I. Natura arborum terra marique sponte sua prouenientium dicta est. Restat earum quae arte et humanis ingeniis fiunt uerius quam nascuntur. Sed prius mirari succurrit, qua retulimus paenuria pro indiuiso possessa a feris, depugnante cum his homine circa caducos fructus, circa pendentes uero et cum alitibus, in tanta deliciarum pretia uenisse, clarissimo, ut equidem arbitror, exemplo L. Crassi atque Cn. Domiti Ahenobarbi. Crassus orator fuit in primis nominis Romani. Domus ei magnifica, sed aliquanto praestantior in eodem Palatio Q. Catuli, qui Cimbros cum C. Mario fudit, multo uero pulcherrima consensu omnium aetate ea in colle Viminali C. Aquili, equitis Romani clarioris illa etiam quam iuris ciuilis scientia, cum tamen obiecta Crasso sua est. Nobilissimarum gentium ambo censuram post consulatus simul gessere anno conditae urbis DCLXII frequentem iurgiis propter dissimilitudinem morum. Tum Cn. Domitius, ut erat uehemens natura, praeterea accensus odio, quod ex aemulatione auidissimum est, grauiter increpuit tanti censorem habitare, sexagies centena milia HS pro domo eius identidem promittens, et Crassus, ut praesens ingenio semper, ut faceto lepore sollers, addicere se respondit exceptis sex arboribus. Ac ne uno quidem denario, si adimerentur, emptam uolente Domitio, Crassus: "Vtrumne igitur ego sum, inquit, quaeso, Domiti, exemplo grauis et ab ipsa mea censura notandus, qui domo, quae mihi hereditate obuenit, comiter habitem, an tu, qui sex arbores sexagies centena milia aestimes?". Haec fuere lotoe patula ramorum opacitate lasciuae, Caecina Largo e proceribus crebro iuuenta nostra eas in domo sua ostentante, duraueruntque - quoniam et de longissimo aeuo arborum diximus - ad Neronis principis incendia cultu uirides iuuenesque, ni princeps ille adcelerasset etiam arborum mortem. Ac ne quis uilem de cetero Crassi domum nihilque in ea iurgante Domitio fuisse dicendum praeter arbores iudicet, iam columnas VI Hymetti marmoris, aedilitatis gratia ad scenam ornandam aduectas, in atrio eius domus statuerat, cum in publico nondum essent ullae marmoreae. Tam recens est opulentia, tantoque tunc plus honoris arbores domibus adferebant, ut sine illis ne inimicitiarum quidem pretium seruauerit Domitius. Fuere ab his et cognomina antiquis: Frondicio militi illi, qui praeclara facinora Volturnum transnatans fronde inposita aduersus Hannibalem edidit, Stolonum Liciniae genti: ita appellatur in ipsis arboribus fruticatio inutilis; inde et pampinatio inuenta primo Stoloni dedit nomen. Fuit et arborum cura legibus priscis cautumque est XII tabulis ut, qui iniuria cecidisset alienas, lueret in singulas aeris XXV. Quid existimamus? Venturasne eas credidisse ad supra dictam aestimationem illos qui uel frugiferas tanti taxauerant? Nec minus miraculum in pomo est multarum circa suburbana fructu annuo addicto binis milibus nummum, maiore singularum reditu quam erat apud antiquos praediorum. Ob hoc insita et arborum quoque adulteria excogitata sunt, ut nec poma pauperibus nascerentur. Nunc ergo dicemus quonam maxime modo tantum ex his uectigal contingat, ueram colendi rationem absolutamque prodituri, et ideo non uolgata tractabimus nec quae constare animo aduertimus, sed incerta atque dubia, in quibus maxime fallitur uita. Nam diligentiam superuacuis adfectare non nostrum est. Ante omnia in uniuersum et quae ad cuncta arborum genera pertinent in commune de caelo terraque dicemus.

II. Aquilone maxime gaudent, densiores ab adflatu eius laetioresque et materie firmiores. Qua in re plerique falluntur, cum in uineis pedamenta non sint a uento eo opponenda et id tantum a septentrione seruandum. Quin immo tempestiua frigora plurimum arborum firmitati conferunt, et sic optime germinant, alioquin, si blandiantur austri, defetiscentes, ac magis etiam in flore. Nam si, cum defloruere, protinus sequantur imbres, in totum poma depereunt, adeo ut amygdalae et piri, etiam si omnino nubilum fuit austrinusue flatus, amittant fetus. Circa uergilias quidem pluere inimicissimum uiti et oleae, quoniam tum coitus est earum. Hoc est illud quadriduum oleis decretorium, hic articulus austrinus nubili spurci, quod diximus. Fruges quoque peius maturescunt austrinis diebus, sed celerius. Illa sunt noxia frigora, quae septentrionibus aut praeposteris fiunt horis. Hiemem quidem aquiloniam esse omnibus satis utilissimum. Imbres uero tum expetendi euidens causa est, quoniam arbores fetu exinanitas et foliorum quoque amissione languidas naturale est auide esurire, cibus autem earum imber. Quare tepidam esse hiemem, ut absumpto partu arborum sequatur protinus conceptus, id est germinatio, ac deinde alia florescendi exinanitio, inutilissimum experimentis creditur. Quin immo si plures ita continuentur anni, etiam ipsae moriantur arbores, quando nemini dubia poena est in fame laborantium. Ergo qui dixit hiemes serenas optandas, non pro arboribus uota fecit. Nec per solstitia imbres uitibus conducunt. Hiberno quidem puluere laetiores fieri messes luxuriantis ingenii fertilitate dictum est. Alioqui uota arborum frugumque communia sunt niues diutinas sedere. Causa non solum quia animam terrae euanescentem exhalatione includunt et conprimunt retroque agunt in uires frugum atque radices, uerum quod et liquorem sensim praebent, purum praeterea leuissimumque, quando nix aquarum caelestium spuma est. Ergo umor ex his non uniuersus ingurgitans diluensque, sed quomodo sititur destillans uelut ex ubere, alit omnia quae non inundat. Tellus quoque illo modo fermentescit, et sui plena, ac lactescentibus satis non effeta, cum tempus aperit, tepidis adridet horis. Ita maxime frumenta pinguescunt, praeterquam ubi calidus semper aer est, ut in Aegypto. Continuatio enim et ipsa consuetudo idem quod modus aliubi efficit, plurimumque prodest ubicumque non esse quod noceat. In maiore parte orbis, cum praecoces excurrere germinationes euocatae indulgentia caeli, secutis frigoribus exuruntur. Qua de causa serotinae hiemes noxiae, siluestribus quoque, quae magis etiam dolent urgente umbra sua nec adiuuante medicina, quando uestire teneras intorto stramento in siluestribus non est. Ergo tempestiuae aquae hibernis primum imbribus, dein germinationem antecedentibus; tertium tempus est, cum educant poma, nec protinus, sed iam ualido fetu. Quae fructus suos diutius continent longioresque desiderant cibos, his et serotinae aquae utiles, ut uiti, oleae, punicis. Hae iam pluuiae generis cuiusque arboribus diuerso modo desiderantur, aliis alio tempore maturantibus. Quapropter eisdem imbribus aliqua laedi uideas, aliqua iuuari, etiam in eodem genere, sicut in piris alio die hiberna quaerunt pluuias, alio uero praecocia, ut pariter quidem omnia desiderent hibernum tempus, sed ante germinationem. Quae aquilonem austro utiliorem facit ratio, eadem mediterranea maritimis praefert - sunt enim plerumque frigidiora - et montuosa planis et nocturnos imbres diurnis. Magis fruuntur aquis sata non statim auferente eas sole. Conexa et situs uinearum arbustorumque ratio est, quas in horas debeant spectare. Vergilius ad occasus seri damnauit, aliqui sic maluere quam in exortu. A pluribus meridiem probari aduerto, nec arbitror perpetuum quicquam in hoc praecipi posse. Ad soli naturam, ad loci ingenium, ad caeli cuiusque mores dirigenda sollertia est. In Africa meridiem uineas spectare et uiti inutile et colono insalubre est, quoniam ipsa meridianae subiacet plagae; quapropter ibi, qui in occasum aut septentriones conseret, optime miscebit solum caelo. Cum Vergilius occasus improbet, nec de septentrione relinqui dubitatio uidetur. Atqui in Cisalpina Italia magna ex parte uineis ita positis compertum est nullas esse fertiliores. Multum rationis optinent et uenti. In Narbonensi prouincia atque Liguria et parte Etruriae contra circium serere imperitia existimatur, eundemque obliquum accipere prouidentia. Is namque aestates ibi temperat, sed tanta, plerumque uiolentia, ut auferat tecta. Quidam caelum terrae parere cogunt ut, quae in siccis serantur, orientem ac septentriones spectent, quae in umidis, meridiem. Nec non ex ipsis uitibus causas mutuantur in frigidis praecoces serendo, ut maturitas antecedat algorem, quae poma uitesque rorem oderint, contra ortus, ut statim auferat sol, quae ament, ad occasus uel etiam ad septentriones, ut diutius eo fruantur. Ceteri fere rationem naturae secuti in aquilonem obuersas uites et arbores poni suasere. Odoratiorem etiam fieri talem fructum Democritus putat. Aquilonis situm uentorumque reliquorum diximus secundo uolumine dicemusque proximo plura caelestia. Interim manifestum uidetur salubritatis argumentum, quoniam in meridiem etiam spectantium semper ante decidant folia. Similis et in maritimis causa. Quibusdam locis adflatus maris noxii, in plurimis iidem alunt. Quibusdam satis e longinquo aspicere maria iucundum, propius admoueri salis halitum inutile. Similis et fluminum stagnorumque ratio. Nebulis adurunt aut aestuantia refrigerant. Opacitate atque etiam rigore gaudent quae diximus. Quare experimentis optime creditur.

III. A caelo proximum est terrae dixisse rationem, haud faciliore tractatu, quippe non eadem arboribus conuenit et frugibus plerumque, nec pulla, qualem habet Campania, ubique optima uitibus, aut quae tenues exhalat nebulas, nec rubrica multis laudata. Cretam in Albensium Pompeianorum agro et argillam cunctis ad uineas generibus anteponunt, quamquam praepingues, quod excipitur in eo genere. Inuicem sabulum album in Ticiniensi multisque in locis nigrum itemque rubrum, etiam pingui terrae permixtum, infecundum est. Argumenta quoque iudicantium saepe fallunt. Non utique laetum solum est, in quo procerae arbores nitent, praeterquam illis arboribus. Quid enim abiete procerius? at quae uixisse possit alia in loco eodem? Nec luxuriosa pabula pinguis soli semper indicium habent. Nam quid laudatius Germaniae pabulis? at statim subest harena tenuissimo caespitum corio. Nec semper aquosa est terra, cui proceritas herbarum, non, Hercules, magis quam pinguis, adhaerens digitis, quod in argillis arguitur. Scrobes quidem regesta in cos nulla conplet, ut densa atque rara ad hunc modum deprehendi possit, ferroque omnis rubiginem obducit. Nec grauis aut leuior iusto deprehenditur pondere. Quod enim pondus terrae iustum intellegi potest? Neque fluminibus adgesta semper laudabilis, quando senescant sata quaedam aqua. Sed neque illa quae laudatur diu praeterquam salici utilis sentitur. Inter argumenta stipulae crassitudo est, tanta alioqui in Leborino Campaniae nobili campo, ut ligni uice utantur. Sed id solum ubicumque arduum opere, difficili cultu, bonis suis acrius paene quam uitiis posset adfligit agricolam. Et carbunculus, quae terra ita uocatur, emendari marra uidetur. Nam tofus natura ... ac friabilis expetitur quoque ab auctoribus. Vergilius et quae felicem ferat non inprobat uitibus. Salsaeque terrae multa melius creduntur, tutiora a uitiis innascentium animalium. Nec colles opere nudantur, si quis perite fodiat, nec campi omnes minus solis atque perflatus quam opus sit accipiunt, et quasdam pruinis ac nebulis pasci diximus uites. Omnium rerum sunt quaedam in alto secreta et suo cuique corde peruidenda. Quid quod mutantur saepe iudicata quoque et diu comperta? In Thessalia circa Larisam emisso lacu frigidior facta ea regio est, oleaeque desierunt, quae prius fuerant, item uites aduri, quod non antea, ... Aenos sensit admoto Hebro, et circa Philippos cultura siccata regio mutauit caeli habitum. At in Syracusano agro aduena cultor elapidato solo perdidit fruges luto, donec regessit lapides. In Syria leuem tenui sulco inprimunt uomerem, quia subest saxum exurens aestate semina. Iam in quibusdam locis similes aestus inmodici et frigorum effectus. Est fertilis Thracia frugum rigore, aestibus Africa et Aegyptus. In Chalcia Rhodiorum insula locus quidam est in tantum fecundus, ut suo tempore satum demetant hordeum sublatumque protinus serant et cum aliis frugibus metant. Glareosum oleis solum aptissimum in Venafrano, pinguissimum in Baetica. Pucina uina in saxo cocuntur, Caecubae uites in Pomtinis paludibus madent. Tanta est argumentorum ac soli uarietas ac differentia. Caesar Vopiscus, cum causam apud censores ageret, campos Rosiae dixit Italiae sumen esse, in quibus perticas pridie relictas gramen operiret, sed non nisi ad pabulum probantur. Non tamen indociles natura nos esse uoluit, et uitia confessa fecit etiam ubi bona certa non fecerat. Quamobrem primum crimina dicemus. Terram amaram sine macram si quis probare uelit, demonstrant eas atrae degeneresque herbae, frigidam autem retorride nata, item uliginosam tristia, rubricam oculi argillamque, operi difficillimas quaeque rastros aut uomeres ingentibus glaebis onerent, quamquam non quod operi, hoc et fructui aduersum; item e contrario cineraceam et sabulum album. Nam sterilis densa callo facile deprehenditur uel uno ictu cuspidis. Cato breuiter atque ex suo more uitia determinat: "Terram cariosam caue neue plaustro neue pecore inpellas". Quid putamus hac appellatione tantopere ab eo reformidari, ut paene uestigiis quoque interdicat? Redigamus ad ligni cariem, et inueniemus illa quae in tantum abominatur uitia aridae, fistulosae, scabrae, canescentis, exesae, pumicosae. Plus dixit una significatione quam possit ulla copia sermonis enarrari. Est enim interpretatione uitiorum quaedam non aetate (quae nulla in ea intellegi potest), sed natura sua anus terra, et ideo infecunda ad omnia atque inbecilla. Idem agrum optimum iudicat ab radice montium planitie in meridiem excurrente, qui est totius Italiae situs, terram uero teneram, quae uocetur pulla. Erit igitur haec optima et operi et satis. Intellegere modo libeat dictam mira significatione teneram, et quidquid optari debet, in eo uocabulo inuenietur. Illa temperatae ubertatis, illa mollis facilisque culturae, nec madida nec sitiens. Illa post uomerem nitescens, qualem fons ingeniorum Homerus in armis a deo caelatam dixit addiditque miraculum nigrescentis, quamuis fieret ex auro. Illa quam recentem exquirunt inprobae alites uomerem comitantes coruique aratoris uestigia ipsa rodentes. Reddatur hoc in loco luxuriae quoque sententia et aliqua in propositum certe. Cicero, lux doctrinarum altera: "Meliora, inquit, unguenta sunt quae terram, quam quae crocum sapiunt". Hoc enim maluit dixisse quam redolent. Ita est profecto, illa erit optima quae unguenta sapiet. Quod si admonendi sumus qualis sit terrae odor ille qui quaeritur, contingit saepe etiam quiescente ea sub occasum solis, in quo loco arcus caelestes deiecere capita sua, et cum a siccitate continua immaduit imbre. Tunc emittit illum suum halitum diuinum ex sole conceptum, cui comparari suauitas nulla possit. Is esse e commota debebit repertusque neminem fallet, ac de terra odor optime iudicabit. Talis fere est in noualibus caesa uetere silua, quae consensu laudatur. Et in frugibus quidem ferendis eadem terra utilior intellegitur, quotiens intermissa cultura quieuit, quod in uineis non fit, eoque est diligentius eligenda, ne uera existat opinio eorum qui iam Italiae terram existimauere lassam. Operis quidem facultas in aliis generibus constat et caelo, nec potest arari post imbres aliqua, ubertatis uitio lentescens. Contra in Byzacio Africae illum centena quinquagena fruge fertilem campum nullis, cum siccum est, arabilem tauris, post imbres uili asello et a parte altera iugi anu uomerem trahente uidimus scindi. Terram enim terra emendandi, ut aliqui praecipiunt, super tenuem pingui iniecta aut gracili bibulaque super umidam ac praepinguem, dementia operae est. Quid potest sperare qui colit talem?

