CAPITA LIBRI II

I. De legibus Gracchanis.

II. Seditio Tiberi Gracchi.

III. Seditio C. Gracchi.

IV. Seditio Apuleiana.

V. Seditio Drusiana.

VI. Bellum aduersus socios.

VII. Bellum seruile.

VIII. Bellum Spartacum.

IX. Bellum ciuile Marianum.

X. Bellum Sertorianum.

XI. Bellum ciuile sub Lepido.

XII. Bellum Catilinae.

XIII. Bellum ciuile Caesaris et Pompei.

XIV. Bellum Caesaris Augusti.

XV. Bellum Mutinense.

XVI. Bellum Perusinum. Triumuiratus.

XVII. Bellum Cassi et Bruti.

XVIII. Bellum cum Sexto Pompeio.

XIX. Bellum Parthicum sub Ventidio.

XX. Bellum Parthicum sub Antonio.

XXI. Bellum cum Antonio et Cleopatra.

XXII. Bellum Noricum.

XXIII. Bellum Illyricum.

XXIV. Bellum Pannonicum.

XXV. Bellum Dalmaticum.

XXVI. Bellum Moesum.

XXVII. Bellum Thracicum.

XXVIII. Bellum Dacicum.

XXIX. Bellum Sarmaticum.

XXX. Bellum Germanicum.

XXXI. Bellum Gaetulicum.

XXXII. Bellum Armeniacum.

XXXIII. Bellum Cantabricum et Asturicum.

XXXIV. Pax Parthorum et consecratio Augusti.

I

Seditionum omnium causas tribunicia potestas excitauit, quae specie quidem plebis tuendae, cuius in auxilium comparata est, re autem dominationem sibi adquirens, studium populi ac fauorem agrariis, frumentariis, iudiciariis legibus aucupabatur. Inerat omnibus species aequitatis. Quid tam iustum enim quam recipere plebem sua a patribus, ne populus gentium uictor orbisque possessor extorris aris ac focis ageret? Quid tam aecum quam inopem populum uiuere ex aerario suo? Quid ad ius libertatis aequandae magis efficax quam ut senatu regentem prouincias ordinis equestris auctoritas saltem iudiciorum regno niteretur? Sed haec ipsa in perniciem redibant, et misera res publica in exitium sui merces erat. Nam et a senatu in equidem translata iudiciorum potestas uectigalia, id est imperii patrimonium, supprimebat, et emptio frumenti ipsos rei publicae neruos exhauriebat, aerarium; et reduci plebs in agros unde poterat sine possidentium euersione, qui ipsi para populi erant, et tum relictas sibi a maioribus sedes aetate quasi iure possidebant?

II

Primam certaminum facem Ti. Gracchus accendit, genere, forma, eloquentia facile princeps. Sed hic, siue Mancinianae deditionis, quia sponsor foederis fuerat, contagium timens et inde popularis, siue aequo et bono ductus, quia depulsam agris suis plebem miseratus est, ne populus gentium uictor orbisque possessor laribus ac focis suis exsultaret, quacumque mente rem ausus ingentem, postquam rogationis dies aderat, ingentis stipatus agmine rostra conscendit, nec deerat obuia manu tota inde nobilitas; et tribuni in partibus. Sed ubi intercedentem legibus suis C. Octauium uidet Gracchus, contra fas collegii, ius potestatis iniecta manu depulit rostris, adeoque praesenti metu mortis exterruit, ut abdicare se magistratu cogeretur. Sic triumuir creatus diuidendis agris cum ad perpetranda coepta die comitiorum prorogari sibi uellet imperium, obuia nobilitas manu eorum? quos agris mouerat. Caedes a foro coepit, Inde cum in Capitolium profugisset plebemque ab defensionem salutis suae manu caput caput tangens hortaretur, praebuit speciem regnum sibi et diadema poscentis, atque ita duce Scipione Nasica, concitato in arma populo, quasi iure oppressus est.

III

Statim et mortis et legum fratris sui uindex non minore impetu incaluit C. Gracchus. Qui cum pari tumultu atque terrore plebem in auitos agros arcesseret, et recentem Attali hereditatem in alimenta populo polliceretur, iamque minius et inpotens altero tribunatu secunda plebe uolitatis, obrogare auso legibus suis Minucio tribuno, fretus comitum manu fatale familiae suae Capitolium inuasit. Inde proximorum caede depulsus cum se in Auentinum recepisset, inde quoque obuia senatus manu ab Opimio consule oppressus est. Insultatum quoque mortis reliquiis, et illud sacrosanctum caput tribuni plebis percussoribus auro repensatum.

IV

Nihilo minus Apuleius Saturnius Gracchanas adserere leges non destitit. Tantum animorum uiro Marius dabat, qui nobilitati semper inimicus, consulatu suo praeterea confisus ... *** Occiso palam comitiis A. Ninnio competitore tribunatus subrogare conatus est in eius locum C. Gracchum, hominem sine tribu, sine notores, sine nomine; sed subdito titulo in familiam ipse se adoptabat. Cum tot tantisque ludibriis exsultaret inpune, rogandis Gracchorum legibus ita uehementer incubuit, ut senatum quoque cogeret in uerba iurare, cum abnuentibus aqua et igni interdicturum minaretur. Vnus tamen exstitit, qui mallet exsilium. Igitur post Metelli fugam omni nobilitate perculsa, cum iam tertium annum dominaretur, eo uesaniae progressus est, ut consularia quoque comitia noua caede turbaret. Quippe ut satellitem furoris sui Claudium consulem faceret, C. Memmium competitorem interfici iussit, et in eo tumultu regem ex satellitibus suis se appellatum laetus accepit. Tum uero iam conspiratione senatus, ipso quoque iam Mario consule, quia tueri non poterat, aduerso, directae in foro acies; pulsus inde Capitolium inuasit. Sed cum abruptis fistulis obsideretur senatuique per legatos paenitentiae fidem faceret, ab arce degressus cum ducibus factionis receptus in curai est. Ibi eum facta inruptione populus fustibus saxisque coopertum in ipsa quoque morte lacerauit.

V

Postremo Liuius Drusus non tribunatus modo uiribus, sed ipsius etiam senatus auctoritate totiusque Italiae consensu easdem leges adserere conatus, dum aliud captat ex alio, tantum conflauit incendium, ut nec prima illius flamma posset sustineri et subita morte correptus hereditarium in posteros suos bellum propagaret. Iudiciaria lege Gracchi diuiserant populum Romanum et bicipitem ex una fecerant ciuitatem. Equites Romani tanta potestate subnixi, ut qui fata fortunasque principum haberent in manu, interceptis uectigalibus peculabantur suo iure rem publicam; senatus exsilio Metelli, damnatione Rutili debilitatus omne decus maiestatis amiserat. In hoc statu rerum pares opibus, animis, dignitate (unde et nata Liuio Druso aemulatio accesserat) equitem Seruilius Caepio, senatum Liuius Drusus adserere. Signa et aquilae et uexilla deerant: ceterum sic urbe in una quasi in binis castris dissidebatur. Prior Caepio in senatum impetu facto reos ambitus Scaurum et Philippum principes nobilitatis elegit. His ut motibus resisteret Drusus, plebem ad se Gracchanis legibus, isdemque socios ad plebem spe ciuitatis erexit. Exstat uox ipsius, nihil se ad largitionem ulli reliquisse, nisi si quis aut caenum diuidere uellet aut caelum. Aderat promulgandi dies, cum subito tanta uis hominum undique apparuit, ut hostium aduentu obsessa ciuitas uideretur. Ausus tamen obrogare legibus consulo Philippus, sed adprehensum faucibus uiator non ante dimisit quam sanguinis in os et oculos redundaret. Sic per uim latae iussaeque leges, sed pretium rogationi statim socii flagitare, cum interim imparem Drusum aegrumque rerum temere moratum matura, ut in tali discrimine, mors abstulit. Nec ideo minus socii promissa Drusi a populo Romano reposcere armis desierunt.

VI

Bellum, quod adversus socios gestum est, sociale bellum uocetur licet, ut extenuemus inuidiam; si uerum tamen uolumus, illud ciuile bellum fuit. Quippe cum populus Romanus Etruscos, Latinos Sabinosque sibi miscuerit et unum ex omnibus sanguinem ducat, corpus fecit ex membris et ex omnibus unus est; nec minore flagitio socii intra Italiam quam intra urbem ciues rebellabant. Itaque cum ius ciuitatis, quam uiribus auxerant, socii iustissime postularent, quam in spem eos cupidine dominationis Drusus erexerat, postquam ille domestico scelere oppressus est, eadem fax, quae illum cremauit, socios in arma et expugnationem urbis accendit. Qui hac clade tristius? quid calamitosius? cum omne Latium atque Picenum, Etruria omnis atque Campania, postremo Italia contra matrem suam ac parentem urbem consurgerent; cum omne robur fortissimorum fidelissimorumque sociorum sub suis quisque signis haberent municipalia illa prodigia, Poppaedius Marsos et Paelignos, Latinos Afranius, Vmbros Plotius, Egnatius Etruscos, Samnium Lucaniamque Telesinus; cum regum et gentium arbiter populos ipsum se regem non posset, ut uictrix Asiae et Europae a Corfinio Roma peteretur. Primum fuit belli in Albano monte consilium, ut festo die Latinarum Iulius Caesar et Marcius Philippus consules inter sacra et aras inmolarentur. Postquam id nefas proditione discussum est, Asculo furor omnis erupit, in ipsa quidem ludorum frequentia trucidatis qui tunc aderat ab urbe legatis. Hoc fuit inpii belli sacramentum. Inde iam passim ab omni parte Italiae duce et auctore belli discursante Poppaedio diuersa per populos et urbes signa cecinere. Nec Hannibalis nec Pyrrhi fuit tanta uastatio. Ecce Ocriculum, esse Grumentum, ecce Faesulae, ecce Carseoli, Aesernia, Nuceria, Picentia caedibus, ferro et igne uastantur. Fusae Rutili copiae, fusae Caepionis. Nam ipse Iulius Caesar exercitu amisso cum in urbem cruentus referretur, miserabili funere mediam etiam urbem peruiam fecit. Sed magna populi Romani fortuna, et semper in malis maior, totis denuo uiribus consurrexit; adgressique singulos populos Cato discutit Etruscos, Gabinius Marsos, Carbo Lucanos, Sulla Samnites; Strabo uero Pompeius omnia flammis ferroque populatus non prius finem caedium fecit, quam Asculi euersione manibus tot exercituum, consulum direptarumque urbium diis litaretur utcumque.

