PRAEFATIO - I

Dinocrates architectus cogitationibus et sollertia fretus, cum Alexander rerum potiretur, profectus est e Macedonia ad exercitum regiae cupidus commendationis. Is e patria a propinquis et amicis tulit ad primos ordines et purpuratos litteras, ut aditus haberet faciliores, ab eisque exceptus humane petit, uti quam primum ad Alexandrum perduceretur. Cum pollici essent, tardiores fuerunt idoneum tempus exspectantes. Itaque Dinocrates ab his se existimans ludi ab se petit praesidium. Fuerat enim amplissima statura, facie grata, forma dignitateque summa. His igitur naturae muneribus confisus uestimenta posuit in hospitio et oleo corpus perunxit caputque coronauit populea fronde, laeuum umerum pelle leonina texit, dextraque clauam tenens incessit contra tribunal regis ius dicentis.

II

Nouitas populum cum auertisset, conspexit eum Alexander. Admirans ei iussit locum dari, ut accederet, interrogauitque quis esset. At ille: "Dinocrates", inquit, "architectus Macedo, qui ad te cogitationes et formas adfero dignas tuae claritati. Namque Athon montem formaui in statuae uirilis figuram, cuius manu laeua designaui ciuitatis amplissimae moenia, dextra pateram, quae exciperet omnium fluminum, quae sunt in eo monte, aquam, ut inde in mare profunderetur".

III

Delectatus Alexander ratione formae statim quaesiit, si essent agri circa, qui possent frumentaria ratione eam ciuitatem tueri. Cum inuenisset non posse nisi transmarinis subuectionibus: "Dinocrates", inquit, "attendo egregiam formae compositionem et ea delector, sed animaduerto, si qui deduxerit eo loco coloniam, fore ut iudicium eius uituperetur. Vt enim natus infans sine nutricis lacte non potest ali neque ad uitae crescentis gradus perduci, sic ciuitas sine agris et eorum fructibus in moenibus affluentibus non potest crescere nec sine abundantia cibi frequentiam habere populumque sine copia tueri. Itaque quemadmodum formationem puto probandam, sic iudico locum inprobandum; teque uolo esse mecum, quod tua opera sum usurus."

IV

Ex eo Dinocrates ab rege non discessit et in Aegyptum est eum persecutus. Ibi Alexander cum animaduertisset portum naturaliter tutum, emporium egregium, campos circa totam Aegyptum frumentarios, inmanis fluminis Nili magnas utilitates, iussit eum suo nomine ciuitatem Alexandriam constituere. Ita Dinocrates a facie dignitateque corporis commendatus ad eam nobilitatem peruenit. Mihi autem, imperator, staturam non tribuit natura, faciem deformauit aetas, ualetudo detraxit uires. Itaque quoniam ab his praesidiis sum desertus, per auxilia scientiae scriptaque, ut spero, perueniam ad commendationem.

V

Cum autem primo uolumine de officio architecturae terminationibusque artis perscripsi, item de moenibus et intra moenia arearum diuisionibus, insequetur ordo de aedibus sacris et publicis aedificiis itemque priuatis, quibus proportionibus et symmetriis debeant esse uti explicentur, non putaui ante ponendum, nisi prius de materiae copiis, e quibus conlatis aedificia structuris et materiationibus perficiuntur, quas habeant in usu uirtutes, exposuissem, quibusque rerum naturae principiis essent temperatae, dixissem. Sed antequam naturales res incipiam explicare, de aedificiorum rationibus, unde initia ceperint et uti creuerint eorum inuentiones, ante ponam et insequar+ inuentiones perquisitas eorum scriptorum, qui ingressus antiquitatis rerum naturae et initia humanitatis praeceptis dedicauerunt. Itaque quemadmodum ab his sum institutus, exponam.

I - I

Homines uetere more ut ferae in siluis et speluncis et nemoribus nascebantur ciboque agresti uescendo uiam exigebant. Interea quodam in loco ab tempestatibus et uentis densae crebritatibus arbores agitatae et inter se terentes ramos ignem excitauerunt, et eius flamma uehementi perterriti, qui circa eum locum fuerunt, sunt fugati. Postea re quieta propius accedentes cum animaduertissent commoditatem esse magnam corporibus [ad] ignis teporem, ligna adicientes et id conseruantes alios adducebant et nutu monstrantes ostendebant, quas haberent ex eo utilitates. In eo hominum congressu cum profundebantur aliter atque aliter e spiritu uoces, cotidiana consuetudine uocabula, ut obtigerant, constituerunt, deinde significando res saepius in usu ex euentu fari fortuito coeperunt et ita sermones inter se procreauerunt.

I - II

Ergo cum propter ignis inuentionem conuentus initio apud homines et concilium et conuictus esset natus, et in unum locum plures conuenirent habentes ab natura praemium praeter reliqua animalia, ut non proni sed erecti ambularent mundique et astrorum magnificentiam aspicerent, item manibus et articulis quam uellent rem faciliter tractarent, coeperunt in eo coetu alii de fronde facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus, nonnulli hirundinum nidos et aedificationes earum imitantes de luto et uirgulis facere loca, quae subirent. Tunc obseruantes aliena tecta et adicientes suis cogitationibus res nouas, efficiebant in dies meliora genera casarum.

I - III

Cum essent autem homines imitabili docilique natura, cotidie inuentionibus gloriantes alius alii ostendebant aedificiorum effectus, et ita exercentes ingenia certationibus in dies melioribus iudiciis efficiebantur. Primumque furcis erectis et uirgulis interpositio luto parietes texerunt. Alii luteas glaebas arefacientes struebant parietes, materia eos iugumentantes, uitandoque imbres et aestus tegebant harundinibus et fronde. Posteaquam per hibernas tempestates tecta non potuerunt imbres sustinere, fastigia facientes, luto inducto proclinatis tectis, stillicidia deducebant.

I - IV

Haec autem ex is, quae supra scriptae sunt, originibus instituta esse possumus sic animaduertere, quod ad hunc diem nationibus exteris ex his rebus aedificia constituuntur, uti Gallia, Hispania, Lusitania, Aquitania scandulis robusteis aut stramentis. Apud nationem Colchorum in Ponto propter siluarum abundantiam arboribus perpetuis planis dextra ac sinistra in terra positis, spatio inter eos relicto quanto arborum longitudines patiuntur, conlocantur in extremis partibus earum supra alterae transuersae, quae circumcludunt medium spatium habitationis. Tum insuper alternis trabibus ex quattuor partibus angulos iugumentantes et ita parietes arboribus statuentes ad perpendiculum imarum educunt ad altitudinem turres, interuallaque, quae relinquuntur propter crassitudinem materiae, schidiis et luto obstruunt. Item tecta, recidentes ad extremos angulos transtra, traiciunt gradatim contrahentes, et ita ex quattuor partibus ad altitudinem educunt medio metas, quas fronde et luto tegentes efficiunt barbarico more testudinata turrium tecta.

