I

Eiusdem anni principio Caesar Titus, perdomandae Iudaeae delectus a patre et priuatis utriusque rebus militia clarus, maiore tum ui famaque agebat, certantibus prouinciarum et exercituum studiis. Atque ipse, ut super fortunam crederetur, decorum se promptumque in armis ostendebat, comitate et adloquiis officia prouocans ac plerumque in opere, in agmine gregario militi mixtus, incorrupto ducis honore. Tres eum in Iudaea legiones, quinta et decima et quinta decima, uetus Vespasiani miles, excepere. Addidit e Syria duodecimam et adductos Alexandria duoetuicensimanos tertianosque; comitabantur uiginti sociae cohortes, octo equitum alae, simul Agrippa Sohaemusque reges et auxilia regis Antiochi ualidaque et solito inter accolas odio infensa Iudaeis Arabum manus, multi quos urbe atque Italia sua quemque spes acciuerat occupandi principem adhuc uacuum. His cum copiis finis hostium ingressus composito agmine, cuncta explorans paratusque decernere, haud procul Hierosolymis castra facit.

II

Sed quoniam famosae urbis supremum diem tradituri sumus, congruens uidetur primordia eius aperire. Iudaeos Creta insula profugos nouissima Libyae insedisse memorant, qua tempestate Saturnus ui Iouis pulsus cesserit regnis. Argumentum e nomine petitur: inclutum in Creta Idam montem, accolas Idaeos aucto in barbarum cognomento Iudaeos uocitari. Quidam regnante Iside exundantem per Aegyptum multitudinem ducibus Hierosolymo ac Iuda proximas in terras exoneratam; plerique Aethiopum prolem, quos rege Cepheo metus atque odium mutare sedis perpulerit. Sunt qui tradant Assyrios conuenas, indigum agrorum populum, parte Aegypti potitos, mox proprias urbis Hebraeasque terras et propiora Syriae coluisse. Clara alii Iudaeorum initia, Solymos, carminibus Homeri celebratam gentem, conditae urbi Hierosolyma nomen e suo fecisse.

III

Plurimi auctores consentiunt orta per Aegyptum tabe quae corpora foedaret, regem Bocchorim adito Hammonis oraculo remedium petentem purgare regnum et id genus hominum ut inuisum deis alias in terras auehere iussum. Sic conquisitum collectumque uulgus, postquam uastis locis relictum sit, ceteris per lacrimas torpentibus, Moysen unum exulum monuisse ne quam deorum hominumue opem exspectarent utrisque deserti, sed sibimet duce caelesti crederent, primo cuius auxilio praesentis miserias pepulissent. Adsensere atque omnium ignari fortuitum iter incipiunt. Sed nihil aeque quam inopia aquae fatigabat, iamque haud procul exitio totis campis procubuerant, cum grex asinorum agrestium e pastu in rupem nemore opacam concessit. Secutus Moyses coniectura herbidi soli largas aquarum uenas aperit. Id leuamen; et continuum sex dierum iter emensi septimo pulsis cultoribus obtinuere terras, in quis urbs et templum dicata.

IV

Moyses quo sibi in posterum gentem firmaret, nouos ritus contrariosque ceteris mortalibus indidit. Profana illic omnia quae apud nos sacra, rursum concessa apud illos quae nobis incesta. Effigiem animalis, quo monstrante errorem sitimque depulerant, penetrali sacrauere, caeso ariete uelut in contumeliam Hammonis; bos quoque immolatur, quoniam Aegyptii Apin colunt. Sue abstinent memoria cladis, quod ipsos scabies quondam turpauerat, cui id animal obnoxium. Longam olim famem crebris adhuc ieiuniis fatentur, et raptarum frugum argumentum panis Iudaicus nullo fermento detinetur. Septimo die otium placuisse ferunt, quia is finem laborum tulerit; dein blandiente inertia septimum quoque annum ignauiae datum. Alii honorem eum Saturno haberi, seu principia religionis tradentibus Idaeis, quos cum Saturno pulsos et conditores gentis accepimus, seu quod de septem sideribus, quis mortales reguntur, altissimo orbe et praecipua potentia stella Saturni feratur, ac pleraque caelestium uiam suam et cursus septenos per numeros commeare.