VII

Utcumque, etsi cum sociis - nefas - cum liberis tamen et ingenuis dimicatum est, quis aequo animo ferat in principe gentium populo bella seruorum? primum seruile bellum inter urbis Herdonio duce Sabino in ipsa urbe temptatum est, cum occupata tribuniciis seditionibus ciuitate Capitolium obsessum est et a consule receptum; sed hic tumultus magis fuit quam bellum. Mox imperio per diuersa terrarum occupato, qui crederet Siciliam multo cruentius seruili quam Punico bello esse uastatam? terram frugum ferax et quodam modo suburbana prouincia latifundis ciuium Romanorum tenebatur. Hic ad cultum agri frequentia ergastula catenatique cultores materiam bello praebuere. Syrium quidam nomine Eunus - magnitudo cladium facit ut meminerimus - fanatico furore simulato dum Syriae deae comas iactat, ad libertatem et arma seruom quasi numinum imperio concitauit; inde ut diuinitus fieri probaret, in ore abdita nuce quam sulpure et igne stipauerat, leniter inspirant flammam inter uerba fundebat. Hoc miraculum primo duo milia ex obuiis, mox iure belli refractis ergastulis sexaginta amplius milium fecit exercitum; regisque, ne quid malis deesset, decoratus insignibus castella, uictos, oppida miserabili direptione uastauit. Quin illud quoque ultimum dedecus belli, capta sunt castra praetorum - nec nominare ipsos pudet - castra Manli, Lentuli, Pisonis, Hypsaei. Itaque qui per fugitiuarios abstrahi debuisset, praetorios duces profugos proelio ipsi sequebantur. Tandem Perperna imperatore supplicium de eis sumptum est. Hic enim uictos et apud Hennam nouissime obsessos cum fame quasi pestilentia consumpsisset? reliquias latronum compedibus, catenis crucibusque puniuit; fuitque de seruis ouatione contentus, ne dignitatem triumphi seruili inscriptione uiolaret. Vixdum respirauerat insula, cum statim Seruilio praetore a Syro reditur ad Cilicem. Athenio pastor interfecto domino familiam ergastulo liberatam sub signi ordinat. Ipse ueste purpurea argenteoque baculo et regium in morem fronte redimita non minorem quam ille fanaticus prior conflauit exercitum, acriusque multo, quasi et illum uindicaret, uicos oppida, castella diripiens, in seruos infestius quam in dominos quasi in transfugas saeuiebat. Ab hoc quoque praetorii exercitus fusi, capta Seruili castra, capta Luculli. Sed Titus Aquilius Perpernae usus exemplo, interclusum hostem commeatibus ad extrema deleuit; comminutasque copias fame armis facile deleuit; dedidissent se, nisi suppliciorum metu uoluntariam mortem praetulissent. Ac ne de duce quidem supplicium exigi potuit, quamuis uiuus in manus uenerit; quippe dum circa adprehendendum eum multitudo contendit, inter rixantium manus praeda lacerata est.

VIII

Enimuero et seruilium armorum dedecus feras; nam etsi per fortunam in omnia obnoxii, tamen quasi secundum hominum genus sunt et in bona libertatis nostrae adoptantur: bellum Spartaco duce concitatum quo nomine appellem nescio, quippe cum serui militauerint, gladiatores imperauerint, illi infimae sortis homines, hi pessumae auxere ludibriis calamitatem. Spartacus, Crixus, Oenomaus effracto Lentuli ludo cum triginta aut amplius eiusdem fortunae uiris europe Capua; seruisque ad uexillum uocatis cum statim decem milia amplius coissent, homines non modo effugisse contenti, iam et uindicari uolebat. Prima sedes uelut ara Veneris mons Vesuuius placuit. Ibi cum obsiderentur a Clodio Glabro, per fauces caui montis uitineis delapsi uinculis ad imas eius descendere radices et exitu inuiso nihil tale opinantis ducis impetu castra rapuerunt; inde alia, castra Vareniana, castra deinceps Thorani; totamque peruagarunt Campaniam. Nec uillarum atque uicorum uastatione contenti Nolam atque Nuceriam. Thurios atque Metapontum terribili strage populantur. Adfluentibus in diem copiis cum iam esset iustus exercitus, e uiminibus pecudumque tegumentis inconditos sibi clipeos et ferro ergastulorum recocto gladios ac tela fecerunt. Ac ne quod decus iusto desset exercitui, domitis obuiis etiam gregibus paratur equitatus, captaque de praetoribus insignia et fasces ad ducem detulere. Nec abnuit ille de stipendiario Thrace miles, de milite desertos, inde latro, deinde in honorem uirium gladiator. Qui defunctorum quoque proelio ducum funera imperatoriis celebrauit exsequiis, captiuosque circa rogum iussit armis depugnare, quasi plane expiaturus omne praeteritum dedecus, si de gladiatore munerator tum fuisset. Inde iam consulares quoque adgressus in Appennino Lentuli exercitum cecidit, apud Mutinam Gai Crassi castra deleuit. Quibus elatus uictoriis de inuadenda urbe Romana - quod satis est turpitudini nostrae - deliberauit. Tandem enim totis imperii uiribus contra myrmillonem consurgunt pudoremque Romanum Licinius Crassus adseruit; a quo pulsi fugatique - pudet dicere - hostes in extrema Italiae refugerunt. Ibi circa Bruttium angulum clusi, cum fugam in Siciliam pararent neque nauigia suppeterent, ratesque ex trabibus et dolia conexa uirgulis in rapidissimo freto frustra experirentur, tamen eruptione facta dignam uiris obiere mortem et, quod sub gladiatore duce oportuit, sine missione pugnatum est. Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi imperator occisus est.

IX

Hoc deerat unum populi Romani malis, ut iam ipse intra se parricidale bellum domi stringeret, et in urbe media ac foro quasi harena ciues cum ciuibus suis gladiatorio more concurrerent. Aequiore animo utcumque ferrem, si plebei duces aut, si nobiles, mali saltem ducatum sceleri praebuissent. Tum uero - pro facinus - qui uiri! qui imperatores! decora et ornamenta saeculi sui, Marius et Sulla, pessimo facinori suam etiam dignitatem praebuerunt. Bellum ciuile Marianum siue Sullanum tribus, ut sic dixerim, sideribus agitatum est. Primum leui et modico tumultu maiore quam bello, intra ipsos dumtaxat armorum duces subsistente saeuitia; mox atrocius et cruentius, per ipsius uiscera senatus grassante uictoria; ultimo non ciuicam modo, sed hostilem quoque rabiem supergressum est, cum armorum furor totius Italiae uiribus niteretur, eo usque odiis saeuientibus, donec deessent qui occiderentur. Initium et causa belli inexplebilis honorum Marii fames, dum decretam Sullae prouinciam Sulpicia lege sollicitat. Sed inpatiens iniuriae statim Sulla legiones circumegit, dilatoque Mithridate Esquilina Collinaque porta geminum urbi agmen infudit. Inde cum consuli Sulpicius et Albinouanus obiecissent cateruas, suas, et saxa undique a moenibus ac tela iacerentur, ipse quoque iaculatus incendio uiam fecit arcemque Capitolii, quae Poenos quoque, Gallos etiam Senones euaserat, quasi captiuam uictor insedit. Tum ex consulto senatus aduersariis hostibus iudicatis in praesentem tribunum alioque diuersae factionis iure saeuitum est; Marium seruilis fuga exemit, immo fortuna alteri bello reseruauit. Cornelio Cinna Gnaeo Octauio consulibus male obrutum resurrexit incendium, et quidem ab ipsorum discordia, cum de reuocandis quos senatus hostes iudicauerat ad populum referretur; cincta quidem gladiis contione, sed uincentibus quibus pax et quies potior, profugus patria sua Cinna confugit ad partes. Redit ab Africa clade maior; si quidem carcer, catenae, fuga, exilium horrificauerant dignitatem. Itaque ad nomen tanti uiri late concurritur, seruitia - pro nefas - et ergastula armantur, et facile inuenit exercitum miser imperator. Itaque ui patriam reposcens, unde ui fuerat expulsus, poterat uideri iure agere, nisi causam suam saeuitia corrumperet. Sed cum dis hominibusque infestus rediret, statim primo impetu cliens et alumna urbis Ostia nefanda strage diripitur. Mox in urbe quadruplici agmine intratur. Diuerse copias Cinna, Marius Carbo, Sertorius. Hic postquam manus omnis Octaui depulsa Ianiculo est, statim ad principum caedem signo dato aliquando saeuius quam aut in Punica aut in Cimbrica urbe saeuitur. Octaui consilis caput pro rostris exponitur, Antoni consularis in Mari ipsius mensis. Caesares a Fimbria in penatibus domorum suarum trucidantur, Crassi partes et filius in mutuo alter alterius aspectus. Baebium atque Numitorium per medium forum unci traxere carnificum. Catulus se ignis haustu ludibrio hostium exemit. Merula flamen Dialis in Capitolio Iouis ipsius oculos uenarum cruore respersit. Ancharius ipso uidente Mario confossus est, quia fatalem illam scilicet manum non porrexerat salutanti. Haec tot senatus funera intra Kalendas et idus Ianuarii mensis septima illa Marii purpura dedit. Qui futurum fuit, si annum consulatus inplesset? Scipione Norbanoque consulibus tertius ille turbo ciuilis insaniae toto furore detonuit; quippe cum hinc octo legiones, inde quingentae cohortes starent in armis, inde ab Asia cum uictore exercitu Sulla properaret. Et sane cum tam ferox in Sullanos Marius fuisset, quanta saeuitia opus erat, ut Sulla de Mario uindicaretur? Primum apud Capuam sub amne Volturno signa concurrunt, et statim Norbani fusus exercitus, statim omnes Scipionis copiae ostentata spe pacis oppressae. Tum Marius iuuenis et Carbo consules quasi desperata uictoria, ne inulti perirent, in antecessum sanguine senatus sibi parentabant, obsessaque curia sic de senatu quasi de carcere qui iugularentur educti. Quantum funerum in foro, in circo, in patentibus templis! nam Mucius Scaeuola pontifex Vestalis amplexus aras tantum non eodem igne sepelitur. Lamponius atque Telesinus, Samnitium duces, atrocius Pyrrho et Hannibale Campaniam Etruriamque populantur, et sub specie partium se uindicant. Apud Sacriportum Collinamque portam debellatae omnes hostium copiae; ibi Marius, hic Telesinus oppressi. Nec idem tamen caedium qui bello finis fuit. Stricti enim et in pace gladii, animaduersumque in eos, qui se sponte dediderant. Minus est, quod apud Sacriportum, apud Collinam septuaginta amplius milia Sulla concidit: bellum erat. Quattuor milia deditorum inermium ciuium in Villa Publica interfici iussit: isti tot in pace non plures sunt? Quis autem illos potest conputare, quos in urbe passim quisquis uoluit occidit? Donec admonente Fufidio uiuere aliquos debere, ut essent quibus imperarent, proposita est ingens illa tabula, et ex ipso equestris ordinis flore ac senatu duo milia electi, qui mori iuberentur: noui generis edictum. Piget post haec referre ludibrio habita fata Carbonis, fata Sorani, Plaetorios atque Venuleios, Baebium sine ferro ritu ferarum inter manus lancinatum, Marium, ducis ipsius fratrem, apud Catuli sepulchrum oculis effossis, manibus cruribusque effractis seruatum aliquandiu, ut per singula membra moreretur. Possis singulorum hominum singulorum ferre poenas: municipia Italiae splendidissima sub hasta uenierunt, Spoletium, Interamnium, Praeneste, Florentia. Nam Sulmonem, uetus oppidum socium atque amicum - facinus indignum - non expugnat aut obsidet iure belli; sed quod modo morte damnati duci iubentur, sic damnatam ciuitatem iussit Sulla deleri.