I - V

Phryges uero, qui campestribus locis sunt habitantes, propter inopiam siluarum egentes materiae eligunt tumulos naturales eosque medios fossura distinentes et itinera perfodientes dilatant spatia, quantum natura loci patitur. Insuper autem stipites inter se religantes metas efficiunt, quas harundinibus et sarmentis tegentes exaggerant supra habitationes e terra maximos grumos. Ita hiemes calidissimas, aestates frigidissimas efficiunt tectorum rationes. Nonnulli ex ulua palustri componunt tuguria tecta. Apud ceteras quoque gentes ex cannula pari similique ratione casarum perficiuntur constitutiones. Non minus etiam Massiliae animaduertere possumus sine tegulis subacta cum paleis terra tecta. Athenis Areopagi antiquitatis exemplar ad hoc tempus luto tectum. Item in Capitolio commonefacere potest et significare mores uetustatis Romuli casa et in arce sacrorum stramentis tecta.

I - VI

Ita his signis de antiquis inuentionibus aedificiorum, sic ea fuisse ratiocinantes, possumus iudicare. Cum autem cotidie faciendo tritiores manus ad aedificandum perfecissent et sollertia ingenio exercendo per consuetudinem ad artes peruenissent, tum etiam industria in animis eorum adiecta perfecit, ut, qui fuerunt in his studiosiores, fabros esse se profiterentur. Cum ergo haec ita fuerint primo constituta et natura non solum sensibus ornauisset gentes quemadmodum reliqua animalia, sed etiam cogitationibus et consiliis armauisset mentes et subiecisset cetera animalia sub potestate, tunc uero ex fabricationibus aedificiorum gradatim progressi ad ceteras artes et disciplinas, e fera agrestique uita ad mansuetam perduxerunt humanitatem.

I - VII

Tum autem instruentes animo se ac prospicientes maioribus cogitationibus ex uarietate artium natis, non casas sed etiam domos fundatas et latericiis parietibus aut e lapide structas materiaque et tegula tectas perficere coeperunt, deinde obseruationibus studiorum e uagantibus iudiciis et incertis ad certas symmetriarum perduxerunt rationes. Posteaquam animaduerterunt profusos esse partus ab natura materiae et abundanten materiae copiam ad aedificationes ab ea comparatam, tractando nutrierunt et auctam per artes ornauerunt uoluptatibus elegantiam uitae. Igitur de his rebus, quae sunt in aedificiis ad usum idoneae, quibusque sunt qualitatibus et quas habeant uirtutes, ut potuero, dicam.

I - VIII

Sed si qui de ordine huius libri disputare uoluerit, quod putauerit eum primum institui oportuisse, ne putet me errauisse, sic reddam rationem. Cum corpus architecturae scriberem, primo uolumine putaui, quibus eruditionibus et disciplinis esset ornata, exponere finireque terminationibus eius species et, e quibus rebus esset nata, dicere. Itaque quid oporteat esse in architecto, ibi pronuntiaui. Ergo in primo de artis officio. In hoc de naturalibus materiae rebus, quem habeant usum, disputabo. Namque hic liber non profitetur, unde architectura nascatur, sed unde origines aedificiorum sunt institutae et quibus rationibus enutritae et progressae sint gradatim ad hanc finitionem.

I - IX

Ergo ita suo ordine et loco huius erit uoluminis constitutio. Nunc reuertar ad propositum et de copiis, quae aptae sunt aedificiorum perfectionibus, quemadmodum uideantur esse ab natura rerum procreatae quibusque mixtionibus principiorum congressus temperentur, ne obscura sed perspicua legentibus sint, ratiocinabor. Namque nulla materiarum genera neque corpora neque res sine principiorum coetu nasci neque subici intellectui possunt, neque aliter natura rerum praeceptis physicorum ueras patitur habere explicationes, nisi causae, quae insunt in his rebus, quemadmodum et quid ita sint, subtilibus rationibus habeant demonstrationes.

II - I

Thales primum aquam putauit omnium rerum esse principium. Heraclitus Ephesius, qui propter obscuritatem scriptorum a Graeis skoteinos est appellatus, ignem; Democritus quique est eum secutus Epicurus atomos, quas nostri insecabilia corpora, nonnulli indiuidua uocitauerunt; Pythagoreorum uero disciplina adiecit ad aquam et ignem aera et terrenum. Ergo Democritus, etsi non proprie res nominauit sed tantum indiuidua corpora proposuit ideo ea ipsa dixisse uidetur, quod ea, cum sint disiuncta, nec laeduntur nec interitionem recipiunt nec sectionibus diuiduntur, sed sempiterno aeuo perpetuo infinitam retinent in se soliditatem.

II - II

Ex his ergo congruentibus cum res omnes coire nascique uideantur et hae in infinitis generibus rerum natura essent disparatae, putaui oportere de uarietatibus et discriminibus usus earum quasque haberent in aedificiis qualitates exponere, uti, cum fuerint notae, non habeant qui aedificare cogitant errorem, sed aptas ad usum copias aedificiis comparent.

III - I

Itaque primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat dicam. Non enim de harenoso neque calculoso luto neque sabulone soluto sunt ducendi, quod, ex his generibus cum sint ducti, primum fiunt graues, deinde, cum ab imbribus in parietibus sparguntur, dilabuntur et dissoluuntur paleaeque in his non cohaerescunt propter asperitatem. Faciendi autem sunt ex terra albida cretosa siue de rubrica aut etiam masculo sabulone; haec enim genera propter leuitatem habent firmitatem et non sunt in opere ponderosa et faciliter aggerantur.

III - II

Ducendi autem sunt per uernum tempus et autumnale, ut uno tenore siccescant. Qui enim per solstitium parantur, ideo uitiosi fiunt, quod, summum corium sol acriter praecoquit, efficit, ut uideatur aridum, interior autem sit non siccus; et cum postea siccescendo se contrahit, perrumpit ea, quae erant arida. Ita rimosi facti efficiuntur inbecilli. Maxime autem utiliores erunt, si ante biennium fuerint ducti; namque non ante possunt penitus siccescere. Itaque cum recentes et non aridi sunt structi, tectorio inducto rigideque obsolidato permanente, ipsi sidentes possunt eandem altitudinem, qua est tectorium, tenere, contractioque moti non haerent cum eo, sed ab coniunctione eius disparantur. Igitur tectoria ab structura seiuncta propter tenuitatem per se stare non possunt, sed franguntur, ipsique parietes fortuito sidentes uitiantur. Ideo etiam Vticenses laterem, si sit aridus et ante quinquennium ductus, cum arbitrio magistratus fuerit ita probatus, Tunc utuntur in parietum structuris.

