis situ, quippe in ipsis Hadriani maris faucibus posita in omnis terras, Histriam, Illyricum, Epiron, Achaiam, Africam, Siciliam uela dimittit. Inminet portui ad prospectum maris positum mauis theatrum, quod quidem causa miserae ciuitati fuit omnium calamitatum. Ludos forte celebrabat, cum adremigantes litoris Romanas classes uideant, atque hostem rati emicant, sine discrimine insultant. Qui enim aut unde Romani? Nec satis. Aderat sine mora querelam ferens legatio: hanc quoque foede per obscenam turpemque dictu contumeliam uiolant; et hinc bellum. Sed apparatus horribilis, cum tot simul populi pro Tarentinis consurgeret omnibusque uehementior Pyrrhus, qui semigraecam ex Lacedaemoniis conditoribus ciuitatem uindicaturus cum totis uiribus Epiri, Thessaliae, Macedoniae incognitisque in id tempus elephantis mari, terra, uiris, equis, armis, addito insuper ferarum terrore ueniebat. Apud Heracleam Campaniae fluuiumque Lirim Laeuino consule prima pugna, quae tam atrox fuit ut Ferentanae turmae praefectus Obsidius, inuectus in regem, turbauerit coegeritque proiectis insignibus proelio excedere. Actum erat, nisi elephanti conuerso in spectaculum bello procucurrissent, quorum cum magnitudine tum deformitate et nouo odore simul ac stridore consternati equi, cum incognitas sibi beluas amplius quam erant suspicarentur, fugam stragemque late dederunt. In Apulia deinde apud Asculum melius dimicatum est Curio Fabricioque consulibus. Iam quippe terror beluarum exoleuerant, et Gauis Numicius quartae legionis hastatus unius proboscide abscisa mori posse beluas ostenderat. Itaque in ipsas pila congesta sunt, et in turres uibratae faces tota hostium agmina ardentibus ruinis operuerunt: nec alius cladi finis fuit quam mox dirimeret, postremusque fugientium ‹rex› ipse a satellitibus umero saucius in armis suis referretur. Lucaniae suprema pugna sub Arusini quos uocant campis, ducibus isdem quibus superius; sed tum tota uictoria. Exitum, quem datura uirtus fuit, casus dedit. Nam prouectis in primam aciem rursus elephantis, unum ex his pullum adacti in caput teli grauis ictus auertit; qui cum per stragem suorum recurrens stridore quereretur, mater agnouit et quasi uindicaret exiluit, tum omnia circa quasi hostilia graui mole permiscuit. Ac sic eaedem ferae, quae primam uictoriam abstulerunt, secundam parem fecerunt, tertiam sine controuersia tradiderunt. Nec uero tantum armis et in campo, sed consiliis quoque et domi (intra urbem) cum rege Pyrrho dimicatum est. Quippe post primam uictoriam intellecta uir callidus uirtute Romana statim desperauit armis seque ad dolos contulit. Nam interemptos cremauit, captiuosque indulgenter habuit et sine pretio restituit, missisque legatis in urbem omni modo adnixus est, ut facto foedere in amicitiam reciperetur. Sed et bello et pace et foris et domi omnem in partem Romana uirtus tum se adprobauit, nec alia magis quam Tarentina uictoria ostendit populi Romani fortitudinem, senatus sapientiam, ducum magnanimitatem. Quinam illi fuerunt uiri, quos ab elephantis primo proelio obtritos accepimus? Omnium uolnera in pectore, quidam hostibus suis morte sua commortui, omnium in manibus ensis, et relictae in uoltibus minae, et in ipsa morte ira uiuebat. Quod adeo Pyrrhus miratus est ut diceret "o quam facile erat orbis imperium occupare, aut mihi Romanis militibus, aut me rege Romanis". Quae autem eorum qui superfuerunt in reparando exercitu festinatio, cum Pyrrhus "uideo me", inquit, "plane procreatum Herculis semine, cui quasi ab angue Lernaeo tot caesa hostium capita quasi de sanguine suo renascuntur". Qui autem ille senatus fuit, cum perorante Appio Caeco pulsi cum muneribus suis ab urbe legati interroganti regi suo, quid de hostium sede sentirent, urbem templum sibi uisam, senatum regum esse confiterentur. Qui porro ipsi duces, uel in castris, cum medicum uenale regis caput offerentem Curius remisit, Fabricius oblatam sibi a rege imperii partem repudiauit; uel in pace, cum Curius fictilia sua Samnitico praeferret auro, Fabricius decem pondo argenti circa Rufinum consularem uirum quasi luxuriam censoria grauitate damnaret. Quis ergo miretur his moribus, ea uirtute militum uictorem populum Romanum fuisse, unoque bello Tarentino intra quadriennium maximam partem Italiae, fortissimas gentes, opulentissimas urbes uberrimasque regiones subegisse? Aut quid adeo fidem superet, quam si principia belli cum exitu conferantur? Victor primo proelio Pyrrhus tota tremente Campania Lirim Fregellasque populatus, prope captam urbem a Praenestina arce prospexit et a uicesimo lapide oculos trepidae ciuitatis fumo ac puluere inpleuit. Eodem postea bis exuto castris, bis saucio et in Graeciam suam trans mare ac terras fugato, pax et quies et tanta de opulentissimis tot gentibus spolia, ut uictoriam suam Roma non caperet. Nec enim temere ullus pulchrior in urbem aut speciosior triumphus intrauit. Ante hunc diem nihil praeter pecora Volscorum, greges Sabinorum, carpenta Gallorum, fracta Samnitium arma uidisses: tum si captiuos aspiceres, Molossi, Thessali, Macedones, Bruttius, Apulus atque Lucanus; si pompam, aurum, purpura, signa tabulae Tarentinaeque deliciae. Sed nihil libentius populus Romanus aspexit quam illas, quam timuerat cum turribus suis beluas, quae non sine sensu captiuitatis submissis ceruicibus uictores equos sequebantur.

XIV

Omnis mox Italia pacem habuit - quid enim post Tarenton auderent? - nisi quod ultro persequi socios hostium placuit. Domiti ergo Picentes et caput gentis Asculum Sempronio duce, qui tremente inter proelium campo Tellurem deam promissa aede placauit.

XV

Sallentini Picentibus additi caputque regionis Brundisium inclito portu M. Atilio duce. Et in hos certamine uictoriae pretium templum sibi pastoria Pales ultro poposcit.

XVI

Postremi Italicorum in fidem uenere Volsini, opulentissimi Etruscorum, inplorantes opem aduersus seruos quondam suos, qui libertatem a dominis datam in ipsos erexerant translatasque in se re publica dominabantur. Sed hic quoque duce Fabio Gurgite poenas dederunt.

XVII

Haec est secunda aetas populi Romani et quasi adulescentia, quae maximae uiruit et quodam flore uirtutis exarsit ac ferbuit. Itaque inerat quaedam adhuc ex pastoribus feritas, quiddam adhuc spirabat indomitum. Inde est quod exercitus Postumium imperatorem, infitiantem quas promiserat praedas, facta in castris seditione lapidauit; quod sub Appio Claudio noluit uincere hostem, cum posset; quod duce Volerone detrectantibus plerisque militiam, fracti consulis fasces. Inde clarissimos principes, quod aduersarentur uoluntati suae, exsulatione multauit, ut Coriolanum colere agros iubentem - nec minus ille ferociter iniuriam armis uindicasset, nisi quod iam inferentem signa filium mater Veturia lacrumis suis exarmauit - ut ipsus Camillum, quod inique inter plebem et exercitum diuisisse Veientem praedam uideretur. Sed hic melior in capta urbe consenuit et mox supplices de hoste Gallo uindicauit. Cum senatu quoque uehementius aequo bonoque certatum est, adeo ut relictis sedibus solitudinem et interitum patriae suae minaretur. Prima discordia ob inpotentiam feneratorum. Quibus in terga quoque seruiliter saeuientibus, in sacrum montem plebs armata secessit aegreque, nec nisi tribunos inpetrasset, Meneni Agrippae, facundi et sapientis uiri, auctoritate reuocata est. Exstat orationis antiquae satis efficax ad concordiam fabula, qua dissedisse inter se quondam humanos dixit artus, quod omnibus opere fugientibus solus uenter immunis ageret; deinde moribundos ea seiunctione redisse in gratiam, quando sensissent quod eius opera redactis in sanguinem cibis inrigarentur. Secundam in urbe media decemuiratus libido conflauit. Adlatas a Graecia leges decem principes lecti iubente populo conscripserant, ordinataque erat in duodecim tabulis tota iustitia, cum tamen traditor fasces regio quodam furore retinebat. Ante ceteros Appius eo insolentiae elatus est, ut ingenuam uirginem stupro destinaret, oblitus et Lucretiae et regnum et iuris quod ipse composuerat. Itaque cum oppressam iudicio filiam trahit in seruitutem uideret Virginius pater, nihil cunctatus in medio foro manu sua interficit, admotisque signis commilitonum totam eam dominationem obsessam armis in carcerem et catenas ab Auentino monte detraxit. Tertiam seditionem excitauit matrimoniorum dignitas, ut plebei cum patriciis iungerentur; qui tumultus in monte Ianiculo duce Canuleio tribuno plebis exarsit. Quartam honorum cupido, ut plebei quoque magistratus crearentur. Fabius Ambustus duarum pater alteram Sulpicio patriciis sanguinis dederat, alteram plebeius Stolo sibi iunxit. ‹Quae› quodam tempore, quod lictoriae uirgae sonum ignotum penatibus suis expauerat, a sorore satis insolenter inrisa, iniuriam non tulit. Itaque nanctus tribunatum honorum et magistratuum consortium quamuis inuito senatui extorsit. Verum in his ipsis seditionibus principem populum non immerito suspexeris. Si quidem nunc libertatem, nunc pudicitiam, tum natalium dignitatem, tum honorum decora et insignia uindicauit, interque haec omnia nullius acrior custos quam libertatis fuit, nullaque in pretium eius largitione corrumpi, cum ut in magno et in dies maiore populo interim perniciosi ciues existerent. (Spurium) largitione, Cassium agraria lege suspectum regiae dominationis praesenti morte multauit. Ac de Spurio quidem supplicium pater ipsius sumpsit, hunc Quincti dictatoris imperio in medio foro magister equitum Seruilius Ahala confodit. Manlium uero Capitolii uindicem, quia plerosque debitorum liberauerat altius se et inciuilius efferentem, ab illa ipsa quam defenderat arce deiecit. Talis domi ac foris, talis pace belloque populus Romanus fretum adulescentiae, id est secundam imperii aetatem habuit, in qua totam inter Alpes fretumque Italiam armis subegit.