IV. Alia est ratio, quam Britanniae et Galliae inuenere, alendi eam ipsa, genusque, quod uocant margam. Spissior ubertas in ea intellegitur et quidam terrae adipes ac uelut glandia in corporibus, ibi densante se pinguitudinis nucleo. Non omisere et hoc Graeci - quid enim intemptatum illis? - leucargillon uocant candidam argillam, qua in Megarico agro utuntur, sed tantum in umida frigidaque terra. Illam Gallias Britanniasque locupletantem cum cura dici conuenit. Duo genera fuerant, plura nuper exerceri coepta proficientibus ingeniis. Est enim alba, rufa, columbina, argillacea, tofacea, harenacea. Natura duplex, asperae aut pinguis; experimenta utriusque in manu. Vsus acque geminus, ut fruges tantum alant aut eaedem et pabulum. Fruges alit tofacea albaque, si inter fontes reperta est, ad infinitum fertilis, uerum aspera tractatu; si nimia iniecta est, exurit solum. Proxima est rufa, quae uocatur acaunomarga, intermixto lapide terrae minutae, harenosae. Lapis contunditur in ipso campo, primisque annis stipula difficulter caeditur propter lapides; inpendio tamen minima leuitate dimidio minoris quam ceterae inuehitur. Inspergitur rara; sale eam misceri putant. Vtrumque hoc genus semel iniectum in L annos ualet et frugum et pabuli ubertate. Quae pingues esse sentiuntur, ex his praecipua alba. Plura eius genera: mordacissimum quod supra diximus. Alterum genus albae creta argentaria est. Petitur ex alto, in centenos pedes actis plerumque puteis, ore angusta, intus, ut in metallis, spatiante uena. Hac maxime Britannia utitur. Durat annis LXXX neque est exemplum ullius qui bis in uita hanc eidem iniecerit. Tertium genus candidae glisomargam uocant. Est autem creta fullonia mixta pingui terra, pabuli quam frugum fertilior, ita ut messe sublata ante sementem alteram laetissimum secetur. Dum in fruge est, nullum aliud gramen emittit. Durat XXX annis. Densior iusto Signini modo strangulat solum. Columbinam Galliae suo nomine eglecopalam appellant. Glaebis excitatur lapidum modo, sole et gelatione ita soluitur ut tenuissimas bratteas faciat. Haec ex aequo fertilis. Harenacea utuntur, si alia non sit; in uliginosis uero, et si alia sit. Vbios gentium solos nouimus qui fertilissimum agrum colentes quacumque terra infra pedes tres effossa et pedali crassitudine iniecta laetificent. Sed ea non diutius annis X prodest. Aedui et Pictones calce uberrimos fecere agros, quae sane et oleis uitibusque utilissima reperitur. Omnis autem marga arato inicienda est, ut medicamentum rapiatur, et fimi desiderat quantulumcumque, primo plus aspera et quae in herbas non effunditur; alioquin nouitate quaecumque fuerit solum laedet, ne sic quidem primo anno fertilis. Interest et quali solo quaeratur. Sicca enim umido melior, arido pinguis. Temperato alterutra, creta uel columbina, conuenit.

V. Transpadanis cineris usus adeo placet, ut anteponant fimo iumentorumque, quod leuissimum est, ob id exurant. Vtroque tamen pariter non utuntur in eodem aruo, nec in arbustis cinere nec quasdam ad fruges, ut dicemus. Sunt qui puluere quoque uuas ali iudicent pubescentesque puluerent et uitium arborumque radicibus adspergant. Quod certum est, Narbonensi prouinciae et uindemias circius sic coquit, plusque puluis ibi quam sol confert.

VI. Fimi plures differentiae, ipsa res antiqua. Iam apud Homerum regius senex agrum ita laetificans suis manibus reperitur. Augeas rex haec in Graecia excogitasse traditur, diuulgasse uero Hercules. Italia regi suo Stercuto Fauni filio ob hoc inuentum immortalitatem tribuit. M. Varro principatum dat turdorum fimo ex auiariis, quod etiam pabulo boum suumque magnificat neque alio cibo celerius pinguescere adseuerat. De nostris moribus bene sperare est, si tanta apud maiores fuere auiaria ut ex his agri stercorarentur. Primum Columella e columbariis, mox gallinariis facit, natantium alitum damnato. Ceteri auctores consensu humanas dapes ad hoc in primis aduocant. Alii ex his praeferunt potus hominum in coriariorum officinis pilo madefacto, alii per sese aqua iterum largiusque etiam, quam cum bibitur, admixta. Quippe plus ibi mali domandum est, cum ad uirus illud uini homo accesserit. Haec sunt certamina inuicemque ad tellurem quoque alendam utuntur homine. Proxime spurcitias suum laudant, Columella solus damnat. Alii cuiuscumque quadripedis ex cytiso, aliqui columbaria praeferunt. Proximum deinde caprarum est, ab hoc ouium, dein boum, nouissimum iumentorum. Hae fuere apud priscos differentiae, simulque praecepta non inuenio re tali utendi, quando et hic uetustas utilior; uisumque iam est apud quosdam prouincialium, in tantum abundante geniali copia pecudum, farinae uice cribris superinici, faetore aspectuque temporis uiribus in quandam etiam gratiam mutato - nuper repertum oleas gaudere maxime cinere e calcariis fornacibus. - Varro praeceptis adicit equino, quod sit leuissimum, segetes alendi, prata uero grauiore et quod ex hordeo fiat multasque gignat herbas. Quidam etiam bubulo iumentorum praeferunt ouillumque caprino, omnibus uero asininum, quoniam lentissime mandant. E contrario usus aduersus utrumque pronuntiat. Inter omnes autem constat nihil esse utilius lupini segete, priusquam siliquetur, aratro uel bidentibus uersa manipulisue desectae circa radices arborum ac uitium obrutis. Et ubi non sit pecus, culmo ipso uel etiam felice stercorare arbitrantur. Cato: "Stercus unde facias, stramenta, lupinum, paleas, fabalia ac frondis iligneam, querneam. Ex segete euellito ebulum, cicutam et circum salicta herbam altam uluamque. Eam substernito ouibus, bubusque frondem putidam. Vinea si macra erit, sarmenta sua comburito et indidem inarato". Idemque: "Vbi saturus eris frumentum, oues ibi delectato".

VII. Nec non et satis quibusdam ipsis pasci terram dicit: "Segetem stercorant fruges: lupinum, faba, uicia; sicut e contrario cicer, quia uellitur et quia salsum est, hordeum, fenum Graecum, eruum, haec omnia segetem exurunt et omnia quae uelluntur. Nucleos in segetem ne indideris". -- Vergilius et lino segetem exuri et auena et papauere arbitratur.

VIII. Fimeta sub diu concauo loco et qui umorem colligat, stramento intecta, ne in sole arescant, palo e robore depacto fieri iubent. Ita fore ne innascantur iis serpentes. Fimum inicere terrae plurimum refert fauonio flante ac luna sitiente. Id plerique intellegunt praue a fauonii ortu faciendum ac Februario mense tantum, cum id pleraque sata aliis postulent mensibus. Quocumque tempore facere libeat, curandum ut ab occasu aequinoctiali flante uento fiat lunaque decrescente ac sicca. Mirum in modum augetur ubertas effectusque eius obseruatione tali.

IX. Et abunde praedicta ratione caeli ac terrae nunc de iis arboribus dicemus, quae cura hominum atque arte proueniunt. Nec pauciora prope sunt genera; tam benigne naturae gratiam retulimus. Aut enim semine proueniunt aut plantis radicis aut propagine aut auolsione aut surculo aut insito aut consecto arboris trunco. Nam folia palmarum apud Babylonios seri atque ita arborem prouenire Trogum credidisse demiror. Quaedam autem pluribus generibus seruntur, quaedam omnibus.

X. Ac pleraque ex his natura ipsa docuit et in primis semen serere, cum decidens exceptumque terra uiuesceret. Sed quaedam non aliter proueniunt, ut castaneae, iuglandes, caeduis dumtaxat exceptis; et semine autem, quamquam dissimili, ea quoque quae aliis modis seruntur, ut uites et mala atque pira. Namque his pro semine nucleus, non, ut supra dictis, fructus ipse. Et mespila semine nasci possunt. Omnia haec tarda prouentu ac degenerantia et insito restituenda, interdumque etiam castaneae.

XI. Quibusdam natura contra omnino non degenerandi quoquo modo serantur, ut cupressis, palmae, lauris. Namque et laurus pluribus modis seritur. Genera eius diximus. Ex his Augusta et bacalis et tinus simili modo seruntur. Bacae mense Ianuario aquilonis adflatu siccatae leguntur expandunturque rarae, ne calefiant aceruo. Postea quidam fimo ad satum praeparatas urina madefaciunt, alii in qualo pedibus in profluente deculcant, donec auferatur cutis, quae alioqui uligine infestat nec patitur nasci. In sulco repastinato palmi altitudine uicenae fere aceruatim seruntur, mense Martio. Eaedem et propagine, triumphalis talea tantum. Myrti genera omnia in Campania bacis seruntur, Romae propagine Tarentina. Democritus et alio modo seri docet, grandissimis bacarum tusis leuiter, ne grana frangantur eaque intrita restem circumlini atque ita seri. Parietis fore densitatem, ex quo uirgulae differantur. Sic et spinas saepis causa serunt, tomice moris spinarum circumlita. Pilas autem laurus et myrti inopia a trimatu tempestiuum est transferre. Inter ea quae semine seruntur Mago in nucibus operosus est. Amygdalam in argilla molli meridiem spectante seri iubet; gaudere et dura calidaque terra, in pingui aut umida mori aut sterilescere; serendas quam maxime falcatas et e nouella fimoque diluto maceratas per triduum aut pridie quam serantur aqua mulsa; mucrone defigi, aciem lateris in aquilonem spectare; ternas simul serendas, triangula ratione palmo inter se distantes; denis diebus adaquari, donec grandescant. Iuglandes nuces porrectae seruntur commissuris iacentibus, pineae nucleis septenis fere in ollas perforatas additis aut ut laurus, quae bacis seritur. Citrea grano et propagine, sorua semine et a radice planta et auolsione proueniunt, sed illa in calidis, sorua in frigidis et umidis.

XII. Natura et plantaria demonstrauit multarum radicibus pullulante subole densa et pariente matre, quas necet: eius quippe umbra turba indigesta premitur, ut in lauris, punicis, platanis, cerasis, prunis. Paucarum in hoc genere rami parcunt suboli, ut ulmorum palmarumque. Nullis uero tales pulluli proueniunt nisi quarum radices amore solis atque imbris in summa tellure spatiantur. Omnia ea non statim moris est in sua locari, sed prius nutrici dari atque in seminariis adolescere iterumque migrare, qui transitus mirum in modum mitigat etiam siluestres, siue arborum quoque, ut hominum, natura nouitatis ac peregrinationis auida est, siue discedentes uirus relinquunt mansuescuntque tractatu ceu ferae, dum radici auellitur planta.