X

Bellum Sertorianum quid amplius quam Sullanae proscriptionis hereditas fuit? Hostile potius an ciuile dixerim nescio, quippe quod Lusitani Celtiberique Romano gesserint duce. Exsul et profugus feralis illius tabulae, uir summae quidem sed calamitosae uirtutis malis suis maria terrasque permiscuit; et iam Africae, iam Balearibus insulis fortunam expertus usque in Oceanum Fortunatasque insulas penetrauit consiliis, tandem Hispaniam armauit. Viro cum uiris facile conuenit. Nec alias magis apparauit Hispani militis uigor quam Romano duce. Quamquam ille non contentus Hispania ad Mithridatem quoque Ponticosque respexit regemque classe iuuit. Et quid futurum fuit satis tanto hosti, cui uno imperatore resistere res Romana non potuit? additus Metello Gnaeus Pompeius. Hi copias adtriuere uiri, prope tota Hispania persecuti. Diu et ancipiti semper acie pugnatum est; nec tamen prius bello quam suorum scelere et insidiis exstinctus est. Prima per legatos habita certamina, cum hinc Domitius et Thorius, inde Herculeius proluderent; mox hoc apud Segouiam, illis apud Anam flumen oppressis, ipsi duces comminus inuicem experti apud Lauronem atque Sucronem aequauere clades. Tum illis ad populationes agrorum, his ad urbium excidia conuersis, misera inter Romanos duces Hispania discordiae poenas dabat; donec oppresso domestica fraude Sertorio, uicto deditoque Perperna, ipsae quoque in Romanam fidem uenere urbes Osca, Termes, Clunia, Valentia, Auxuma et infame nihil non experta Calagurris. Sic recepta in pacem Hispania. Victores duces externum id magis quam ciuile bellum uideri uoluerunt, ut triumpharent.

XI

Marco Lepido Quinto Catulo consulibus ciuile bellum paene citius oppressum est quam inciperet: sed quantulacumque fax illius motus ab ipso Sullae rogo exarsit. Cupidus namque rerum nouarum per insolentiam Lepidus acta tanti uiri rescindere parabat; nec inmerito, si tamen posset sine magna clade rei publicae. Nam cum iure belli Sulla dictator proscripsisset inimicos, qui supererant reuocante Lepido quid aliud quam ad bellum uocabantur? Cumque damnatorum ciuium bona addicente Sulla quamuis male capta iure tamen tenerentur, repetitio eorum procul dubio labefactabat compositae ciuitatis statum. Expediebat ergo quasi aegrae sauciaeque rei publicae requiescere quomodocumque, ne uolnera curatione ipsa rescinderentur. Ergo cum turbidis concionibus uelut classico ciuitatem terruisset, profectus in Etruriam arma inde et exercitum urbi admouebat. Sed iam Muluium pontem collemque Ianiculum Lutatius Catulus Gnaeusque Pompeius, Sullanae dominationis duces atque signiferi, alio exercitu insederant. A quibus primo statim impetu retro pulsus hostisque a senatu iudicatus incruenta fuga Etruriam, inde Sardiniam recessit, ibique morbo et paenitentia interiit. Victores quoque, quod non temere alias in ciuilibus bellis, pace contenti fuerunt.

XII

Catilinam luxuria primum, tum hinc conflata egestas rei familiaris, simul occasio, quod in extremis finibus mundi arma Romana peregrinabantur, in nefaria consilia opprimendae patriae suae compulere. Senatum confodere, consules trucidare, distringere incendiis urbem, diripere aerarium, totam denique rem publicam funditus tollere et quidquid nec Hannibal uideretur optasse, quibus - o nefas - sociis adgressus est! Ipse patricius; sed hoc minus est: Curii, Porcii, Sullae, Cethegi, Autronii, Varguntei atque Longini, quae familiae! quae senatus insignia! Lentulus quoque tum cum maxime praetor. Hoc omnis inmanissimi facinoris satellites habuit. Additus est pignus coniurationis sanguis humanus, quem circumlatum pateris bibere: summum nefas, nisi amplius esset, propter quod biberunt. Actum erat de pulcherrimo imperio, nisi illa coniuratio in Ciceronem et Antonium consules incidisset, quorum alter industria rem patefecit, alter manu oppressit. Tanti sceleris indicium per Fuluiam emersit, uilissimum scortum, sed patriciis innocentium. Tum consul habito senatu in praesentem rem perorauit; sed non amplius profectum, quam ut hostis euaderet seque palam ac professo incendium suum restincturum ruina minaretur. Et ille quidem ad praeparatum a Manlio in Etruria exercitum proficiscitur signa inlaturus urbi. Lentulus destinatum familiae suae Sibyllinis uersibus regnum sibi uaticinans, ad praestitutum a Catilina diem urbe tota uiros, faces, tela disponit. Nec ciuili conspiratione contentus legatos Allobrogum, qui tum forte aderant, in arma sollicitat. Et isset ultra Alpes furor, nisi altera proditione Volturci praetoris litterae tenerentur. Statim Ciceronis imperio iniecta est barbaris manus; palam praetor in senatu conuincitur. De supplicio agentibus, Caesar parcendum dignitati, Cato animaduertendum pro scelere censebat. Quam sententiam secutis omnibus in carcere parricidae strangulantur. Quamuis parte coniurationis oppressa, tamen ab incepto Catilina non destitit; infestis ab Etruria signis patriam petens obuio Antonii exercitu opprimitur. Quam atrociter dimicatum sit, exitus docuit. Nemo hostium bello superfuit; quem quis in pugnando ceperat locum, eum amissa anima corpore tegebat. Catilina longe a suis inter hostium cadauera repertus est, pulcherrima morte, si pro patria sic concidisset.