XVIII

Domita subactaque Italia populus Romanus prope quingentensimum annum agens cum bona fide adoleuisset, si quod est robur, si qua iuuentas, tum ille uere robustus et iuuenis et par orbi terrarum esse coepit. Ita - mirum et incredibile dictu - qui prope quingentis annis domi luctatus est - adeo difficile fuerat dare Italiae caput - his ducentis annis qui secuntur Africam, Europam, Asiam, totum denique orbem terrarum bellis uictorisque peragrauit. Igitur uictor Italiae populus Romanus cum ad fretum usque uenisset, more ignis, qui obuias populatus incendio siluas interueniente flumine abrumpitur, paulisper substitit. Mox cum uideret opulentissimam in proximo praedam quodam modo Italiae suae abscisam et quasi reuolsam, adeo cupiditate eius exarsit ut, quatenus nec mole iungi nec pontibus posset, armis belloque iungenda et ad continentem suam reuocata bello uideretur. Sed ecce, ultro ipsos uiam pandentibus fatis, nec occasio defuit, cum de Poenorum inpotentia foederata Siciliae ciuitas Messana quereretur. Adfectabat autem, ut Romanus, ita Poenus Siciliam et eodem tempore paribus uterque uotis ac uiribus imperium orbis agitabat. Igitur specie quidem socios iuuandi, re autem sollicitante praeda, quamquam territaret nouitas rei, tamen - tanta in uirtute fiducia est - ille rudis, ille pastorius populus uereque terrester ostendit nihil interesse uirtutis, equis an nauibus, terra an mari dimicaretur. Appio Claudio consule primum fretum ingressus est fabulosis infame monstris aestuque uiolentum, sed adeo non est exterritus, ut illam ipsam ruentis aestus uiolentiam pro munere amplecteretur, quod uelocitas nauium mari iuuaretur, statimque ac sine mora Hieronem Syracusanum tanta celeritate deuicit, ut ille se prius uictum quam hostem uideret fateretur. Duilio Cornelioque consulibus etiam mari congredi ausus est. Tum quidem ipsa uelocitas classis comparatae uictoriae auspicium fuit. Intra enim sexagensimum diem quam caesa silua fuerat centum sexaginta nauium classis in anchoris stetit, ut non arte factae, sed quodam munere deorum conuersae in naues atque mutatae arbores uiderentur. Proelii uero forma mirabilis, cum illas celeris uolucresque hostium naues hae graues tardaeque comprehenderent. Longe illis nauticae artes, detorquere remos et ludificari fuga nostra. Iniectae enim ferreae manus machinaeque ualidae, ante certamen multum ad hoste derisae, coactique hostes quasi in solido decernere. Victor ergo apud Liparas mersa aut fugata hostium classe primum illum maritimum egit triumphum. Cuius quod gaudium fuit, cum Duilius imperator, non contentus unius diei triumpho, per uitam omnem, ubia cena rediret, praelucere funalia et praecinere sibi tibias iussit, quasi cotidie triumpharet. Prae tanta huius uictoria leue huius proelii damnum fuit alter consulum interceptus Asina Cornelius; qui simulato conloquio euocatus atque ita oppressus, fuit perfidiae Punicae documentum. Calatino dictatore fere omnia praesidia Poenorum Agrigento, Drepanis, Panhormo, Eryce Lilybaeoque detraxit. Trepidatum est semel circa Camerinensium saltum, sed eximia uirtute Calpurni Flammae tribuni militum euasimus. Qui lecta trecentorum manu insessum ab hostibus tumultum occupauit adeoque moratus ‹est› hostes, dum exercitus omnis euaderet. Ac sic pulcherrimo exitu Thermopylarum et Leonidae famam adaequauit, hoc inlustrior noster, quod expeditioni tantae superuixit, licet nihil inscripserit sanguine. Lucio Cornelio Scipione consule, cum iam Sicilia suburbana esset populi Romani prouincia, serpente latius bello Sardiniam adnexamque Corsicam transit. Olbiae hic, ibi Aleriae urbis excidio incolas terruit, adeoque omni terra et mari Poenos repurgauit, ut iam uictoriae nihil nisi Africa ipsa restaret. Marco Attilio Regulo duce iam in Africam nauigabat bellum. Nec defuerant qui ipso Punici maris nomine ac terrore deficerent, insuper augente Nautio tribuno metum, in quem, nisi paruisset, securi destricta imperator metu mortis nauigandi fecit audaciam. Mox deinde uentis remisque properatum est, tantusque terror hostici aduentus Poenis fuit, ut apertis paene portis Carthago caperetur. Praemium belli fuit ciuitas Clipea; prima enim a Punico litore quasi arx et specula procurrit. Et haec et trecenta amplius castella uastata sunt. Nec cum hominibus, sed cum monstris quoque dimicatum est, cum quasi in uindictam Africae nata mirae magnitudinis serpens posita apud Bagradam castra uexauerit. Sed omnium uictor Regulus cum terrorem nominis sui late circumtulisset cumque magnam uim iuuentutis ducesque ipsos aut cecidisset aut haberet in uinculis, classemque ingenti praeda onustam et triumpho grauem in urbem praemisisset, iam ipsam, caput belli, Carthaginem urguebat obsidio ipsisque portis inhaerebant. Hic paululum circumacta fortuna est, tantum ut plura essent Romanae uirtutis insignia cuius fere magnitudo calamitatibus adprobatur. Nam conuersis ad externa auxilia hostibus, cum Xanthippum illis ducem Lacedaemon misisset, a uiro militiae peritissimo uincimur - foeda clades Romanisque usu incognita - : uiuus in manus hostium uenit fortissimus imperator. Sed ille quidem per tantae calamitati fuit; nam nec Punico carcere infractus est nec legione suscepta. Quippe diuersa quam hostis mandauerat censuit, ne pax fieret nec commutatio captiuorum reciperetur. Sed nec illo uoluntario ad hostis suos reditu nec ultimo siue carceris seu crucis supplicio deformata maiestas, immo his omnibus admirabilior. Quid aliud quam uictor de uictoribus atque etiam, quia Carthago non cesserat, de fortuna triumphauit? Populus autem Romanus multo acrior intentiorque pro ultione Reguli quam pro uictoria fuit. Metello igitur consule spirantibus altius Poenis et reuerso in Siciliam bello, apud Panhormum sic hostes cecidit, ut nec amplius eam insulam cogitarent. Argumentum ingentis uictoriae centum circiter elephantorum captiuitas, sic quoque magna praeda, si gregem illum non bello, sed uenatione cepisset. Appio Claudio consule non ab hostibus, sed a dis ipsis superatus est, quorum auspicia contempserat, ibi statim classe demersa, ubi ille praecipitari pullos iusserat, quod pugnare ab iis uetaretur. Marco Fabio Buteone consule classem hostium iam in Africo mari apud Aegimurum in Italiam ultro nauigantem cecidit. Quantus, o, tum triumphus tempestate intercidit, cum opulenta praeda classis aduersis acta uentis naufragio suo Africam et Syrtis et omnium interiacentium insularum litora impleuit! Magna clades, sed non sine aliqua principis populi dignitate, interceptam tempestate uictoriam et triumphum perisse naufragio. Et tamen, Punicae praedae omnium promunturiis insulisque fluitarent, populus Romanus et sic triumphauit. Lutatio Catulo consule tandem bello finis inpositus apud insulas, quibus nomen Aegatae, nec maior alia in mari pugna. Aderat quippe commeatibus, exercitus, propugnaculis, armis grauis hostium classis et in ea quasi tota Carthago; quod ipsum exitio fuit. Romana classis prompta, leuis, expedita et quodam genere castrensis ad similitudinem pugnae equestris sic remis quasi habenis agebatur et in hoc uel in illos ictus mobilia rostra speciem uiuentium praeferebant. Itaque momento temporis lacerate hostium rates totum inter Siciliam Sardiniamque pelagus naufragio suo operuerunt. Tanta denique fuit illa uictoria, ut de excidendis hostium moenibus non quaereretur. Superuacuum uisum est in arcem murosque saeuire, cum iam in mari esset deleta Carthago.

XIX

Peracto Punico bello secuta est breuis sane quasi ad recuperandum spiritum requies, argumentumque pacis et bona fide cessantium armorum tum primum post Numam clausa porta Iani fuit; deinceps statim ac sine mora patuit. Quippe iam Ligures, iam Insubres Galli, nec non et Illyrii lacessebant, sitae sub Alpibus, id est sub ipsis Italiae faucibus gentes, deo quodam incitante adsidue, ne robiginem ac situm scilicet arma sentiret. Denique utrique cotidiani et quasi domestici hostes tirocinia militum inbuebant, nec aliter utraque gente quam quasi cote quadam populus Romanus ferrum suae uirtutis acuebat. Ligures imis Alpium iugis adhaerentis inter Varum et Macram flumen inplicitosque dumi siluestribus maior aliquanto labor erat inuenire quam uincere. Tuli locis et fuga, durum atque uelox genus, ex occasione latrocinia magis quam bella faciebant. Itaque cum diu multumque eluderent Saluuii, Deciates, Oxubii, Euburiates, Ingauni, tamen Fuluius latebras eorum ignibus saepsit. Baebius in plana deduxit, Postumius ita exarmauit, ut uix reliquerint ferrum quo terra coleretur.

XX

Gallis Insubribus et his accolis Alpium animi ferarum, corpora plus quam humana erant, sed - experimento deprehensum est, quippe sicut primum impetus eis maior quam uirorum est, ita sequens minor quam feminarum - Alpina corpora umenti caelo educata habent quiddam simile niuibus suis: quae mox ut caluere pugna, statim in sudorem eunt et leui motu quasi sole laxantur. Hi saepe et alias et Britomaro duce non prius posituros se baltea quam Capitolium ascendissent iurauerant. Factum est: uictos enim Aemilius in Capitolio discinxit. Mox Ariouisto duce uouere de nostrorum militum praeda Marti suo torquem. Inceperit Iuppiter uotum; nam de torquibus eorum aerum tropaeum Ioui Flaminius erexit, Viridomaro rege Romana arma Volcano promiserant. Aliorsum uota ceciderunt; occiso enim rege Marcellus tertia post Romulum patrem Feretrio Ioui opima suspendit.

XXI

Illyrii seu Liburni sub extremis Alpium radicibus agunt inter Arsiam Titiumque flumen, longissime per totum Hadriani maris litus effusi. Hi regnante Teutana muliere populationibus non contenti licentiae scelus addiderunt. Legatos quippe nostros, ob ea quae deliquerant iure agentes, ne gladio quidem, sed ut uictimas securi percutiut, praefectos nauium igne conburunt; idque quo indignus foret, mulier imperauit. Itaque Gnaeo Centumalo duce late domantur. Strictae in principium colla secures legatorum manibus litauere.