V

Hi ritus quoquo modo inducti antiquitate defenduntur: cetera instituta, sinistra foeda, prauitate ualuere. Nam pessimus quisque spretis religionibus patriis tributa et stipes illuc congerebant, unde auctae Iudaeorum res, et quia apud ipsos fides obstinata, misericordia in promptu, sed aduersus omnis alios hostile odium. Separati epulis, discreti cubilibus, proiectissima ad libidinem gens, alienarum concubitu abstinent; inter se nihil inlicitum. Circumcidere genitalia instituerunt ut diuersitate noscantur. Transgressi in morem eorum idem usurpant, nec quicquam prius imbuuntur quam contemnere deos, exuere patriam, parentes liberos fratres uilia habere. Augendae tamen multitudini consulitur; nam et necare quemquam ex agnatis nefas, animosque proelio aut suppliciis peremptorum aeternos putant: hinc generandi amor et moriendi contemptus. Corpora condere quam cremare e more Aegyptio, eademque cura et de infernis persuasio, caelestium contra. Aegyptii pleraque animalia effigiesque compositas uenerantur, Iudaei mente sola unumque numen intellegunt: profanos qui deum imagines mortalibus materiis in species hominum effingant; summum illud et aeternum neque imitabile neque interiturum. Igitur nulla simulacra urbibus suis, nedum templis sistunt; non regibus haec adulatio, non Caesaribus honor. Sed quia sacerdotes eorum tibia tympanisque concinebant, hedera uinciebantur uitisque aurea templo reperta, Liberum patrem coli, domitorem Orientis, quidam arbitrati sunt, nequaquam congruentibus institutis. Quippe Liber festos laetosque ritus posuit, Iudaeorum mos absurdus sordidusque.

VI

Terra finesque qua ad Orientem uergunt Arabia terminantur, a meridie Aegyptus obiacet, ab occasu Phoenices et mare, septentrionem e latere Syriae longe prospectant. Corpora hominum salubria et ferentia laborum. Rari imbres, uber solum: [exuberant] fruges nostrum ad morem praeterque eas balsamum et palmae. Palmetis proceritas et decor, balsamum modica arbor: ut quisque ramus intumuit, si uim ferri adhibeas, pauent uenae; fragmine lapidis aut testa aperiuntur; umor in usu medentium est. Praecipuum montium Libanum erigit, mirum dictu, tantos inter ardores opacum fidumque niuibus; idem amnem Iordanen alit funditque. Nec Iordanes pelago accipitur, sed unum atque alterum lacum integer perfluit, tertio retinetur. Lacus immenso ambitu, specie maris, sapore corruptior, grauitate odoris accolis pestifer, neque uento impellitur neque piscis aut suetas aquis uolucris patitur. Inertes undae superiacta ut solido ferunt; periti imperitique nandi perinde attolluntur. Certo anni bitumen egerit, cuius legendi usum, ut ceteras artis, experientia docuit. Ater suapte natura liquor et sparso aceto concretus innatat; hunc manu captum, quibus ea cura, in summa nauis trahunt: inde nullo iuuante influit oneratque, donec abscindas. Nec abscindere aere ferroue possis: fugit cruorem uestemque infectam sanguine, quo feminae per mensis exsoluuntur. Sic ueteres auctores, sed gnari locorum tradunt undantis bitumine moles pelli manuque trahi ad litus, mox, ubi uapore terrae, ui solis inaruerint, securibus cuneisque ut trabes aut saxa discindi.

VII

Haud procul inde campi quos ferunt olim uberes magnisque urbibus habitatos fulminum iactu arsisse; et manere uestigia, terramque ipsam, specie torridam, uim frugiferam perdidisse. Nam cuncta sponte edita aut manu sata, siue herba tenus aut flore seu solitam in speciem adoleuere, atra et inania uelut in cinerem uanescunt. Ego sicut inclitas quondam urbis igne caelesti flagrasse concesserim, ita halitu lacus infici terram, corrumpi superfusum spiritum, eoque fetus segetum et autumni putrescere reor, solo caeloque iuxta graui. Et Belius amnis Iudaico mari inlabitur, circa cuius os lectae harenae admixto nitro in uitrum excoquuntur. Modicum id litus et egerentibus inexhaustum.