III - III

Fiunt autem laterum genera tria: unum, quod graece Lydium appellatur, id est quo nostri utuntur, longum sesquipede, latum pede. Ceteris duobus Graecorum aedificia struuntur; ex his unum pentadoron, alterum tetradoron dicitur. Doron autem Graeci appellant palmum, quod munerum datio graece doron appellatur, id autem semper geritur per manus palmum. Ita quod est quoquouersus quinque palmorum, pentadoron quod quattuor, tetradoron dicitur. Et quae sunt publica opera, pentadoros, quae priuata tetradoros struuntur.

III - IV

Fiunt autem cum his lateribus semilateria. Quae cum struuntur, una parte lateribus ordines, altera semilateres ponuntur. Ergo ex utraque parte ad lineam cum struuntur, alternis coriis parietes alligantur et medii lateres supra coagmenta conlocati et firmitatem et speciem faciunt utraque parte non inuenustam. Est autem in Hispania ulteriore ciuitas Maxilua et Callet et in Asia Pitane, ubi lateres, cum sunt ducti et arefacti, proiecti natant in aquae. Natare autem eos posse ideo uidetur, quod terra est, de qua ducuntur, pumicosa. Ita cum est leuis, aere solidata non recipit in se nec combibit liquorem. Igitur leui raraque cum sit proprietate, quocumque pondere fuerit, cogitur ab rerum natura, quemadmodum pumex, uti ab aqua sustineatur. Sic autem magnas habent utilitates, quod neque in aedificationibus sunt onerosi et, cum non patiantur penetrare in corpus umidam potestatem, cum ducuntur a tempestatibus non dissoluuntur.

IV - I

In caementiciis autem structuris primum est de harena quaerendum, ut ea sit idonea ad materiem miscendam neque habeat terram, commixtam. Genera autem harenae fossiciae sunt haec: nigra, cana, rubra, carbunculus. Ex his quae in manu confricata fecerit stridorem erit optima; quae autem terrosa fuerit, non habebit asperitatem. Item si in uestimentum candidum ea coniecta fuerit, postea excussa uel icta ad non inquinarit neque ibi terra subsederit, erit idonea.

IV - II

Sin autem non erunt harenaria, unde fodiatur, tum de fluminibus aut e glarea erit excernenda, non minus etiam de litore marino. Sed ea in structuris haec habet uitia: difficulter siccescit, neque onerari continenter paries patitur, nisi intermissionibus requiescat, neque concamerationes recipit. Marina autem hoc amplius, quod etiam parietes, cum in is tectoria facta fuerint, remittentes salsuginem corium dissoluunt.

IV - III

Fossiciae uero celeriter in structuris siccescunt et tectoria permanent, et concamerationes patiuntur, sed hae, quae sunt de harenariis recentes. Si enim exemptae diutius iacent, ab sole et luna et pruina concoctae resoluuntur et fiunt terrosae. Ita cum in structuram coiciuntur, non possunt continere caementa, sed ea ruunt et labuntur oneraque parietes non possunt sustinere. Recentes autem fossiciae cum in structuris tantas habent uirtutes, eae in tectoriis ideo non sunt utiles, quod pinguitudine eius calx palea commixta propter uehementiam non potest sine rimis inarescere. Fluuiatica uero propter macritatem uti signinum liaculorum subactionibus in tectorio recipit soliditatem.

V - I

De harenae copiis cum habeatur explicatum, tum etiam de calce, diligentia est adhibenda, uti de albo saxo aut silice coquatur; et quae erit ex spisso et duriore, erit utilis in structura, quae autem ex fistuloso, in tectoriis. Cum ea erit extincta, tunc materia iam immisceatur, ut, si erit fossicia, tres harenae et una calcis infundatur: si autem fluuiatica aut marina, duo harenae, una calcis coiciatur. Ita enim erit iusta ratio mixtionis temperaturae. Etiam in fluuiatica aut marina si qui testam tunsam et succretam ex tertia parte adiecerit efficiet materiae temperaturam ad usum meliorem.

V - II

Quare autem cum recipit aquam et harenam calx, tunc confirmat structuram, haec esse causa uidetur, quod e principiis, uti cetera corpora, ita et saxa sunt temperata. Et quae plus habent aeris, sunt tenera; quae aquae, lenta sunt ab umore; quae terrae, dura; quae ignis fragiliora. Ita ex his saxa si, antequam coquantur, contuse minute mixta harenae in structuram coiciantur, non solidescunt nec eam poterunt continere. Cum uero coniecta in fornacem ignis uehementi feruore correpta amiserint pristinae soliditatis uirtutem, tunc exustis atque exhaustis eorum uiribus relinquuntur patentibus foraminibus et inanibus. (Ideo autem, quo pondere saxa coiciuntur in fornacem cum eximuntur, non possunt ad id respondere, sed cum expenduntur, permanente ea magnitudine, excocto liquore circiter tertia parte ponderis inminuta esse inueniuntur.)

V - III

Ergo liquor, qui est in eius lapidis corpore, et aer cum exustus et ereptus fuerit, habueritque se residuum calorem latentem, intinctus in aquae priusquam ex igni uim recipit, umore penetrante in foraminum raritates conferuescit et ita refrigeratus fecit ex calcis corpore feruorem. Igitur cum patent foramina eorum et raritates, harenae mixtionem in se corripiunt et ita cohaerescunt siccescendoque cum caementis coeunt et efficiunt structurarum soliditatem.

VI - I

Est etiam genus pulueris, quod efficit naturaliter res admirandas. Nascitur in regionibus Baianis in agris municipiorum, quae sunt circa Vesuuium montem. Quod commixtum cum calce et caemento non modo ceteris aedificiis praestat firmitates, sed etiam moles cum struuntur in mari, sub aqua solidescunt. Hoc autem fieri hac ratione uidetur, quod sub his montibus et terrae feruentes sunt et fontes crebri, qui non essent, si non in imo haberent aut e sulphure aut alumine aut bitumine ardentes maximos ignes. Igitur penitus ignis et flammae uapor per interuenia permanans et ardens efficit leuem eam terram, et ibi quod nascitur tofus exsurgens, est sine liquore. Ergo cum tres res consimili ratione ignis uehementia formatae in unam peruenerint mixtionem, repente recepto liquore una cohaerescunt et celeriter umore duratae solidantur, neque eas fluctus neque uis aquae potest dissoluere.