XXII

Post primum Punicum bellum uix quadriennii requies: ecce alterum bellum, minus quidem spatio - nec enim amplius decem et octo annos habet - sed adeo claudium atrocitate terribilius ut, si quis conferat damna utriusque populi, similior uicto sit populus ille qui uicit. Vrebat nobilem populum ablatum mare, raptae insulae, dare tributa, quae iubere consueuerant. Hinc ultionem puer Hannibal ad aram patri iurauerat, nec morabatur. Igitur in causam belli Saguntos electa est, uetus Hispaniae ciuitas et opulenta fideique erga Romanos magnum quidem sed triste monumentum, quam in libertatem communi foedere exceptam Hannibal, causas nouorum motuum quaerens, et suis et ipsorum manibus euertit, ut Italiam sibi rupto foedere aperiret. Summa foederum Romanis religio est; itaque ad auditum sociae ciuitatis obsidium, memores icti cum Poenis quoque foederis, non statim ad arma procurrunt, dum prius more legitimo queri malunt. (Saguntini) interim iam nouem mensibus fessi fame, machinis, ferro, uersa denique in rabiem fidem inmanem in foro excitant rogum, tum desuper se suosque cum omnibus opibus suis ferro et igne corrumpunt. Huius tantae cladis auctor Hannibal poscitur. Tergiuersantibus Poenis, dux legionibus "quae", inquit, "mora est"? Fabius "in hoc ego sinu bellum pacemque porto; utrum eligit?" subclamantibus "bellum", "bellum igitur", inquit, "accipite". Et excusso in media curia togae gremio non sine horrore, quasi plane sinu bellum ferret, effudit. Similis exitus belli initiis fuit. Nam quasi has inferias sibi Saguntinorum ultimae dirae in illo publico parricidio incendioque mandassent, ita manibus eorum uastatione Italiae, captiuitate Africae, ducum et regnum qui in gessere bellum exitio parentatum est. Igitur ubi semel se in Hispania mouit illa grauis et luctuosa Punici belli uis atque tempestas destinatumque Romanis iam diu fulmen Saguntino igne conflauit, statim quodam impetu rapta medias perfregit Alpes et in Italiam ab illis fabulosae altitudinis niuibus uelut caelo missa descendit. Ac primi quidem impetus turbo inter Padum atque Ticinum ualido statim fragore detonuit. Tum Scipione duce fusus exercitus; saucius etiam ipse uenisset in hostium manus imperator, nisi protectum patrem praetextatus admodum filius ab ipsa morte rapuisset. Hic erit Scipio, qui in exitium Africae crescit, nomen ex, malis eius habiturus. Ticino Trebia succedit. Hic secunda Punici belli procella desaeuit Sempronio consule. Tum callidissimi hostes, frigidum et niualem nancti diem, cum se ignibus prius oleoque fouissent - horribile dictu - homines a meridie et sole uenientes nostra nos hieme uicerunt. Trasimenus lacus tertium fulmen Hannibalis imperatore Flaminio. Ibi quoque ars noua Punicae fraudis: quippe nebula lacus palustribusque uirgultis tectus eques erga subito pugnantium inuasit. Nec de dis possumus queri. Inminentes temerario duci cladem praedixerant insidentia signis examina et aquilae prodire nolentes et commissam aciem secutus ignes terrae tremor, nisi illum horrorem soli equitum, uirorumque discursus et mota uehementius arma fecerunt. Quartum id est paene ultimum uolnus imperii Cannae, ignobilis Apuliae uicus; sed magnitudine cladis emersit et sexaginta milium caede parta nobilitas. Ibi in exitium infelicis exercitus dux, terra, caelum, dies, tota rerum natura consensit. Si quidem non contentus simulatis transfugis Hannibal, qui mox terga pugnantium ceciderunt, insuper callidus imperator in patentibus campis, obseruato loci ingenio, quod et sol ibi acerrimus et plurimus puluis et eurus ab oriente semper quasi ad constitutum, ita instruxit aciem, ut Romanis aduersus haec omnia obuersis secundum caelum tenens uento, puluere, sole pugnaret. Itaque duo maximi exercitus caesi ad hostium satietatem, donec Hannibal diceret militi suo "parce ferro". Ducum fugit alter, alter occisus est; dubium uter maiore animo: Paulum puduit, Varro non desperauit. Documenta cladis cruentus aliquamdiu Aufidus, pons de cadaueribus iussu ducis factus in torrente Vergelli, modii duo anulorum Carthaginem missi dignitasque equestris taxata mensura. Dubium deinde non erit quin ultimum illum diem habitura fuerit Roma quintumque intra diem epulari Hannibal in Capitolio potuerit, si, quod Poenum illum dixisse Maharbalem Bomilcaris ferunt, Hannibal quem ad modum sciret uincere, sic uti uictoria scisset. Sed tum quidem illum, ut dici uolgo solet, aut fatum urbis imperaturae aut ipsius mens mala et auersi a Carthagine di in diuersum abstulerunt. Cum uictoria posset uti, frui maluit relictaque Roma Campaniam Tarentumque peragrare; ubi mox et ipse et exercitus ardor elanguit, adeo ut uere dictum sit Capuam Hannibali Cannas fuisse. Si quidem inuictum Alpibus, indomitum armis, Campani - quis crederet? - soles et tepentes fontibus Baiae subegerunt. Interim respirare Romanus et quasi ab inferis emergere. Arma non erant: detracta sunt templis. Deerat iuuentus: in sacramentum liberat seruitia. Egebat aerarium: opes suas senatus in medium libens protulit, nec praeter quod in bullis singulisque anulis erat quicquam sibi auri reliquerunt. Eques secutus exemplum imitataeque equidem tribus. Denique uix suffecere tabulae, uix scribarum manus Laeuino Marcelloque consulibus, cum priuatorum opes in publicum deferrentur. Quid autem? In eligendis magistratibus quae centuriarum sapientia, cum iuniores a senioribus consilium de creandis consulibus petierunt. Quippe aduersus hostem totiens uictorem, tam callidum, non uirtute tantum, sed suis etiam pugnare consiliis oportebat. Prima redeuntis et, ut sic dixerim, reuiuiscentis imperii spes Fabius fuit, qui nouam de Hannibale uictoriam commentus est, non pugnare. Hinc illi cognomen nouum et rei publicae salutare Cunctator; hinc illud ex populo, ut imperii scutum uocaretur. Itaque per Samnium totum, per Falernos Gauranosque saltus sic macerauit Hannibalem, ut qui frangi uirtute non poterat, mora comminueretur. Inde Claudio Marcello duce etiam congredi ausus est: comminus uenit et perculit in Campania sua et ab obsidione Nolae urbis excussit. Ausus et Sempronio Graccho duce per Lucaniam sequi et premere terga cedentis, quamuis tum - o pudor! - manu seruili pugnaret: nam hucusque tot mala compulerant. Sed libertate donati fecerant de seruitute Romanos. O horribilem in tot aduersis fiduciam! Immo o singularem animum ac spiritum populi Romani! Tam artis adfictisque rebus, ut de Italia sua dubitaret, ausus tamen est in diuersa respicere, cumque hostis in iugulo per Campaniam Apuliamque uolitaret mediaque de Italia Africam faceret, eodem tempore et hunc sustinebat et in Siciliam, Sardiniam, Hispaniam diuersa per terrarum orbem arma mittebat. Sicilia mandata Marcello. Nec diu restitit: tota enim insula in una urbe superata est. Grande illud et ante id tempus inuictum caput, Syracusae, quamuis Archimedis ingenio deferentur, aliquando cessarunt. Longe illi triplex murus totidemque arces, portus ille marmoreus et fons celebratus Arethusae; nisi quod hactenus profuere ut pulchritudini uictae urbis parceretur. Sardiniam Gracchus arripuit. Nihil illi gentium feritas Insanorumque - nam sic uocantur - inmanitas montium profuere. Saeuitum in urbes urbemque urbium Caralim, ut gens contumax uilisque mortis saltem desiderio patrii soli domaretur. In Hispaniam missi Gnaeus et Publius Scipiones paene totam Poenis eripuerant, sed insidiis Punicae fraudis oppressi rursum amiserat, magnis quidem illi proeliis cum Punicas opes cecidissent. Sed Punicae insidiae alterum ferro castra metantem, alterum, cum euasisset in turrem, cinctum facibus oppresserant. Igitur in ultionem patris ac patrui missus cum exercitu Scipio, cui iam grande de Africa nomen fata decreuerant, bellatricem illam, uiris armisque nobilem Hispaniam, illam seminarium hostilis exercitus, illam Hannibalis eruditricem - incredibile dictu - totam a Pyrenaeis montibus in Herculis columnas et Oceanum recuperauit, nescias citius an felicius. Quam uelociter, quattuor anni fatentur; quam facile, uel una ciuitas probat. Eodem quippe quo obsessa est die capta est, omenque Africanae uictoriae fuit, quod tam facile uicta est Hispaniae Carthago. Certum est tamen ad profligandam prouinciam maxime profecisse singularem ducis sanctitatem, quippe qui captiuos pueros puellasque praecipuae pulchritudinis barbaris restituerit, ne in conspectum quidem suum passum adduci, ne quid de uirginitatis integritate delibasse saltem uel oculis uideretur. Haec inter diersa terrarum populus Romanus. Nec ideo tamen uisceribus Italiae inhaerentem submouere poterat Hannibalem. Plerasque ad hostem defecerant, et dux acerrimus contra Romanos Italicis quoque uiribus utebatur. Iam tamen eum plerisque oppidis et regionibus excusseramus, iam Tarentos ad nos redierat, iam et Capua, sedes et domus et patria altera Hannibalis, tenebatur cuius amissio tantum Poeno duci dolorem dedit, ut inde totis uiribus Romam conuerteretur. O populum dignum orbis imperio, dignum omnium fauore et admiratione hominum ac deorum! Compulsus ad ultumos metus ab incepto non destitit et de sua urbe sollicitus Capuam tamen non omisit, sed parte exercitus sub Appio consule relicta, parte Flaccum in urbem secuta, absens simul praesensque pugnabat. Quid ergo miramur mouenti castra a tertio lapide Hannibali iterum ipsos deos - deos inquam, nec fateri pudebit - restitisse? Tanta enim ad singulos illius motus uis imbrium effusa est, tanta uentorum uiolentia coorta est, ut diuinitus hostem submoueri non a caelo, sed ab urbis ipsius moenibus e Capitolio uideretur. Itaque fugit et cessit et in ultimum se Italiae recepit sinum, cum urbem tantum non adoratam reliquisset. parua res dictu, sed ad magnanimitatem populi Romani probandam satis efficax, quod illis ipsis quibus obsidebatur diebus ager, quem Hannibal castris insederat, uenalis Romae fuit hastaeque subiectus inuenit emptorem. Voluit Hannibal contra imitari fiduciam subiecitque argentaria urbis tabernas: nec sector inuentus est, ut scias etiam praesagia fatis adfuisse. Nihil actum erat tanta uirtute, tanto fauore etiam deorum, si quidem ab Hispania Hasdrubal frater Hannibalis cum exercitu nouo, nouis uiribus, noua belli mole ueniebat. Actum erat procul dubio si uir ille se cum fratre iunxisset. Sed hunc quoque, tantum quod ab Alpe descenderat, apud Metaurum castra metantem Claudius Nero cum Liuio Salinatore debellat. Nero in ultimo Italiae angulo submouebat Hannibalem, Liuius in diuersissimam partem, id est in ipsas nascentis Italiae fauces signa conuerterat. Tanto, id est omni qua longissima Italia, solo interiacente, quo consilio, qua celeritate consules castra coniunxerint inopinatumque hostem conlatis signis oppresserint, neque in fieri Hannibal senserit, difficile dictu est. Certe Hannibal re cognita cum proiectum fratris caput ad sua castra uidisset, "agnosco", inquit, "infelicitatem Carthaginis". Haec fuit illius uiri non sine praesagio quodam fati inminentis prima confessio. Iam certium erat Hannibalem etiam ipsius confessione posse uinci: sed tot rerum prosperarum fiducia plenus populus Romanus magni aestimabat asperrimum hostem in sua Africa debellare. Duce igitur Scipione in ipsam Africam tota mole conuersus imitari coepit Hannibalem et Italiae suae clades in Africa uindicare. Quas ille, dii boni, Hasdrubalis copias fudit, quos Syphacis Numidici regis equitatus! Quae quantae utriusque castra facibus inlatis una nocte deleuit! Denique iam non a tertio lapide, sed ipsas Carthaginis portas obsidione quatiebat. Sic factum ut haerentem atque incubantem Italiae extorqueret Hannibalem. Non fuit maior sub imperio Romano dies quam ille, cum duo omnium et ante te postea ducum maxime duces, ille Italiae, hic Hispaniae uictor, conlatis comminus signis direxere aciem. Sed et conloquium fuit inter ipsos de legibus pacis: steterunt diu mutua admiratione defixi. Vbi de pace non conuenit, signa cecinere. Constat utriusque confessione nec melius instrui aciem nec acrius potuisse pugnari, hoc Scipio de Hannibalis, Hannibal de Scipionis exercitu praedicauerunt. Sed tamen Hannibal cessit, praemiumque uictoriae Africa fuit et secutus Africam statim terrarum orbis.

XXIII

Post Carthaginem uinci neminem puduit. Seruate sunt statim Africam gentes, Macedonia, Graecia, Syria ceteraque omnia quodam quasi aestu et torrente fortunae: sed primi omnium Macedones, adfectator quondam imperii populus. Itaque quamuis tum Philippus regno praesideret, Romani tamen dimicare sibi cum rege Alexandro uidebantur. - Macedonium bellum nomine amplius quam spectatione gentis fuit. Causa coepit a foedere Philippi, quo res iam pridem dominantem in Italia Hannibalem sibi socium iunxerat; postea creuit inplorantibus Athenis auxilium contra regis iniurias, cum ille ultra uis uictoriae in templa et aras et sepulchra ipsa saeuiret. Placuit senatui opem tantis ferre supplicibus. Quippe iam gentium reges, duces, populi nationes praesidia sibi ab hac urbe repetebant. Primum igitur Laeuino consule populus Romanus Ionium mare ingressus, tota Graeciae litora ueluti triumphanti classe peragrauit. Spolia quippe Siciliae, Sardiniae, Hispaniae Africae praeferebat, et manifestam uictoriam nata in praetoria puppi laurus pollicebatur. Aderat sponte in auxilium Attalus, rex Pergamenorum, aderat Rhodii, nauticus populus, qui manibus a mari, consul a terris omnia equis uirisque quatiebat. Bis uictus, bis fugatus rex, bis exutus castris, cum tamen nihil terribilius Macedonibus fuit ipso uolnerum adspectu, quae non spiculi nec sagittis nec ullo Graeculo ferro sed ingentibus pilis nec minoribus adacta gladiis ultra mortem patebant. Enimuero Flaminio duce inuios antea Chaonum montes Aoumque amnem per abrupta uadentem et ipsa Macedoniae claustra penetrauimus. Introisse uictoria fuit. Nam postea numquam ausus congredi rex ab tumulos, quos Cynoscephalas uocant, uno ac ne hoc quidem iusto proelio opprimitur.Et illi quidem consul pacem dedit regnumque concessit, mox, ne quid esset hostile, Thebas et Euboean et grassantem sub Nabide suo Lacedaemona compescuit. Graeciae uero ueterem statum reddidit, ut legibus uiueret suis et auita libertate frueretur. Quae gaudia, quae uociferationes fuerunt, cum hos forte Nemeae in theatro quinquennalibus ludis a praecone caneretur! Quo certauere plausu! Quid florum in consulem profuderunt! Et iterum iterumque praeconem repetere uocem illam iubebant, qua libertas Achaiae pronuntiabatur, nec aliter illa consulari sententia quam modulatissimo aliquo tibiarum aut fidium cantu fruebantur.