XIII

Iam paene toto orbe pacato maius erat imperium Romanum, quam ut ullis externis uiribus opprimi posset. Itaque inuidens Fortuna principi gentium populo ipsum illum in exitium sui armauit. Ac Mariana quidem Cinnanaque rabies iam intra urbem se praecluserat, quasi experiretur. Sullana tempestas latius, intra Italiam tamen detonuerat. Caesaris furor atque Pompei urbem, Italiam, gentes, nationes, totum denique qua patebat imperium quodam quasi diluuio et inflammatione corripuit, adeo ut non recte tantum ciuile dicatur, ac ne sociale quidem, sed nec externum, sed potius commune quoddam ex omnibus et plus quam bellum. Quippe si duces eius inspicias, totus senatus in partibus; si exercitus, hinc undecim legiones, inde decem et octo, flos omnis et robur Italici sanguinis; si auxilia sociorum, hinc Gallici Germanique dilectus, inde Deiotarus, Ariobarzanes, Tarcondimotus, Cotys et Rhascypolis, omne Thraciae, Cappadociae, Macedoniae Ciliciae, Graeciae totiusque robur orientis; si moram belli, quattuor anni, sed pro clade rerum breue tempus; si locum et spatium ubi commissum est, intra Italiam; inde se in Galliam Hispaniamque deflexit reuersumque ab occasu totis uiribus in Epiro Thessaliaque consedit; hinc in Aegypton subito transiluit, inde respexit Asiam, Africae incubuit, postremo in Hispaniam remigrauit et ibi aliquando defecit. Sed non et odia partium finita cum bello. Non enim prius quieuerunt, quam in ipsa urbe medio senatu eorum qui uicti erant, odia uictoris sese caede satiarent. Causa tantae calamitatis eadem quae omnium, nimia. Si quidem Quinto Metello Lucio Afranio consulibus cum Romana maiestas toto urbe polleret recentesque uictorias. Ponticos et Armenios triumphos, in Pompeianis theatris Roma cantaret, nimia Pompei potentia apud otiosos, ut solet, ciues mouit inuidiam. Metellus ob inminutum Cretae triumphum, Cato aduersus potentes semper oblicus detractare Pompeium actisque eius obstrepere. Hinc dolor transuorsum egit et ad praesidia dignitati paranda impulit. Forte tunc Crassus genere, diuitiis, dignitate florebat, ut uellet tamen auctioris opes; C. Caesar eloquentia et spiritu, ecce iam et consulatu adleuabatur; Pompeius tamen inter utrumque eminebat. Sic igitur Caesare dignitatem comparare, Crasso augere, Pompeio retinere cupientibus, omnibusque pariter potentiae cupidis de inuadenda re publica facile conuenit. Ergo cum mutuis uiribus in suum quisque decus niterentur, Gallicam Caesar inuadit, Crassus Asiam, Pompeius Hispaniam; tres maximi exercitus, et in his orbis imperium societate trium principum occupatur. Decem annos traxit ista dominatio ex fide, quia mutuo metu tenebantur. Crassi morte apud Parthos et morte Iuliae Caesaris filiae, quae nupta Pompeio generi socerisque concordiam matrimonii foedere tenebat, statim aemulatio erupit. Iam Pompeio suspectae Caesaris opes et Caesari Pompeiana dignitas grauis. Nec ille ferebat parem, nec hic superiorem. Pro nefas, Sic de principatu laborabant, tamquam duos tanti imperii Fortuna non caperet. Ergo Lentulo Marcelloque consulibus rupta primum coniurationis fides. De successione Caesaris senatus idemque Pompeius agitabat, nec ille abnuebat, si ratio sui proximis comitiis haberetur. Consulatus absenti, quem decem tribuni fauente Pompeio nuper decreuerant, tum dissimulante eodem negabatur: ueniret et peteret more maiorum. Ille contra flagitare decreta, ac, nisi fides permaneret, non remittere exercitum. Ergo ut in hostem decernitur. Hic Caesar agitatus statuit praemia armorum armis defendere. Prima ciuilis belli harena Italia fuit, cuius arces leuibus praesidis Pompeius insederat; sed omnia subito Caesaris impetu oppressa sunt. Prima Arimino signa cecinerunt. Tum pulsus Etruria Libo, Vmbria, Thermus. Domitius Corfinio. Et peractum erat bellum sine sanguine, si Pompeium Brundisi opprimere potuisset. Et ceperat; sed ille per obsessi claustra portus nocturna fuga euasit. Turpe dictu! modo princeps patrum, pacis bellique moderator, per triumphatum a se mare lacera et paene inermi naues fugiebat. Nec Pompei ad Italia quam senatus ab urge fuga turpior: quam paene uacuam metu Caesar ingressus consulem ipse se fecit. Aerarium quoque sanctum, quia tardius aperiebant tribuni iussit effringi, censumque et patrimonium populi Romani ante rapuit quam imperium. Pulso fugatoque Pompeio maluit prius ordinare prouincias quam ipsum sequi. Siciliam et Sardiniam, annonae pignora, per legatos habet. Nihil hostile erat in Gallia; pacem ipse fecerat. Sed ad Hispanienses Pompei exercitus transeunti per eam duci portas claudere ausa Massilia est. Misera dum cupit pacem, belli metum in bellum incidit; sed quia tuta muris erat, uinci eam sibi iussit absenti. Graecula ciuitas non pro mollitia nominis et uallum rumpere et incendere machinam ausa, etiam congredi nauibus; sed Brutus, cui mandatum erat bellum, uictos terra marique perdomuit. Mox dedentibus esse omnia ablata praeter quam potiorem omnibus habebant libertatem. Anceps uariumque sed incruentum in Hispaniam bellum cum legatis Gnaei pompei, Petreio et Afranio, quos Ilerdae castra habentes apud Sicorim amnem opsidere et ab oppido intercludere adgreditur. Interim abundatio uerni fluminis commeatibus prohibet: sic fame castra temptata sunt, obsessorque ipse quasi obsidebatur. Sed ubi pax fluminis rediit et populationibus et pugnae campos aperuit, iterum ferox instat et cedentes ad Celtiberiam consecutus aggere et uallo et per haec siti ad deditionem compulit. Sic citerior Hispania recepta est, nec ulterior moram fecit. Quid enim una post quinque legiones? Itaque ultro cedente Varrone Gades, fretum, Oceanus, omnia felicitatem Caesaris sequebantur. Aliquid tamen aduersus absentem ducem ausa Fortuna est circa Illyricum et Africam, quasi de industria prospera eius aduersis radiarentur; quippe cum fauces Hadriani maris iussi occupare Dolabella et Antonius illa Illyrico, hic Curictico litore castra posuissent, iam maria late tenente Pompeio, repente legatus eius Octauius Libo ingentibus copiis classicorum utrumque circumuenit. Deditionem fames extorsit Antonio. Missae quoque a Basilo in auxilium eius rates, quales inopia nauium fecerat, noua Pompeianorum arte Cilicium actis sub mari funibus captae quasi per indaginem. Duas tamen aestus explicuit. Vna, quae Opiterginos ferebat, in uadis haesit memorandumque posteris exemplum dedit. Quippe uix mille iuuenum manus circumfusi exercitus per totum diem tela sustinuit, et cum exitum uirtus non haberet, tandem, ne in deditionem ueniret, hortante tribuno Vulteio mutuis ictibus inter se concucurrit. In Africa quoque per et uirtus et calamitas Curionis fuit, qui ad recipiendam prouinciam missus, pulso fugatoque Varo iam superbus, subitum Iubae regis aduentum equitatumque Maurorum sustinere non potuit. Patebat uicto fuga; sed pudor suasit, ut amissum sua temeritate exercitum morte sequeretur. Sed iam debitum par Fortuna flagitante sedem bello Pompeius Epiron elegerat; nec Caesar morabatur. Quippe ordinatis a tergo omnibus, quamuis hiemps media prohiberet tempestate, ad bellum nauigauit; positisque ad Oricum castris, cum pars exercitus ob inopiam nauium cum Antonio relicta Brundisii moram faceret, adeo impatiens erat, ut ad arcessendos eos ardente uentis mari, nocte concubia, speculatorio nauigio solus ire temptauerit. Exstat ad trepidum tanto discrimine gubernatorem uox ipsius: "Quid times? Caesarem uehis". Contractis in unum undique omnibus copiis positisque comminus castris diuersa erant ducum consilia. Caesar pro natura ferox conficiendae rei cupidus ostentare aciem prouocarem, lacessere; nunc obsidione castrorum, quae sedecim milium uallo obduxerat - sed quid his obessent obsidio, qui patente mari omnibus copiis abundarent? - nunc expugnatione Dyrrachi inrita, quippe quam uel situs inexpugnabilem faceret; ad hoc adsiduis in eruptione hostium proeliis, quo tempore egregia uirtus Scaeuae centurionis emicuit, cuius in scuto centum atque uiginti tela sederunt: iam uero urbium direptione sociarum, cum Oricum et Gomphos et alia castella Thessaliae uastaret. Pompeius aduersus haec nectere moras, tergiuersari, sic hostem interclusum undique inopia commeatuum terere, usque dum ardentissimi ducis consenesceret impetus. Nec diutius profuit ducis salutare consilium. Miles otium, socii moram, principes ambitum ducis increpabant. Sic praecipitantibus fatis proelio sumpta Thessalia est, et Philippicis campis urbis, imperii, generis humani facta commissa sunt. Numquam ullo loco tantum uirium populi Romani, tantum dignitatis Fortuna respexit; trecenta amplius milia hinc illic praeter auxilia, reges et senatum. Numquam inminentis ruinae manifestiora prodigia: fuga uictimarum, examina in signis interdiu tenebrae. Dux ipse in nocturna imagine theatri sui audiens plausum in modum planctus circumsonantem et mare cum pullo pallio - nefas - apud principia conspectus est. Numquam acrior neque alacrior exercitus Caesaris fuit; inde classica prius, inde tela. Adnotatum quoque committentis aciem Crastini pilum, qui mox adacto in os gladio - sic inter cadauera repertus - libidinem ac rabiem qua pugnauerat ipsa nouitate uolneris praeferebat. Sed nec minus admirabilior illius exitus belli. Quippe cum Pompeius adeo equitum copia abundaret, ut facile circumuenturus sibi Caesarem uideretur, circumuentus ipse est. Nam cum diu aequo Marte contenderent, iussuque Pompei fusus a cornu erupisset equitatus, repente hinc signo dato Germanorum cohortes tantum in effusos equites fecere impetum, ut illi esse pedites, hi uenire in equis uiderentur. Hanc stragem fugientis equitatus leuis armaturae ruina comitata est; tunc terrore latius dato, turbantibus inuicem copiis, reliqua strages quasi una manu facta est; nec ulla res magis exitio fuit quam ipsa exercitus magnitudo. Multus eo proelio Caesar mediusque inter imperatorem et militem. Voces quoque obequitantis acceptae, altera cruenta, sed docta et ad uictoriam efficax "miles, faciem feri!", altera ad iactatione conposita "parce ciuibus!", cum ipse sequeretur felicem utcumque in malis Pompeium, si eadem ipsum quae exercitum eius fortuna traxisset. Superstes dignitatis suae uixit, ut cum maiore dedecore per Thessalica Tempe equo fugeret, ut una nauicula Lesbon applicaret, ut Syedris, in deserto Ciliciae scopulo, fugam in Parthos, Africam uel Aegypton agitaret, ut denique in Pelusio litore imperio uilissimi regis, consiliis, spadonum et, ne quid malis desit, Septimi desertoris sui gladio trucidatus sub oculis uxoris suae liberorumque moreretur. Quis non peractum esse cum Pompeio crederet bellum? Atquin acrius multo atque uehementius Thessalici incendii cineres recaluerunt. Et in Aegypto quidem aduersus Caesarem sine partibus bellum. Quippe cum Ptolemaeus, rex Alexandriae, summum ciuilis belli scelus peregisset et foedus amicitiae cum Caesare medio Pompei capite sanxisset, ultionem clarissimi uiri manibus quaerente Fortuna causa non defuit. Cleopatra regis soror, adfusa Caesaris gentibus partem regni reposcebat. Aderat puellae forma, et quae duplicaretur ex illo quod talis passa uidebatur iniuriam, odium ipsius regis, qui Pompei caedem partium fato, non Caesari dederat, haud dubie idem in ipsum ausurus, si fuisset occasio. Quam ubi Caesar restitui iussit in regnum, statim ab isdem percussoribus Pompei obsessus in regia quamuis exigua manu ingentis exercitus molem mira uirtute sustinuit. Ac primum proximorum aedificiorum atque naualium incendio infestorum hostium tela summouit, mox in paeninsulam Pharon subitus euasit; inde depulsus in maria mira felicitate ad proximam classem enatauit, relicto quidem in fluctibus paludamento seu fato sue consilio, ut illud ingruentibus hostium teli saxisque peteretur. Tunc receptus a classicis, suis undique simul hostes adortus de inbelli ac perfida gente iusta generi manibus dedit. Quippe et Theodotus magister auctorque totius belli, et ne uirilia quidem portenta, Pothinus atque Ganymedes diuersa per mare et terras fuga morte consumpti. Regis ipsius corpus obrutum limo repertum est in aureae loricae honore. In Asia quoque nouus rerum motus a Ponto, plane quasi de industria captante Fortuna hunc Mithridatico regno exitum, ut a Pompeio pater, a Caesar filius uinceretur. Rex Pharnaces magis discordiae nostrae fiducia quam suae uirtutis infesto in Cappadociam agmine ruebat. Sed hunc Caesar adgressus uno et, ut sic dixerim, non toto proelio obtriuit, more fulminis, quod uno eodemque momento uenit, percussit, abscessit. Nec uana de se praedicato est Caesaris, ante hoste uictum esse quam uisum. Sic cum exteris; at in Africa cum ciuibus multo atrocius quam in Pharsalia. Hunc reliquias partium naufragatum quidam fugae, aestus expulerat; nec reliquias diceres, sed integrum bellum. Sparsae magis quam oppressae uires erant; auxerant sacramentum ipsa clades imperatoris, nec degenerabat ducum successio. Quippe satis ample sonabant in Pompeiani nominis locum Cato et Scipio. Accessit copiis Mauretaniae rex Iuba, uidelicet ut latius uinceret Caesar. Nihil ergo inter Pharsaliam et Thapson, nisi quod amplior eoque acrior Caesareanorum impetus fuit, indignantium post Pompeium creuisse bellum; denique, quod alias numquam, ante imperium ducis sua sponte signa cecinerunt. Et primum strages a Iuba coepit, cuius elephanti bellorum rudes et nuper a silua consternati subito clangore lituorum in suos sese circumegere. Stati exercitus in fugam, nec duces fortius quam ut effugerent. Non inconspicua tamen mors omnium. Iam Scipio naue fugiebat; sed adsecutis hostibus gladium per uiscera exegit et, ubi esset quodam requirente respondit hoc ipsum: "Bene se habet imperator". Iuba cum se recepisset in regiam, magnifice epulatus est postero die cum Petreio fugae comite superque mensas et pocula interficiendum se ei praebuit. Ille et regi suffecit et sibi, cum interi semesi in medio cibi et parentalia fercula regio simul Romanoque sanguine madebant. Cato non interfuit bello. Positis apud Bagradam castris Vticam uelut altera Africae claustra seruabat. Sed accepta partium clade nihil cunctatus, ut sapiente dignum erat, mortem sibi etiam laetus acciuit. Nam postquam filium comitesque ab amplexu dimisit, in noctem lecto ad lucernam Platonis libro, qui inmortalitatem animae docet, paulum quieti dedit; tunc circa primam uigiliam stricto gladio reuelatur manu pectus semel iterumque percussit. Ausi post hoc uirum medici uiolare fomentis. Ille passus, dum abscederent, rescidit plagas secutaque ui sanguinis manus in ipso uolnere reliquit. Quasi numquam esset dimicatum, sic arma rursus et partes quantoque Africa supra Thessaliam fuit, tanto Africam superabat Hispania. Plurimum quantum fauoris partibus dabat fraternitas ducum et pro uno duos stare Pompeios. Itaque nusquam atrocius nec tam ancipiti Martem concursum est. Primum in ipso ostio Oceani Varus Didiusque legati conflixere. Sed acrius fuit cum ipso mari quam inter se nauibus bellum, siquidem, quasi furorem ciuicum castigaret. Oceanus utramque classem naufragio cecidit. Quinam ille horror, tempore fluctus procellae, uiri, naues, armamenta confligeret! Adde situs ipsius formidinem, urgentia in unum hinc Hispaniae, inde Mauretaniae litora, mare et intestinum et externum imminentesque Herculis speculas, cum omnia undique simul proelio et tempestate saeuirent. Mox circa obsidione urbium utrimque discursum est, quae miserae inter hoc atque illos duces societatis Romanae poenas dabant. Omnium postrema certaminum Munda. Hic non pro cetera felicitate, sed anceps et diu triste proelium, ut plane uideretur nescio quid deliberare Fortuna. Sane et ipse ante aciem maestior non ex more Caesar, siue respectu fragilitatis humanae, siue nimiam prosperorum suspectam habens continuationem, uel eadem timens, postquam idem esse coeperat quod Pompeius; et in ipso proelio, quod nemo umquam meminerat, cum diu pari Marte acies nihil amplius quam occideret, in medio ardore pugnantium subito ingens inter utrosque silentium, quasi conuenisset et hic omnium sensum esset; "Quo usque?" nouissime illud inusitatum Caesaris oculis - nefas - post quattuordecim annos probata ueteranorum manus gradum recto dedit, quos, etsi nondum fugerant, apparebat tamen pudore magis quam uirtute resistere. Itaque ille ablegato equo similis furenti primam in aciem procurrit. Ibi prensare fugientis, confirmare signiferos, orare, hortari, increpare, per totum denique agmen oculis, manibus, clamore uolitare. Dicitur in illa perturbatione et de extremis agitasse secum et ita manifesto uoltu fuisse, quasi occupare mortem manu uellet; nisi quod cohortes hostium quinque per transuersam aciem actae, quas Labienus periclitantibus castris praesidio miserat, speciem fugae praebuissent. Hoc aut et ipse credidit aut dux callidus arripuit in occasionem, et quasi in fugientes inuectus simul et suorum erexit animos et hostis perculit. Nam et hi, dum se putant uincere, fortius sequi, et Pompeiani, dum fugere credunt suos, fugere coeperunt. Quanta fuerit hostium caedes, ira rabiesque uictoribus, sic aestimari potest, quod a proelio profugi cum se Mundam recepisset, et Caesar obsideri statim uictos imperasset, congestis cadaueribus agger effectus est, quae pilis tragulisque confixa inter se tenebantur - foedum etiam in barbaros. Sed uidelicet uictoriam desperantibus Pompeis liberis, Gnaeum proelio profugum, cruore saucium, deserta et auia petentem Caesonius apud Lauronem oppidum consecutus, pugnantem - adeo nondum desperabat! - interficit; Sextum fortuna in Celtiberia interim abscondit aliisque post Caesarem bellis reseruauit. Caesarem in patriam uictor inuehitur, primum de Gallia triumphum trahens: hic erat Rhenus et Rhodanus et ex auro captiuus Oceanus. Altera laurus Aegyptia: tunc in ferculis Nilus, Arsinoe et ad simulacrum ignium ardens Pharos. Tertius de Pharnace currus et Ponto. Quartus Iubam et Mauros et bis subactam ostendebat Hispaniam. Pharsalia et Thapsos et Munda nusquam: et quanto maiora erant, de quibus non triumphabat! Hic aliquando finis armis fuit; reliqua pax incruenta pensatumque clementia bellum. Nemo caesus imperio praeter Afranium (satis ignouerat semel) et Faustum Sullam (docuerat generos timere Pompeius) filiamque Pompei cum paruulis ex Sulla (hic posteris cauebatur). Itaque non ingratis ciuibus omnes unum in principem congesti honores: circa templa imagines, in theatro distincta radiis corona, suggestus in curia, fastigium in domo, mensis in caelo, ad hoc pater ipse patriae perpetuusque dictator, nouissime, dubium an ipso uolente, oblata pro rostris ab Antonio consule regni insignia. Quae omnia uelut infulae in destinatam morti uictimam congerebantur. Quippe clementiam principis uicit inuidia, grauisque erat liberis ipsa beneficiorum potentia. Nec diutius lata dominatio est, set Brutus et Cassius aliique patres consensere in caedam principis. Quanta uis fati! Manauerat late coniuratio, libellus etiam Caesari datus eodem die, nec perlitare centum uictimis potuerat. Venit in curiam tamen expeditionem Parthicam meditans. Ibi in curuli sedentem cum senatus inuasit, tribusque et uiginti uolneribus ad terram datus est. Sic ille, terrarum orbem ciuili sanguine inpleuerat, tandem ipse sanguine suo curiam impleuit.