VI - II

Ardores autem esse in his locis etiam haec res potest indicare, quod in montibus Cumanorum Baianis sunt loca sudationibus excauata, in quibus uapor feruidus ab imo nascens ignis uehementia perforat eam terram per eamque manando in his locis oritur et ita sudationum egregias efficit utilitates. Non minus etiam memorantur antiquitus creuisse ardores et abundauisse sub Vesuuio monte et inde euomuisse circa agros flammam. Ideoque tunc quae spongia siue pumex Pompeianus uocatur excocto ex alio genere lapidis in hanc redacta esse uidetur, generis qualitatem.

VI - III

Id autem genus spongiae, quod inde eximitur non in omnibus locis nascitur nisi circum Aetnam et collibus Mysiae quae a Graecis Katakekaumene nominatur, et si quae eiusdem modi sunt locorum proprietates. Si ergo in his locis aquarum feruentes inueniunt fontes et in omnibus excauatis calidi uapores ipsaque loca ab antiquis memorantur peruagantes in agris habuisse ardores, uidetur esse certum ab ignis uehementia ex tofo terraque, quemadmodum in fornacibus ex calce, ita ex his ereptum esse liquorem.

VI - IV

Igitur dissimilibus et disparibus rebus correptis et in unam potestatem conlatis, calida umoris ieiunitas aqua repente satiata communibus corporibus latenti calore conferuescit et uehementer efficit ea coire celeriterque unam soliditatis percipere uirtutem. Relinquetur desideratio, quoniam item sunt in Etruria ex aqua calida crebri fontes, quid ita non etiam ibi nascitur puluis, e quo eadem ratione sub aqua structura solidescat. Itaque uisum est, antequam desideraretur, de his rebus, quemadmodum esse uideantur, exponere.

VI - V

Omnibus locis et regionibus non eadem genera terrae nec lapides nascuntur, sed nonnulla sunt terrena, alia sabulosa itemque glareosa, aliis locis harenosa, non minus materia, et omnino dissimili disparique genere in regionum uarietatibus qualitates insunt in terra. Maxime autem id sic licet considerare, quod, qua mons Appenninus regiones Italiae Etruriaeque circa cingit, prope in omnibus locis non desunt fossicia harenaria, trans Appenninum uero, quae pars est ad Adriaticum mare, nulla inueniuntur, item Achaia, Asia, omnino trans mare, nec nominantur quidem. Igitur non in omnibus locis, quibus efferuent aquae calidae crebri fontes, eaedem opportunitates possunt similiter concurrere, sed omnia, uti natura rerum constituit, non ad uoluntatem hominum, sed ut fortuito disparata procreantur.

VI - VI

Ergo quibus locis non sunt terrosi montes sed genere materiae (est autem materiae potestas mollior quam tofus, solidior quam terra) ignis uis per eius uenas egrediens adurit eam. Quod est molle et teneram, exurit, quod autem asperum relinquit. Quo penitus ab imo uehementia uaporis adusto nonnullis locis procreatur id genus harenae, quod dicitur carbunculus. Itaque uti Campania exusta terra cinis, sic in Etruria excocta materia efficitur carbunculus. Vtraque autem sunt egregia in structuris, sed alia in terrenis aedificiis, alia etiam in maritimis molibus habent uirtutem.

VII - I

De calce et harenaria, quibus uarietatibus sint et quas habeant uirtutes, dixi. Sequitur ordo de lapidicinis explicare, de quibus et quadrata saxa et caementorum ad aedificia eximuntur copiae et comparantur. Haec autem inueniuntur esse disparibus et dissimilibus uirtutibus. Sunt enim aliae molles, uti sunt circa urbem Rubrae, Pallenses, Fidenates, Albanae; aliae temperatae, uti Tiburtinae, Amiterninae, Soractinae et quae sunt his generibus; nonnullae durae, uti siliceae. Sunt etiam alia genera plura, uti in Campania rubrum et nigram tofum, in Vmbria et Piceno et in Venetia albus, quod etiam serra dentata uti lignum secatur.

VII - II

Sed haec omnia, quae mollia sunt, hanc habent utilitatem, quod ex his saxa cum sunt exempta, in opere faciliter tractantur. Et si sunt in locis tectis, sustinent laborem, si autem in apertis et patentibus, gelicidiis et pruina congesta friantur et dissoluuntur. ++Itera secundum oram maritimam ab salsugine exesa diffluunt neque perferunt aestus. Tiburtina uero et quae eodem genere sunt omnia, sufferunt et ab oneribus et a tempestatibus iniurias, sed ab igni non possunt esse tuta, simulque sunt ab eo tacta, dissiliunt et dissipantur, ideo quod temperatura naturali paruo sunt umore itemque non multum habent terreni, sed aeris plurimum et ignis. Igitur cum et umor et terrenum in his minus inest, tum etiam ignis, tactu et ui uaporis ex his aere fugato, penitus insequens interueniorum uacuitates occupans feruescit et efficit a suis ardentia corporibus similia.

VII - III

Sunt uero item lapidicinae complures in finibus Tarquiniensium, quae dicuntur Anicianae, colore quemadmodum Albanae, quarum officinae maximae sunt circa lacum Vulsiniensem, item praefectura Statonensi. Haec autem habent infinitas uirtutes; neque enim his gelicidiorum tempestas neque ignis tactus potest nocere, sed est firma et ad uetustatem ideo permanens, quod parum habet e naturae mixtione aeris et ignis, umoris autem temperate plurimumque terreni. Ita spissis conparationibus solidata neque at tempestatibus neque ab ignis uehementia nocetur.

VII - IV

Id autem maxima iudicare licet e monumentis, quae sunt circa municipium Ferenti ex his facta lapidicinis. Namque habent et statuas amplas factas egregie et minora sigilla floresque et acanthos eleganter scalptos; quae, cum sint uetusta, sic apparent recentia, uti si sint modo facta. Non minus etiam fabri aerarii de his lapidicinis in aeris flatura formas conparatas habent; ex his ad aes fundendum maximas utilitates. Quae si prope urbem essent, dignum esset, ut ex his officinis omnia opera perficerentur.

VII - V

Cum ergo propter propinquitatem necessitas cogat ex Rubris lapidicinis et Pallensibus et quae sunt urbi proximae copiis uti, si qui uoluerit sine uitiis perficere, ita erit praeparandum. Cum aedificandum fuerit, ante biennium ea saxa non hieme sed aestate eximantur et iacentia permaneant in locis patentibus. Quae autem eo biennio a tempestatibus tacta laesa fuerint, ea in fundamenta coiciantur; cetera, quae non erunt uitiata, ab natura rerum probata durare poterunt supra terram aedificata. Nec solum ea in quadratis lapidibus sunt obseruanda, sed etiam in caementiciis structuris.