XIII. Et aliud genus simile monstrauit, auolsique arboribus stolones uixere, quo in genere et cum perna sua auelluntur partemque aliquam e matris quoque corpore auferunt secum fimbriato corpore. Hoc modo plantantur punicae, coryli, mali, sorui, mespilae, fraxini, fici inprimisque uites. Cotoneum ita satum degenerat. Ex eodem inuentum est surculos abscisos serere. Hoc primo saepis causa factum, sabucis, cotoneo et rubis depactis, mox et culturae, ut populis, alnis, salici, quae uel inuerso surculo seritur. Iam haec ibi disponuntur, ut libeat esse eas. Quamobrem seminarii curam ante conuenit dici quam transeatur ad alia genera.

XIV. Namque ad id praecipuum eligi solum refert, quoniam nutricem indulgentiorem esse quam matrem saepe conuenit. Sit ergo siccum sucosumque, bipalio subactum, aduenis hospitale et quam simillimum terrae in quam transferendae sint ante omnia elapidatum munitumque ab incursu etiam gallinacei generis, quam minime rimosum, ne penetrans sol exurat fibras. Interuallo sesquipedum seri - nam si inter se contingant, praeter alia uitia etiam uerminosa fiunt -, sariri conuenit saepius herbasque euelli, praeterea semina ipsa fruticantia supputare ac falcem pati consuescere. Cato et furcis crates inponi iubet altitudine hominis ad solem recipiendum atque integi culmo ad frigora arcenda. Sic pirorum malorumque semina nutriri, sic pineas nuces, sic cupressos semine satas et ipsas. Minimis id granis constat, uix ut perspici quaedam possint, non omittendo naturae miraculo e tam paruo gigni arbores, tanto maiore tritici et hordei, grano, ne quis fabam reputet. Quid simile origini suae habent malorum pirorumque semina? His principiis respuentem secures materiem nasci, indomita ponderibus inmensis prela, arbores uelis, turribus murisque inpellendis arietes! Haec est naturae uis, haec potentia, Super omnia erit e lacrima nasci aliquid, ut suo loco dicemus. Ergo e cupresso femina - mas enim, ut diximus, non gignit - pilulae collectae quibus docui mensibus siccantur sole, ruptaeque emittunt semen formicis mire expetitum, ampliatio etiam miraculo tantuli animalis cibo absumi natalem tantarum arborum. Seritur Aprili mense, area aequata cylindris aut uoluiculis, densum, terraque cribris superincernitur pollicis crassitudine. Contra maius pondus attollere se non ualet torqueturque sub terra. Ob hoc et pauitur uestigiis. Leniter rigatur a solis occasu in trinis diebus, ut aequaliter bibat, donec erumpant. Differentur post annum dodrantali filo, custodita temperie, ut uiridi caelo serantur ac sine aura. Mirumque dictu, periculum eo tantum die est, si rorauit quantulumcumque imbris, aut si adflauit. De reliquo tutae sunt perpetua securitate aquasque postea odere. Et zizipha grano seruntur Aprili mense. Tubures melius inseruntur in pruno siluestri et malo cotoneo et in calabrice. Ea est spina siluestris; quaecumque optime et myxas recipit; utiliter et soruos. Plantas ex seminario transferre in aliud, priusquam suo loco ponantur, operose praecipi arbitror, licet translatione folia latiora fieri spondeant.

XV. Vlmorum, priusquam foliis uestiantur, samara colligenda est circa Martias kalendas, cum flauescere incipit; dein, biduo in umbra siccata, serenda densa in refracto, terra super minuta incribrata crassitudine quae in cupressis. Pluuiae si non adiuuent, rigandum. Differendae ex arearum uenis post annum in ulmaria interuallo pedali in quamque partem. Maritas ulmos autumno serere utilius, quia carentes semine non nisi e plantis seruntur. In arbustum quinquennes sub urbe transferunt aut, ut quibusdam placet, quae uicenum pedum esse coeperunt. Sulco, qui nouenarius dicitur, altitudine pedum trium, pari latitudine et eo amplius circa positas pedes terni undique e solido adaggerantur. Arulas id uocant in Campania. Interualla ex loci natura sumuntur. Rariores serendas in campestribus conuenit. Populos et fraxinos, quia festinantius germinant, disponi quoque maturius conuenit, hoc est ab idibus Februariis, plantis et ipsas nascentes. In disponendis arboribus arbustisque ac uineis quincuncialis ordinum ratio uulgata et necessaria, non perflatu modo utilis, uerum et aspectu grata, quoquo modo intueare, in ordinem se porrigente uersu. Populos eadem ratio semine quae ulmos serendi, transferendi quoque e seminariis eadem et siluis.

XVI. Ante omnia igitur in similem transferri terram aut meliorem oportet, nec ex tepidis aut praecocibus in frigidos et serotinos situs, ut neque ex his in illos; praefodere scrobes ante; si fieri possit, tanto donec pingui caespite obducantur. Mago ante annum iubet, ut solem pluuiasque conbibant? aut, si id condicio largita non sit, ignes in mediis fieri ante menses duos, nec nisi post imbres in his seri, altitudinem eorum in argilloso aut duro solo trium cubitorum esse in quamque partem, in pronis palmo amplius, ut ubique caminata fossura ore conpressiore sint, in nigra uero terra duo cubita et palmum quadratis angulis eadem mensura. Graeci auctores consentiunt non altiores quino semipede esse debere nec latiores duobus pedibus, nusquam uero semisquipede minus altos, quoniam in umido solo ad uicina aquae perueniatur. Cato, si locus aquosus sit, latos pedes ternos in faucibus imosque palmum et pedem, altitudine quattuor pedum, eos lapide consterni aut, si non sit, perticis salignis uiridibus, si neque hae sint? sarmentis, ita ut in altitudinem semipes detrahatur. Nobis adiciendum uidetur ex praedicta arborum natura ut altius demittantur ea quae summa tellure gaudent, tamquam fraxinus, olea. Haec et similia quaternos pedes oporteat demitti. Ceteris altitudinis pedes terni suffecerint. "Excide radicem, inquit, istam, Papirius Cursor imperator", cum ad terrorem Praenestinorum praetoris destringi securim iussisset. Est innoxium adradi partes quae se nudauerint. Testas, aliqui lapides rotundos subici malunt qui et contineant umorem et transmittant, non item planos facere et a terreno arcere radicem existimantes. Glarea substrata inter utramque sententiam fuerit. Arborem nec minorem bima nec maiorem trima transferre quidam praecipiunt, alii cum manum conpleat, Cato crassiorem quinque digitis. Non omisisset idem, si attineret, meridianam caeli partem signare in cortice, ut translatis isdem et adsuetis statueretur horis, ne aquiloniae meridianis oppositae solibus finderentur et algerent meridianae aquilonibus. Quod e diuerso adfectant etiam quidam in uite ficoque, permutantes in contrarium. Densiores enim folio ita fieri magisque protegere fructum et minus amittere, ficumque sic etiam scansilem fieri. Plerique id demum cauent ut plaga deputati cacuminis meridiem spectet, ignari fissuris nimii uaporis opponi. Id quidem in horam diei quintam uel octauam spectare maluerim. Aeque latet non neglegendum, ne radices mora inarescant neue septentrionibus aut ab ea parte caeli usque ad exortum brumalem uento flante effodiantur arbores, aut certe non aduersae his uentis radices praebeantur, propter quod emoriuntur ignaris causae agricolis. Cato omnes uentos et imbrem quoque in tota translatione damnat. Et ad haec proderit quam plurimum terrae, in qua uixerint, radicibus cohaerere ac totas caespite circumligari, cum ob id Cato in corbibus transferri iubeat, procul dubio utilissime, si quidem summam terram contentus est subdi. Quidam punicis malis substrato lapide non rumpi pomum in arboribus tradunt. Radices inflexas poni melius. Arborem ipsam ita locari ut media sit totius scrobis necessarium. Ficus si in scilla - bulborum hoc genus est - seratur, ocissime ferre traditur pomum neque uermiculationi obnoxium, quo uitio carent reliqua poma similiter sata. Radicum eius magnam adhibendam curam, ut exemptas appareat, non euolsas, quis dubitet? Qua ratione et reliqua confessa omittimus, sicuti terram circa radices festuca conspissandam, quod Cato primum in ea re esse censet, plagam quoque a trunco oblini fimo et foliis praeligari praecipiens.

XVII. Huius loci pars est ad interualla pertinens: quidam punicas et myrtos et lauros densiores seri iusserunt, in pedibus tamen nouenis, malos amplius paulo, uel magis etiam piros magisque amygdalas et ficos. Quod optime diiudicabit ramorum amplitudinis ratio locorumque, et umbrae cuiusque arboris, quoniam has quoque obseruari oportet. Breues sunt quamuis magnarum arborum, cum ramos in orbem circinant, ut in malis pirisque; eaedem enormes cerasis, lauris.

XVIII. Iam quaedam umbrarum proprietas: iuglandium grauis et noxia, etiam capiti humano omnibusque iuxta satis. Necat gramina et pinus, sed uentis utraque resistit, quoniam et protecta uinearum ratione ea egent. Stillicidia pinus, quercus, ilicis ponderosissima, nullum cupressi, umbra minima et in se conuoluta; ficorum leuis, quamuis sparsa, ideoque inter uineas seri non uetentur. Vlmorum lenis, etiam nutriens quacumque opacat. Attico haec quoque uidetur e grauissimis, nec dubito, si emittantur in ramos; constrictae quidem ullius noxiam esse non arbitror. Iucunda et platani, quamquam crassa. Licet gramini credere non sub alia laetius operienti toros. Populo nulla ludentibus foliis, pinguis alno, sed pascens sata. Vitis sibi sufficit, mobili folio iactatuque crebro solem umbra temperans, eodem graui protegens in imbre. Omnium fere leuis umbra, quorum pediculi longi. Non fastidienda haec quoque scientia atque non in ultimis ponenda, quando satis quibusque umbra aut nutrix aut nouerca est. Iuglandium quidem pinorumque et picearum et abietis quaecumque attingere non dubie uenenum.

XIX. Stillicidii breuis definitio est: omnium quae proiectu frondis ita defenduntur, ut per ipsas non defluant imbres, stilla saeua est. Ergo plurimum intererit hac in quaestione, terra, in qua seremus, in quantum arbores quasque alat. Iam per se colles minora quaerunt interualla. Ventosis locis crebriores seri conducit, oleam tamen maximo interuallo, de qua Catonis Italica sententia est in XXV pedibus, plurimum XXX seri. Sed hoc uariatur locorum natura. Non alia maior in Baetica arbor, in Africa uero - fides penes auctores erit - miliarias uocari multas narrant a pondere olei, quod ferant annuo prouentu. Ideo LXXV pedes Mago interuallo dedit undique aut in macro solo ac duro atque uentoso, cum minimum, XLV. Baetica quidem uberrimas messes inter oleas metit. Illam inscitiam pudendam esse conueniet adultas interlucare iusto plus et in senectam praecipitare aut, ut plerumque ipsis qui posuere coarguentibus imperitiam suam, totas excidere. Nihil est foedius agricolis quam cassae rei poenitentia, multo iam ut praestet laxitate delinquere.

XX. Quaedam autem natura tarde crescunt, et in primis semine tantum nascentia et longo aeuo durantia. Ac quae cito occidunt uelocia sunt, ut ficus, punica, prunus, malus, pirus, myrtus, salix, et tamen antecedit uitis: in trimatu enim ferre incipit, ostendens et ante. Ex his lentissima est pirus, ocissima omnium cypirus et pseudocypirus frutex; protinus enim floret semenque perfert. Omnia uero celerius adolescunt stolonibus ablatis unamque in stirpem redactis alimentis.

XXI. Eadem natura et propagines docuit. Rubi namque curuati gracilitate et simul proceritate nimia defigunt rursus in terram capita iterumque nascuntur ex sese repleturi omnia, ni resistat cultura, prorsus ut possint uideri homines terrae causa geniti. Ita pessima atque exsecranda res propaginem tamen docuit ac uiuiradicem. Eadem autem natura et hederis. Cato propagari praeter uitem tradit ficum, oleam, punicam, malorum genera omnia, laurus, prunum, myrtos, nuces abellanas et Praenestinas, platanum. Propaginum duo genera: ramo ab arbore depresso in scrobem quattuor pedum quoquo et post biennium amputato flexu plantaque translata post trimatum; quas si longius ferre libeat, in qualis statim aut uasis fictilibus defodere propagines aptissimum, ut in his transferantur. Alterum genus luxuriosius, in ipsa arbore radices sollicitando traiectis per uasa fictilia uel qualos ramis terraque circumfartis, atque hoc blandimento inpetratis radicibus inter poma ipsa et cacumina - in summa etenim cacumina hoc modo petuntur - audaci ingenio arborem aliam longe a tellure faciendi eodem quo supra biennii spatio abscisa propagine et cum quasillis sata. Sabina herba propagine seritur et auolsione; tradunt faece uini aut e parietibus latere tuso mire ali. Iisdem modis rosmarinum seritur et ramo, quoniam neutri semen, rhododendrum propagine et semine.

XXII. Semine quoque inserere natura docuit raptim auium fame deuorato solidoque et alui tepore madido cum fecundo fimi medicamine abiecto in mollibus arborum lecticis et uentis saepe translato in aliquas corticum rimas, unde uidimus cerasum in salice, platanum in lauru, laurum in ceraso et bacas simul discolores. Tradunt et monedulam condentem semina in thensauros cauernarum eiusdem rei praebere causas.

XXIII. Hinc nata inoculatio sutoriae simili fistula aperiendi in arbore oculum cortice exciso semenque includendi eadem fistula sublatum ex alia. In ficis et malis haec fuit inoculatio antiqua. Vergiliana quaerit sinum in nodo germine expulsi corticis gemmamque ex alia arbore includit.