XIV

Populum Romanus Caesare et Pompeio trucidatis redisse in statum pristinum liberatis uidebatur. Et redierat, nisi aut Pompeius liberos aut Caesar heredem reliquisset, uel, quod utroque perniciosius fuit, si non collega quondam, mox aemulus Caesarianae potentiae, fax et turbo sequentis saeculi superfuisset Antonius. Quippe dum Sextus paterna repetit, trepidatum toto mari; dum Octauius mortem patris ulciscitur, iterum fuit mouenda Thessalia; dum Antonius uarius ingenio aut successorem Caesaris indignatur Octauium aut amore Cleopatrae desciscit in regem ***. Nam aliter saluus esse non potuit, nisi confugisset ad seruitutem. Gratulandum tamen ut in tanta perturbatione est, quod potissimum ad Octauium Caesarem Augustum summa rerum redit, qui sapientia sua atque sollertia perculsum undique ac perturbatum ordinauit imperii corpus, quod haud dubie numquam coire et consentire potuisset, nisi unius praesidis nutu quasi anima et mente regeretur. Marco Antonio Publio Dolabella consulibus, imperium Romanum iam ad Caesarem transferente Fortuna, uarius et multiplex motus ciuitatis fuit. Quodque in annua caeli conuersione fieri solet, ut mota sidera tonent ac suos flexus tempestate significent, sic tum Romanae dominationis, id est humani generis, conuersione penitus intremuit omnique genere discriminum, ciuilibus, externis, seruilibus, terrestribus ac naualibus bellis omne imperii corpus agitatum est.