VIII

Magna pars Iudaeae uicis dispergitur, habent et oppida; Hierosolyma genti caput. Illic immensae opulentiae templum, et primis munimentis urbs, dein regia, templum intimis clausum. Ad fores tantum Iudaeo aditus, limine praeter sacerdotes arcebantur. Dum Assyrios penes Medosque et Persas Oriens fuit, despectissima pars seruientium: postquam Macedones praepolluere, rex Antiochus demere superstitionem et mores Graecorum dare adnisus, quo minus taeterrimam gentem in melius mutaret, Parthorum bello prohibitus est; nam ea tempestate Arsaces desciuerat. Tum Iudaei Macedonibus inualidis, Parthis nondum adultis (et Romani procul erant), sibi ipsi reges imposuere; qui mobilitate uulgi expulsi, resumpta per arma dominatione fugas ciuium, urbium euersiones, fratrum coniugum parentum neces aliaque solita regibus ausi superstitionem fouebant, quia honor sacerdotii firmamentum potentiae adsumebatur.

IX

Romanorum primus Cn. Pompeius Iudaeos domuit templumque iure uictoriae ingressus est: inde uulgatum nulla intus deum effigie uacuam sedem et inania arcana. Muri Hierosolymorum diruti, delubrum mansit. Mox ciuili inter nos bello, postquam in dicionem M. Antonii prouinciae cesserant, rex Parthorum Pacorus Iudaea potitus interfectusque a P. Ventidio, et Parthi trans Euphraten redacti: Iudaeos C. Sosius subegit. Regnum ab Antonio Herodi datum uictor Augustus auxit. Post mortem Herodis, nihil exspectato Caesare, Simo quidam regium nomen inuaserat. Is a Quintilio Varo obtinente Syriam punitus, et gentem coercitam liberi Herodis tripertito rexere. Sub Tiberio quies. Dein iussi a C. Caesare effigiem eius in templo locare arma potius sumpsere, quem motum Caesaris mors diremit. Claudius, defunctis regibus aut ad modicum redactis, Iudaeam prouinciam equitibus Romanis aut libertis permisit, e quibus Antonius Felix per omnem saeuitiam ac libidinem ius regium seruili ingenio exercuit, Drusilla Cleopatrae et Antonii nepte in matrimonium accepta, ut eiusdem Antonii Felix progener, Claudius nepos esset.

X

Durauit tamen patientia Iudaeis usque ad Gessium Florum procuratorem: sub eo bellum ortum. Et comprimere coeptantem Cestium Gallum Syriae legatum uaria proelia ac saepius aduersa excepere. Qui ubi fato aut taedio occidit, missu Neronis Vespasianus fortuna famaque et egregiis ministris intra duas aestates cuncta camporum omnisque praeter Hierosolyma urbis uictore exercitu tenebat. Proximus annus ciuili bello intentus quantum ad Iudaeos per otium transiit. Pace per Italiam parta et externae curae rediere: augebat iras quod soli Iudaei non cessissent; simul manere apud exercitus Titum ad omnis principatus noui euentus casusue utile uidebatur.

XI

Igitur castris, uti diximus, ante moenia Hierosolymorum positis instructas legiones ostentauit: Iudaei sub ipsos muros struxere aciem, rebus secundis longius ausuri et, si pellerentur, parato perfugio. Missus in eos eques cum expeditis cohortibus ambigue certauit; mox cessere hostes et sequentibus diebus crebra pro portis proelia serebant, donec adsiduis damnis intra moenia pellerentur. Romani ad obpugnandum uersi; neque enim dignum uidebatur famem hostium opperiri, poscebantque pericula, pars uirtute, multi ferocia et cupidine praemiorum. Ipsi Tito Roma et opes uoluptatesque ante oculos; ac ni statim Hierosolyma conciderent, morari uidebantur. Sed urbem arduam situ opera molesque firmauerant, quis uel plana satis munirentur. Nam duos collis in immensum editos claudebant muri per artem obliqui aut introrsus sinuati, ut latera obpugnantium ad ictus patescerent. Extrema rupis abrupta, et turres, ubi mons iuuisset, in sexagenos pedes, inter deuexa in centenos uicenosque attollebantur, mira specie ac procul intuentibus pares. Alia intus moenia regiae circumiecta, conspicuoque fastigio turris Antonia, in honorem M. Antonii ab Herode appellata.