XXIV. Et hactenus natura ipsa docuit,insitionem autem casus, magister alius et paene numerosior, ad hunc modum: agricola sedulus casam saepis munimento cingens, quo minus putrescerent sudes, limen subdidit ex hedera. At illae uiuaci morsu adprehensae suam ex aliena fecere uitam, apparuitque truncum esse pro terra. Aufertur ergo serra aequaliter superficies, leuigatur falce truncus. Ratio postea duplex, et prima inter corticem lignumque inserendi. Timebant prisci truncum findere, mox inforare ausi medio ipsique in eo medullae calamum imprimebant, unum inserentes, neque enim plures capiebat medulla. Subtilior postea ratio uel senos adigi, mortalitati eorum et numero remedio, per media trunco leniter fisso cuneoque tenui fissuram custodiente, donec cuspidatim decisus descendat in rimam calamus. Multa in hoc seruanda: primum omnium, quae patiatur coitum talem arbor et cuius arboris. Varie quoque et non isdem in partibus subest omnibus sucus. Vitibus ficisque media sicciora et e summa parte conceptus; ideo illinc surculi petuntur. Oleis circa media sucus, inde et surculi; cacumina sitiunt. Facillime coalescunt quibus eadem corticis natura quaeque pariter florentia eiusdem horae germinationem sucorumque societatem habent. Lenta res, quotiens umidis repugnant sicca, mollibus corticum duri. Reliqua obseruatio, ne fissura in nodo fiat - repudiat quippe aduenam inhospitalis duritia -, ut in parte nitidissima, ne longior multo tribus digitis, ne obliqua, ne tralucens. Vergilius e cacumine inseri uetat, certumque est ab umeris arborum orientem aestiuum spectantibus surculos petendos, et e feracibus et e germine nouello, nisi uetustae arbori inserantur; ad id enim robustiores esse debent. Praeterea ut praegnates, hoc est germinatione turgentes et qui parere illo sperauerint anno, bimi utique nec tenuiores digito minimo. Inseruntur autem et inuersi, cum id agitur ut minor altitudo in latitudinem se fundat. Ante omnia gemmantes nitere conueniet; nihil usquam ulcerosum aut retorridum spei fauet. Medulla calami commissurae in matre ligni corticisque iungatur, id enim satius quam foris cortici aequari. Calami exacutio medullam ne nudet, tamen tenui fistula detegat. Fastigatio leui descendat cuneo tribus non ampliore digitis, quod facillime contingit tinctum aqua radentibus. Ne exacuatur in uento, ne cortex a ligno decedat alterutri. Calamus ad corticem usque suum deprimatur. Ne luxetur, dum deprimitur, neue cortex replicetur in rugas. Ideo lacrimantes calamos inseri non oportet, non, Hercules, magis quam aridos, quia illo modo labat umore nimio cortex, hoc uitali defectu non umescit neque concorporatur. Id etiam religionis seruant ut luna crescente, ut calamus utraque deprimatur manu. Et alioqui in hoc opere duae simul manus minus nituntur, necessario temperamento. Validius demissi tardius ferunt, fortius durant; contraria ex diuerso. Ne hiscat nimium rima laxeque capiat, aut ne parum et exprimat aut conpressum necet. Hoc maxime cauendum in praeualide accipientis trunco. Ne mediam fissuram relinquant, quidam uestigio fissurae falce in truncis facto salice praeligant marginem ipsum, postea cuneo findunt continente uinculo libertatem dehiscendi. - quaedam in plantario insita eodem die transferuntur. - Si crassior truncus inseratur, inter corticem et lignum inseri melius, cuneo optime osseo cortice, ne rumpatur, laxato. Cerasi libro dempto finduntur. Hae solae et post brumam inseruntur. Dempto libro habent ueluti lanuginem quae, si comprehendit insitum, putrefacit. Vinculum cuneo adacto utilissime adstringitur. Inserere aptissimum quam proxime terrae patiatur nodorum truncique ratio. Eminere calami sex digitorum longitudine non amplius debent. Cato argillae uel cretae harenam fimumque bubulum admiscet atque ita usque ad lentorem subigi iubet idque interponi et circumlini. Ex his quae commentatus est facile apparet illa aetate inter lignum et corticem nec alio modo inserere solitos aut ultra latitudinem duum digitorum calamos demittere. Inseri autem praecipit pira ac mala per uer et post solstitium diebus L et post uindemiam, oleas autem et ficos per uer tantum, luna sitiente [hoc est sicca], praeterea post meridiem ac sine uento austro. Mirum quod non contentus insitum munisse, ut dictum est, et caespite ab imbre frigoribusque protexisse ac mollibus bifidorum uiminum fasciis, lingua bubula - herbae id genus est - insuper obtegi iubet eamque inligari opertam stramentis. Nunc abunde arbitrantur paleato luto sarcire et libro duos digitos insito exstante. Verno inserentes tempus urget, incitantibus se gemmis praeterquam in olea, cuius diutissime oculi parturiunt, minimumque suci habet sub cortice, qui nimius insitis nocet. Punica uero et ficum quaeque alia sicca sunt recrastinare minime utile. Pirum uel florentem inserere licet et in Maium quoque mensem protendere insitiones. Quod si longius adferantur pomorum calami, rapo infixos optime custodire sucum arbitrantur, seruari inter duos imbrices iuxta riuos uel piscinas utrimque terra obstructos, uitium uero in scrobibus siccis stramento opertos ac deinde terra obrutos, ut cacumine exstent.

XXV. Cato uitem tribus modis inserit: praesectam findi iubet per medullam, in eam surculos exacutos, ut dictum est, addi, medullas iungi. Altero, si inter se uites contingant, utriusque in obliquum latere contrario adraso iunctis medullis colligari. Tertium genus est terebrare uitem in obliquum ad medullam calamosque addere longos pedes binos atque ita ligatum insitum intritaque inlitum operire terra calamis subrectis. Nostra aetas correxit, ut Gallica uteretur terebra, quae excauat nec urit - quoniam adustio omnis hebetat -, atque ut gemmascere incipiens eligeretur calamus, nec plus quam binis ab insito emineret oculis, ulmi libro uel uimine alligato et uites scobinae circumraderentur acie a duabus partibus, ut inde potius destillaret mucor qui maxime uites infestat; dein, cum eualuissent flagella pedes binos, uinculum insiti incideretur, ubertate crassitudine permissa. Vitibus inserendis tempus dedere ab aequinoctio autumno ad germinationis initia. Satiuae plantae siluestrium radicibus inseruntur natura siccioribus. Si satiuae siluestribus inserantur, degenerant in feritatem. Reliqua caelo constant. Aptissima insitis siccitas; huius enim remedium: adpositis fictilibus uasis modicus umor per cinerem destillat. Inoculatio rores amat lenes.

XXVI. Emplastri ratio et ipsa ex inoculatione nata uideri potest, crasso autem maxime cortici conuenit, sicut est ficis. Ergo amputatis omnibus ramis, ne sucum auocent, nitidissima in parte quaque praecipua cernatur hilaritas, exempta scutula ita ne descendat ultra corticem ferrum, inprimitur ex alia cortex par cum sui germinis mamma, sic conpage densata ut cicatrici locus non sit et statim fiat unitas, nec umorem nec adflatum recipiens; nihilominus tamen et luto munire et uinculo melius. Hoc genus non pridem repertum uolunt qui nouis moribus fauent, sed iam et apud ueteres Graecos inuenitur et apud Catonem, qui oleam ficumque sic inseri iussit, mensura etiam praefinita secundum reliquam diligentiam suam: cortices scalpro excidi quattuor digitorum longitudine et trium latitudine atque ita coagmentari et illa sua intrita oblini, eadem ratione et in malo. Quidam huic generi miscuere fissuram in uitibus, exempta cortici tessella surculo a latere plano adigendo. Tot modis insitam arborem uidimus iuxta Tiburtes tullios omni genere pomorum onustam, alio ramo nucibus, alio bacis, aliunde uite, piris, ficis, punicis malorumque generibus. Sed huic breuis fuit uita. Nec tamen omnia experimentis adsequi in natura possumus. Quaedam enim nasci nisi sponte nullo modo queunt, eaque inmitibus tantum et desertis locis proueniunt. Capacissima insitorum omnium ducitur platanus, postea robur, uerum utraque sapores corrumpit. Quaedam omni genere inseruntur, ut ficus, ut punicae. Vitis non recipit emplastra, nec quibus tenuis aut caducus rimosusque cortex, neque inoculationem siccae aut umoris exigui. Fertilissima omnium inoculatio, postea emplastratio, sed utraque infirmissima; et quae cortice tantum nituntur uel leui aura ocissime deplantantur. Inserere firmissimum et fecundius quam serere. Non est omittenda raritas unius exempli. Corellius eques Romanus Ateste genitus inseuit castaneam suomet ipsam surculo in Neapolitano agro. Sic facta est castanea quae ab eo nomen accepit inter laudatas. Postea Tereus eiusdem libertus Corellianam iterum inseuit. Haec est inter eas differentia: illa copiosior, haec Tereiana melior.

XXVII. Reliqua genera casus ingenio suo excogitauit ac defractos serere ramos docuit, cum pali defixi radices cepissent. Multa sic seruntur inprimisque ficus omnibus aliis modis nascens praeterquam talea, optime quidem, si uastiore ramo pali modo exacuto adigatur alte, exiguo super terram relicto capite eoque ipso harena cooperto. Ramo seruntur et punica, palis laxato prius meatu, item myrtus, omnium horum longitudine trium pedum, crassitudine minus bracchiali, cortice diligenter seruato, trunco exacuto.

XXVIII. Myrtus et taleis seritur, morus talea tantum, quoniam in ulmo eam inseri religio fulgurum prohibet. Quapropter de talearum satu nunc dicendum est. Seruandum in eo ante omnia ut taleae ex feracibus fiant arboribus, ne curuae neue scabrae aut bifurcae, ne tenuiores quam ut manum impleant, ne minores pedalibus, ut inlibato cortice atque ut sectura inferior ponatur semper et quod fuerit ab radice, adcumuleturque germinatio terra, donec robur planta capiat.

XXIX. Quae custodienda in olearum cura Cato iudicauerit, ipsius uerbis optime praecipiemus: "Taleas oleagineas, quas in scrobe saturus eris, tripedaneas facito, diligenterque tractato, ne liber laboret, cum dolabis aut secabis. Quas in seminario saturus eris, pedales facito. Eas sic inserito: locus bipalio subactus sit beneque gluttus. Cum taleam demittes, pede taleam opprimito. Si parum descendet, malleo aut mateola adigito, cauetoque ne librum scindas, cum adiges. Palo prius locum ne feceris quo taleam demittas; ita melius uiuet. Taleae ubi trimae sunt, tum denique maturae sunt, ubi liber se uertet. Si in scrobibus aut in sulcis seres, ternas taleas ponito easque diuaricato. Supra terram ne plus quattuor digitos trauersos emineant, uel oculos serito. Diligenter eximere oleam oportet et radices quam plurimas cum terra ferre, ubi radices bene operueris, calcare bene, ne quid noceat. Si quis quaeret quod tempus oleae serendae sit, agro sicco per sementem, agro laeto per uer.

XXX. Oliuetum diebus XV ante aequinoctium uernum incipito putare. Ex eo die dies XL recte putabis. Id hoc modo putato: qua locus recte ferax erit, quae arida erunt et si quid uentus interfregerit, inde ea omnia eximito; qua locus ferax non erit, id plus concidito aratoque bene enodatoque stirpisque leues facito. Circum oleas autumnitate ablaqueato et stercus addito. Qui oletum saepissime et altissime miscebit, is tenuissimas radices exarabit. Si male arabit, radices susum abibunt, crassiores fient et eo in radices uires oleae abibunt". Quae genera olearum et in quo genere terrae iuberet seri quoque spectare oliueta diximus in ratione olei. Mago in colle et siccis et argilla inter autumnum et brumam seri iussit, in crasso aut umido aut subriguo solo a messe ad brumam. Quod praecepisse eum Africae intellegitur. Italia quidem nunc uere maxime serit, sed si et autumno libeat, post aequinoctium XL diebus; ad uergiliarum occasum IIII soli dies sunt quibus seri noceat. Africae peculiare quod in oleastro eas inserit quadam aeternitate, cum senescant, proxima adoptione uirga emissa atque ita alia arbore ex eadem iuuenescente iterumque et quotiens opus sit, ut aeuis eadem oliueta constent. Inseritur autem oleaster calamo et inoculatione. Olea, ubi quercus effossa est, male ponitur, quoniam uermes, qui raucae uocantur, in radice quercus nascuntur et transeunt. Non infumare taleas aut siccare prius quam serantur utilius conpertum. Vetus oliuetum ab aequinoctio uerno intra uergiliarum exortum interradi alternis annis melius inuentum, item muscum radi, circumfodi autem omnibus annis a solstitio duum cubitorum scrobe pedali altitudine, stercorari tertio anno. Mago idem amygdalas ab occasu arcturi ad brumam seri iubet, pira non eodem tempore omnia, quoniam neque floreant eodem, oblonga aut rotunda ab occasu uergiliarum ad brumam, reliqua genera media hieme ab occasu sagittae, subsolanum aut septentrionis spectantia, laurum ab occasu aquilae ad occasum sagittae. Conexa enim de tempore serendi quaestio siderumque ratio est. Vere et autumno id magna ex parte fieri decreuere. Est et alia hora circa canis ortus, paucioribus nota, quoniam non omnibus locis pariter utilis intellegitur, sed haud omittenda nobis non tractus alicuius rationem, uerum naturae totius indagantibus. In Cyrenaica regione sub etesiarum flatu conserunt, nec non et in Graecia, oleam maxime in Laconia. Coos insula et uites tunc serit, ceteri apud Graecos inoculare et inserere non dubitant, sed arbores non serunt. Plurimumque in eo locorum natura pollet; namque in Aegypto omni serunt mense et ubicumque imbres aestiui sunt, ut in India et Aethiopia, necessario post haec autumno seruntur arbores. Ergo tria tempora eadem germinationis, uer et canis arcturique ortus. Neque enim animalium tantum est ad coitus auiditas, sed multo maior est terrae ac satorum omnium libido, qua tempestiue uti plurimum interest conceptus, peculiare utique in insitis, cum sit mutua cupiditas utrique coeundi. Qui uer probant, ab aequinoctio statim admittunt, praedicantes germina parturire, ideo faciles corticum esse conplexus. Qui praeferunt autumnum, ab arcturi ortu, quoniam statim radicem quandam capiant et ad uer parata ueniant atque non protinus germinatio auferat uires. Quaedam tamen statutum tempus anni habent ubique, ut cerasi et amygdalae circa brumam serendi uel inserendi. De pluribus locorum situs optime iudicabit. Frigida enim et aquosa uerno conseri oportet, sicca et calida autumno. Communis quidem Italiae ratio tempora ad hunc modum distribuit: moro ab idibus Februariis in aequinoctium, piro autumnum, ita ut brumam XV ne minus diebus antecedat, malis aestiuis et cotoneis, item soruis, prunis, post mediam hiemem in idus Februarias, siliquae Graecae et persicis ante brumam per autumnum, nucibus iuglandi et pineae et abellanae et Graecae atque castaneae a kal. Martiis ad idus easdem, salici et genistae circa Martias Kal. Hanc in siccis semine, illam in umidis uirga seri diximus. Est etiamnum noua inserendi ratio, ne quid sciens quidem praeteream quod usquam inuenerim, Columellae excogitata, ut adfirmat ipse, qua uel diuersae insociabilesque arborum naturae copulentur, ut fici atque oleae. Iuxta hanc seri ficum iubet non ampliore interuallo, quam ut contingi large possit ramo oleae quam maxime sequaci atque oboedituro, eumque omni interim tempore edomari meditatione curuandi. Postea fico adepta uires, quod euenire trimae aut utique quinquenni, detruncata superficie ipsum quoque deputatum et, ut dictum est, adraso cacumine defigi in crure fici, custoditum uinculis, ne curuatura fugiat. Ita quodam propaginum insitorumque temperamento triennio communem inter duas matres coalescere, quarto anno abscisum totum adoptantis esse, nondum uulgata ratione aut mihi certe satis conperta.