XXIV

Macedoniam statim et regem Philippum Antiochus excepit quodam casu, quasi de industria sic adgubernante fortuna, ut quem ad modum ab Africa in Europam, sic ab Europa in Asiam ultro se suggerentibus causis imperium procederet, et cum terrarum orbis situ ipse ordo uictoriarum nauigaret. Non aliud formidolosius fama bellum fuit; quippe cum Persas et orientem, Xerxen atque Darium cogitarent, quando perfossi inuii montes, quando uelis opertum mare nuntiaretur. Ad hoc caelestes minae territabant, cum umore continuo Cumanus Apollo sudaret. Sed hic fauentis Asiae suae numinis timor erat. Nec sane uiris, opibus, armis quidquam copiosius Syria; sed in manus tam ignaui regis inciderat, ut nihil fuerit in Antiocho speciosius quam quod a Romanis uictus est. Inpulere regem id in bellum illic Thoas Aetoliae princeps, inhonoratam apud Romanos querens aduersus Macedonas militiae suae societatem, hinc Hannibal, qui in Africa uictus, profugus et pacis inpatiens hostem populo Romano toto orbe quaerebat. Et quod illud fuisset periculum, si se consiliis eius rex tradidisset, id est in Asiae uiribus usus fuisset miser Hannibal! Sed rex suis opibus et nomine regio fretus satis habuit bellum mouere. Europa iam dubio procul iure belli ad Romanos pertinebat. Hic Lysimachiam, urbem in litore Thracio positam a maioribus suis, Antiochus ut hereditario iure repetebat. Hoc uelut sidere, Asiatici belli mota tempestas. Et maximum regum, contentus fortiter indixisse bellum, cum ingenti strepitu ac tumultu mouisset litoribus, otia et luxus quasi uictor agitabat. Euboean insulam continenti adhaerentem tenui freto reciprocantibus aquis Euripus abscidit. Hic ille positis aureis sericisque tentoriis sub ipso freti murmure, cum praefluentes aquae tibiis fidibusque concinerent, conlatis undique quamuis per hiemem rosis, ne non aliquo genere ducem agere uideretur, uirginum puerorumque dilectus habebat. Talem ergo regem iam luxuria sua debellatum Acilio Glabrione consule populus Romanus in insula adgressus ipso statim aduentus sui nuntio coegit ab insula fugere. Tum praecipitem apud Thermopylas adsecutus, locum trecentorum Laconum speciosa caede memorandum, ne ibi quidem fiducia loci resistentem mari ac terra cedere coegit. Statim et e uestigio itur in Syriam. Classis regia Polyxenidae Hannibalique commissa - nam rex proelium nec spectare poterat - duce Aemilio Regillo, adremigantibus Rhodis tota laceratur. Ne sibi placeant Athenae: in Antiocho uicimus Xerxen, in Aemilio Alcibiadem aequauimus, Epheso Salamina pensauimus. Tum consule Scipione, cui frater, ille modo uictor Carthaginis Africanus, uoluntaria legatione aderat, debellari regem placet. Et iam toto cesserant mari, sed nos imus ulterius. Maeandrum ad amnem montemque Sipylum castra ponuntur. Hic rex incredibile dictu quibus auxiliis, quibus copiis consederat. Trecenta milia peditum, equitum falcatorumque curruum non minor numerus. Elephantis ad hoc immensae magnitudinis, auro, purpura, argento et suo ebore fulgentibus, aciem utriumque uallauerat. Sed haec omnia praepedita magnitudine sua, ad hoc imbre, qui subito perfusus mira felicitate Persicos arcus corruperat. Primum trepidatio, mox fuga, deinde triumphus fuerunt. Victo et supplici pacem partemque regni dari placuit eo libentius, quod tam facile cessisset.

XXV

Syriaco bello successit, et debebat, Aetolicum. Victo quippe Romanus Antiocho faces Asiatici belli persequebatur. Ergo Fuluio Nobiliori mandata ultio est. Hic protinus caput gentis Ambraciam, regiam Pyrrhi, machinis quatit. Secuta deditio est. Aderant Aetolorum precibus Attici, Rhodii, et memineramus auxilii: sic placuit ignoscere. Serpsit tamen latius in proximos bellum omnemque late Cephalleniam, Zacynthon et quidquid insularum in eo mari inter Ceraunios montes iugumque Maleum: Aetoli belli accessio fuerunt.

XXVI

Histri sequuntur Aetolos; quippe bellantes eos nuper adiuuerant. Et initia pugnae hosti prospera fuerunt eademque exitii causa. Nam cum Gnaei Manli castra cepissent opimaeque praedae incubarent, epulantes ac ludibundos plerosque, qui aut ubi essent prae poculi nescientes, Appius Pulcher inuadit. Sic cum sanguine et spiritu male partam reuomuere uictoriam. Ipse rex Aepulo equo inpositus, cum subinde crapula et capitis errore lapsaret, captum sese uix et aegre, postquam expergefactus est, didicit.

XXVII

Gallograeciam quoque Syriaci belli ruina conuoluit. Fuerant inter auxilia regis Antiochi, an fuisse cupidus triumphis Mansius Volso simulauerit, dubium; certe negatus est uictori triumphus, quia causam belli non adprobauit. Ceterum gens Gallograecorum, sicut ipsum nomen indicio est, mixta et adulterata est: reliquiae Gallorum, qui Brenno duce uastauerant Graeciam, orientem secuti, in media Asiae parte sederunt; itaque, uti frugum semina mutato solo degenerant, sic illa genuina feritas eorum Asiatica amoenitate mollita est. Duobus itaque proeliis fusi fugatisque sunt, quamuis sub aduentu hostis relictis sedibus in altissimos se montes recepissent. Tolostobogi Olympum. Tectosagi Magabam insederant. Vtrimque fundis sagittisque detracti in perpetuam se pacem dediderunt. Sed alligati miraculo quidam fuere, cum catenas morsibus et ore temptassent, cum offocandas inuicem fauces praebuissent. Nam Orgiacontis regis uxor a centurione stuprum passa memorabili exemplo custodiam euasit, reuolsumque adulteri hostis caput ad maritum reportauit.

XXVIII

Dum aliae aliaeque gentes Syriaci belli secuntur ruinam, Macedonia rursus se erexit. Fortissimum populum memoria et recordatio suae nobilitatis agitabat, et successerant Philippo filius Perses, qui semel in perpetuum uictam esse Macedoniam non putabat ex gentis dignitate. Multo uehementius sub hoc Macedones quam sub patre consurgunt. Quippe Thracas in uires suas traxerant, atque ita industriam Macedonum uiribus Thracum, ferociam Thracum disciplina Macedonica temperauere. Accessit his consilium ducis, qui situm regionum suarum a summo spectaculo Haemo positis per abrupta castris ita Macedoniam suam armis ferroque uallauerat, ut non reliquisse aditum nisi a caelo uenturis hostibus uideretur. Tamen Marcio Philippo consule eam prouinciam ingressus populus Romanus, exploratis diligenter accessibus per Ascurida paludem Perrhaebosque tumulos illa uolucribus quoque, ut uidebantur, inuia accessit regemque securum et nihil tale metuentem subita belli inruptione deprehendit. Cuius tanta trepidatio fuit, ut pecuniam omnem in mare iusserit mergi ne periret, classem cremari ne incenderetur. Paulo consule cum maiora et crebriora essent inposita praesidia, per alias Macedonia deprensa est, summa quidem arte et industria ducis, cum alia eminatus alia inrepsisset. Cuius aduentus ipse adeo terribilis regi fuit, ut interesse non auderet, sed gerenda ducibus bella mandauerit. Absens ergo uictus fugit in maria insulamque Samothracen, fretus celebri religione, quasi templa et arae possent defendere, quem nec montes sui nec arma potuissent. Nemo regum diuitius amissae fortunae conscientiam retinuit. Supplex cum scriberet ad imperatorem ab illo quo confugerat templo nomenque epistolae notaret suum, regem addidit. Sed nec reuerentior captae maiestatis alius Paulo fuit. Cum in conspectum uenisset hostis, in tribunali recepit et conuiuiis adhibuit liberosque admouit suos ut fortunam, cui tantum liceret, reuerentur. Inter pulcherrimos hunc quoque populo Romanus de Macedonia duxit ac uidit triumphum; quippe cuius spectaculo triduum inpleuerit. Primus dies signa tabulasque, sequens arma pecuniam transuexit, tertius captiuos ipsumque regem adtonitum adhuc tamquam subito malo et stupentem. Sed multo prius gaudium uictoriae populus Romanus quam epistolis uictoris praeceperat. Quippe eodem die quo uictus est Perses in Macedonia, Romae cognitum est: duo iuuenes candidis equis apud Iuturnae lacum puluerem et cruorem abluebant. Hi nuntiauere. Castorem et Pollucem fuisse creditum uolgo, quod gemini fuissent; interfuisse bello, quod sanguine maderent; a Macedonia uenire, quod adhuc anhelarent.

XXIX

Macedonici belli contagio traxit Illyrios; si quidem, ut Romanum a tergo distringeret, a Perse conducti pecunia militauerunt. Sine mora ab Anicio praetore subiguntur. Scodram caput gentis delesse suffecerit; statim secuta dedito est. Denique hoc bellum ante finitum est quam geri Romae nuntiaretur.

XXX

Quodam fato, quasi ita conuenisset inter Poenos et Macedonas ut tertio quoque uinceretur, eodem tempore utrique arma mouerunt. Sed prior iugum excutit. Macedo, aliquanto quam ante grauior, dum contemnitur. Causa belli prope erubescenda. Quippe regnum pariter et bellum uir ultimae sortis Andriscus inuaserat, dubium liber an seruus, mercennarius certe; sed quia uolgo Philippus ex similitudine Philippi Persae filii uocabatur, regiam formam, regium nomen, animum quoque regis inpleuit. Igitur dum haec ipsa contemnit populus Romanus, Iuuentio praetore contentus, uirum non Macedonicis modo, sed Thraciae quoque auxiliis ingentibus ualidum temere temptauit inuictusque non a ueris regibus, sed ab illo imaginario et scaenico rege superatus est. Sed consul Metellus amissum cum legione praetorem plenissime ultus est. Nam et Macedoniam seruitute multauit et ducem belli deditum ab eo, ad quem confugerat, Thraciae regulo in urbem in catenis reduxit, hoc quoque illi in malis suis indulgente fortuna, ut de eo populos Romanus quasi de rege uero triumpharet.