XII

Templum in modum arcis propriique muri, labore et opere ante alios; ipsae porticus, quis templum ambibatur, egregium propugnaculum. Fons perennis aquae, cauati sub terra montes et piscinae cisternaeque seruandis imbribus. Prouiderant conditores ex diuersitate morum crebra bella: inde cuncta quamuis aduersus longum obsidium; et a Pompeio expugnatis metus atque usus pleraque monstrauere. Atque per auaritiam Claudianorum temporum empto iure muniendi struxere muros in pace tamquam ad bellum, magna conluuie et ceterarum urbium clade aucti; nam peruicacissimus quisque illuc perfugerat eoque seditiosius agebant. Tres duces, totidem exercitus: extrema et latissima moenium Simo, mediam urbem Ioannes [quem et Bargioram uocabant], templum Eleazarus firmauerat. Multitudine et armis Ioannes ac Simo, Eleazarus loco pollebat: sed proelia dolus incendia inter ipsos, et magna uis frumenti ambusta. Mox Ioannes, missis per speciem sacrificandi qui Eleazarum manumque eius obtruncarent, templo potitur. Ita in duas factiones ciuitas discessit, donec propinquantibus Romanis bellum externum concordiam pareret.

XIII

Euenerant prodigia, quae neque hostiis neque uotis piare fas habet gens superstitioni obnoxia, religionibus aduersa. Visae per caelum concurrere acies, rutilantia arma et subito nubium igne conlucere templum. Apertae repente delubri fores et audita maior humana uox excedere deos; simul ingens motus excedentium. Quae pauci in metum trahebant: pluribus persuasio inerat antiquis sacerdotum litteris contineri eo ipso tempore fore ut ualesceret Oriens profectique Iudaea rerum potirentur. Quae ambages Vespasianum ac Titum praedixerat, sed uulgus more humanae cupidinis sibi tantam fatorum magnitudinem interpretati ne aduersis quidem ad uera mutabantur. Multitudinem obsessorum omnis aetatis, uirile ac muliebre secus, sexcenta milia fuisse accepimus: arma cunctis, qui ferre possent, et plures quam pro numero audebant. Obstinatio uiris feminisque par; ac si transferre sedis cogerentur, maior uitae metus quam mortis. Hanc aduersus urbem gentemque Caesar Titus, quando impetus et subita belli locus abnueret, aggeribus uineisque certare statuit: diuiduntur legionibus munia et quies proeliorum fuit, donec cuncta expugnandis urbibus reperta apud ueteres aut nouis ingeniis struerentur.

XIV

At Ciuilis post malam in Treuiris pugnam reparato per Germaniam exercitu apud Vetera castra consedit, tutus loco, et ut memoria prosperarum illic rerum augescerent barbarorum animi. Secutus est eodem Cerialis, duplicatis copiis aduentu secundae et tertiae decimae et quartae decimae legionum; cohortesque et alae iam pridem accitae post uictoriam properauerant. Neuter ducum cunctator, sed arcebat latitudo camporum suopte ingenio umentium; addiderat Ciuilis obliquam in Rhenum molem, cuius obiectu reuolutus amnis adiacentibus superfunderetur. Ea loci forma, incertis uadis subdola et nobis aduersa; quippe miles Romanus armis grauis et nandi pauidus, Germanos fluminibus suetos leuitas armorum et proceritas corporum attollit.