XXXI. Cetero eadem illa de calidis frigidisque et umidis aut siccis supra dicta ratio et scrobes fodere monstrauit. In aquosis enim neque amplos neque altos facere expediet, aliter in aestuoso et sicco, ut quam maxime accipiant aquam contineantque. Haec et ueteres arbores colendi ratio est. Feruentibus enim locis adcumulant aestate radices operiuntque, ne solis ardor exurat. Aliubi ablaqueant perflatusque admittunt; iidem hieme cumulis a gelu uindicant. Contra illi hieme aperiunt umoremque sitientibus quaerunt. Vbicumque circumfodiendi arbores ratio [in circuitum] pedes in orbem ternos, neque id in pratis, quoniam amore solis umorisque in summa tellure oberrant. Et de arboribus quidem fructus gratia serendis inserendisque in uniuersum sint dicta haec.

XXXII. Restat earum ratio quae propter alias seruntur ac uineas maxime, caeduo ligno. Principatum in his optinent salices, quas serunt loco madido, tamen refosso pedes duos et semipedem talea sesquipedali uel pertica, quae utilior quo plenior. Interuallo esse debent pedes seni. Trimae pedibus binis a terra putatione coercentur, ut se in latitudinem fundant ac sine scalis tondeantur. Salix enim fecundior quo terrae propior. Has quoque omnibus annis confodi iubent mense Aprili. Haec est uiminalium cultura. Perticalis et uirga et talea seritur, fossura eadem. Perticas ex ea caedi iustum est quarto fere anno. Et hae autem senescentium locum propagine sarciunt pertica immersa ac post annum recisa. Salicis uiminalis iugera singula sufficiunt XXV uineae iugeribus. Eiusdem rei causa populus alba seritur bipedaneo pastinato, talea sesquipedali biduo siccata, palmipedi interuallo, terra superiniecta duum cubitorum crassitudine.

XXXIII. Harundo etiamnum dilutiore quam hae solo gaudet. Seritur bulbo radicis, quod alii oculum uocant, dodrantali scrobe, interuallo duum pedum et semipedis, reficiturque ex sese uetere harundineto exstirpato, quod utilius repertum quam castrare, sicut antea. Namque inter se radices serpunt mutuoque discursu necantur. Tempus conserendi priusquam oculi harundinum intumescant, ante kal. Martias. Crescit ad brumam usque desinitque cum durescere incipit. Hoc signum tempestiuam habet caesuram. Et hanc autem, quotiens et uineam, fodiendam putant. Seritur et trauersa, non alte terra condita, erumpuntque e singulis oculis totidem plantae. Seritur et deplantata pedali sulco, binis obrutis gemmis, ut tertius nodus terram attingat, prono cacumine, ne rores concipiat. Caeditur decrescente luna. Vineis anno siccata utilior quam uiridis.

XXXIV. Castanea pedamentis omnibus praefertur facilitate tractatus, perdurandi peruicacia; regerminatione caedua uel salice laetior. Quaerit solum facile nec tamen harenosum maximeque sabulum umidum aut carbunculum uel tofi etiam farinam, quamlibet opaco septentrionalique et praefrigido situ uel etiam decliui. Recusat eadem glaream, rubricam, cretam omnemque terrae fecunditatem. Seri nuce diximus, sed nisi ex maximis non prouenit, nec nisi quinis aceruatim satis - refringi solum debet supra -, ex Nouembri mense in Februarium, quo solutae sponte cadunt ex arbore atque subnascuntur. Interualla sint pedalia, undique sulco dodrantali. Ex hoc seminario transferuntur in aliud bipedali interuallo post biennium. Sunt et propagines, nulli quidem faciliores. Nudata enim radice tota in sulco prosternitur; tum ex cacumine supra terram relicto renascitur et alia ab radice. Sed tralata nescit hospitari pauetque nouitatem biennio fere; postea prosilit. Ideo nucibus potius quam uiueradicibus plantaria caedua implentur. Cultura non alia quam supra dictis fodiendo supputandisque per biennium sequens. De cetero ipsa se colit umbra stolones superuacuos enecante. Caeditur intra septimum annum. Sufficiunt pedamenta iugeri uicenis uinearum iugeribus, quando etiam bifida ea stirpescunt, durantque ultra alteram siluae suae caesuram. Aesculus similiter prouenit, caesura triennio serior, minus morosa nasci in quacumque terra seritur uere balano, sed non nisi aesculi, scrobe dodrantali, interuallis duorum pedum. Saritur leuiter quater anno. Hoc pedamentum minime putrescit caesumque maxime fruticat. Praeter haec sunt caedua quae diximus, fraxinus, laurus, persica, corylus, malus, sed tardius nascuntur terramque defixa uix tolerant, non modo umorem. Sabucus contra firmissima ad palum taleis seritur, ut populus. Nam de cupresso satis diximus.