XV

Prima ciuilium motuum causa testamentum Caesaris fuit, cuius secundus heres Antonius, praelatum sibi Octauium furens, inexpiabile contra adoptionem acerrimi iuuenis susceperat bellum. Quippe cum intra octauum decium annum tenerum et obnoxium et opportunum iniuriae iuuenem uideret, ipse plenae ex commilitio Caesaris dignitatis, lacerare furtis hereditatem, ipsum insectari probris, cunctis artibus cooptationem Iuliae gentis inhibere, denique ab opprimendum iuuenem palam arma moliri. Et iam parato exercitu in Cisalpina Gallia resistentem motibus suis Decimum Brutum obsidebat. Octauius Caesar, et aetates et iniuria fauorabilis, et nominis maiestate quod sibi induerat, reuocatis ad arma ueteranis, priuatus - quis crederet? - consulem adgreditur, obsidione Mutinae liberat Brutum, Antonium exuit castris. Tunc quidem etiam manu pulcher apparuit. Nam cruentus et saucius aquilam a moriente signifero traditam suis umeris in castra referebat.

XVI

Alterum bellum concitauit agrorum diuisio, quod Caesar ueteranis patris pretium militiae persoluebat. Semper alias Antonii pessumum ingenium Fuluia tum gladio cincta uirilis audaciae uxor agitabat. Ergo depulsos agris colonos incitando iterum in arma ierat. Hic uero iam non priuatis, sed totius senatus suffragiis iudicatum hostem Caesar adgressus intra Perusiae morus redegit compulitque ad extrema deditionis turpi et nihil non experta fame. Cum solus etiam grauis paci, grauis rei publicae esset Antonius, quasi ignis incendio Lepidus accessit. Quid contra duos consules, duos exercitus? Necesse fuit uenire in cruentissimi foederis societatem. Diuersa omnium uota, ut ingenia. Lepidum diuitiarum cupido, quarum spes ex perturbatione rei publicae, Antonium ultiones de his qui se hostem iudicasset, Caesarem inultus pater et manibus eius graues Cassius et Brutus agitabant. In hoc uelut foedus pax inter tres duces conponitur. Apud confluentes inter Perusiam et Bononiam iungunt manus, et exercitus consalutabat. Nullo bono more triumuiratus inuaditur, oppressaque armis re publica redit Sullana proscriptio, cuius atrocitas nihil in se minus habet quam numerum centum et quadraginta senatorum. Exitus foedi, truces, miserabiles toto terrarum orbe fugientium. Quis pro indignitate rei ingemescat, cum Antonius Lucium Caesarem auunculum suum, Lepidus Lucium Paulum fratrem suum proscripserint? Nam Romae capita caesorum proponere in rostris iam usitatum erat; uerum sic quoque ciuitas lacrimas tenere non potuit, cum recisum Ciceronis caput illis suis rostris uideretur, nec aliter ad uidendum eum, quam solebat ad audiendum, concurreretur. Haec scelera in Antonii Lepidique tabulis: Caesar percussoribus patris contentus fuit, ideo † ne in inulta fuisset, etiam iusta eius caedes haberetur.

XVII

Brutus et Cassius sic C. Caesarem quasi Tarquinium regem depulisse regno uidebantur, sed libertatem, quam maxime restitutam uoluerunt, illo ipso parricidio perdiderunt. Igitur caede perfecta cum ueteranos Caesaris, nec inmerito, timerent, statim a curia in Capitolium confugerat. Nec illis ad ultionem deerat animus, sed ducem nondum habebant. Igitur cum appareret, quae strages rei publicae immineret, displicuit ultio, cum caedes probaretur. Igitur Ciceronis consiliis abolitione decreta, ne tamen publici doloris oculis ferirent, in prouincias ab illo ipso quem occiderant Caesare datas, Syriam et Macedoniam concesserant. Sic uindicta Caesaris dilata potius quam oppressa est. Igitur iam ordinata magis ut poterat quam ut debebat inter triumuiros re publica, relicto ad urbis praesidium Lepido, Caesar cum Antonio in Cassium Brutumque succingitur. Illi comparatis ingentibus copiis eadem illam, quae fatalis Gnaeo Pompeio fuit, harenam insederant. Sed nec tum inminentia destinatae cladis signa latuerunt. Nam et signis insedit examen et aduersae cadauerum pabulo uolucres castra quasi iam sua circumuolabant, et in aciem prodeuntibus obuius Aethiops nimis aperte ferale signum fuit. Ipsique Bruto per noctem, cum inlato lumine ex more aliqua secum agitaret, atra quaedam imago se optulit, et, quae esset interrogata, "Tuus", inquit, "malus genius", ac sub oculis mirantis euanuit. Pari in meliora praesagio in Caesaris castris omnia, aues uictimaeque, promiserant. Sed nihil illo praesentius, quod Caesaris medicus somnio admonitus est, ut Caesar castris excederet, quibus capi inminebat; ut factum est. Acie namque commissa cum pari ardore aliquandiu dimicatum foret, et quamuis duces inde praesentes adessent, hinc alterum corporis aegritudo, illum metus et ignauia subduxissent, stabat tamen pro partibus inuicta fortuna et ultoris et qui uindicabatur, ut exitus proelii docuit. Primum adeo anceps fuit, ut - par ultrimque discrimen - captas sint hinc Caesaris castra, inde Cassi. Sed quanto efficacior est fortuna quam uirtus! Et quam uerum est, quod moriens efflauit, non in re, sed in uerbo tantum esse uirtutem! Victoriam illi proelio error dedit. Cassius inclinato cornu suorum, cum captis Caesaris castris rapido impetu recipientes se equites uideret, fugere arbitratus euadit in tumulum. Inde puluere et strepitu, etiam nocte uicina eximentibus gestae rei sensum, cum speculator quoque in id missus tardius nuntiaret, transactum de partibus ratus uni ex proximis auferendum praebuit caput. Brutus cum in Cassio etiam suum animum perdidisset, ne quid ex constituti fide resignaret - ita enim non superesse bello conuenerat - ipse quoque uni comitum suorum confodiendum praebuit latus. Qui sapientissimos ac fortissimos uiros non miretur ad ultimum non sui manibus usos? Nisi hoc quoque ex persuasione sectae fuit, ne uiolarent manus, sed in amolitione fortissimarum piissimarumque animarum iudicio suo, scelere alieno uterentur.

XVIII

Sublatis percussoribus Caesaris supererat Pompei domus. Alter iuuenum in Hispaniam occiderat, alter fuga euaserat contractisque infelicis belli reliquiis, cum insuper ergastula armasset, Siciliam Sardiniamque habebat; iam et classe medium mare insederat. O quam diuersus a patre! Ille Cilicas extinxerat, hic se piratica tuebatur. Puteolos, Formias, Volturnum, totam denique Campaniam, Pontias et Aenariam, ipsa Tiberini fluminis ora populatus est. Subinde congressus Caesaris naues et incendit et demersit; nec ipse tantum, sed Mensas et Menecrates, foeda seruitia, quos classi praefecerat, praedabundi per litora cuncta uolitabant. Ob haec tot prospera centum bubus auratis Peloro litauit spirantemque equum cum auro in fretum misit, dona Neptuno hoc putabant, ut se maris rector in suo mari regnare pateretur. Eo denique discriminum uentum est, ut foedus et pax cum hoste - si modo hostis Pompei filius - tamen feriretur. Quantum id, sed breue gaudium fuit, cum in Baiani litoris mole de reditu eius et bonorum restitutione conuenit, cumque inuitante ipso in nauem discubitum est, et ille sortem suam increpitans "hae sunt" inquit "carinae meae"; haud incomiter, quod, cum in celeberrima parte urbis, Carinis pater eius habitasset, ipsius domus et penates in naui penderent. Sed inportunitates Antonii, et Pompeianorum bonorum, quorum sector ille fuerat, praeda deuorata, possessio manere non poterat: detrectare coepit foederis pactum. Itaque et ille ad arma rursus, et in totis imperii uiribus classis in iuuenem comparata est, cuius molitio ipsa magnifica. Quippe interciso Herculanae uiae limite refossisque litoribus, Lucrinus lacus mutatus in portum eique interrupto medio additus est Auernus, ut in illa aquarum quiete classis exercita petitus in Siculo freto iuuenis oppressus est, magnique famam ducis ad inferos secum tulisset, si nihil temptasset ulterius; nisi quod magnae indolis signum est sperare semper. Perditis enim rebus profugit Asiamque uelis petit, uenturus ibi in manus hostium et catenas et, quod miserrimum est fortibus uiris ad hostium arbitrium sub percussore moriturus. Non alia post Xerxen miserabilior fuga. Quippe modo trecentarum quinquaginta nauium dominus cum sex septemue fugiebat extincto praetoriae nauis lumine, anulis in mare abiectis, pauens atque respectans, et tamen non timens nisi ne reperiretur.