XXXI

Tertium cum Africa bellum et tempore exiguum - nam quadriennio raptum est - et in comparatione priorum minimum labore - non enim tam cum uiris quam cum ipsa urbe pugnatum est - sed plane maximum euentu: quippe tamen Carthago finita est. Atquin si quis trium temporum momenta consideret primo commissum est bellum, profligatum secundo, tertio uero confectum. Sed huius causa belli, quod contra foederis legem aduersus Numidas quidem, sed parassent classem et exercitum. Frequens autem Masinissa finis territabat; sed huic ut bono socioque regi fauebatur. Cum de bello sederet, de belli fine tractatum est. Cato inexpiabili odio delendam esse Carthaginem, et cum de alio consuleretur, pronuntiabat, Scipio Nasica seruandam, ne metu ablato aemulae urbis luxuriari felicitas urbis inciperet; medium senatus elegit, ut urbs tantum loco mouerentur. Nihil enim speciosus uidebatur quam esse Carthaginem, quae non timeretur. Igitur Manilio Censorinoque consulibus populus Romanus adgressus Carthaginem spe pacis iniecta traditam a uolentibus classem sub ipso ore urbis incendit. Tum euocatis principibus, si salui esse uellent, ut migrarent finibus imperauit. Quod pro rei atrocitate adeo mouit iras, ut extrema mallent. Comploratum igitur publice statim et pari uoce clamatum est "ad arma!" seditque sententia, quoquo modo rebellandum; non quia iam spes ulla superesset, sed quia patriam suam mallent hostium quam suis manibus euerti. Qui rebellantium fuerit furor, uel hinc intellegi pote est, quod in usum nouae classis tecta domuum resciderunt; in armorum officinas aurum et argentum pro aere ferroque conflatum est, in tormentorum uincula matronae crinis suos contulerunt. Mancino deinde consule, terra marique feruebat obsidio. Operti portus, nudatus et primum et sequens, iam et tertius murus, cum tamen Byrsa, quod nomen arci fuit, quasi altera ciuitas resistebat. Quamuis profligato urbis excidio, tamen fatale Africae nomen Scipionum uidebatur. Igitur in alium Scipionem conuersa res publica finem belli reposcebat. Hunc Paulo Macedonico procreatum Africani illius magni filius in decus gentis adsumpserat, hoc scilicet fato, ut quam urbem concusserant auus, nepos eius euerteret. Sed quem ad modum maxime mortiferi morsus solent esse morientium bestiarum, sic plus negoti fuit cum semiruta Carthagine quam cum integra. Compulsis in unam arcem hostibus portum quoque mari Romanus obstruxerat. Illi autem sibi portum ab alia urbis parte foderunt, nec ut fugerent; sed qua nemo illos nec euadere posse credebat, inde quasi enata subito classis erupit, cum interim iam diebus, iam noctibus noua aliqua moles, noua machina, noua perditorum hominum manus quasi ex obruto incendio subita de cineribus flamma prodibat. Deploratis nouissime rebus triginta sex milia uirorum se dediderunt, quo minus credat, duce Hasdrubale. Quanto fortius femina et uxor ducis! Quae comprehensis duobus liberis a culmine se domus in medium misit incendium, imitata reginam quae Carthaginem condidit. Quanta urbs deleta sit, ut de ceteris taceam, uel ignium mora probari potest. Quippe per continuos decem et septem dies uix potuit incendium exstingui quod domibus ac templis suis sponte hostes inmiserant; ut, quatenus urbs eripi Romanis non poterat triumphis arderet.

XXXII

Quasi saeculum illud euersionibus urbium curreret, ita Carthaginis ruinam statim Corinthos excepit, Achaiae caput, Graeciae decus, inter duo maria, Ionium et Aegaeum, quasi spectaculo exposita. Haec - facinus indignum - ante oppressa est quam in numerum certorum hostium referretur. Critolaus causa belli, qui libertate a Romanis data aduersus ipsos usus est legatosque Romanos, dubium an et manu, certe oratione uiolauit. Igitur Metello ordinanti cum maxime Macedoniam mandata est ultio; et hinc Achaicum bellum. Ac primum Critolai manum Metellus consul per patentis Elidos campos toto cecidit Alphio. Et uno proelio peractum erat bellum; iam et urbem ipsam terrebat obsidio; sed - fata rerum - cum Metellus dimicasset, ad uictoriam Mummius uenit. Hic alterius ducis Diaei late exercitum sub ipsis Isthmi faucibus fudit geminosque portus sanguine infecit. Tum ab incolis deserta ciuitas direpta primum, deinde tuba praecinente deleta est. Quid signorum, quid uestium quidue tabularum raptum incensum atque proiectus est! Quantas opes et abstulerit et cremauerit hinc scias, quod quidquid Corinthii aeris toto orbe laudatur incendio superfuisse comperimus. Nam et aeris notam pretiosiorem ipsa opulentissimae urbis fecit iniuria, quia incendio permixtis plurimis statuis atque simulacris aeris auri argentique uenae in commune fluxerunt.

XXXIII

Vt Carthaginem Corinthos, ita Corinthon Numantia secuta est; nec deinde orbe toto quidquam intactum armis fuit. Post illa duo clarissimarum urbium incendia late atque passim, nec per uices, sed simul pariter quasi unum undique bellum fuit; prorsus ut illae, quasi agitantibus uentis, diffudisse quaedam belli incendia orbio toto uiderentur. Hispaniae numquam animus fuit aduersum nos uniuersae consurgere, numquam conferre uires suas libuit, neque aut imperium experiri aut libertatem tueri suam publice. Alioquin ita undique mari Pyrenaeoque uallata est, ut ingenio situs ne adiri quidem potuerit. Sed ante a Romanis obsessa est quam se ipsa cognosceret, et sola omnium prouinciarum uires suas postquam uicta est, intellexit. In hac prope ducentos per annos dimicatum est a primis Scipionibus in primum Caesarem Augustum, non continuo nec cohaerenter, sed prout causae lacessierant, nec cum Hispanis initio, sed cum Poenis in Hispania. Inde contagium serpens causaeque bellorum. Prima per Pyrenaeum iugum signa Romana Publius et Gnaeus Scipiones intulerunt proeliisque ingentibus Hannonem et Hasdrubalem fratres Hannibalis ceciderunt; raptaque erat impetu Hispania, nisi fortissimi uiri in ipsa uictoria sua oppressi Punica fraude cecidissent, terra marique uictores. Igitur quasi nouam integramque prouinciam ultor patris et patrui Scipio ille mox Africanum inuasit, isque statim carta Carthagine et aliis urbibus, non contentus Poenos expulisse, stipendiariam nobis prouinciam fecit, omnes citra ultraque Hiberum subiecit imperio primusque Romanorum ducum uictor ad Gades et Oceani ora peruenit. Plus est prouinciam retinere quam facere. Itaque per partes iam huc iam illuc missi duces, qui ferocissimas et in id tempus liberas gentes ideoque inpatientes iugi multo labore nec incruentis certaminibus seruire docuerunt. Cato ille censorius Celtiberos, id est robur Hispaniae, aliquot proeliis fregit. Gracchus, pater ille Gracchorum, eosdem centum et quinquaginta urbium euersione multauit. Metellus ille, cui ex Macedonia cognomen, meruerat et Celtibericus fieri, cum et Contrebiam memorabili cepisset exemplo et Nertobrigae maiore gloria pepercisset. Lucullus Turdulos atque Vaccaeos, de quibus Scipio ille posterior singulari certamine, cum rex fuisset prouocator, opima rettulerat. Decimus Brutus aliquando latius Celticos Lusitanosque et omnis Gallaeciae populus formidatumque militibus flumen Obliuionis, peragratoque uictor Oceani litore non prius signa conuertit quam cadentem in maria solem obrutumque * aquis ignem non sine quodam sacrilegii metu et horrore deprendit. Sed tota certaminum moles cum Lusitanis fuit et Numantinis. Nec inmerito. Quippe solis gentium Hispaniae duces contigerunt. Fuisset et cum omnibus Celtiberis, nisi dux illius motus initio belli ui oppressus esset, summus uir aestu et audacia, si processisset, Olyndicus, qui hastam argenteam quatiens quasi caelo missam uaticinanti similis omnium in se mentes conuerterat. Sed cum pari temeritate sub nocte castra consulis adisset, iuxta tentorium ipsum pilo uigilis exceptus est. Ceterum Lusitanos Viriatus erexit, uir calliditatis acerrimae, qui ex uenatore latro, ex latrone subito dux atque imperator et, si fortuna cessisset, Hispaniae Romulus, non contentus libertatem suorum defendere, per quattuordecim annos omnia citra ultraque Hiberum et Tagum igni ferroque populatus, castra etiam praetorum et praesidia adgressus, Claudium Vnimanum paene ad internecionem exercitus cecidisset et insignia trabeis et fascibus nostris quae ceperat in montibus suis tropaea fixisset. Tandem eum Fabius Maximus consul oppresserat; sed a successore Popilio uiolata uictoria est: quippe qui conficiendae rei cupidus, fractum ducem et extrema deditionis agitantem per fraudem et insidias et domesticos percussores adgressus, hanc hosti gloriam dedit, ut uideretur aliter unici non potuisse.

XXXIV

Numantia quantum Carthaginis, Capuae, Corinthi opibus inferior, ita uirtutis nomine et honore per omnibus, summumque, si uiro aestimes, Hispaniae decus. Quippe quae sine muro, sine turribus, modice edito in tumulo apud flumen sita, quattuor milibus Celtiberorum quadraginta exercitum per annos undecim sola sustinuit, nec sustinuit modo, sed saeuius aliquanto perculit pudendisque foederibus adfectis. Nouissime, cum inuictam esse constaret, opus fuit eo qui Carthaginem euerterat. Non temere, si fateri licet, illius causa belli iniustior. Segidenses, socios et consanguineos suos, Romanorum manibus elapsos, exceperant. Habita pro his deprecatio nihil ualuit. Cum se ab omni bellorum contagione remoueret, in legitimi foederis pretium iussi arma deponere. Hoc sic a barbaris acceptum, quasi manus absciderentur. Itaque statim Megarauico fortissimo duce ad arma conuersi. Pompeium proelio adgressi, foedus tamen maluerunt, cum debellare potuissent; Hostilium deinde Mancinum: hunc quoque adsiduis caedibus subegerunt, ut ne oculos quidem aut uocem Numantini uiri quisquam sustineret. Tamen cum hoc quoque foedus maluere, contenti armorum manubiis, cum ad internecionem saeuire potuissent. Sed non minus Numantini quam Caudini illius foederis flagrans ignominia ac pudore populus Romanus dedecus quidem praesentis flagitii deditione Mancini expiauit, ceterum duce Scipione, Carthaginis incendiis ad excidia urbium imbuto, tamen etiam in ultionem excanduit. Sed tum acrius in castris quam in campo, nostro cum milite quam cum Numantino proeliandum fuit. Quippe adsiduis et iniustis et seruilibus maxime operibus adtriti ferre plenius uallum, qui arma nescirent, luto inquinari, qui sanguine nollent, iubebantur. Ad hoc scorta, calones, sarcinae nisi ad usum necessariae amputantur. Tanti esse exercitum quanti imperatorem uere proditum est. Sic redacto in disciplinam milite commissa acies, quodque nemo uisurum se umquam sperauerat, factum ut fugientes Numantinos quisquam uideret. Dedere etiam se uolebant, si toleranda uiris imperarentur. Sed cum Scipio ueram uellet et sine exceptione uictoriam, eo necessitatum compulsi primum ut destinata morte in proelium reuerent, cum se prius epulis quasi inferiis inpleuissent carnis semicrudae et celiae; sic uocant indigenam ex frumento potionem. Intellectum ab imperatore consilium: itaque non est permissa pugna morituris. Cum fossa atque lorica quattuorque castris circumdatos fames premeret, a duce orantes proelium, ut tamquam uiros occideret, ubi non inpetrabant, placuit eruptio. Sic conserta manu plurimi occisi, et cum urgeret fames, aliquantisper inde uixerunt. Nouissime consilium fugae sedit; sed hoc quoque ruptis equorum cingulis uxores ademere, summo scelere per amorem. Itaque deplorato exitu in ultimam rabiem furoremque conuersi, postremo Rhoecogene duce se, suos, patriam, ferro, uenero, subiecto undique igni peremerunt. Macte esse fortissimam et meo iudicio beatissimam in ipsis malis ciuitatem! Adseruit cum fide socios, populum orbis terrarum uiribus fultum sua manu aetate tam longa sustinuit. Nouissime maximo duce oppressa ciuitas nullum de se gaudium hosti reliquit. Vnus enim uir Numantinus non fuit qui in catenis duceretur; praeda ut de pauperrimis, nulla: arma ipsi cremauerunt. Triumphus fuit tantum de nomine. Hactenus populus Romanus pulcher, egregius, pius, sanctus atque magnificus: reliqua saeculi, ut grandia aeque, ita uel magis turbida et foeda, crescentibus cum ipsa magnitudine imperii uitiis; adeo ut, si quis hanc tertiam eius aetatem transmarinam, quam ducentorum annorum fecimus, diuidat, centum hoc priores, quibus Africam, Macedoniam, Siciliam, Hispaniam domuit, aureos, sicut poetae canunt, iure meritoque fateatur, centum sequentes ferreos plane et cruentos et si quid inmanius; quippe qui Iugurthinis, Cimbricis, Mithridaticis, Parthicis, piraticis bellis, Gallicis atque Germanicis, quibus caelum ipsum gloria ascendit Gracchanas Drusianasque caedes, ad hoc seruilia bella miscuerint et, ne quid turpitudini desit, gladiatoria. Denique in se ipse conuersus Marianis atque Sullanis, nouissime Pompei et Caesaris manibus, quasi per rabiem et furorem - nefas! - semet ipse lacerauit. Quae etsi iuncta inter se sunt omnia atque confusa, tamen quo melius appareant, simul et ne scelera uirtutibus obstrepant, separatim perferentur, priusque, ut coepimus, iusta illa et pia cum exteris gentibus bella memorabimus, magnitudo crescenti in dies imperii appareat; tum ad illa ciuium scelera turpesque et inpias pugnas reuertemur.