VIII - I

Structurarum genera sunt haec: reticulatum, quo nunc omnes utuntur, et antiquum, quod incertum dicitur. Ex his uenustius est reticulatum, sed ad rimas faciendas paratum, quod in omnes partes dissoluta habet cubilia et coagmenta. Incerta uero caementa alia super alia sedentia inter seque imbricata non speciosam sed firmiorem quam reticulata praestant structuram.

VIII - II

Vtraque aut ex minutissimis sunt instruenda, uti materia ex calce et harena crebriter parietes satiati diutius contineantur. Molli enim et rara potestate cum sint, exsiccant sugendo e materia sucum; cum autem superarit et abundarit copia calcis et harenae, paries plus habens umoris non cito fiet euanidus, sed ab his continetur. Simul autem umida potestas e materia per caementorum raritatem fuerit exsucta calxque ab harena discedat et dissoluatur, item caementa non possunt cum his cohaerere, sed in uetustatem parietes efficiunt ruinosos.

VIII - III

Id autem licet animaduertere etiam de nonnullis monumentis, quae circa urbem facta sunt e marmore seu lapidibus quadratis intrinsecusque medio calcata structuris; uetustate euanida facta materia caementorumque exsucta raritate, profluunt et coagmentorum ab ruina dissolutis iuncturis dissipantur.

VIII - IV

Quodsi qui noluerit in id uitium incidere, medio cauo seruato secundum orthostatas intrinsecus ex rubro saxo quadrato aut ex testa aut ex silicibus ordinariis struat bipedales parietes, et cum his ansis ferreis et plumbo frontes uinctae sint. Ita enim non aceruatim, sed ordine structum opus poterit esse sine uitio sempiternum, quod cubilia et coagmenta eorum inter se sedentia et iuncturis alligata non protrudent opus neque orthostatas inter se religatos labi patiuntur.

VIII - V

Itaque non est contemnenda Graecorum structura; non enim utuntur e molli caemento structura polita, sed cum discesserunt a quadrato, ponunt de silice seu lapide duro oginaria, et ita uti latericia struentes alligant eorum alternis coriis coagmenta, et sic maxime ad aeternitatem firmas perficiunt uirtutes. Haec autem duobus generibus struuntur; ex his unum isodomon, alterum pseudisodomon appellatur.

VIII - VI

Isodomon dicitur, cum omnia coria aequa crassitudine fuerint structa; pseudisodomon, cum impares et inaequales ordines coriorum diriguntur. Ea utraque sunt ideo firma, primum quod ipsa caementa sunt spissa et solida proprietate neque de materia possunt exsugere liquorem, sed conseruant eam in suo umore ad summam uetustatem; ipsaque eorum cubilia primum plana et librata posita non patiuntur ruere materiam, sed perpetua parietum crassitudine religata continent ad summam uetustatem.

VIII - VII

Altera est quam enplekton appellant, qua etiam nostri rustici utuntur. Quorum frontes poliuntur, reliqua ita, uti sunt nata, cum materia conlocata alternis alligant coagmentis. Sed nostri celeritate studentes, erecta conlocandas frontibus seruiunt et in medio faciunt fractis separatim cum materia caementis. Ita tres suscitantur in ea structura crustae, duae frontium et una media farturae. Graeci uero non ita, sed plana conlocantes et longitudines eorum alternis in crassitudinem instruentes non media farciunt, sed e suis frontatis perpetuam et unam crassitudinem parietum consolidant. Praeterea interponunt singulos crassitudine perpetua utraque parte frontatos, quos diatonous appellant, qui maxime religando confirmant parietum soliditatem.

VIII - VIII

Itaque si qui uoluerit ex his commentariis animaduertere et eligere genus structure, perpetuitatis poterit rationem habere. Non enim quae sunt e molli caemento subtili facie uenustatis, non eae possunt esse in uetustate non ruinosae. Itaque cum arbitrio communium parietum sumuntur, non aestimant eos quanti facti fuerint, sed cum, ex tabulis inueniunt eorum locationes, pretia praeteritorum annorum singulorum deducunt octogesimas et ita - ex reliqua summa parte reddi pro his parietibus - sententiam pronuntiant eos non posse plus quam annos LXXX durare.

VIII - IX

De latericiis uero, dummodo ad perpendiculum sint stantes, nihil deducitur, sed quanti fuerint olim facti, tanti esse semper aestimantur. Itaque nonnullis ciuitatibus et publica opera et priuatas domos etiam regias e latere structas licet uidere: et primum Athenis murum, qui spectat ad Hymettum montem et Pentelensem; item Pariis in aede Iouis et Herculis latericias cellas, cum circa lapidea in aede epistylia sint et columnae; in Italia Arretio uetustum egregie factum murum. Trallibus domus regibus Attalicis facta, quae ad habitandum semper datur ei, qui ciuitatis gerit sacerdotium. Item Lacedaemone e quibusdam parietibus etiam picturae excisae intersectis lateribus inclusae sunt in ligneis formis et in comitium ad ornatum aedilitatis Varronis et Murenae fuerunt adlatae.

VIII - X

Croesi domus, quam Sardiani ciuibus ad requiescendum aetatis otio seniorum collegio gerusiam dedicauerunt; item Halicarnasso potentissimi regis Mausoli domus cum Proconnensio marmore haberet ornata, parietes habet latere structos, qui ad hoc tempus egregiam praestant firmitatem ita tectoris operibus expoliti, uti uitri pelluciditatem uideantur habere. Neque is rex ab inopia id fecit; infinitis enim uectigalibus erat fartus quod imperabat Cariae toti.

VIII - XI

Acumen autem eius et sollertiam ad aedificia paranda sic licet considerare. Cum esset enim natus Mylasis et animaduertisset Halicarnasso locum naturaliter esse munitum, emporiumque idoneum portum utile, ibi sibi domum constituit. Autem locus est theatri curuaturae similis. Itaque in imo secundum portum forum est constitutum; per mediam autem altitudinis curuaturam praecinctionemque platea ampla latitudine facta, in qua media Mausoleum ita egregiis operibus est factum, ut in septem spectaculis nominetur. In summa arce media Martis fanum habens statua colossicam aerolithon nobili manu Leocharis factam. Hanc autem statuam alii Leocharis, alii Timothei putant esse. In cornu autem summo dextro Veneris et Mercuri fanum ad ipsum Salmacidis fontem.