XIX

Quamuis in Cassio et Bruto parte sustulisset, in Pompeio totum partium nomen aboleuisset, nondum tamen ad pacis stabilitatem profecerat Caesar, cum scopulus et nodus et mora publicae securitatis superesset Antonius. Nec ille defuit uitiis quin periret, immo omnia expertus ambitu et luxuria primum hostem, deinde ciues, tandem etiam terrore saeculum liberauit. Parthi clade Crassiana altius animos erexerat ciuilesque populi Romani discordias laeti acceperant. Itaque ut prima adfulsit occasio, non dubitauerunt et erumpere, ultro quidem inuitante Labieno, qui missus a Cassio Brutoque - qui furor scelerum! - sollicitauerat hostes in auxilium. Et illi Pacoro, duce, regio iuuene, dispulerant Antoniana praesidia; Saxa legatus ne ueniret in potestatem a gladio impetrauit. Denique, ablata Syria, emanabat latius malus hostibus sub auxilii specie sib uincentibus, nisi Ventidius, et hic legatos Antonii, incredibili felicitate et Labieni copias ipsumque Pacorum et omnem Parthicum equitatum toto inter Oronten et Euphraten sinu late cecidisset. Viginti amplius milium fuit. Nec sine consilio ducis, qui simulato metu adeo passus est hostem castris succedere, donec absumpto iactus spatio adimeret usum sagittarum. Rex fortissime dimicans cecidit. Mox circumlato eius per urbes, quae desciuerant, capite Syria sine bello recepta. Sic Crassianam cladem Pacori caede pensauimus.

XX

Expertis inuicem Parthis atque Romanis, cum Crassus et Pacorus utrimque uirum mutuarum documenta fecissent, pari rursus reuerentia integrata amicitia, et quidem ab ipso foedus Antonio cum rege percussum. Sed - immensa uanitas hominis - domus titulorum cupidine Araxen et Euphraten sub imaginibus suis legi concupiscit, neque causa neque consilio ac ne imaginaria quidem belli indictione, quasi hoc quoque ex arte ducis esset obrepere, relicta repente Syria in Parthos impetum fecit. Gens praeter armorum fiduciam callida simulat trepidationem et in campos fugam. Et hic statim quasi uictor sequebatur, cum subito nec magna hostium manus ex improuiso et iam in fessos uia sub uespere uelut nimbus erupit et missis undique sagittis duas legiones operuerunt. Nihil acciderat in comparationem cladis, quae in posterum diem inminebat, nisi interuenisset deum miseratio. Vnus ex clade Crassiana Parthico habitu castris adequitat et salute Latine data, cum fidem ipso sermone fecisset, quid inmineret edocuit: iam adfuturum cum omnibus copiis regem; irent retro peteremque montis; sic quoque hostem fortasse non defore. Atque ita secuta est minor uis hostium quam inminebat; adfuit tamen. Deletae reliquiae copiae forent, nisi urgentibus telis in modum grandinis quidam forte quasi docti procubuissent in genua milites, et elatis supra capita secutis caesorum speciem praebuissent. Tunc Parthus arcus inhibuit. Dein rursus cum se Romani extulissent, adeo res miraculo fuit, ut unus ex barbaris miserit uocem: "Ite et bene ualete, Romani! Merito uos uictores fama gentium loquitur, qui Parthorum tela fugistis." Non minor ex uia postea quam ab hostibus accepta clades. Infesta primum siti regio, tum quibusdam salmacidae [fluuius] infestiores, nouissime quae iam ab inualidis et audite hauriebantur noxiae etiam dulces fuere. Mox et ardores per Armeniam et niues per Cappadociam et utriusque caeli subita mutatio pro pestilentia fuit. Sic uix tertia parte de sedecim legionibus reliqua, cum argentum eius passim dolabris concideretur, et subinde inter moras mortem ab gladiatore suo flagitasset egregius imperator, tamen perfugit in Syriam, ubi incredibili quadam mentis uecordia ferocior aliquando factus est, quasi uicisset, qui euaserat.

XXI

Furor Antonii quatenus per ambitum non poterat interire, luxu libidine extinctus est. Quippe cum Parthos exorsus arma in otio ageret, captus amore Cleopatrae quasi bene gestis rebus in regio se sinu reficiebat. Hunc mulier Aegyptia ab ebrio imperatore pretium libidinum Romanum imperium petit; et promisit Antonius, quasi facilior esset Partho Romanus. Igitur dominationem parare nec tacite; sed patriae, nominis, togae, fascium oblitus totus in monstrum illud ut mente, ita habitu quoque cultuque desciuerat. Aureum in manu baculum, ad latus acinaces, purpurea uestis ingentibus obstricta gemmis: diadema deerat, ut regina ex et ipse frueretur. Ad primam nouorum motuum famam Caesar a Brundisio traiecerat, ut uenienti bello occurreret, positisque castris in Epiro omne litus Actiacum, Leucadem insulam montemque Leucatem et Ambracii sinus cornua infesta classe succinxerat. Nobis quadrigentae amplius naues, ducentae non minus hostium; sed numerum magnitudo pensabat. Quippe a sensis nouenos remorum ordines, ad hoc turribus atque tabulatis adleuatae castellorum uel urbium specie, non sine gemitu maris et labore uentorum ferebatur; quae quidem ipsa moles exitio fuit. Caesaris naues a bini remigum in senos nec amplius ordines creuerant; itaque habites in omnia quae usus posceret, ad impetus et recursus flexusque capiendos, illas grauis et ad omnia praepeditas singulas plures adortae missilibus, simul rostris, ad hoc ignibus iactis ad arbitrium dissipauere. Nec ulla re magis hostilium copiarum apparuit magnitudo quam post uictoriam. Quippe inmensae classis naufragium bello factum toto mari ferebatur, Arabumque et Sabaeorum et mille aliarum Asiae gentium spolia purpura auroque inlita adsidue mote uentis maria reuomebant. Prima dux fugae regina cum aurea puppe ueloque purpureo in altum dedit. Mox secutus Antonius, sed instare uestigiis Caesar. Itaque nec praeparata in Oceanum fuga nec munita praesidiis utraque Aegypti cornua, Paraetonium atque Pelusium, profuere: prope manu tenebantur. Prior ferrum occupauit Antonius, regina ad pedes Caesaris prouoluta temptauit oculos ducis. Frustra quidem; nam pulchritudo infra pudicitiam principis fuit. Nec illa de uita, quae offerebatur, sed de parte regi laborabat. Quod ubi desperauit a principe seruarique se triumpho uidit, incautiorem nancta custodiam in mausoleum se (sepulchra regum sic uocant) recipit. Ibi maximos, ut solebat, induta cultus in referto odoribus solio iuxta suum se conlocauit Antonium, admotisque ad uenas serpentibus sic morte quasi somno soluta est.

Hic finis armorum ciuilium: reliqua aduersus exteras gentes, quae districto circa mala sua imperio diuersis orbis oris emicabant. Noua quippe pax, necdum adsuetae frenis seruitutis tumidae gentium inflataeque ceruices ab imposito nuper iugo resiliebat. Ab septentrionem conuersa ferme plaga ferocius agebat, Norici, Illyrici, Pannonii, Dalmatae, Moesi, Thraces et Daci, Sarmatae atque Germani.

XXII

Noricis animos dabant Alpes, quasi in rupes et niues bellum posset ascendere; sed omnes illius cardinis populos, Breunos, Vcennos atque Vindelicos, per priuignum suum Claudium Drusum perpacauit. Quae fuerit Alpinarum gentium feritas, facile est uel per mulieres ostendere, quae deficientibus telis infantes suos adflictos humi in ora militum aduersa miserunt.

XXIII)

Illyrici quoque sub Alpibus agunt imasque ualles earum et quaedam quasi claustra custodiunt abrupit torrentibus inplicata. In hos expeditionem ipse sumpsit fierique pontes imperauit. Hic et aquis et hoste turbantibus, cunctanti ad ascensum militi scutum de manu rapuit et uiam primus ingressus est. Tum agmine secuto cum sublatus multitudine pons succidisset, saucius manibus et cruribus, speciosior sanguine et ipso periculo augustior terga hostium praecidit.

XXIV

Pannonii duobus acribus fluuiis, Drauo Sauoque uallantur. Populati proximos intra ripas se recipiebant. In hos domandos Vinium misit. Caesi sunt in utrisque fluminibus. Arma uictorum non ex more belli cremata, sed rupta sunt et in profluentem data, ut Caesari nomen eis qui resistebant sic nuntiaretur.

XXV

Dalmatae plerumque sub silius agebant; unde in latrocinia promptissimi. Hos iam pridem Marcius consul incerta urbe Delminio quasi detruncauerat, postea Asinius Pollio gregibus, armis, agris multauerat - hic secundus orator - sed Augustus perdomandos Vibio mandat, qui efferum genus fodere terras coegit aurumque uenis repurgare; quod alioquin gens omnium cupidissima eo studio, ea diligentia anquirit, ut illud in usus suos eruere uideatur.

XXVI

Moeni quam feri, quam truces fuerint, quam ipsorum etiam barbari barbarorum horribile dictu est. Vnus ducum ante aciem postulato silentio: "Qui uos estis?", inquit, responsum inuicem: "Romani gentium domini". Et ille "ita" inquit "fiet, si nos uiceritis". Accepit omen Marcus Crassus. Illi statim ante aciem inmolato equo concepere uotum, ut caesorum extis ducum et litarent et uescerentur. Deos audisse crediderim: nec tubas sustinere potuerunt. Non minimum terroris incussit barbaris Comicius centurio satis barbarae, efficacis tamen apud tales homines stoliditatis, qui foculum gerens super cassidem, agitatum motu corporis, flamman uelut ardenti capite funditabat.

XXVII

Thraces antea saepe, tum maxime Rhoemetalce rege desciuerant. Ille barbaros et signis militaribus et disciplina, armis etiam Romanis adsueuerat; sed a Pisone perdomiti in ipsa captiuitate rabiem ostendere. Quippe cum catenas morsibus temptaret, feritatem suam ipsi puniebat.