XXXV

Victa ad occasum Hispania populus Romanus ad orientem pacem agebat, nec pacem modo, sed inusitata et incognita quadam felicitate relictae regiis hereditatibus opes et tota insimul regna ueniebant. Attalus, rex Pergamenorum, regis Eumenis filius, socii quondam commilitonique nostri testamentum reliquit: "populus Romanus bonorum meorum heres esto. In bonis regiis hanc fuerunt". Adita igitur hereditate prouinciam populus Romanus non quidem bello nec armis, sed, quod aequius, testamenti uire retinebat. Sed hanc difficile dictu est utrum facilius amiserit populus Romanus an recuperauerit. Aristonicus, regii sanguinis ferox iuuenis, urbis regibus parere consuetas ferox iuuenis, urbis regibus parere consuetas partim facile sollicitat, paucas resistentis, Myndon, Samon, Colophona ui recepit, Crassi quoque praetoris cecidit exercitum ipsumque cepit. Sed ille memor et familiae et Romani nominis custodem sui barbarum uirgula excaecat et in exitium sui, quod uolebat, ita concitat. Mox a Perperna domitus et captus et per deditionem in uinculis habitus. Aquilius Asiatici belli reliquias confecit, mixtis - nefas! - ueneno fontibus ad deditionem quarundam urbium. Quae res ut maturam, ita infamem fecit uictoriam, quippe cum contra fas deum moresque maiorum medicaminibus inpuris in id tempus sacrosancta Romana arma uiolasset.

XXXVI

Haec ad orientem; sed non ad meridianam plagam eadem quies. Qui speraret post Carthaginem aliquod in Africa bellum? Atqui non leuiter se Numidia concussit, et fuit in Iugurtha quod post Hannibales timeretur. Quippe rex callidissimum populum Romanum armis inclitum et inuictum opibus adgressus est. Citra spem omnium fortuna cessit, ut rex fraude praecipuus fraude caperetur. Hic, auo Masinissa et Micipsa patre per adoptionem, cum interficere fratres statuisset agitatus regni cupiditate, nec illo magis quam senatum populusque Romanum, quorum in fide et clientela regnum erat, metueret, primum scelus mandat insidiis. Potitus Hiempsalis capite cum se in Adherbalem conuertisset isque Romam profugisset, missa per legatos pecunia traxit in sententiam suam senatum. Et haec eius fuit de nobis prima uictoria. Missos deinde, qui regnum inter illum Adherbalemque diuiderent, similiter adgressus, cum in Scauro ipso Romani imperii mores expugnasset, inchoatum nefas perfecit audacia. Sed non diu latent scelera. Corruptae nefas legationis erupit placuitque persequi bello parricidam. Primus in Numidiam Calpurnium Bestia consul inmittitur; sed rex peritus fortius aduersus Romanos aurum esse quam ferrum, pacem emit. Cuius flagitii reus cum interueniente pudica fide a senatu arcesseretur, pari audacia et uenit et competitorem imperii Massiuam inmisso percussore confecit. Haec altera contra regem fuit causa bellandi. Igitur sequens ultio mandatur Albino. Sed huius quoque - pro dedecus! - frater ita corrupit exercitum, ut uoluntaria nostrorum fuga uinceret Numida castrisque poteretur, addito etiam turpi foedere in pretium salutis, quo quos emerat dimisit exercitus. Tandem in ultionem non tam imperii Romani quam pudoris Metellus adsurgit, qui callidissime hostem nunc precibus, nunc minis, iam simulata, iam uera fuga eludentem artibus suis adgressus est. Agrorum atque uicorum populatione non contentus in ipsa Numidiae capita impetum fecit; et Zamam quidem frustra adsiluit, ceterum Thalam, grauem armis thensaurisque regiis, diripuit. Tunc urbibus exutum regem et iam finium suorum regique fugitiuum per Mauros atque Gaetuliam sequebatur. Postremo Marius auctis admodum copiis, cum pro obscuritate generi sui capite censos sacramento adegisset, iam fusum et saucium regem adortus, non facilius tamen uicit quam si integrum ac recentem. Hic et urbem Herculi conditam Capsam, in media Africa sitam anguibus harenisque uallatam, mira quadam felicitate superauit, et saxeo inditam monti Muluccham urbem per Ligurem aditu arduo inaccessoque penetrauit. Mox non ipsum modo, sed Bocchum quoque Mauretaniae regem, iure sanguinis Numidam uindicantem, apud oppidum Circam grauiter cecidit. Qui ubi diffisus rebus suis alienae cladis accessio fieri timet, pretium foederis atque amicitiae regem facit. Sic fraudulentissimus regum fraude gener soceri sui in insidias deductus Sullae in manum traditur, tandemque opertum catenis Iugurtham in triumpho populus Romanus adspexit. Sed ille quoque, quamuis uictus ac uinctus, uidit urbem, quam uenalem et quandoque perituram, si habuisset emptorem, frustra cecinerat. Iam, ut uenalis fuisset, habuit emptorem; cum illum euaserit, certum erit non esse perituram.

XXXVII

Sic ad meridiem populus Romanus. Multo atrocius et multipliciter magis a septentrione uenientem... . Nihil hac plaga infestius. Atrox caelum, perinde ingenia. Omni igitur tractu uiolentus hostis a dextris atque leuis et a medio septentrionibus erupit. Prima trans Alpes arma nostra sensere Saluuii, cum de incursionibus eorum fidissima atque amicissima ciuitas Massilia quereretur; Allobroges deinde et Aruerni, cum aduersus eos similes Haeduorum querelae opem et auxilium nostrum flagitarent; utriusque uictoriae testes Isara et Vindelicus amnes et inpiger fluminum Rhodanus. Maximus barbaris terror elephanti fuere, inmanitati gentium pares. Nihil tam conspicuum in triumpho quam rex ipse Bituitus discoloribus in armis argenteoque carpento, qualis pugnauerat. Vtriusque uictoriae quod quantumque gaudium fuerit, uel hinc aestimari potest, quod et Domitius Ahenobarbus et Fabius Maximus ipsis quibus dimicauerant locis saxeas erexere turres et desuper exornata armis hostilibus tropaea fixerunt, cum hic mos inusitatus fuerit nostris. Numquam enim populus Romanus hostibus domitis uictoriam exprobrauit.

XXXVIII

Cimbri, Teutoni atque Tigurini ab extremis Galliae profugi, cum terras eorum inundasset Oceanus, nouas sedes toto orbe quaerebant, exclusisque et Gallia et Hispania cum in Italiam demigrarent, misere legatos in castra Silani, inde ad senatum, petentes ut Martius populus aliquid sibi terrae daret quasi stipendium, ceterum ut uellet manibus atque armis suis uteretur. Sed quas daret terras populos Romanus agrariis legibus intra se dimicaturus? Repulsi igitur, quod nequiuerant precibus, armis petere coeperunt. Sed nec primum impetum barbarorum Silanus, nec secundum Mallius, nec tertium Caepio sustinere potuerunt; omnes fugati, exuti castris. Actum erat, nisi Marius illi saeculo contigisset. Ille quoque non ausus congredi statim militem tenuit in castris, donec inuicta illa rabies et impetus, quem pro uirtute barbari habent, consenesceret. Recessere igitur increpantes et - tanta erat capiendae urbis fiducia - consulentes, si quid ad uxores suas mandarent. Nec segnius quam minati fuerant tripartito agmine per Alpes, id est claustra Italiae, ferebantur. Marius mira statim uelocitate occupatis compendiis praeuenit hostem, prioresque Teutonas sub ipsis Alpium radicibus adsecutus in loco quem Aquas Sextiam uocant quo - fidem numinum! - proelio oppressit! Vallem fluuiumque medium hostes tenebant, nostris aquarum nulla copia. Consultone id egerit imperator, an errorem in consilium uerterit, dubium; certe necessitate aucta uirtus causa uictoriae fuit. Nam flagitante aquam exercitu, "si uiri", inquit, "estis, en, illic habetis". Itaque tanto ardore pugnatum est atque caedes hostium fuit, ut uictor Romanus de cruento flumine non plus aquae biberit quam sanguinis barbarorum. Certe rex ipse Teutobodus, quaternos senoque equos transilire solitus, uix unum, cum fugeret, ascendit, proximoque in saltu comprehensus insigne spectaculum triumphi fuit. Quippe uir proceritatis eximiae super tropaea sua eminebat. Sublatis funditus Teutonis in Cimbros conuertitur. Hi iam - quis crederet? - per hiemem, quae altius Alpes leuat, Tridentinis iugis in Italiam prouoluti ueluti ruina descenderant. Athesim flumen non ponte nec nauibus, sed quadam stoliditate barbarica primum corporibus adgressi, postquam retinere amnem manibus et clipeis frustra temptauerant, ingesta obrutum silua transiluere: et si statim infesto agmine urbem petissent, grande discrimen; sed in Venetia, quo fere tractu Italia mollissima est, ipsa soli caelique clementia robus elanguit. Ad hoc panis usu carnisque coctae et dulcedine uni mitigatos Marius in tempore adgressus est. Venere illi - quam et in barbaris multa uestigia! †: diem pugnare a nostro imperatore petierunt; et sic proximum dedit. In patentissimo, quem Raudium uocant, campo concurrere. Inde milia sexaginta quinque cecidere, hinc trecentis minus; per omnem diem conciditur barbarus. Istic quoque imperator addiderat uirtuti - dolum secutus Hannibalem artemque Cannarum; primum nebulosum nanctus diem ut hosti inopinatus occurreret, tum uentosum quoque, ut puluis in oculos et ora ferretur, tum acie conuersa in orientem, ut, quod ex captiuis mox cognitum est, ex splendore galearum ac repercussu quasi ardente caelum uideretur. Nec minor cum uxoribus eorum pugna quam cum ipsis fuit; cum obiectis undique plaustris atque carpentis altae desuper quasi e turribus lanceis contisque pugnarent. Perinde speciosa mors earum fuit quam pugna. Nam cum missa ad Marium legatione libertatem ac sacerdotium non impetrassent - nec fas erat - suffocatis elisisque passim infantibus suis aut mutuis concidere uolneribus aut uinculo e crinibus suis facto ab arboribus iugisque plaustrorum pependerunt. Boiorix rex in prima acie dimicans inpigre nec inultus occubuit. Tertia Tigurinorum manus, quae quasi in subsidio Noricos insederat Alpium tumulos, in diuersa lapsi fuga ignobili et latrocinis euanuit. Hunc tam laetum tamque felicem liberatae Italiae adsertique imperii nuntium non per homines, ut solebat, populus Romanus accepit, sed per ipsos, si credere fas est, deos. Quippe eodem die quo gesta res est uisi pro aede Pollicis et Castoris iuuenes laureatas praetori litteras tradere frequensque in spectaculo rumor "Victoriae Cimbricae feliciter!" dixit. Quo quid admirabilius, quid insignius fieri pote est? Quippe uel elata montibus suis Roma spectaculo belli interesset, quod in gladiatorio munere fieri solet. uno eodemque momento, cum in acie Cimbri succumberent, populus in urbe plaudebat.

XXXIX

Post Macedonas, si dis placet, Thraces rebellabant, illi quondam tributarii Macedonum; nec in proximas modo prouincias contenti incurrere, Thessaliam atque Dalmatiam, in Hadriaticum mare usque uenerunt; eoque fine contenti, quasi interueniente natura, contorta in ipsas aquas tela miserunt. Nihil interim per id omne tempus residuum crudelitatis fuit in captiuos saeuientibus: itaque dis sanguine humano, bibere in ossibus capitum, huiuscemodi ludibriis foedare mortem tam igne quam fumo, partus quoque grauidarum mulierum extorquere tormentis. Saeuissimi omnium Thracum Scordisci simularum et montium situ cum ingenio consentiebant. Itaque non fusus modo ab his aut fugatus, sed - simile prodigio - omnino totus interceptus exercitus quem duxerat Cato. Didius uagos et libera populatione diffusos intra suam reppulit Thraciam. Drusus ulterius egit et uetuit transire Danuuium. Minucius toto uastauit Hebro, multis quidem amissis, dum per perfidum glacie flumen equitatur. Volso Rhodopen Caucasumque penetrauit. Curio Dacia tenus uenit, sed tenebras saltuum expauit. Appius in Sarmatas usque peruenit, Lucullus ad terminum gentium Tanain lacumque Maeotin. Nec aliter cruentissimi hostium quam suis moribus domiti. Quippe in captiuos igni ferroque saeuitum est; sed nihil barbaris atrocius uisum est quam quod abscisis manibus relicti uiuere superstites poenae suae iubebantur.