XV

Igitur lacessentibus Batauis ferocissimo cuique nostrorum coeptum certamen, deinde orta trepidatio, cum praealtis paludibus arma equi haurirentur. Germani notis uadis persultabant, omissa plerumque fronte latera ac terga circumuenientes. Neque ut in pedestri acie comminus certabatur, sed tamquam nauali pugna uagi inter undas aut, si quid stabile occurrebat, totis illic corporibus nitentes, uulnerati cum integris, periti nandi cum ignaris in mutuam perniciem implicabantur. Minor tamen quam pro tumultu caedes, quia non ausi egredi paludem Germani in castra rediere. Eius proelii euentus utrumque ducem diuersis animi motibus ad maturandum summae rei discrimen erexit. Ciuilis instare fortunae, Cerialis abolere ignominiam: Germani prosperis feroces, Romanos pudor excitauerat. Nox apud barbaros cantu aut clamore, nostris per iram et minas acta.

XVI

Postera luce Cerialis equite et auxiliariis cohortibus frontem explet, in secunda acie legiones locatae, dux sibi delectos retinuerat ad improuisa. Ciuilis haud porrecto agmine, sed cuneis adstitit: Bataui Cugernique in dextro, laeua ac propiora flumini Transrhenani tenuere. Exhortatio ducum non more contionis apud uniuersos, sed ut quosque suorum aduehebantur. Cerialis ueterem Romani nominis gloriam, antiquas recentisque uictorias; ut perfidum ignauum uictum hostem in aeternum exciderent, ultione magis quam proelio opus esse. Pauciores nuper cum pluribus certasse, ac tamen fusos Germanos, quod roboris fuerit: superesse qui fugam animis, qui uulnera tergo ferant. Proprios inde stimulos legionibus admouebat, domitores Britanniae quartadecimanos appellans; principem Galbam sextae legionis auctoritate factum; illa primum acie secundanos noua signa nouamque aquilam dicaturos. Hinc praeuectus ad Germanicum exercitum manus tendebat, ut suam ripam, sua castra sanguine hostium reciperarent. Alacrior omnium clamor, quis uel ex longa pace proelii cupido uel fessis bello pacis amor, praemiaque et quies in posterum sperabatur.

XVII

Nec Ciuilis silentem struxit aciem, locum pugnae testem uirtutis ciens: stare Germanos Batauosque super uestigia gloriae, cineres ossaque legionum calcantis. Quocumque oculos Romanus intenderet, captiuitatem clademque et dira omnia obuersari. Ne terrerentur uario Treuirici proelii euentu: suam illic uictoriam Germanis obstitisse, dum omissis telis praeda manus impediunt: sed cuncta mox prospera et hosti contraria euenisse. Quae prouideri astu ducis oportuerit, prouidisse, campos madentis et ipsis gnaros, paludes hostibus noxias. Rhenum et Germaniae deos in aspectu: quorum numine capesserent pugnam, coniugum parentum patriae memores: illum diem aut gloriosissimum inter maiores aut ignominiosum apud posteros fore. Vbi sono armorum tripudiisque (ita illis mos) adprobata sunt dicta, saxis glandibusque et ceteris missilibus proelium incipitur, neque nostro milite paludem ingrediente et Germanis, ut elicerent, lacessentibus.

XVIII

Absumptis quae iaciuntur et ardescente pugna procursum ab hoste infestius: immensis corporibus et praelongis hastis fluitantem labantemque militem eminus fodiebant; simul e mole, quam eductam in Rhenum rettulimus, Bructerorum cuneus transnatauit. Turbata ibi res et pellebatur sociarum cohortium acies, cum legiones pugnam excipiunt suppressaque hostium ferocia proelium aequatur. Inter quae perfuga Batauus adiit Cerialem, terga hostium promittens, si extremo paludis eques mitteretur: solidum illa et Cugernos, quibus custodia obuenisset, parum intentos. Duae alae cum perfuga missae incauto hosti circumfunduntur. Quod ubi clamore cognitum, legiones a fronte incubuere, pulsique Germani Rhenum fuga petebant. Debellatum eo die foret, si Romana classis sequi maturasset: ne eques quidem institit, repente fusis imbribus et propinqua nocte.