VIII - XII

Is autem falsa opinione putantur uenerio morbo inplicare eos, qui ex eo biberint. Sed haec opinio quaere per orbem terrae falso rumore sit peruagata, non pigebit exponere. Non enim quod dicitur molles et impudicos ex ea aqua fieri, id potest esse sed est eius fontis potestas perlucida saporque egregius. Cum autem Melas et Areuanias ab Argis et Troezene coloniam communem eo loci deduxerunt, barbaros Caras et Lelegas eiecerunt. Hi autem ad montes fugati inter se congregantes discurrebant et ibi latrocinia facientes crudeliter eos uastabant. Postea de colonis unus ad eum fontem propter bonitatem aquae quaestus causa tabernam omnibus copiis instruxit eamque exercendo eos barbaros allectabat. Ita singillatim decurrentes et ad coetus, conuenientes e duro feroque more commutati in Graecorum consuetudinem et suauitatem sua uoluntate reducebantur. Ergo ea aqua non inpudico morbi uitio, sed humanitatis dulcedine mollitis animis barbarorum eam famam est adepta.

VIII - XIII

Relinquitur nunc, quoniam ad explicationem moenium eorum sum inuectus, tota uti sunt definiam. Quemadmodum enim in dextra parte fanum est Veneris et fons supra scriptus, ita in sinistro cornu regia domus, quam rex Mausolus ad suam rationem conlocauit. Conspicitur enim ex ea ad dextram partem forum et portus moeniumque tota finitio, sub sinistram secretus sub montibus latens portus, ita ut nemo posset, quid in eo geratur, aspicere nec scire, ut rex ipse de sua domo remigibus et militibus sine ullo sciente, quae opus essent, imperaret.

VIII - XIV

Itaque post mortem Mausoli Artemisia uxore eius regnante Rhodii indignantes mulierem imperare ciuitatibus Cariae totius, armata classe profecti sunt, uti id regnum occuparent. Tum Artemisiae cum esset id renuntiatum, in eo portu abstrusam classem celatis remigibus et epibatis conparatis, reliquos autem ciues in muro esse iussit. Cum autem Rhodii ornata classe in portum maiorem exposuissent, plausum iussit ab muro his dare pollicerique se oppidum tradituros. Qui cum penetrauissent intra murum relictis nauibus inanibus, Artemisia repente fossa facta in pelagus eduxit classem ex portu minore et ita inuecta est in maiorem. Expositis autem militibus classem Rhodiorum inanem abduxit in altum. Ita Rhodii non habentes, quo se reciperent, in medio conclusi in ipso foro sunt trucidati.

VIII - XV

Ita Artemisia in nauibus Rhodiorum suis militibus et remigibus inpositis Rhodum est profecta. Rhodii autem, cum prospexisset sua naues laureatas uenire opinantes ciues uictores reuerti hostes receperunt. Tum Artemisia Rhodo capta principibus occisis tropaeum in urbe Rhodo suae uictoriae constituit aeneasque duas statuas fecit, unam Rhodiorum ciuitatis, alteram suae imaginis, et ita figurauit Rhodiorum ciuitatis stigmata inponentem. Id autem postea Rhodii religione inpediti, quod nefas est tropaea dedicata remoueri, circa eum locum aedificium struxerunt et id erecta Graia statione texerunt, ne qui posset aspicere, et id abaton uocitari iusserunt.

VIII - XVI

Cum ergo tam magna potentia reges non contempserint latericiorum parietum structuras, quibus et uectigalibus et praeda saepius licitum fuerat non modo caementicio aut quadrato saxo sed etiam marmoreo habere, non puto oportere inprobare quae sunt e latericia structura facta aedificia, dunmodo recte sint tecta. Sed id genus quid ita populo Romano in urbe fieri non oporteat, exponam, quaeque sunt eius rei causae et rationes, non praetermittam.

VIII - XVII

Leges publicae non patiuntur maiores crassitudines quam sesquipedales constitui loco communi; ceteri autem parietes, ne spatia angustiora fierent, eadem crassitudine conlocantur. Latericii uero, nisi diplinthii aut triplinthii fuerint, sesquipedali crassitudine non possunt plus unam sustinere contignationem. In ea autem maiestatis urbis et ciuium infinita frequentia innumerabilis habitationes opus est explicare. Ergo cum recipere non possint areae planatae tantam multitudinem ad habitandum in urbe, ad auxilium altitudinis aedificiorum res ipsa coegit deuenire. Itaque pilis lapideis, structuris testaceis, parietibus caementiciis altitudines exstructae contignationibus crebris coaxatae cenaculorum ad summas utilitates perficiunt despectationes. Ergo moenibus e contignationibus uariis alto spatio multiplicatis populus Romanus egregias habet sine inpeditione habitationes.

VIII - XVIII

Quoniam ergo explicata ratio est, quid ita in urbe propter necessitatem angustiarum non patiuntur esse latericios parietes, cum extra urbem opus erit his uti sine uitiis ad uetustatem, sic erit faciendum. Summis parietibus structura testacea sub tegula subiciatur altitudine circiter sesquipedali habeatque proiecturas coronarum. Ita uitari poterunt quae solent in his fieri uitia; cum enim in tecto tegulae fuerint fractae aut a uentis deiectae, qua possint ex imbribus aquae perpluere, non patietur lorica testacea laedi laterem, sed proiectura coronarum reiciet extra perpendiculum stillas et ea ratione seruauerit integras parietum latericiorum structuras.

VIII - XIX

De ipsa autem testa, si sit optima seu uitiosa ad structuram, statim nemo potest iudicare, quod in tempestatibus et aestate in tecto cum est conlocata, tunc, si est firma, probatur; namque quae non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta, ibi se ostendet esse uitiosam gelicidiis et pruina tacta. Ergo quae non in tectis poterit pari laborem, ea non potest in structura oneri ferendo esse firma. Quare maxima ex ueteribus tegulis tecti structi parietes firmitatem potuerunt habere.

VIII - XX

Craticii uero uelim quidem ne inuenti essent; quantum enim celeritate et loci laxamento prosunt, tanto maiori et communi sunt calamitati, quod ad incendia uti faces sunt parati. Itaque satius esse uidetur inpensa testaceorum in sumptu, quam compendio craticiorum esse in periculo. Etiam qui in tectoriis operibus, rimas in his faciunt arrectariorum et transuersariorum dispositione. Cum enim linuntur, recipientes umorem turgescunt, deinde siccescendo contrahuntur et ita extenuati disrumpunt tectoriorum soliditatem. Sed quoniam nonnullos celeritas aut inopia aut in pendenti loco dissaeptio cogit, sic erit faciundum. Solum substruatur alte, ut sit intactum ab rudere et pauimento; obruta enim in his cum sunt, uetustate marcida fiunt; deinde subsidentia proclinantur et disrumpunt speciem tectoriorum. De parietibus et apparatione generatim materiae eorum, quibus sint uirtutibus et uitiis, quemadmodum potui, exposui; de contignationibus autem et copiis earum, quibus comparentur, ut ad uetustatem non sint infirmae, uti natura rerum monstrat, explicabo.