XL

Ponticae gentes a septentrione in sinistrum iacent, a Pontico cognominatae mari. Harum gentium atque regionum rex antiquissimus Aeetas, post Artabaxes, a septem Persis oriundus, inde Mithridates, omnium longe maximus. Quippe cum quattuor Pyrrho, quattuordecim anni Hannibali suffecerint, ille per quadraginta annos restitit, donec tribus ingentibus bellis subactus felicitate Sullae, uirtute Luculli, magnitudine Pompei consumeretur. Causam quidem illius belli praetenderat apud Cassium legatum, adtrectari terminos suos a Nicomede Bithyno; ceterum elatus animis ingentibus Asiae totius, et, si posset, Europae cupiditate flagrabat. Spem ac fiduciam dabant nostra uitia; quippe cum ciuilibus bellis distringeremur, inuitabat occasio, nudumque latus imperi ostendebat procul Marius, Sulla, Sertorius. Inter haec rei publicae uolnera et hos tumultus repente quasi captato tempore in lassos simul atque districtos subitus turbo Pontici belli ab ultima ueluti specula septentrionis erupit. Primis statim impetus belli Bithyniam rapuit, Asia inde pari terrore correpta est, nec cunctanter ad regem ab urbibus nostris populisque descitum est. Aderat, instabat, saeuitia quasi uirtute utebatur. Nam quid atrocius uno eius edicto, cum omnes qui in Asia forent Romanae ciuitatis homines interfici iussit? Tum quidem domus templa et arae, humana omnia atque diuina iura uiolata sunt. Sed hic terror Asiae Europam quoque regi aperiebat. Itaque missis Archelao Neoptolemoque praefectis, excepta Rhodo, quae pro nobis firmius stetit, ceterae Cyclades, Delos, Euboea et ipsum Graeciae decus Athenae tenebantur. Italiam iam ipsamque urbem Romam regius terror adflabat. Itaque L. Sulla festinat, uir armis optimus, parique uiolentia ruentem ulterius hostem quadam quasi manu reppulit. Primumque Athenas urbem - quis crederet? - frugum parentem, obsidione ac fame ad humanos cibos compulit; mox subrutus Piraei portus sex aut amplius muris cinctus. Postquam domuerat ingratissimos hominum, tamen, ut ipse dixit, in honorem mortuorum sacris suis famaeque donauit. Mox cum Euboea atque Boeotia praesidia regis dispulisset, omnis copias uno apud Chaeroniam, apud Orchomenon altero bello dissipauit, statimque in Asiam transgressus ipsum opprimit. Et debellatum foret, nis de Mithridate triumphare cito quam uero maluisset. Ac tum quidem hunc Asiae statum Sulla dederat: ictum cum Ponticis foedus, recepit Bithyniam a rege Nicomedes, Ariobarzanes Cappadociam: Asia rursus nostra, ut coeperat, Mithridates tantum repulsus. Itaque non fregit ea res Ponticos, sed incendit. Quippe rex Asia et Europa quodam modo inescatus non iam alienam, sed, quia amiserat, quasi raptam belli iure repetebat. Igitur ut exstincta parum fideliter incendia maiore flamma reuiuiscunt, ita ille de integro, auctis maiorem in modum copiis, tota denique regni sui mole in Asiam rursus mari terra fluminibusque ueniebat. Cyzicum, nobilis ciuitas, arce, moenibus, portu turribusque marmoreis Asiaticae plagae litora inlustrat. Hanc ille quasi alteram Romam toto inuaserat bello. Sed fiduciam oppidanis resistendi nuntius fecit, docens aduentare Lucullum, qui - horribile dictu - per medias hostium naues utre suspensus et pedibus iter adgubernans, uidentibus procul quasi marina pristis euaserat. Mox clade conuersa, cum ex mora obsidi regem fames et ex fame pestilentia urgeret, recentem Lucullus adsequitur adeoque caedit, ut Granicus et Aesepus amnem cruenti redderentur. Rex callidus Romanaeque auaritiae peritus spargi a fugientibus sarcinas et pecuniam iussit, qua sequentes moraretur. Nec felicior in mari quam in terra fuga. Quippe centum amplius nauium classem adparatu belli grauem in Pontico mari adgressa tempestas tam foeda strage lacerauit, ut naualis belli instar efficeret, planeque ut Lucullus quodam cum fluctibus procellisque commercio debellandum tradidisse regem uentis uiderentur. Adtritae iam omnes ualidissimi regni uires erant, sed animus malis augebatur. Itaque conuersus ad proximas gentes totum paene orientem ac septentrionem ruina sua inuouluit. Hiberni, Caspii, Albani et utraeque sollicitantur Armeniae, per quae omnia decus et nomen et titulos Pompeio suo Fortuna quaerebat. Qui ubi nouis motibus ardere Asiam uidet aliosque prodire reges, nihil cunctandum ratus, priusquam inter se gentium robora coirent, statim ponte facto omnium ante se primus transit Euphratem regemque fugientem media nactus Armenia - quanta felicitas uiri! uno proelio confecit. Nocturna ea dimicatio fuit et luna in partibus. Quippe quasi commilitans cum a ergo se hostibus, a facie Romanis praebuisset, Pontici per errorem longius cadentis umbras suas quasi hostium corpora petebant. Et Mithridates quidem nocte illa debellatus est. Nihil enim postea ualuit, quamquam omnia expertus more anguium, qui optrito capite postremum cauda minantur. Quippe cum effugisset hostem Colchis tenus, iungere Bosporon, inde per Thraciam Macedoniamque et Graeciam transilire, sic Italiam nec opinatus inuadere tantum cogitauit! Sed defectione ciuium Pharnacisque fili scelere praeuentus male temptatum ueneno spiritum ferro expulit. Gnaeus interim Magnus rebellis Asiae reliquias sequens per diuersa gentium terrarumque uolitabat. Nam sub orientem secutus Armenios, capit, ipso capite gentis, Artaxatis supplicem iussit regnare Tigranen. At in septentrione Scythicum iter tamquam in mari stellis secutus Colchos cecidit, ignouit Hiberniae, pepercit Albanis. Regem colchorum Orodem, positis sub ipso Caucaso castris, iussit in plana descendere, at Artocen, qui Hibernis imperabat, et obsides liberos dare; Oroden etiam remuneratus est, ultro ab Albania sua lectum aureum et alia dona mittentem. Nec non et in meridiem uerso agmine Libanum Syriae Damascumque transgressus per memoria illa odorata, per turis et balsami siluas Romana circumtulit signa. Arabes, si quid imperaret, praesto fuere. Hierosolymam defendere temptauere Iudaei; uerum haec quoque et intrauit et uidit illud grande inpiae gentis arcanum patens, sub aurea uite Caelum. Dissidentibusque de regno fratribus arbiter factus regnare iussit Hyrcanum; Aristobulum, quia renouabat imperium, in catenas dedit. Sic Pompeio duce populus totam, qua latissima est, Asiam peruagatus, quam extremam imperii habebat prouinciam mediam fecit. Exceptis quippe Parthis, qui foedus maluerunt, et Indis, qui adhuc nos nec nouerant, omnis Asia inter rubrum et Caspium et Oceanum Pompeianis domita uel oppressa signis tenebatur.

XLI

Interim dum populus Romanus per diuersa terrarum districtus est, Cilices inuaserat maria sublatisque commerciis, rupto foedere generis humani, sic maria bello quasi tempestate praecluserant. Audaciam perditis furiosisque latronibus dabat inquieta Mithridaticis proeliis Asia, dum sub alieni belli tumultu exterique regis inuidia inpune grassantur. Ac primum dum Isidoro contenti proximo mari Cretam inter atque Cyrenas et Achaiam sinumque Maleum, quod a spoliis aureum ipsi uocauere, latrocinabantur. Missusque in eos Publius Seruilius, quamuis leues et fugaces myoparonas graui et Martia classe turbaret, non incruenta uictoria superat. Sed nec mari submouisse contentus, ualidissimas urbes eorum et diutina praeda abundantes, Phaselin et Olympon euertit Isaurosque ipsam arcem Ciliciae, unde conscius sibi magni laboris Isaurici cognomen adamauit. Non ideo tamen tot cladibus domiti terra se continere potuerunt; sed ut quaedam animalia, quibus aquam terramque incolendi gemina natura est, sub ipso hostis recessu inpatientes soli in aquas suas resiluerunt, et aliquando latius quam prius Siciliae quoque litora et Campaniam nostram subito aduentu terrere uoluerunt. Sic Cilix dignus uictoria Pompei uisus est et Mithridaticae prouinciae facta accessio. Ille dispersam toto mari pestem semel et in perpetuum uolens exstinguere diuino quodam adparatu adgressus est. Quippe classibus et suis et socialibus Rhodiorum abundaret, pluribus legatis atque praefectis utraque Ponti et Oceani ora complexus est. Gellius Tusco mari inpositus, Plotius Siculo; Atilius Ligusticum sinum, Pomponius Gallicum obsedit, Torquatus Balearicum, Tiberius Nero Gaditanum fretum, qua primum maris nostri limen aperitur, Libycum Lentulus Marcellinus, Aegyptium Pompei iuuenes, Hadriaticum Varro Terentius, Aegaeum et Ponticum et Pamphylium Metellus, Asiaticum Caepio; ipsas Propontidos fauces Porcius Cato sic obsitis nauibus quasi portam obserauit. Sic per omnis aequoris portus, sinus, latebras, recessus, promunturia, freta, paeninsulas quidquid piratarum fuit quadam indagine inclusum et oppressum est. Ipse Pompeius in originem fontemque belli Ciliciam. Nec hostes detrectauere certamen. Non ex fiducia, sed quia oppressi erant, ausi uidebantur; sed nihil tamen amplius, quam ut ad primum ictum concurrerent. Mox ubi circumfusa undique rostra uiderunt, abiectis statim telis remisque plausu undique pari, quod supplicantium signum fuit, uitam petierunt. Non alia tam incruenta uictoria usi umquam sumus; sed nec fidelior in posterum reperta gens ulla est. Idque prospectum singulari consilio ducis, qui maritimum genus a conspectu longe remouit maris et mediterraneis agris quasi obligauit, eodemque tempore et usum maris nauibus recuperauerit et terrae homines suos reddidit. Quid prius in hac mirere uictoria? Velocitatem, quod quadragensimo die parta est? an felicitatem, quod ne una quidem nauis amissa est? an uero perpetuitatem, quod amplius piratae non fuerunt?

XLII

Creticum bellum, si uera uolumus, nos fecimus sola uincendi nobilem insulam cupiditate. Fauisse Mithridati uidebatur: hoc placuit armis uindicare. Primus inuasit insulam Marcus Antonius, cum ingenti quidem uictoriae spe atque fiducia, adeo ut pluris catenas in nauibus quam arma portaret. Dedit itaque poenas uecordiae. Nan plerasque naues intercepere hostes, captiuaque corpora religantes uelis ac funibus suspendere, ac sic uelificantes triumphantium in modum Cretes portibus suis adremigauerunt. Metellus deinde totam insulam igni ferroque populatus intra castella et urbes redegit, Cnoson, Eleuthernas et, ut Graeci dicere solent, urbium matrem, Cydoneam; adeoque saeue in captiuos consulebatur, ut ueneno se plerique conficerent, alii deditionem suam ad Pompeium absentem mitteret. Et cum ille res in Asia gerens, eo quoque praefectum misisset Antonium, in aliena prouincia inritus fuit, eoque infestior Metellus in hostes uis uictoris exercuit, uictisque Lasthene et Panare, Cydoneae ducibus, uictor redit. Nec quidquam tamen amplius de tam famosa uictoria quam cognomen Creticum reportauit.