XXXV. Et praedictis uelut armamentis uinearum restat ipsarum natura praecipua tradenda cura. Vitium surculis et quarundam arborum, quibus fungosior intus natura, geniculati scaporum nodi intersaepiunt medullam. Ferulae ipsae breues, et ad summa breuiores; articuli utique duo internodia includunt. Medulla, siue illa uitalis anima est, ante se tendit longitudinem inplens, quamdiu nodi peruia patet fistula. Cum uero concreti ademere transitum, repercussa erumpit ab ima sui parte iuxta priorem nodum alternis laterum semper inguinibus, ut dictum est in harundine ac ferula, quorum dexterum ab imo intellegitur articulo, laeuum in proximo, atque ita per uices. Hoc uocatur in uite gemma, cum ibi caespitem fecit; ante uero quam faciat, in concauo oculus et in cacumine ipso germen. Sic palmites, nepotes, uuae, folia, pampini gignuntur, mirumque firmiora esse in dextera parte genita. Hos ergo in surculis nodos, cum seruntur, medios secare oportet ita ne profluat medulla. Et in fico quidem dodrantales, paxillis solo patefacto, seruntur sic ut descendant quae proxima arbori fuerint, duo oculi extra terram emineant. Oculi autem in arborum surculis proprie uocantur, unde germinantur. Hac de causa et in plantariis aliquando eodem anno ferunt, quo fuere laturi fructus in arbore, cum tempestiue sati praegnates inchoatos conceptus aliubi pariunt. Ita satas ficos tertio anno transferre facile. Hoc pro senescendi celeritate adtributum huic arbori, ut citissime proueniat. Vitium numerosior satus est. Primum omnium nihil seritur ex his nisi inutile et deputatum in sarmenta. Opputatur autem quidquid proximo tulit fructum. Solebat capitulatus utrimque e duro surculus seri, eoque argumento malleolus uocatur etiamnunc. Postea auelli cum sua calce coeptus est, ut in fico, neque est aliud uiuacius. Tertium genus adiectum etiamnum expeditius sine calce, quod sagittae uocantur, cum intorti panguntur, iidem cum recisi nec intorti, trigemmes. Plures autem ex eodem surculo hoc modo fiunt. Serere a pampinariis sterile est, nec nisi fecundo oportet. Quae raros habet nodos infecunda iudicatur; densitas gemmarum fertilitatis indicium est. Quidam seri uetant nisi eos qui floruerint surculos. Sagittas serere minus utile, quoniam in transferendo facile rumpitur quod intortum fuit. Seruntur pedali, non breuiores, longitudine, quinque sexue nodorum. Pauciores tribus gemmis in hac mensura esse non poterunt. Inseri eodem die quo deputentur utilissimum; si multo postea necesse sit serere custoditos, uti praecepimus, caueri utique ne extra terram positi sole inarescant, uento aut frigore hebetentur. Qui diutius in sicco fuerint, priusquam serantur, in aqua pluribus diebus reuirescant. Solum apricum et quam amplissimum in seminario siue in uinea bidente pastinari debet, ternos pedes bipalio alto, marra reici quaternum pedum fermento, ita ut in pedes binos fossa procedat, fossum purgari et extendi, ne crudum relinquatur, uerum exigi mensura. Male pastinatum deprendunt scamna inaequalia. Metienda est et ea pars quae interiacet puluini. Surculi seruntur et in scrobe et in sulco longiore ac super quam tenerrima ingeritur terra, sed in gracili solo frustra nisi substrato pinguiore corio. Gemmas non pauciores quam duas integi oportet et proximam attingi, terram eodem paxillo deprimi et spissari, interesse in plantario sesquipedes inter bina semina in latitudinem, in longitudinem semisses; ita satos malleolos XXIIII mense recidere ad imum articulum, nisi ipsi parcatur. Oculorum inde materia emicat, cum qua XXXVI mense uiueradix transfertur. Est et luxuriosa ratio uites serendi, ut quattuor malleolo uehementi uinculo colligentur ima parte [luxuriosa] atque ita uel per ossa bubuli cruris uel per colla fictilia traiecti obruantur binis eminentibus gemmis. Vniscunt hoc modo recisique palmitem emittunt. Postea fistula fracta radix libere calit uires uuaque fert omnium corporum suorum acinos. In alio genere inuentu nouicio finditur malleolus medullaque erasa in se colligantur ipsi canales ita ut gemmis parcatur omni modo. Tum malleolus in terra fimo mixta seritur et, cum spargere caules coepit, deciditur foditurque saepius. Talis uuae acinos nihil intus ligni habituros Columella promittit, cum uiuere semina ipsa perquam mirum sit medulla adempta. Nasci surculis etiam, quibus non sit articulatio, arbores non omittendum uidetur. Namque buxi tenuissimis quinis senisue colligatis depacti proueniunt. Quondam in obseruatione erat ut defringerentur ex inputata buxo, aliter uiuere non crediti. Detraxere hoc experimenta. Seminarii curam sequitur uinearum ratio. Quinque generum hae: sparsis per terram palmitibus aut per se uite subrecta uel cum amminiculo sine iugo aut pedatae simplici iugo aut conpluuiatae quadriplici. Quae pedatae ratio, eadem intellegetur eius quoque in qua sine amminiculo uitis per se stabit. Id enim non fit nisi pedamenti inopia. Simplici iugo constat porrecto ordine quem cantherium appellant. Melior ea uino, quoniam sibi ipsa non obumbrat adsiduoque sole coquitur et adflatum magis sentit et celerius rorem dimittit, pampinationi quoque et occationi omnique operi facilior; super cetera deflorescit utilius. Iugum fit pertica aut harundine aut crine funiculoue, ut in Hispania Brundisique. Conpluuiata copiosior uino est, dicta a cauis aedium conpluuiis. Diuiditur in quaternas partes totidem iugis. Huius serendi ratio dicetur, eadem ualitura in omni genere, in hoc uero numerosior tantum. Tribus uero seritur modis: optime in pastinato, proxime in sulco, nouissime in scrobe. De pastinatione dictum est. Sulco latitudo palae satis est, scrobibus ternorum pedum in quamque partem. Altitudo in quocumque genere tripedalis, ideo nec uitis minor transferri debet, exstatura etiamnum duabus gemmis. Emolliri terram minutis in scrobe imo sulcis, fimo misceri necessarium. Cliuosa altiores scrobes poscunt, praeterea puluinatis a deuexitate labris. Qui ex his longiores fient ut uites binas accipiant e diuerso, aluei uocabuntur. Esse uitis radicem in medio scrobe oportet, sed ipsam innixam solido in orientem aequinoctialem spectare, adminicula prima e calamo accipere; uineas limitari decumano XVIII pedum latitudinis ad contrarios uehiculorum transitus aliisque trauersis limitibus denum pedum distingui per media iugera aut, si maior modus sit, totidem pedum cardine quot decumano limitari, semper uero quintanis semitari, hoc est ut quinto quoque palo singulae iugo paginae includantur; solo spisso non nisi repastinato nec nisi uiueradicem seri, tenero et soluto uel malleolum sulco uel scrobe. In cones sulcos agere trauersos melius quam pastinare, ut defluuia transtris eorum contineantur; aquoso caelo uel sicco solo malleolos serere autumno, nisi si tractus ratio mutabit. Siccus enim et calidus autumno poscet, umidus frigidusque etiam ueris exitu. In arido solo uiueradix quoque frustra seritur, male et in siccis malleolus, nisi post imbrem, at in riguis uel frondens uitis et usque ad solstitium recte, ut in Hispania. Quiescere uentos sationis die utilissimum. Plerique austros optant, Cato abdicat. Interesse medio temperamento inter binas uites oportet pedes quinos, minimum autem laeto solo pedes quaternos, tenui plurimum octonos - Vmbri et Marsi ad uicenos intermittunt arationis gratia in his quae uocant porculeta -, pluuio et caliginoso tractu rariores poni, sicco densiores. Subtilitas parsimoniae compendia inuenit, cum uinea in pastinato seratur, obiter seminarium faciendi, ut et uiueradix loco suo et malleolus, qui transferatur, inter uites et ordines seratur, quae ratio in iugero circiter XVI milia uiueradicum donat. Interest autem biennium fructus, quo tardius in sato prouenit quam in tralato. Viueradix posita in uinea post annum resecatur usque ad terram, ut unus tantum emineat oculus, adminiculo iuxta adfixo et fimo addito. Simili modo et secundo anno reciditur uiresque concipit et intra se pascit suffecturas oneri. Alias festinatione pariendi gracilis atque eiuncida, ni cohibeatur castigatione tali, in fetum exeat tota. Nihil auidius nascitur ac, nisi ad pariendum uires seruentur, tota fit fetus. Pedamenta optuma, quae diximus, aut ridicae e robore oleaque, si non sint, pali e iunipero, cupresso, laburno, sabuco. Reliquorum generum sudes omnibus annis reciduntur. Saluberrima in iugo harundo conexa fasciculis durat annis quinis. Cum breuiores palmites sarmento iunguntur inter se funium modo, ex hoc arcus funeta dicuntur. Tertius uineae annus palmitem uelocem robustumque emittit et quem faciat aetas uitem; hic in iugum insilit. Aliqui tum excaecant eum supina falce auferendo oculos, ut longius euocent, noxia iniuria. Vtilior enim consuetudo pariendi satiusque pampinos adiugatae detergere usque quo placeat roborari eam. Sunt qui uetant tangi proximo anno quam tralata sit neque ante LX mensem falce curari, tunc autem ad tres gemmas recidi. Alii et proximo quidem anno recidunt, sed ut ternos quaternosue singulis annis adiciant articulos, quarto demum perducant ad iugum. Id utrimque fructu tardum, praeterea retorridum et nodosum pumilionum incremento. Optimum autem matrem esse firmam, postea fetum audacem. Nec tutum est quod cicatricosum, magno imperitiae errore. Quidquid est tale plagis nascitur, non e matre. Totas habeat illa uires, dum roboratur, et annuos accipiet tota fetus, cum permissum fuerit nasci: nihil natura portionibus parit. Quae excreuerit satis firma, protinus in iugo collocari debebit; si etiamnum infirmior erit, sub ipso iugo hospitari recisa. Viribus, non aetate decernitur. Temerarium est ante crassitudinem pollicarem uiti imperare. Sequente anno palmites ali iubentur pro uiribus matris singuli aut gemini. Iidem et secuto, si coget infirmitas, nutriantur tertioque demum duo adiciantur. Nec sunt plures quaternis umquam permittendi, breuiterque non indulgendum et semper inhibenda fecunditas est. Ea est natura ut parere malit quam uiuere. Quidquid materiae adimitur fructui accedit. Illa semina mauult quam fructum gigni, quoniam fructus caduca res est. Sic perniciose luxuriat nec ampliat se, sed egerit. Dabit consilium et soli natura. In macro, etiamsi uires habebit, recisa intra iugum moretur, ut omnis fetura sub eo exeat. Minimum id esse debebit interuallum, ut attingat iugum speretque, non teneat, adeo non recumbat in eo nec delicate se spargat. Ita temperetur hic modus ut crescere etiamnum malit quam parere. Palmes duas tresue gemmas habere sub iugo debet, ex quibus materia nascatur, tunc per iugum mergi alligarique, ut sustineatur iugo, non pendeat, uinculo mox adstrictius a tertia gemma alligari, quoniam et sic coercetur impetus materiae densioresque citra pampini exultant. Cacumen religari uetant. Natura haec est: deiecta pars aut praeligata fructum dat plurimumque ipsa curuatura. Quod citra est materiem mittit, offensante, credo, spiritu et illa quam diximus medulla. Quae ita remicuerit materia fructum dabit anno sequente. Sic duo genera palmitum: quod e duro exit materiamque in proximum annum promittit, pampinarium uocatur aut, ubi supra cicatricem est, fructuarium; alterum ex anniculo palmite semper fructuarium. Relinquitur sub iugo et qui uocatur custos - hic est nouellus palmes, non longior tribus gemmis - proximo anno materiam daturus, si uitis luxuria se consumpserit, et alius iuxta eum, uerrucae magnitudine, qui furunculus appellatur, si forte custos fallat. Vitis, antequam septumum annum a surculo conpleat, euocata ad fructum eiuncescit ac moritur. Nec ueterem placet palmitem in longum et ad quartum usque pedamentum emitti, quod alii dracones, alii funiculos uocant, ut faciant quae masculeta appellant. Cum induruit uitis, pessimum in uinea traducere. Quinto anno et ipsi palmites intorquentur singulaeque singulis materiae emittuntur ac deinde proximis prioresque amputantur. Semper custodem relinqui melius, sed is proximus uiti esse debet nec longior quam dictum est et, si luxuriauerint palmites, intorqueri, ut quattuor materias uel duas, si uniiuga erit uinea, emittat. Si per se uitis ordinabitur sine pedamento, qualecumque initio adminiculum desiderabit, dum stare condiscat et recta surgere, cetera a primordio eadem, diuidi autem putatione pollices in aequali examine undique, ne praegrauet fructus parte aliqua. Obiter idem deprimens prohibebit in excelsum emicare. Huic uineae trium pedum altitudo excelsior nutat, ceteris a quinto, dum ne excedat hominis longitudinem iustam. Iis quoque quae sparguntur in terra, breues ad limitandum caueas circumdant, scrobibus per ambitum factis, ne uagi palmites inter se pugnent occursantes, maiorque pars terrarum ita supinam in tellure uindemiam metit, siquidem et in Africa et in Aegypto Syriaque ac tota Asia et multis locis Europae hic mos praeualet. Ibi ergo iuxta terram conprimi debet uitis, eodem modo et tempore nutrita radice quo in iugata uinea, ut semper pollices tantum relinquantur, fertili solo cum tribus gemmis gracilioreque binis, praestatque multos esse quam longos. Quae de natura soli diximus tanto potentiora sentientur quanto propior fuerit uua terrae. Genera separari ac singulis conseri tractus utilissimum - mixtura enim generum etiam in uino, non modo in musto, discors - aut, si misceantur, non alia quam pariter maturescentia iungi necessarium. Iuga altiora, quo laetior ager et quo planior, item roscido, nebuloso minusque uentoso conueniunt, contra humiliora gracili et arido et aestuoso uentisque exposito. Iuga ad pedamentum quam artissimo nodo uinciri oportet, uitem leui contineri. Quae genera uitium et in quali solo caeloque essent conserenda, cum enumeraremus naturas earum et uinorum, docuimus. De reliquo cultu uehementer ambigitur. Plerique aestate tota post singulos rores confodi iubent uineam, alii uetant gemmantem; decuti enim oculos tractuque intrantium deteri et ob id arcendum procul omne quidem pecus, sed maxime lanatum, quoniam facillime auferat gemmas. Inimicos et pubescente uua rastros satisque esse uineam ter anno confodi, ab aequinoctio uerno ad uergiliarum exortum et canis ortu et nigrescente acino. Quidam ita determinant: ueterem semel a uindemia ante brumam, cum alii ablaqueare et stercorare satis putent, iterum ab idibus Aprilibus, antequam concipiat, hoc est in VI idus Maias; dein prius quam florere incipiat et cum defloruerit et uariante se uua. Peritiores adfirmant, si iusto saepius fodiatur, in tantum tenerescere acinos ut rumpantur. Quae fodiantur, ante feruentes horas diei fodiendas conuenit, sicuti lutum neque arere neque fodere, fossione puluerem excitatum contra soles nebulasque prodesse. Pampinatio uerna in confesso est ab idibus Maiis, intra dies decem, utique antequam florere incipiat, et eam infra iugum debere fieri. De sequente uariant sententiae. Cum defloruerit, aliqui pampinandum putant, alii sub ipsa maturitate. Sed de his Catonis praecepta decernent. Namque et putationum tradenda ratio est. Protinus hanc a uindemia, ubi caeli tepor indulget, adoriuntur. Sed sine hoc fieri numquam debet ratione naturae ante exortum aquilae, ut in siderum causis docebimus proximo uolumine, immo uero fauonio, quoniam anceps culpa sit praeproperae festinationis. Si saucias recenti medicina mordeat quaedam hiemis ruminatio, certum est gemmas earum frigore hebetari plagasque findi et caeli uitio exuri oculos lacrima destillante. Nam gelu fragiles fieri quis nescit? Operarum ista conputatio est in latifundis, non legitima naturae festinatio. Quo maturius putantur aptis diebus, eo plus materiae fundunt; quo serius, eo fructum uberiorem. Quare macras prius conueniet putare, ualidas nouissime, plagam omnem obliquam fieri, ut facile decidant imbres, et ad terram uerti quam leuissima cicatrice acie falcis exacuta plagaque conleuata, recidi autem semper inter duas gemmas, ne sit uolnus oculis in recisa parte. Nigram exesam existimant et, donec ad sincera ueniatur, recidendam, quoniam e uitioso materia utilis non exeat. Si macra uitis idoneos palmites non habeat, ad terram recidi eam nouosque elici utilissimum, in pampinatione non hos detrahere pampinos qui cum uua sint; id enim et uuas supplantat praeterquam in nouella uinea. Inutiles iudicantur in latere nati, non ab oculo, quippe etiam uua quae nascatur e duro rigescente, ut nisi ferro detrahi non possit. Pedamentum quidam inter duas uites utilius putant statui, et facilius ablaqueantur ita, meliusque est uniiugae uineae, si tamen et ipsi iugo sint uires nec flatu infesta regio. In quadripertita quam proximum oneri adminiculum esse debet, ne tamen impedimentum sentiat ablaqueatio, cubito abesse non amplius, ablaqueari autem prius quam putari iubent. Cato de omni cultura uitium ita praecipit: "Quam altissimam uineam facito alligatoque recte, dum ne nimium constringas. Hoc modo eam curato: capita uitium per sementim ablaqueato. Vineam putatam circumfodito, arare incipito, ultro citroque sulcos perpetuos ducito. Vites teneras quam primum propagato, sic occato. Veteres quam minimum castrato; potius, si opus erit, deicito biennioque post praecidito. Vitem nouellam resecari tum erit tempus, ubi ualebit. Si uinea ab uite caluata erit, sulcos interponito ibique uiuam radicem serito. Vmbram a sulcis remoueto crebroque fodito. In uinea uetere serito ocinum; si macra erit, quod granum capit, ne serito et circum capita addito stercus, paleas, uinaceas, aliquid horumce. Vbi uinea frondere coeperit, pampinato. Vineas nouellas alligato crebro, ne caulis praefringatur, et quae iam in perticam ibit, eius pampinos teneros alligato leuiter porrigitoque, uti recte stent. Vbi uua uaria fieri coeperit, uites subligato. Vitis insitio una est per uer, altera cum uua floret; ea optima est. Vineam ueterem si in alium locum transferre uoles, dumtaxat bracchium crassam licebit. Primum deputato; binas gemmas ne amplius relinquito. Ex radicibus bene exfodito et caue ne radices saucies. Ita uti fuerit, ponito in scrobe aut in sulco operitoque et bene occulcato eodemque modo uineam statuito, alligato flexatoque, uti fuerit, crebroque fodito". Ocinum, quod in uinea seri iubet, antiqui appellabant pabulum umbrae patiens, quod celerrime proueniat. Sequitur arbusti ratio mirum in modum damnata Sasernae patri filioque, celebrata Scrofae, uetustissimis post Catonem peritissimisque, ac ne a Scrofa quidem nisi Italiae concessa, cum tam longo iudicetur aeuo nobilia uina non nisi in arbustis gigni et in his quoque laudatiora summis sicut uberiora imis. Adeo excelsitate proficitur. Hac ratione et arbores eliguntur, prima omnium ulmus, excepta propter nimiam frondem Atinia, dein populus nigra eadem de causa, minus densa folio. Non spernunt plerique et fraxinum ficumque, etiam oleam, si non sit umbrosa ramis. Harum satus cultusque abunde tractatus est. Ante XXXVI mensem attingi falce uetantur. Alterna seruantur bracchia, alternis putantur annis, sexto anno maritantur. Transpadana Italia praeter supra dictas cornu, opulo, tilia, acere, orno, carpino, quercu arbustat agros, Venetia salice propter uliginem soli. Et ulmus detruncata media in tria ramorum scamna digeritur, nulla fere uiginti pedum altiore arbore. Tabulata earum ab octauo pede altitudinis dilatantur in collibus siccisque agris, a duodecimo in campestribus et umidis. Meridianum solem spectare palmae debent, rami a proiectu digitorum modo subrigi, tonsili in his tenuium quoque uirgultorum barba, ne obumbrent. Interuallum iustum arborum, si aretur solum, quadrageni pedes in terga frontemque, in latera uiceni; si non aretur, hoc in omnes partes. Singulis denas saepe adnutriunt uites, damnato agricola minus ternis. Maritare nisi ualidas inimicum, enecante ueloci uitium incremento. Serere tripedaneo scrobe necessarium distantes inter sese arboremque singulis pedibus. Nihil ibi malleoli atque pastinationis, nulla fodiendi inpendia, utpote cum arbusti ratio haec peculiari dote praestet, quod ab eodem solo ferri fruges et uitibus prodest superque quod uindicans se altitudo non, ut in uinea, ad arcendas animalium iniurias pariete uel saepe uel fossarum utique inpendio muniri se cogit. In arbusto e praedictis sola uiueradicum ratio, item propaginum, et haec gemina, ut diximus: qualorum in ipso tabulato maxime probata, quoniam a pecore tutissimum est, altera deflexa uite uel palmite iuxta suam arborem aut citra proximam caelibem. Quod supra terram est e matre radi iubetur, ne fruticet. In terra non pauciores quattuor gemmae obruuntur ad radicem capiendam, extra in capite binae relinquuntur. Vitis in arbusto quattuor pedes longo constat omnis sulco, tres lato, alto duos cum semipede. Post annum propago inciditur ad medullam, ut paulatim radicibus suis adsuescat; caulis a capite ad duas gemmas reciditur; tertio totus mergus absciditur repetiturque altius in terram, ne ex reciso frondeat. Tolli uiueradix a uindemia protinus debet. Nuper repertum draconem serere iuxta arborem; ita appellamus palmitem emeritum pluribusque induratum annis. Hunc praecisum quam maxima amplitudine, tribus partibus longitudinis deraso cortice, quatenus obruatur - unde et rasilem uocant -, deprimere sulco, reliqua parte ad arborem erecta, ocissimum in uite. Si gracilis sit uitis aut terra, usitatum est quam proxime solum decidi, donec firmetur radix, sicuti neque roscidam seri neque a septentrionis flatu. Vites aquilonem spectare debent ipsae, palmites autem earum meridiem. Non est festinandum ad putationem nouellae, sed primo in circulos materiae colligenda, nec nisi ualidae putatio admouenda, seriore anno fere ad fructum arbusta uite quam iugata. Sunt qui omnino putari uetent, priusquam arborem longitudine aequauerit. Prima falce sex pedes a terra recidatur, flagello infra relicto et nasci coacto incuruatione materiae. Tres ei gemmae, non amplius, deputato supersint. Ex his emissi palmites proximo anno imis digerantur scamnis ac per singulos annos ad superiora scandant, relicto semper duramento in singulis tabulatis et emissario uno, qui subeat usque quo placuerit. De cetero putatione omni flagella quae proxime tulerint recidantur, noua circumcisis undique capreolis spargantur in tabulatis. Vernacula putatio deiectis per ramos uitium crinibus circumuestit arborem crinesque ipsos uuis, Gallica in traduces porrigitur, Aemiliae uiae in ridicas Atiniarum ambitu, frondem earum fugiens. Est quorundam inperitia sub ramo uitem uinculo suspendendi, suffocante iniuria. Contineri debet uimine, non artari. Quin immo etiam quibus salices supersunt molliore hoc uinculo facere malunt herbaque Siculi quam uocant ampelodesmon, Graecia uero uniuersa iunco, cypero, ulua. Liberata quoque uinculo per aliquot dies uagari et incondita spargi atque in terra, quam per totum annum spectauerit, recumbere; namque ut ueterina a iugo et canes a cursu uolutatio iuuat, ita tum et uitium porrigi lumbos. Arbor quoque ipsa gaudet adsiduo leuata onere, similis respiranti, nihilque est in opere naturae quod non exemplo dierum noctiumque aliquas uices feriarum uelit. Ob id protinus a uindemia putari et lassas etiamnum fructu edito inprobatur. Putatae rursus alligentur alio loco; namque orbitas uinculi sentiunt uexatione non dubia. Traduces Gallicae culturae bini utrimque lateribus, si par quadrageno distet spatio, quaterni, si uiceno, inter se obuii miscentur alliganturque una conciliati, uirgultorum comitatu obiter rigorati qua deficiant aut, si breuitas non patiatur ipsorum, adalligato protenduntur in uiduam arborem unco. Traducem bimum praecidere solebant - onerat enim uetustate -; melius donare tempus ut transilem faciant, ni largiatur crassitudo, alias utile toros futuri draconis pasci. Vnum etiamnum genus est medium inter hoc et propaginem totas supplantandi in terram uites cuneisque findendi et in sulcos plures simul ex una propagandi, gracilitate singularum firmata circumligatis hastilibus nec recisis qui a lateribus excurrant pampinis. Nouariensis agricola traducum turba non contentus nec copia ramorum inpositis etiamnum patibulis palmites circumuoluit; itaque praeter soli uitia cultura quoque torua fiunt uina. Alia culpa iuxta urbem Aricinis quae alternis putantur annis, non quia id uiti conducat, sed quia uilitate reditum inpendia exsuperent. Medium temperamentum in Carsulano sequuntur cariosasque tantum uitis partes incipientesque inarescere deputando, ceteris ad uuam relictis; detracto onere superuacuo pro nutrimento omni est raritas uolneris; sed nisi pingui solo talis cultura degenerat in labruscam. Arbusta arari quam altissime desiderant, tametsi frumenti ratio non exigit. Pampinari ea non est moris, et hoc conpendium operae. Deputantur cum uite pariter interlucata densitate ramorum qui sint superuacui et absumant alimenta. Plagas ad septentriones aut ad meridiem spectare uetuimus; melius, si neque in occasus solis. Diu dolent talia quoque ulcera et difficile sanescunt algendo nimis aestuandoue. Non eadem in uite libertas? quoniam certa latera, sed facilius abscondere et detorquere quo uelis plagas. In arborum tonsura supiniore uelut calices faciendi, ne consistat umor.