IX- I

Materies caedenda est a primo autumno ad id tempus, quod erit antequam flare incipiat fauonius. Vere enim omnes arbores fiunt praegnantes et omnes suae proprietatis uirtutem efferunt in frondem anniuersariosque fructus. Cum ergo inanes et umidae temporum necessitate eorum fuerint, uanae fiunt et raritatibus inbecillae; uti etiam corpora muliebria, cum conceperint, ad foetus partum non iudicant integra, neque in uenalibus ea, cum sunt praegnantia, praestantur sana, ideo quod in corpore praeseminato crescens ex omnibus cibi potestatibus detrahit alimentum in se, et quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eo minus patitur esse solidum id, ex quo ipsum procreatur. Itaque edito foetu, quod prius in aliud genus incrementi detrahebatur, cum a disparatione procreationis est liberatum, inanibus et patentibus uenis in se recipiens lambendo sucum etiam solidescit et redit in pristinam naturae firmitatem.

IX- II

Eadem ratione autumnali tempore maturitate fructuum flaccescente fronde e terra recipiens radices arborum in se sucum reciperantur et restituuntur in antiquam soliditatem. At uero aeris hiberni uis conprimit et consolidat eas per id, ut supra scriptum est tempus. Ergo si ea ratione [et] eo tempore, quod est supra scriptum, caeditur materies, erit tempestiua.

IX- III

Caedi autem ita oportet, uti incidatur arboris crassitudo ad mediam medullam, et relinquatur, uti per eam exsiccescat stillando sucus. Ita qui inest in has inutilis liquor effluens per torulum non patietur emori in eo saniem nec corrumpi materiae aequalitatem. Tum autem, cum sicca et sine stillis erit arbor, deiciatur et ita erit optima in usu.

IX- IV

Hoc autem ita esse licet animum aduertere etiam de arbustis. Ea enim cum suo quoque tempore ad imum perforata castrantur, profundunt e medullis quem habent in se superantem et uitiosum per foramina liquorem, et ita siccescendo recipiunt in se diuturnitatem. Qui autem non habent ex arboribus exitus umores, intra concrescentes putrescunt et efficiunt inanes eas, uitiosas. Ergo si stantes et uiuae siccescendo non senescunt, sin dubio, cum eae ad materiam deiciuntur, cum ea ratione curatae fuerint, habere poterunt magnas in aedificis ad uetustatem utilitates.

IX- V

Hae autem inter se discrepantes et dissimiles habent uirtutes, uti robur, ulmus, populus, cupressus, abies ceteraque, quae maxime in aedificiis sunt idonea. Namque non potest id robur, quod abies nec cupressus, quod ulmus, nec cetera easdem habent inter se natura rerum similitates, sed singula genera principiorum proprietatibus comparata alios alii generis praestans in operibus effectus.

IX- VI

Et primum abies aeris habens plurimum et ignis minimumque umoris et terreni leuioribus rerum natura e potestatibus comparata non est ponderosa. Itaque rigore naturali contenta non cito flectitur ab onere, sed directa permanet in contignatione. Sed ea, quod habet in se plus caloris, procreat et alii cariem ab eaque uitiatur, etiamque ideo celeriter accenditur, quod quae inest in eo corpore aeris raritas ut est patens, accipit ignem et ita uehementem ex se mittit flammam.

IX- VII

Ex ea autem, antequam est excisa, quae pars est proxima terrae, per radices recipiens ex proximitate umorem enodis et liquida efficietur; quae uero est superior, uehementia caloris eductis in aera per nodos ramis, praecisa alte circiter pedes XX et perdolata, propter nodationis duritiem dicitur esse fusterna. Ima autem, cum excissa quadrifluuiis disparatur, eiecto torulo ex eadem arbore ad intestina opera conparatur et ab infima fusterna sappinea uocatur.

IX- VIII

Contra uero quercus terrenis principiorum satietatibus abundans parumque habens umoris et aeris et ignis, cum in terrenis operibus obruitur infinitam habet aeternitatem. Ex eo cum tangitur umore, non habens foraminum raritates propter spissitatem non potest in corpus recipere liquorem, sed fugiens ab umore resistit et torquetur et efficit, in quibus est operibus, ea rimosa.

IX- IX

Aesculus uero, quod est omnibus principiis temperata, habet in aedificiis magnas utilitates; sed ea, cum in umore conlocatur, recipiens penitus per foramina liquorem eiecto aere et igni operatione umidae potestatis uitiatur. Cerrus, quercus, fagus, quod pariter habent mixtionem umoris et ignis et terreni, aeris plurimum, peruia raritate umores penitus recipiendo celeriter marcescunt. Populus alba et nigra, item salix, tilia, uitex ignis et aeris habendo satietatem, umoris temperate, parum autem terreni habentes leuiore temperatura comparata egregiam habere uidentur in usu rigiditatem. Ergo cum non sint dura terreni mixtione, propter raritatem sunt candida et in sculpturis commodam praestant tractabilitatem.

IX- X

Alnus autem, quae proxima fluminum ripis procreatur et minime materies utilis uidetur, habet in se egregias rationes. Etenim aere et igni plurimo temperata, non multum terreno, umore paluo. Itaque in palustribus locis infra fundamenta aedificiorum palationibus crebre fixa, accipiens in se quod minus habet in corpore liquoris, permanet immortalis ad aeternitatem et sustinet inmania pondera structurae et sine uitiis conseruat. Ita quae non potest extra terram paulum tempus durare, ea in umore obruta permanet ad diuturnitatem.

IX- XI

Est autem maximum id considerare Rauennae, quod ibi omnia opera et publica et priuata sub fundamentis eius generis habeant palos. Vlmus uero et fraxinus maximos habent umores minimumque aeris et ignis, terreni temperata mixtione comparatae. Sunt in operibus, cum fabricantur, lentae et ab pondere umoris non habent rigorem et celeriter pandant. Simul autem uetustate sunt aridae factae aut in agro perfecto qui est eis liquor stantes emoriuntur, fiunt duriores et in commissuris et coagmentationibus ab lentitudine firmas recipiunt catenationes.