XIX

Postera die quartadecima legio in superiorem prouinciam Gallo Annio missa: Cerialis exercitum decima ex Hispania legio suppleuit: Ciuili Chaucorum auxilia uenere. Non tamen ausus oppidum Batauorum armis tueri, raptis quae ferri poterant, ceteris iniecto igni, in insulam concessit, gnarus deesse nauis efficiendo ponti, neque exercitum Romanum aliter transmissurum: quin et diruit molem a Druso Germanico factam Rhenumque prono alueo in Galliam ruentem, disiectis quae morabantur, effudit. Sic uelut abacto amne tenuis alueus insulam inter Germanosque continentium terrarum speciem fecerat. Transiere Rhenum Tutor quoque et Classicus et centum tredecim Treuirorum senatores, in quis fuit Alpinius Montanus, quem a Primo Antonio missum in Gallias superius memorauimus. Comitabatur eum frater D. Alpinius; simul ceteri miseratione ac donis auxilia concibant inter gentis periculorum auidas.

XX

Tantumque belli superfuit ut praesidia cohortium alarum legionum uno die Ciuilis quadripertito inuaserit, decimam legionem Arenaci, secundam Batauoduri et Grinnes Vadamque, cohortium alarumque castra, ita diuisis copiis ut ipse et Verax, sorore eius genitus, Classicusque ac Tutor suam quisque manum traherent, nec omnia patrandi fiducia, sed multa ausis aliqua in parte fortunam adfore: simul Cerialem neque satis cautum et pluribus nuntiis huc illuc cursantem posse medio intercipi. Quibus obuenerant castra decimanorum, obpugnationem legionis arduam rati egressum militem et caedendis materiis operatum turbauere, occiso praefecto castrorum et quinque primoribus centurionum paucisque militibus: ceteri se munimentis defendere. Interim Germanorum manus Batauoduri interrumpere inchoatum pontem nitebantur: ambiguum proelium nox diremit.

XXI

Plus discriminis apud Grinnes Vadamque. Vadam Ciuilis, Grinnes Classicus obpugnabant: nec sisti poterant interfecto fortissimo quoque, in quis Briganticus praefectus alae ceciderat, quem fidum Romanis et Ciuili auunculo infensum diximus. Sed ubi Cerialis cum delecta equitum manu subuenit, uersa fortuna; praecipites Germani in amnem aguntur. Ciuilis dum fugientis retentat, agnitus petitusque telis relicto equo transnatauit; idem Veraci effugium: Tutorem Classicumque adpulsae luntres uexere. Ne tum quidem Romana classis pugnae adfuit, et iussum erat, sed obstitit formido et remiges per alia militiae munia dispersi. Sane Cerialis parum temporis ad exsequenda imperia dabat, subitus consiliis set euentu clarus: aderat fortuna, etiam ubi artes defuissent; hinc ipsi exercituique minor cura disciplinae. Et paucos post dies, quamquam periculum captiuitatis euasisset, infamiam non uitauit.

XXII

Profectus Nouaesium Bonnamque ad uisenda castra, quae hiematuris legionibus erigebantur, nauibus remeabat disiecto agmine, incuriosis uigiliis. Animaduersum id Germanis et insidias composuere: electa nox atra nubibus, et prono amne rapti nullo prohibente uallum ineunt. Prima caedes astu adiuta: incisis tabernaculorum funibus suismet tentoriis coopertos trucidabant. Aliud agmen turbare classem, inicere uincla, trahere puppis; utque ad fallendum silentio, ita coepta caede, quo plus terroris adderent, cuncta clamoribus miscebant. Romani uulneribus exciti quaerunt arma, ruunt per uias, pauci ornatu militari, plerique circum brachia torta ueste et strictis mucronibus. Dux semisomnus ac prope intectus errore hostium seruatur: namque praetoriam nauem uexillo insignem, illic ducem rati, abripiunt. Cerialis alibi noctem egerat, ut plerique credidere, ob stuprum Claudiae Sacratae mulieris Vbiae. Vigiles flagitium suum ducis dedecore excusabant, tamquam iussi silere ne quietem eius turbarent; ita intermisso signo et uocibus se quoque in somnum lapsos. Multa luce reuecti hostes captiuis nauibus, praetoriam triremem flumine Lupia donum Veledae traxere.