XXXVI. Viti adminicula addenda, quae scandat adprehensa, si maiora sint. Vitium generosarum pergulas Quinquatribus putandas et, quarum seruare uuas libeat, decrescente luna tradunt; quae uero interlunio sint putatae, nullis animalium obnoxias esse. Alia ratione plena luna noctu tondendas, cum sit ea in leone, scorpione, sagittario, tauro atque in totum serendas plena aut crescente utique censent. Sufficiunt in Italia cultores deni in centena iugera uinearum.

XXXVII. Et abunde satu cultuque arborum tractato, quoniam de palmis et cytiso in peregrinis arboribus adfatim diximus, ne quid desit, indicanda reliqua natura est magno opere pertinens ad omnia ea. Infestantur namque et arbores morbis. Quid enim genitum caret his malis? Et siluestrium quidem perniciosos negant esse uexarique tantum grandine in germinatione aut flore, aduri quoque feruore aut flatu frigidiore praepostero die, quoniam suo frigora etiam prosunt, ut diximus. Quid ergo? Non et uites algore intereunt? Hoc quidem est quo deprehendatur soli uitium, quoniam non euenit nisi in frigido; itaque per hiemes caeli rigorem probamus, non soli. Nec infirmissimae arbores gelu periclitantur, sed maximae, uexatisque ita cacumina prima inarescunt, quoniam praestrictus non potuit eo peruenire umor. Arborum quidam communes morbi, quidam priuati generum. Communis uermiculatio et sideratio ac dolor membrorum, unde partium debilitas, societate nominum quoque cum hominis miseriis. Trunca dicimus certe corpora et oculos germinum exustos ac multa simili sorte; itaque laborant et fame et cruditate, quae fiunt umoris quantitate, aliquae uero et obesitate, ut omnia quae resinam ferunt nimia pinguitudine in taedam mutantur et, cum radices quoque pinguescere coepere, intereunt, ut animalia nimio adipe, aliquando et pestilentia per genera, sicut inter homines nunc seruitia, nunc plebes urbana uel rustica. Vermiculantur magis minusue quaedam, omnes tamen fere, idque aues caui corticis sono experiuntur. Iam quidem et hoc in luxuria esse coepit, praegrandesque roborum delicatiore sunt in cibo - cosses uocant - atque etiam farina saginati hi quoque altiles fiunt. Maxime autem arborum hoc sentiunt piri, mali, fici, minus quae amarae sunt et odoratae. Eorum qui in ficis existunt alii nascuntur ex ipsis, alios parit qui uocatur cerastes, omnes tamen in cerasten figurantur sonumque edunt paruoli stridoris. Et soruus arbor infestatur uermiculis rufis ac pilosis atque ita emoritur; mespila quoque in senecta obnoxia ei morbo est. Sideratio tota e caelo constat. Quapropter et grando in his causis intellegi debet et carbunculatio et quod pruinarum iniuria euenit. Haec enim uerno tepore inuitatis et erumpere audentibus satis mollibus insidens adurit lactescentes germinum oculos, quod in flore carbunculum uocant. Pruinae perniciosior natura, quoniam lapsa persidit gelatque ac ne aura quidem ulla depellitur, quia non fit nisi inmoto aere et sereno. Proprium tamen siderationis est sub ortu canis siccitatum uapor, cum insita ac nouellae arbores moriuntur, praecipue ficus et uitis. Olea praeter uermiculationem quam aeque ac ficus sentit clauum etiam patitur, siue fungum placet dici uel patellam. Haec est solis exustio. Nocere tradit Cato et muscum rubrum. Nocet plerumque uitibus atque oleis et nimia fertilitas. Scabies communis omnium est. Impetigo et quae adgnasci solent cocleae peculiaria ficorum uitia, nec ubique. Sunt enim quaedam aegritudines et locorum. Verum ut homini neruorum cruciatus, sic et arbori ac duobus aeque modis: aut enim in pedes, hoc est radices, inrumpit uis morbi aut in articulos, hoc est cacuminum digitos, qui longissime a toto corpore exeunt. Inarescunt ergo et sunt apud Graecos sua nomina utrique uitio. Vndique primo dolor, mox et macies earum partium fragilis, postremo tabes morsque non intrante suco aut non perueniente, maximeque id fici sentiunt. Caprificus omnibus immunis est quae adhuc diximus. Scabies gignitur roribus lentis post Vergilias; nam si rariores fuere, perfundunt arborem, non scalpunt scabie? et grossi cadunt; siue imbres nimii fuere, alio modo ficus laborat radicibus madidis. Vitibus praeter uermiculationem et siderationem morbus peculiaris articulatio tribus de causis: una ui tempestatium germinibus ablatis, altera, ut notauit Theophrastus, in supinum excisis, tertia culturae imperitia laesis. Omnes enim earum iniuriae in articulis sentiuntur. Siderationis genus est et his deflorescentibus roratio aut cum acini, priusquam crescant, decocuntur in callum. Aegrotant et cum alsere laesis uredine attonsarum oculis; et calore hoc euenit intempestiuo, quoniam omnia modo constant certoque temperamento. Fiunt et culpa colentium uitia, cum praestringuntur, ut dictum est, aut circumfossor iniurioso ictu uerberauit uel etiam subarator inprudens luxauit radices corpusue desquamauit. Est et quaedam contusio falcis hebetioris. Quibus omnibus causis difficilius tolerant frigora aut aestus, quoniam in ulcus penetrat iniuria omnis a foris. Infirmissima uero malus, maximeque quae dulcis est. Quibusdam debilitas sterilitatem, non necem, adfert, ut si quis pino cacumen auferat uel palmae; sterilescunt enim nec moriuntur. Aegrotant aliquando et poma ipsa per se sine arbore, si necessariis temporibus imbres aut tepores uel adflatus defuere aut contra abundauere; decidunt enim aut deteriora fiunt. Pessimum est inter omnia cum deflorescentem uitem et oleam percussit imber, quoniam simul defluit fructus. Sunt ex eadem causa nascentes et urucae, dirum animal, eroduntque frondem, aliae florem oliuarum quoque ut in Mileto, ac depastam arborem turpi facie relinquunt. Nascitur hoc malum tepore umido et lento. Fit aliud ex eodem, si sol acrior insecutus inussit ipsum uitium ideoque mutauit. Est etiamnum peculiare oliuis ac uitibus - araneum uocant -, cum ueluti telae inuoluunt fructum et absumunt. Adurunt et flatus quidam eas maxime, sed et alios fructus. Nam uermiculationem et poma ipsa per se quibusdam annis sentiunt, mala, pira, mespila, punica. In oliua ancipiti euentu, quando sub cute nati fructum adimunt, augent, si in ipso nucleo fuere erodentes eum. Gigni iros prohibent pluuiae quae fiunt post Arcturum. Eaedem si austrinae fuere, generant in druppis quoque, quae maturescentes tum sunt praecipue caducae. Id riguis magis euenit, etiam si non cecidere, fastidiendis. Sunt et culicum genera aliquis molesta, ut glandibus, fico; qui uidentur ex umore nasci, tum dulci subdito corticibus. Et aegrotatio quidem fere in his est. Quaedam temporum causae aut locorum non proprie dicantur morbi, quoniam protinus necant, sicut tabes cum inuasit arborem aut uredo uel flatus alicuius regionis proprius, ut est in Apulia atabulus, in Euboea Olympias. Hic enim si flauit circa brumam, frigore exurit arefaciens, ut nullis postea solibus recreari possint. Hoc genere conualles et adposita fluminibus laborant, praecipueque uitis, olea, ficus. Quod cum euenit, detegitur statim in germinatione, in oliua tardius. Sed in omnibus signum est reuiuescendi, si folia amisere. Alioqui quas putes praeualuisse moriuntur. Nonnumquam inarescunt folia eademque reuiuescunt. Aliae in terris septentrionalibus, ut Ponto, Thracia, frigore aut gelu laborant, si post brumam continuauere XL diebus. Et ibi autem et in reliquis partibus, si protinus editis fructibus gelatio magna consecuta est, etiam paucis diebus necat. Quae iniuria hominum constant, secundum locum habent causae. Pix, oleum, adeps inimica praecipue nouellis. Cortice in orbem detracto necantur excepto subere, quod sic etiam iuuatur; crassescens enim praestringit et strangulat. Nec andrachle offenditur, si non simul incidatur et corpus. Alioqui et cerasus et tilia et uitis corticem mittunt, sed non uitalem nec proximum corpori, uerum eum qui subnascente alio expellitur. Quarundam natura rimosus cortex, ut platanis. Tiliae renascitur paulo minus quam totus. Ergo his quarum cicatricem trahit medentur luto fimoque et aliquando prosunt, si non uehementior frigorum aut calorum uis secuta est. Quaedam tardius ita moriuntur, ut robora et quercus. Refert et tempus anni. Abieti enim et pino si quis detraxerit sole taurum uel geminos transeunte, cum germinant, statim moriuntur; eandem iniuriam hieme passae diutius tolerant. Similiter ilex et robur quercusque. Si angusta decorticatio fuit, nihil nocetur supra dictis; infirmioribus quidem et in solo gracili uel ab una tantum parte detractus interemit. Similem et decacuminatio rationem habet piceae, cedri, cupressi - haec enim detracto cacumine aut ignibus adusto intereunt -, similem et depastio animalium. Oleam quidem etiam, si lambat capra, sterilescere auctor est Varro, ut diximus. Quaedam hac iniuria moriuntur, aliqua deteriora tantum fiunt, ut amygdalae - ex dulcibus enim transfigurantur in amaras -, aliqua uero etiam utiliora, ut apud Chios pirus quam phocida appellant. Nam detruncatio diximus quibus prodesset. Intereunt pleraque et fissa stirpe, exceptis uite, malo, fico, punicis, quaedam uel ab ulcere tantum. Pinus hanc iniuriam spernit et omnia quae resinam gignunt. Radicibus amputatis mori minime mirum est; pleraeque tamen non omnibus, sed maximis aut quae sunt inter illas uitales abscisis moriuntur. Necant inuicem inter sese umbra uel densitate atque alimenti rapina. Necat et hedera uinciens nec uiscum prodest, et cytisus necatur eo quod halimon uocant Graeci. Quorundam natura non necat quidem, sed laedit odorum aut suci mixtura, ut raphanus et laurus uitem. Olfactatrix enim intellegitur et tingui odore mirum in modum, ideo, cum iuxta sit, auerti et recedere saporemque inimicum fugere. Hinc sumpsit Androcydes medicinam contra ebrietates, raphanum mandi praecipiens. Odit et caulem et olus omne, odit et corylum, ni procul absint, tristis atque aegra. Nitrum quidem et alumen, marina aqua calida et fabae putamina uel erui ultima uenena sunt.