IX- XII

Item carpinus, quod est minima ignis et terreni mixtione, aeris autem et umoris summa continetur temperatura, non est fragilis, sed habet utilissimam tractabilitatem. Itaque Graeci, quod ex ea materia iuga iumentis comparant, quod apud eos iuga zyghia uocitantur, item zyghian eam appellant. Non minus est admirandum de cupresso et pinu, quod eae habentes umoris abundantiam aequamque ceterorum mixtionem, propter umoris satietatem in operibus solent esse pandae, sed in uetustatem sine uitiis conseruantur, quod is liquor, qui inest penitus in corporibus earum, habet amarum saporem, qui propter acritudinem non patitur penetrare cariem neque eas bestiolas, quae sunt nocentes. Ideoque quae ex his generibus opera constituuntur, permanent ad aeternam diuturnitatem.

IX- XIII

Item cedrus et iuniperus easdem habent uirtutes et utilitates; sed quemadmodum ex cupressu et, pinu resina, ex cedro oleum, quod cedrium dicitur, nascitur, quo reliquae res cum sunt unctae, uti etiam libri, a tineis et carie non laeduntur. Arboris autem eius sunt similes cupresseae foliaturae; materies uena directa. Ephesi in aede simulacrum Dianae, etiam lacunaria et ibi et in ceteris nobilibus fanis propter aeternitatem sunt facta. Nascuntur autem eae arbores maxime Cretae et Africae et nonnullis Syriae regionibus.

IX- XIV

Larix uero, qui non est notus nisi is municipalibus, qui sunt circa ripam fluminis Padi et litora maris Hadriani, non solum ab suco uehementi amaritate ab carie aut tinea non nocetur, sed etiam flammam ex igni non recipit, nec ipse per se potest ardere, nisi uti saxum in fornace ad calcem coquendam aliis lignis uratur; nec tamen tunc flammam recipit nec carbonem remittit, sed longo spatio tarde comburitur. Quod est minima ignis et aeris e principiis temperatura, umore autem et terreno est spisse solidata, non habet spatia foraminum, qua possit ignis penetrare, reicitque eius uim nec patitur ab eo sibi cito noceri, propterque pondus ab aqua non sustinetur, sed cum portatur, aut in nauibus aut supra abiegnas rates conlocatur.

IX- XV

Ea autem materies quemadmodum sit inuenta, est causam cognoscere. Diuus Caesar cum exercitum habuisset circa Alpes imperauissetque municipiis praestare commeatus, ibique esset castellum munitum, quod uocaretur Larignum, tunc qui in eo fuerunt, natura munitione confisi noluerunt imperio parere. Itaque imperator copias iussit admoueri. Erat autem ante eius castelli portam turris ex haec materia alternis trabibus transuersis uti pyra inter se composita alte, uti possent de summo sudibus et lapidibus accedentes repellere. Tunc uero cum animaduersum est alia eos tela praeter sudes non habere neque posse longius a muro propter pondus iaculari, imperatum est fasciculos ex uirgis alligatos et faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittere.

IX- XVI

Itaque celeriter milites congesserunt. Posteaquam flamma circa illam materiam uirgas comprehendisset ad caelum sublata efficit opinionem, uti uidetur iam tota moles concidisse. Cum autem ea per se extincta esset et re quieta turris intacta apparuisse admirans Caesar iussit extra telorum missionem eos circumuallari. Itaque timore coacti oppidani cum se dedissent, quaesitum, unde essent ea ligna, quae ab igni non laederentur. Tunc ei demonstrauerunt eas arbores, quarum in his locis maximae sunt copiae. Et ideo id castellum Larignum, item materies larigna est appellata. Haec autem per Paduam Rauennam deportatur; in colonia Fanestri, Pisauri, Anconae reliquisque, quae sunt in ea regione, municipiis praebetur. Cuius materies si esset facultas ad portationibus ad urbem, maximae in aedificiis utilitates, et si non in omne, certe tabulae in subgrundiis circum insulas si essent ex ea conlocatae, ab traiectionibus incendiorum aedificia periculo liberarentur, quod ea neque flammam nec carbonem possunt recipere nec facere per se.

IX- XVII

Sunt autem eae arbores foliis similibus pini; materies earum prolixa tractabilis ad intestinum opus non minus quam sappinea, habetque resinam liquidam mellis Attici colore, quae etiam medetur phthisicis. De singulis generibus, quibus e natura rerum uideantur esse conparatae quibusque procreantur rationibus, exposui. Insequitur animaduersio, quid ita quae in urbe supernas dicitur abies, deterior est, quae infernas, egregios in aedificiis ad diuturnitatem praestat usus, et de his rebus, quemadmodum uideantur e locorum proprietatibus habere uitia aut uirtutes, uti ea sint considerantibus apertiora, exponere.

X- I

Montis Appennini primae radices ab Tyrrhenico mari inter Alpis et extremas Etruriae regiones oriuntur. Eius uero montis iugum se circumagens et media curuatura prope tangens oras maris Hadriani pertingit circumitionibus contra fretum. Itaque citerior eius curuatura, quae uergit ad Etruriae Campaniaeque regiones, apricis est potestatibus; namque impetus habet perpetuos ad solis cursum. Vlterior autem, quae est proclinata ad superum mare, septentrionali regioni subiecta continetur umbrosis et opacis perpetuitatibus. Itaque quae in ea parte nascuntur arbores, umida potestate nutritae non solum ipsae augentur amplissimis magnitudinibus, sed earum, quoque uenae umoris copia repletae turgentes liquoris abundanti saturantur. Cum autem excisae et dolatae uitalem potestatem amiserunt, uenarum rigore permanente siccescendo propter raritatem fiunt inanes et et euanidae in aedificiis non possunt habere diuturnitatem.

X- II

Quae autem ad solis cursum spectantibus locis procreantur, non habentes interueniorum raritates siccitatibus exsuctae solidantur, quia sol non modo ex terra lambendo sed etiam ex arboribus educit umores. Itaque sunt in apricis regionibus spissis uenarum crebritatibus solidatae non habentes ex umore raritatem; quae cum in materiam perdolantur, reddunt magnas utilitates ad uetustatem. Ideo infernates, quod ex apricis locis adportantur meliores sunt, quam quae ab opacis de supernatibus aduehuntur.

X- III

Quantum animo considerare potui, de copiis, quae sunt necessariae in aedificiorum comparationibus, et quibus temperaturis e rerum natura principiorum habere uideantur mixtionem quaeque insunt singulis generibus uirtutes et uitia, uti non sint ignota aedificantibus exposui. Ita, qui potuerint eorum praeceptorum sequi praescriptiones, erunt prudentiores singulorumque generum usum eligere poterunt in operibus. Ergo quoniam de apparitionibus est explicatum, in ceteris uoluminibus de ipsis aedificiis exponetur; et primum de deorum inmortalium aedibus sacris et de earum symmetriis et proportionibus, uti ordo postulat, insequenti perscribam.