XXVIII

Daci montibus inhaerent. Inde Cotisonis regis imperio, quotiens concretus gelu Danuuius iunxerat ripas, decurrere solebant et uicina populari. Visum est Caesari Augusto gentem aditu difficilem summouere. Misso igitur Lentulo ultra ulteriorem perpulit ripam; citra praesidia constituta. Sic tum Dacia non uicta, sed summota atque dilata est.

XXIX

Sarmatae patentibus campis inequitant. Et hos per eundem Lentulum prohibere Danuuio satis fuit. Nihil praeter niues pruinasque et siluas habent. Tanta barbaria est, ut nec intellegant pacem.

XXX

Germaniam quoque utinam uincere tanti non putasset! Magis turpiter amissa est quam gloriose adquisita. Sed quatenus sciebat patrem suum C. Caesarem bis transuectum ponte Rhenum quaesisse bellum, in illius honorem concupierant facere prouinciam; et factum erat, si barbari tam uitia nostra quam imperia ferre potuisset. Missus in eam prouinciam Drusus primos domuit Vsipetes, inde Tencteros percucurrit et Catthos. Nam Marcomannorum spoliis et insignibus quendam editum tumulum in tropaei modum excoluit. Inde ualidissimas nationes Cheruscos Suebosque et Sicambros pariter adgressus est, qui uiginti centurionibus in crucem actis hoc uelut sacramento sumpserant bellum, adeo certa uictoriae spe, ut praedam in antecessum pactione diuiserint. Cherusci equos, Suebi aurum et argentum, Sicambri captiuos elegarant; sed omnia retrorsum. Victor namque Drusus equos, pecora, torques eorum ipsoque praedam diuisit et uendidit. Praeterea in tutelam prouinciae praesidia atque custodias obique disposuit per Mosam flumen, per Albin, per Visurgim. In Rheni quidem ripa quinquaginta amplius castella dixerit. Bonam et Gesoriacum pontibus iunxit classibusque firmauit. Inuisum atque inaccessum in id tempus Hercynium saltum patefecit. Ea denique in Germania pax erat, ut mutati homines, alia terra, caelum ipsum mitius molliusque solito uideretur. Denique non per adulationem, sed ex meritis, defuncto ibi fortissimo iuuene, ipse, quod numquam alias, senatus cognomen ex prouincia dedit. Sed difficilius est prouincias optinere quam facere; uiribus parantur, iure retinerentur. Igitur breue id gaudium. Quippe Germani uicti magis quam domini erant, moresque nostros magis quam arma sub imperatore Druso suspiciebant; postquam ille defunctus est, Vari Quintili libidinem ac superbiam haud secus quam saeuitiam odisse coeperunt. Ausus ille agere conuentum, et incautus edixerat, quasi uiolentiam barbarum lictoris uirgis et praeconis uoce posset inhibere. At illi, qui iam pridem robigine obsitos enses inertesque maererent equos, ut primum togas et saeuiora armis iura uiderunt, duce Armenio arma corripuit; cum interim tanta erat Varo pacis fiducia, ut ne prodita quidem per Segesten unum principum coniuratione commoueretur. Itaque improuidum et nihil tale metuentem ex improuiso adorti, cum ille - o securitas! - ad tribunal citaret, undique inuadunt; castra rapiuntur, tres legiones opprimuntur. Varus perditas res eodem quo Cannensem diem Paulus et fato est animo secutus. Nihil illa caede per paludes perque siluas cruentius, nihil insultatione barbarum intolerantius, praecipue tamen in causarum patronos. Aliis oculos, aliis manus amputabant, unius os sutum, recisa prius lingua, quam in manu tenens barbarus "tandem" ait, "uipera, sibilare desisti." Ipsius quoque consulis corpus, quod militum pietas humi abdiderat, effossum. Signa et aquilas duas adhuc barbari possident, tertiam signifer, prius quam in manus hostium ueniret, euulsit mersamque intra baltei sui latebras gerens in cruenta palude sic latuit. Hac clade factum, ut imperium, quod in litore Oceani non steterat, in ripa Rheni fluminis staret.

XXXI

Haec ad septentrionem: sub meridiano tumultuatum magis quam bellatum est. Musulamios atque Gaetulos, unde illi Gaetulici nomen latius quam ipsa uictoria. Marmaridas atque Garamantas Quirinio subigendos dedit. Potuit et ille redire Marmaricus, sed modestior in aestimanda uictoria fuit.

XXXII

Ad orientem plus negotii cum Armeniis. Huc alterum ex Caesaribus, nepotibus suis, misit. Ambo fato breues, sed alter inglorius. Massiliae quippe morbo Lucius soluitur, in Syria Gaius ex uolnere occubuit, cum Armeniam ad Parthos se subtrahentem recepit. Armenios uicto rege Tigrane in hoc unum seruitutis genus Pompeius adsueuerat, ut rectores a nobis acciperent. Intermissum ergo ius per hunc recuperatum non incruento, nec multo tamen certamine. Quippe Donnes, quem rex Arsaces Parthis praefecerat, simulata proditione adortus uirum intentum libello, quem ut thensaurorum rationes continentem ipse porrexerat, stricto repente ferro subiit. Et tunc quidem Caesar recreatus est ex uolnere in tempus et **** Ceterum barbarus undique infesto exercitu oppressus gladio et pyra, in quam se percussus inmisit, superstiti etiam nunc Caesari satisfecit.

XXXIII

Sub occasus pacata erat fere omnis Hispania, nisi quam Pyrenaei desinentis scopulis inhaerentem citerior adluebat Oceanus. Hic duae ualidissime gentes, Cantabri et Astures, inmunes imperii agitabant. Cantabrorum et prior acrior et magis pertinax in rebellando animus fuit, qui non contenti libertatem suam defendere proximis etiam imperitare temptabant Vaccaeosque et Turmogidos et Autrigonas crebris incursionibus fatigabant. In hos igitur, quia uehementius agere nuntiabantur, non est expeditio mandata, sed sumpta. Ipse uenit Segisamam, castra posuit; inde tripertito exercitu totam Cantabriam amplexus efferam gentem ritum ferarum quasi quadam cogebat indagine. Nec ab Oceano quies, cum infesta classe ipsa quoque terga hostium caederentur. Primum aduersus Cantabros sub moenibus Bergidae proeliatum. Hinc statim fuga in eminentissimum Vindium montem, quo maria prius Oceani quam arma Romana ascensura esse crediderant. Tertio Aracillum oppidum magna ui repugnat; captum tamen postremo fuit Medulli montis obsidio, quem perpetua quindecim milium fossa comprehensum undique simul adeunte Romano postquam extrema barbari uident, certatim igne, ferro inter epulas uenenoque, quod ibi ex arboribus taxeis exprimitur, praecepere mortem, seque pars maior a captiuitate, quae morte grauior ad id tempus indomitis uidebatur, uindicauerunt. Haec per Antistium Furniumque legatos et Agrippam hibernans in Tarraconis maritimis Caesar accepit. Mox ipse praesens hoc deduxit montibus, hoc obsidibus adstrinxit, hoc sub corona iure belli uenundedit. Digna res lauro, digna curru senatui uisa est; sed iam tantum erat Caesar, ut triumphos augeri contemneret. Astures per id tempus ingenti agmine a montibus niueis descenderant. Nec temere sumptus, ut barbaris, † impes; sed positis castris apud Asturam flumen trifariam diuiso agmine tria simul Romanorum adgredi parant castra. Fuissetque anceps et cruentum et utinam mutua cladem certamen cum tam fortibus tam subito, tam cum consilio uenientibus, nisi Brigaecini prodidissent, a quibus praemonitus Carisius cum exercitum aduenit. Pro ut uictoria fuit oppressisse consilia, sic tamen quoque non incruento certamine. Reliquias fusi exercitus ualidissima ciuitas Lancia excepti, ubi cum locis adeo certatum est, ut cum in captam urbem faces poscerentur, aegre dux impetrauerit ueniam, ut uictoriae Romanae stans potius esset quem incensa monumentum. Hinc finis Augusto bellicorum certaminum fuit, inde rebellandi finis Hispaniae. Certa mox fides et aeterna pax, cum ipsorum ingenio in pacis artes promptiore, tum consilio Caesaris, qui fiduciam montium timens in quo se recipiebant, castra sua, quia in plano erat, habitare et incolere iussit: ibi gentis esse consilium, illud obseruari caput. Fauebat consilio natura regionis: circa enim omnis aurifera et chrysocollae miniique et aliorum colorum ferax. Itaque exerceri solum iussit. Sic Astures nitentes in profundo opes suas atque diuitias, dum aliis quaerunt, nosse coeperunt.

XXXIV

Omnibus ad occasum et meridiem pacatis gentibus ad septentrionem quoque, dumtaxat intra Rhenum atque Danuuium, item ad orientem intra Cyrum et Euphraten, illi quoque reliqui, qui inmunes imperii erant, sentiebant tamen magnitudinem et uictorem gentium populum Romanum reuerebantur. Nam et Scythae misere legatos et Sarmatae amicitiam petentes. Seres etiam habitantesque sub ipso sole Indi, cum gemmis et margaritis elephantos quoque inter munera trahentes, nihil magis quam longinquitatem uiae inputabant - quadriennium inpleuerant; et tamen ipse hominum color ab alio uenire caelo fatebatur. Parthi quoque, quasi uictoriae paeniteret, rapta clade Crassiana signa ultro rettulere. Sic ubique certa atque continua totius generis humanis aut pax fuit aut pactio, aususque tandem Caesar Augustus septingentesimo ab urbe condita anno Ianum geminum cludere, bis ante se clusum sub Numa rege et uicta primum Carthagine. Hinc conuersus ad pacem pronum in omnia mala et in luxuriam fluens saeculum grauibus seuerisque legibus multis coercuit, ob haec tot facta ingentia dictator perpetuus et pater patriae. Tractatum etiam in senatu an, quia condidisset imperium, Romulus uocarentur; sed sanctius et reuerentius uisum est nomen Augusti, ut scilicet iam tum, dum colit terras, ipso nomine et titulo consecraretur.