XXXVIII. Inter uitia arborum est et prodigiis locus. Inuenimus enim ficos sub foliis natas, uitem et malum punicam stirpe fructum tulisse, non palmite aut ramis, uitem uuas sine foliis, oleas quoque amisisse folia bacis haerentibus. Sunt et miracula fortuita. Nam et oliua in totum ambusta reuixit et in Boeotia derosae locustis fici regerminauere. Mutantur arbores et colore fiuntque ex nigris candidae, non semper prodigio, sed eae maxime quae ex semine nascuntur. Et populus alba in nigram transit. Quidam et soruum, si in calidiora loca uenerit, sterilescere putant. Prodigio autem fiunt ex dulcibus acerba poma aut dulcia ex acerbis, e caprifico fici aut contra, graui ostento, cum in deteriora mutantur, ex olea in oleastrum, ex candida uua et fico in nigras aut, ut Laudiceae Xerxis aduentu, platano in oleam mutata. Qualibus ostentis Aristandri apud Graecos uolumen scatet, ne in infinitum abeamus, apud nos uero C. Epidi commentarii, in quibus arbores locutae quoque reperiuntur. Subsedit in Cumano arbor graui ostento paulo ante Pompei Magni bella ciuilia paucis ramis eminentibus; inuentum Sibyllinis libris internicionem hominum fore tantoque maiorem quanto propius ab urbe postea facta esset. Sunt prodigia et cum alienis locis enascuntur, ut in capitibus statuarum uel aris et cum in arboribus ipsis alienae. Ficus in lauro nata est Cyzici ante obsidionem, simili modo Trallibus palma in basi Caesaris dictatoris circa bella ciuilia eius. Nec non et Romae in Capitolio in ara Iouis bello Persei enata palma uictoriam triumphosque portendit. Hac tempestatibus prostrata eodem loco ficus enata est M. Messalae C. Cassii censorum lustro, a quo tempore pudicitiam subuersam Piso grauis auctor prodidit. Super omnia quae umquam audita sunt, erit prodigium in nostro aeuo Neronis principis ruina factum in agro Marrucino, Vetti Marcelli e primis equestris ordinis oliueto uniuerso uiam publicam transgresso aruisque inde e contrario in locum oliueti profectis.

XXXIX. Nunc expositis arborum morbis consentaneum est dicere et remedia. Ex his quaedam sunt communia omnium, quaedam propria quarundam. Communia ablaqueatio, adcumulatio, adflari radices aut cooperiri riguas dato potu uel ablato, fimum suco refectis, putatio leuatis onere, item suco emisso quaedam ueluti detractio sanguinis, circumrasio corticis, uitium extenuatio et domitura palmitum, gemmarum, si frigus retorridas hirtasque fecerit, repumicatio et quaedam politura. Arborum his aliae magis, aliae minus gaudent, ueluti cupressus et aquas aspernatur et fimum et circumfossuram amputationemque et omnia remedia odit; quin etiam necatur riguis, uitis et punicae praecipue aluntur. Ficus arbor ipsa riguis alitur, pomum uero eius marcescit. Amygdalae, si colantur fossione, florem amittunt. Nec insitas circumfodere oportet, priusquam ualidae ferre coeperint poma. Plurimae autem amputari sibi uolunt onerosa ac superuacua, sicut nos ungues et capillum. Reciduntur ueteres totae ac rursus a stolone aliquo resurgunt, sed non omnes nec nisi quarum naturam pati diximus.

XL. Rigua aestiuis uaporibus utili, hieme inimica, autumno uaria et e natura soli, quippe cum uindemiator Hispaniarum stagnante solo uuas demetat; cetero maiore in parte orbis etiam pluuias autumni aquas deriuare conuenit. Circa Canis ortum rigua maxime prosunt ac ne tum quidem nimia, quoniam inebriatis radicibus nocent. Et aetas modum temperat; nouellae enim minus sitiunt. Desiderant autem maxime rigari quae adsueuere, contra siccis locis genita non expetunt umorem nisi necessarium.

XLI. Asperiora uina rigari utique cupiunt in Sulmonense Italiae agro, pago Fabiano, ubi et arua rigant. Mirumque herbae aqua illa necantur, fruges aluntur et riguus pro sarculo est. In eodem agro bruma - tanto magis, si niues iaceant geletue -, ne frigus uites adurat, circumfundunt riguis, quod ibi tepidare uocant, memorabili natura in amne solis, eodem aestate uix tolerandi rigoris.

XLII. Carbunculi ac robiginum remedia demonstrabimus uolumine proximo. Interim est et scariphatio quaedam in remediis, cum macie corticis ex aegritudine adstringente se iustoque plus uitalia arborum conprimente exacutam falcis aciem utraque manu inprimentes perpetuis incisuris diducunt ac ueluti cutem laxant. Salutare id fuisse argumento sunt dilatatae cicatrices et internato corpore expletae.

XLIII. Magnaque ex parte similis hominum medicina et arborum est, quando earum quoque terebrantur ossa. Amygdalae ex amaris dulces fiunt, si circumfosso stipite et ab ima parte circumforato defluens pituita abstergeatur. Et ulmis detrahitur sucus inutilis, supra terram foratis usque ad medullam, in senecta aut cum alimento nimio abundare sentiuntur. Idem et ficorum turgido cortice incisuris in obliquum leuibus emittitur; ita fit ne decidant fructus. Pomiferis quae germinant nec ferunt fructum fissa radice inditur lapis fertilesque fiunt, hoc idem in amygdalis e robore cuneo adacto, in piris soruisque e taeda ac cinere et terra cooperto. Etiam radices circumcidisse prodest uitium luxuriantium ficorumque et circumcisis cinerem addidisse. Fici serotinae fiunt, si primae grossi, cum fabae magnitudinem excessere, detrahantur; subnascuntur enim quae serius maturescunt. Eaedem, cum frondere incipiunt, si cacumina rami cuiusque detrahantur, firmiores fertilioresque fiunt; nam caprificatio maturat.

XLIV. In ea culices nasci e grossis manifestum, quoniam, cum euolauere, non inueniuntur intus grana, quae in eos uersa apparet. Exeundi tanta est auiditas ut plerique aut pede relicto aut pinnae parte erumpant. Est et aliud genus culicum, quos uocant centrinas, fucis apium similes ignauia malitiaque cum pernicie uerorum et utilium; interimunt enim illos atque ipsi moriuntur. Vexant et tineae semina ficorum contra quas remedium in eodem scrobe defodere taleam lentisci inuersa parte quae fuerit a cacumine. Vberrimas autem ficus rubrica amurca diluta et cum fimo infusa radicibus frondere incipientium facit. Caprificorum laudantur maxime nigrae et in petrosis, quoniam frumenta plurima habeant. Caprificatio ipsa post imbrem.

XLV. In primis autem cauendum ne ex remediis uitia fiant, quod euenit nimia aut intempestiua medicina. Interlucatio arboribus prodest, sed omnium annorum trucidatio inutilissima. Vitis tantum tonsuram annuam quaerit, alternam uero myrtus, punicae, oleae, quia celeriter fruticescunt. Ceterae rarius tondentur, nulla autumno, ac ne raduntur quidem nisi uere. Putatione plaga ad ...; uitalia sunt omnia quaecumque non superuacua.

XLVI. Similis fimi ratio. Gaudent eo, sed cauendum ne in feruore solis admoueatur, ne immaturum, ne ualidius quam opus sit. Vrit uineas suiburn nisi quinquennio interposito, praeterquam si riguis diluatur, et e coriariorum sordibus nisi admixta aqua, item largius. Iustum existimant in denos pedes quadratos tres modios. Id quidem soli natura decernet.

XLVII. Columbino ac suillo plagis quoque arborum medentur. Si mala punica acida nascantur, ablaqueatis radicibus fimum suillum addi iubent; eo anno uinolenta, proximo dulcia futura. Alii urina hominis aqua mixta riganda censent quater anno, singulis amphoris, aut cacumina spargi uino lasere diluto; si findantur in arbore, pediculum intorqueri; ficis utique amurcam adfundi, ceteris arboribus aegris faecem uini, aut lupinum circum radices earum seri. Aqua quoque lupini decocti circumfusa pomis prodest. Fici, cum Volcanalibus tonuit, cadunt. Remedium est ut ante stipula hordeacea areae stringantur. Cerasos praecoces facit cogitque maturescere calx admota radicibus. Et haec autem et omnia poma interuelli melius est, ut quae relicta sint grandescant. Quaedam poena emendantur aut morsu excitantur, ut palmae ac lentisci; salsis enim aquis aluntur. Salis uim et cineres, sed leniorem, habent; ideo ficis adsperguntur rutaeque, ne fiant uermiosae neue radices putrescant. Quin et uitium radicibus aquam salsam iubent adfundi, si sint lacrimosae; si uero fructus earum decidant, cinerem aceto conspergi ipsasque inlini aut sandaraca, si putrescat uua; si uero fertiles non sint, aceto acri subacto cinere rigari atque oblini; quod si fructum non maturent prius inarescentem, praecisarum ad radices plagam fibrasque aceto acri et urina uetusta madefacere atque eo luto obruere, saepe fodere. Olearum, si parum promisere fructus, nudatas radices hiberno frigori opponunt, eaque castigatione proficiunt. Omnia haec annua caeli ratione constant et aliquando serius poscuntur, aliquando celerius. Nec non ignis aliquibus prodest, ut harundini; ambusta namque densior mitiorque surgit. Cato et medicamenta quaedam conponit, mensurae quoque distinctione, ad maiorum arborum radices amphoram, ad minorum urnam, amurcae et aquae portione aequa, ablaqueatis prius radicibus, paulatim adfundi iubens, in olea hoc amplius stramentis ante circumpositis, item fico; huius praecipue uere terram adaggerari radicibus; ita futurum ut non decidant grossi maiorque fecunditas nec scabra proueniat. Simili modo, ne conuoluolus fiat in uinea, amurcae congios duos decoqui in crassitudinem mellis rursusque cum bituminis tertia parte et sulpuris quarta sub diu coqui, quoniam exardescat sub tecto. Hoc uites circa capita ac sub bracchiis ungui; ita non fore conuoluolum. Quidam contenti sunt fumo huius mixturae suffire uineas secundo flatu continuo triduo. Plerique non minus auxilii et alimenti arbitrantur in urina quam Cato in amurca, addita modo pari aquae portione, quoniam per se noceat. Aliqui uolucre appellant animal praerodens pubescentes uuas. Quod ne accidat, falces, cum sint exacutae, fibrina pelle detergent atque ita putant aut sanguine ursino linunt post putationem easdem. Sunt arborum pestes et formicae. Has abigunt rubrica ac pice liquida perunctis caudicibus nec non et pisce suspenso iuxta in unum locum congregant aut lupino trito cum oleo radices linunt. Multi et has et talpas amurca necant, contraque urucas et ne mala putrescant lacerti uiridis felle tangi cacumina iubent, priuatim autem contra urucas ambiri arbores singulas a muliere incitati mensis, nudis pedibus, recincta. Item ne quod animal pastu malefico decerpat frondem, fimo boum diluto spargi folia, quotiens imber interueniat, quoniam abluatur ita uiros medicaminis, mira quaedam excogitante sollertia humana, quippe cum auerti grandines carmine credant plerique, cuius uerba inserere non equidem serio ausim, quamquam a Catone proditis contra luxata membra iungendae harundinum fissurare. Idem arbores religiosas lucosque succidi permisit, sacrificio prius facto, cuius rationem precationemque eodem uolumine tradidit.