XLIII

Quatenus Metelli Macedonici domus bellicis agnominibus adsueuerat, altero et liberis eius Cretico facto mora non fuit quin alter quoque Balearicus uocaretur. Baleares per id tempus insulae piratica rabie maria corruperat. Homines feros atque siluestris mireris ausos a scopulis suis saltem maria prospicere. Ascendere etiam inconditas rates et praeternauigantes subinde inopinato impetu terruere. Sed cum unientem ab alto Romanam classem prospexissent, praedam putantes, ausi etiam occurrere, et primo impetu ingenti lapidum saxorumque nimbo classem operuerunt. Tribus quisque fundis proeliantur. Certos esse quis miretur ictus, cum haec sola genti arma sint, id unum ab infantia studium? Cibum puer a matre non accipit, nisi quem ipsa monstrare percusserit. Sed non diu lapidatione terruere Romanos. Nam postquam comminus uentum est expertique rostra et pila uenientia, pecudum in morem clamorem sublato petierunt fuga litora, dilapsique in proximos tumulos quaerendi fuerunt ut uincerentur.

XLIV

Aderat fatum insularum. Igitur et Cypros recepta sine bello. Insulam ueteribus diuitiis abundantem et ob hoc Veneri sacram Ptolemaeus regebat. Et diuitiarum tanta erat fama, nec falso, ut uictor gentium populus et donare regna consuetus P. Clodio tribuno plebis duce socii uiuique regis confiscationem mandauerit. Et ille quidem ad rei famam ueneno fata praecepit. Ceterum Porcius Cato Cyprias opes Liburnis per Tiberium hostium inuexit. Quae res latius aerarium populi Romani quam ullus triumphus inpleuit.

XLV

Asia Pompei manibus subacta, reliqua quae restabant in Europa, Fortuna in Caesarem transtulit. Restabant autem inmanissimi gentium Galli atque Germani et quamuis toto orbe diuisi, tamen quia uincere libuit, Britanni. Primus Galliae motus ab Heluetis coepit, qui Rhodanum inter et Rhenum siti, non sufficientibus terris uenere sedem petitum, incensis moenibus suis; hoc sacramentum fuit, ne redirent. Sed petito tempore ad deliberandum, cum inter moras Caesar Rhodani ponte rescisso abstulisset fugam, statim bellicosissimam gentem sic in sedes suas quasi greges in stabula pastor reduxit. Sequens longe longeque cruentior pugna Belgarum, quippe pro libertate pugnantium. Hic cum multa Romanorum militum insignia, tum illud egregium ipsius ducis, quod, nutante in fugam exercitu, rapto fugientis e manu scuto in primam uolitans aciem manu proelium restituit. Inde cum Venetis etiam nauale bellum, sed maior cum Oceano quam cum ipsis nauibus rixa. Quippe illae rudes et informes et statim naufragae, cum rostra sensissent; sed haerebat in uadis pugna, cum aestibus solitis cum ipso certamine subductus Oceanus intercedere bello uideretur. Illae quoque accessere diuersitate pro gentium locorumque natura. Aquitani, callidum genus in speluncas se recipiebat: iussit includi; Morini dilabebantur in siluas: iussit incendi. Nemo tantum feroces dixerit Gallos: fraudibus agunt. Indutiomarus Treueros, Ambiorix concitauit Eburones. Vtrique absente Caesare coniuratione facta inuasere legatos. Sed ille fortiter a Dolabella submotus est, relatumque regis caput; hic insidis in ualle dispositis dolo perculit. Itaque et castra direpta sunt et Aurunculeium Cottam cum Titurio Sabino legatos amisimus. Nec ulla de rege mox ultio; quippe perpetua trans Rhenum fuga latuit. Nec Rhenus ergo immunis; nec enim fas erat ut liber esset receptator hostium atque defensor. Et prima contra Germanos illius pugna iustissimis quidem ex causis: Haedui de incursionibus eorum querebantur. Quae Ariouisti regis superbia! Cui cum legati dicerent "ueni ad Caesarem" et " quis est Caesar?" et "si uult, ueniat" inquit, et "quid ad illum, quid agat nostra Germania? Num ego me interpono Romanis?" Itaque tantum gentis nouae terror in castris, ut testamenta passim etiam in principiis scriberentur. Sed illa inmania corpora quo maiora erant, eo magis gladiis ferroque patuerunt. Qui calor in proeliando militum fuerit, nullo magis exprimi pote est quam quod, elatis super caput scutis cum se testudine barbarus tegeret, super ipsa Romani scuta salierunt, et inde in iugulos gladiis descendebant. Iterum de Germano Tencteri querebantur. Hic uero iam Caesar ultro Mosellam nauali ponte trangreditur ipsumque Rhenum et Hercyniis hostem quaerit in siluis; sed in saltus ac paludis genus omne diffugiebat: tantum pauoris incussit intra ripam subito Romana uis. Nec semel Rhenus, sed iterum quoque, et quidem ponte facto penetratus est. Maior aliquanto trepidatio. Quippe cum Rhenum suum sic ponte quasi iugo captum uiderent, fuga rursus in siluas et paludes, et, quod acerbissimum Caesari fuit, non fuere qui uincerentur. Omnibus terra marique peragratis respexit Oceanum et, quasi hic Romanis orbis non sufficeret, alterum cogitauit. Classe igitur comparata Britanniam transit mira celeritate; quippe qui tertia uigilia cum Morinorum soluisset a portu, minus quam medio die insulam ingressus est. Plena erant tumultu hostico litora, et trepidantia ad conspectum rei nouae carpenta uolitabant. Itaque trepidatio pro uictoria fuit. Arma et obsides accepit a trepidis et ulterius isset, nisi inprobam classem naufragio castigasset Oceanus. Reuersus igitur in Galliam, classe maiore auctisque copiis in eundem rursus Oceanum eosdemque rursus Britannos. Caledonias secutus in siluas unum quoque e regibus Cassiuellaunum in uincula dedit. Contentus his - non enim prouinciae, sed nomini studebatur - cum maiore quam prius praeda reuectus est, ipso quoque Oceano tranquillo magis et propitio, quasi imparem se fateretur. Sed maxima omnium eademque nouissima coniuratio fuit Galliarum cum omnis pariter Aruernos atque Biturigas, Carnuntas simul Sequanosque contraxit corpore, armis spirituque terribilis, nomine etiam quasi ad terrorem composito, Vercingetorix. Ille festis diebus et conciliabulis, cum frequentissimos in lucis haberet, ferocibus dictis ad ius pristinum libertatis erexit. Aberat tunc Caesar Rauennae dilectum agens, et hieme creuerant Alpes: sic interclusum putabant iter. Sed ille, qualis erat ad nuntium rei - felicissimam temeritatem - per inuios ad id tempus montium tumulos, per intactas uias et niues, expedita manu emersus Galliam, et ex distantibus hibernis castra contraxit, et ante in media Gallia fuit quam ab ultima timeretur. Tum ipsa capita belli adgressus urbes, Auaricum cum quadraginta milibus propugnantium sustulit, Alesiam ducentorum quinquaginta milium iuuentute subnixam flammis adaequauit. Circa Gergouiam Aruernorum tota belli moles fuit. Quippe cum octoginta milia muro et arce et abruptis ripis defenderet maximam ciuitatem, uallo, sudibus et fossa inductoque fossae flumine, ad hoc decem et octo castellis ingentique lorica circumdatam, primum fame domuit, mox audentem eruptiones in uallo gladiis sudibusque concidit, nouissime in deditionem redegit. Ipse ille rex, maximum uictoriae decus, supplex cum in castra uenisset, ecum et phaleras et sua arma ante Caesaris genua proiecit: "Habe", inquit, "fortem uirum, uir fortissime, uicisti".

XLVI

Dum Gallos per Caesarem in septentrione debellat, ipse interim ad orientem graue uolnus a Parthis populus Romanus accepit. Nec de fortuna queri possumus; caret solacio clades. Aduersis et dis et hominibus cupiditas consulis Crassi, dum Parthico inhiat auro, undecim strage legionum et ipsius capite multata est. Et tribunus plebi Metellus exeuntem ducem hostilibus Diris deuouerat, et cum Zeugma transisset exercitus, rapta subitis signa turbinibus hausit Euphrates, et cum apud Nicephorium castra posuisset, missi ab Orode rege legati denuntiaue, percussorum cum Pompeio foederum Sullaque meminisset. Regiis inhians ille thensauris, nihil ne imaginario quidem iure, sed Seleuciae se responsurum esse respondit. Itaque dii foederum ultores nec insidiis nec uirtuti hostium defuerunt. Iam primum, qui solus et subuehere commeatus et munire poterat a tergo relictus Euphrates, dum simulato transfugae cuidam Mazarae Syro creditur. Tum in mediam camporum uastitatem eodem duce ductus exercitus, ut undique hosti exponeretur. Itaque uixdum uenerat Carrhas, cum undique praefecti regis Silaces et Surenas ostendere signa auro sericisque uexillis uibrantia. Tunc sine mora circumfusi undique equitatus in modum grandinis atque nimborum densa pariter tela fuderunt. Sic miserabili strage deletus exercitus. Ipse in conloquium sollicitatus, signo dato uiuus in hostium manus incidisset, nisi tribunis reluctantibus fugam ducis barbari ferro occupassent. Filium ducis paene in conspectu patris idem telis operuerunt. Sic quoque relatum* caput ludibrio hostibus fuit. Reliquiae infelicis exercitus, quo quemque rapuit fuga, in Armeniam, Ciliciam Syriamque distractae, uix nuntium cladis rettulerunt. Caput eius recisum cum dextera manu ad regem reportatum ludibrio fuit, neque indigne. Aurum enim liquidum in rictum oris infusum est, ut cuius animus arserat auri cupiditate, eius etiam mortuum et exsangue corpus auro ureretur.

XLVII

Haec est illa tertia aetas populi Romani transmarina, qua Italia progredi ausus orbe toto arma circumtulit. Cuius aetatis superiores centum anni sancti, pii et, ut diximus, aurei, sine flagitio, sine scelere, dum sincera adhuc et innoxia pastoriae illius sectae integritas, dumque Poenorum hostium inminens metus disciplinas ueteres continebat. Postremi centum, quos a Carthaginis, Corinthi Numantiaque excidiis et Attali regis Asiatica hereditate deduximus in Caesarem et Pompeium secutumque hos, de quo dicemus, Augustum, ut claritate rerum bellicarum magnifici, ita domesticis cladibus miseri et erubescendi. Quippe sicut Galliam, Thraciam, Ciliciam, Cappadociam, uberrimas ualidissimaque prouincias, Armenios etiam et Britannos, ut non in usum, ita ad imperii speciem magna nomina adquisisse pulchrum ac decorum: ita eodem tempore dimicasse domi cum ciuibus, sociis, mancipiis, gladiatoribus totoque inter se senatu turpe atque miserandum. Ac nescio an satius fuerit populo Romano Sicilia et Africa contento fuisse, aut his etiam ipsis carere dominanti in Italia sua, quam eo magnitudinis crescere, ut uirtutibus suis conficerentur. Quae enim res alia ciuiles furores peperit quam nimiae felicitates? Syria prima nos uicta corrupit, mox Asiatica Pergameni regis hereditas. Illae opes atque diuitiae adfixere saeculi mores, mersamque uitiis suis quasi sentina rem publicam pessum dedere. Vnde enim populus Romanus a tribunis agros et cibaria flagitaret, nisi per famem quam luxus fecerat? Hinc ergo Gracchana prima et secunda et illa tertia Apuleiana seditio. Vnde iudiciariis legibus diuolsus a senatu eques, nisi ex auaritia, ut uectigalia rei publicae atque ipsa iudicia in quaestu haberentur? Hinc Drusus et promissa ciuitas Latio et per hoc arma sociorum. Quid autem? Bella seruilia unde nobis, nisi ex abundantia familiarum? Vnde gladiatori aduersus dominos suos exercitus, nisi ad conciliandum plebis fauorem effusa largitio, dum spectaculis indulget, supplicia quondam hostium artem facit? Iam ut speciosiora uitia tangamus, nonne ambitus honorum ab isdem diuitiis concitatus? Atqui inde Mariana, inde Sullana tempestas. Aut magnificus apparatus conuiuorum et sumptuosa largitio non ab opulentia paritura mox egestatem? Haec Catilinam patriae suae inpegit. Denique illa ipsa principatus et dominanti cupido unde nisi ex nimiis opibus uenit? Atquin haec Caesarem atque Pompeium furialibus in exitium rei publicae facibus armauit. Hoc igitur omnis domesticos motus separatos ab externis iustisque bellis ordine persequemur.