XXIII

Ciuilem cupido incessit naualem aciem ostentandi: complet quod biremium quaeque simplici ordine agebantur; adiecta ingens luntrium uis, tricenos quadragenosque ferunt, armamenta Liburnicis solita; et simul captae luntres sagulis uersicoloribus haud indecore pro uelis iuuabantur. Spatium uelut aequoris electum quo Mosae fluminis os amnem Rhenum Oceano adfundit. Causa instruendae classis super insitam genti uanitatem ut eo terrore commeatus Gallia aduentantes interciperentur. Cerialis miraculo magis quam metu derexit classem, numero imparem, usu remigum, gubernatorum arte, nauium magnitudine potiorem. His flumen secundum, illi uento agebantur: sic praeuecti temptato leuium telorum iactu dirimuntur. Ciuilis nihil ultra ausus trans Rhenum concessit: Cerialis insulam Batauorum hostiliter populatus agros uillasque Ciuilis intactas nota arte ducum sinebat, cum interim flexu autumni et crebris per aequinoctium imbribus superfusus amnis palustrem humilemque insulam in faciem stagni oppleuit. Nec classis aut commeatus aderant, castraque in plano sita ui fluminis differebantur.

XXIV

Potuisse tunc opprimi legiones et uoluisse Germanos, sed dolo a se flexos imputauit Ciuilis; neque abhorret uero, quando paucis post diebus deditio insecuta est. Nam Cerialis per occultos nuntios Batauis pacem, Ciuili ueniam ostentans, Veledam propinquosque monebat fortunam belli, tot cladibus aduersam, opportuno erga populum Romanum merito mutare caesos Treuiros, receptos Vbios, ereptam Batauis patriam neque aliud Ciuilis amicitia partum quam uulnera fugas luctus. Exulem eum et extorrem recipientibus oneri, et satis peccauisse quod totiens Rhenum transcenderint. Si quid ultra moliantur, inde iniuriam et culpam, hinc ultionem et deos fore.

XXV

Miscebantur minis promissa; et concussa Transrhenanorum fide inter Batauos quoque sermones orti: non prorogandam ultra ruinam, nec posse ab una natione totius orbis seruitium depelli. Quid profectum caede et incendiis legionum nisi ut plures ualidioresque accirentur? Si Vespasiano bellum nauauerint, Vespasianum rerum potiri: sin populum Romanum armis uocent, quotam partem generis humani Batauos esse? Respicerent Raetos Noricosque et ceterorum onera sociorum: sibi non tributa, sed uirtutem et uiros indici. Proximum id libertati; et si dominorum electio sit, honestius principes Romanorum quam Germanorum feminas tolerari. Haec uulgus, proceres atrociora: Ciuilis rabie semet in arma trusos; illum domesticis malis excidium gentis opposuisse. Tunc infensos Batauis deos, cum obsiderentur legiones, interficerentur legati, bellum uni necessarium, ferale ipsis sumeretur. Ventum ad extrema, ni resipiscere incipiant et noxii capitis poena paenitentiam fateantur.

XXVI

Non fefellit Ciuilem ea inclinatio et praeuenire statuit, super taedium malorum etiam spe uitae, quae plerumque magnos animos infringit. Petito conloquio scinditur Nabaliae fluminis pons, in cuius abrupta progressi duces, et Ciuilis ita coepit: "si apud Vitellii legatum defenderer, neque facto meo uenia neque dictis fides debebatur; cuncta inter nos inimica: hostilia ab illo coepta, a me aucta erant: erga Vespasianum uetus mihi obseruantia, et cum priuatus esset, amici uocabamur. Hoc Primo Antonio notum, cuius epistulis ad bellum actus sum, ne Germanicae legiones et Gallica iuuentus Alpis transcenderent. Quae Antonius epistulis, Hordeonius Flaccus praesens monebat: arma in Germania moui, quae Mucianus in Syria, Aponius in Moesia, Flauianus in Pannonia.