I

Nemini uideo dubium esse, iudices, quin apertissime C. Verres in Sicilia sacra profanaque omnia et priuatim et publice spoliarit, uersatusque sit sine ulla non modo religione uerum etiam dissimulatione in omni genere furandi atque praedandi. Sed quaedam mihi magnifica et praeclara eius defensio ostenditur; cui quem ad modum resistam multo mihi ante est, iudices, prouidendum. Ita enim causa constituitur, prouinciam Siciliam uirtute istius et uigilantia singulari dubiis formidolosisque temporibus a fugitiuis atque a belli periculis tutam esse seruatam. Quid agam, iudices? quo accusationis meae rationem conferam? quo me uertam? ad omnis enim meos impetus quasi murus quidam boni nomen imperatoris opponitur. Noui locum; uideo ubi se iactaturus sit Hortensius. Belli pericula, tempora rei publicae, imperatorum penuriam commemorabit; tum deprecabitur a uobis, tum etiam pro suo iure contendet ne patiamini talem imperatorem populo Romano Siculorum testimoniis eripi, ne obteri laudem imperatoriam criminibus auaritiae uelitis. Non possum dissimulare, iudices; timeo ne C. Verres propter hanc eximiam uirtutem in re militari omnia quae fecit impune fecerit. Venit enim mihi in mentem in iudicio M'. Aquili quantum auctoritatis, quantum momenti oratio M. Antoni habuisse existimata sit; qui, ut erat in dicendo non solum sapiens sed etiam fortis, causa prope perorata ipse arripuit M'. Aquilium constituitque in conspectu omnium tunicamque eius a pectore abscidit, ut cicatrices populus Romanus iudicesque aspicerent aduerso corpore exceptas; simul et de illo uulnere quod ille in capite ab hostium duce acceperat multa dixit, eoque adduxit eos qui erant iudicaturi uehementer ut uererentur ne, quem uirum fortuna ex hostium telis eripuisset, cum sibi ipse non pepercisset, hic non ad populi Romani laudem sed ad iudicum crudelitatem uideretur esse seruatus. Eadem nunc ab illis defensionis ratio uiaque temptatur, idem quaeritur. Sit fur, sit sacrilegus, sit flagitiorum omnium uitiorumque princeps; at est bonus imperator, at felix et ad dubia rei publicae tempora reseruandus.

II

Non agam summo iure tecum, non dicam id quod debeam forsitan obtinere, cum iudicium certa lege sit, - non quid in re militari fortiter feceris, sed quem ad modum manus ab alienis pecuniis abstinueris abs te doceri oportere; non, inquam, sic agam, sed ita quaeram, quem ad modum te uelle intellego, quae tua opera et quanta fuerit in bello. Quid dicis? an bello fugitiuorum Siciliam uirtute tua liberatam? Magna laus et honesta oratio; sed tamen quo bello? Nos enim, post illud bellum quod M'. Aquilius confecit, sic accepimus, nullum in Sicilia fugitiuorum bellum fuisse. "At in Italia fuit." Fateor, et magnum quidem ac uehemens. Num igitur ex eo bello partem aliquam laudis appetere conaris? num tibi illius uictoriae gloriam cum M. Crasso aut Cn. Pompeio communicatam putas? Non arbitror hoc etiam tuae deesse impudentiae ut quicquam eius modi dicere audeas. Obstitisti uidelicet ne ex Italia transire in Siciliam fugitiuorum copiae possent. Vbi, quando, qua ex parte? cum aut ratibus aut nauibus conarentur accedere? Nos enim nihil umquam prorsus audiuimus, sed illud audiuimus, M. Crassi, fortissimi uiri, uirtute consilioque factum ne ratibus coniunctis freto fugitiui ad Messanam transire possent, a quo illi conatu non tanto opere prohibendi fuissent, si ulla in Sicilia praesidia ad illorum aduentum opposita putarentur. At cum esset in Italia bellum tam prope a Sicilia, tamen in Sicilia non fuit. Quid mirum? ne cum in Sicilia quidem fuit eodem interuallo, pars eius belli in Italiam ulla peruasit.

III

Etenim propinquitas locorum ad utram partem hoc loco a profertur? utrum aditum facilem hostibus an contagionem imitandi belli periculosam fuisse? Aditus omnis hominibus sine ulla facultate nauium non modo disiunctus sed etiam clausus est, ut illis quibus Siciliam propinquam fuisse dicis facilius fuerit ad Oceanum peruenire quam ad Peloridem accedere. Contagio autem ista seruilis belli cur abs te potius quam ab iis omnibus qui ceteras prouincias obtinuerunt praedicatur? An quod in Sicilia iam antea bella fugitiuorum fuerunt? at ea ipsa causa est cur ista prouincia minimo in periculo sit et fuerit. Nam posteaquam illinc M'. Aquilius decessit, omnium instituta atque edicta praetorum fuerunt eius modi ut ne quis cum telo seruus esset. Vetus est quod dicam, et propter seueritatem exempli nemini fortasse uestrum inauditum, L. Domitium praetorem in Sicilia, cum aper ingens ad eum adlatus esset, admiratum requisisse quis eum percussisset; cum audisset pastorem cuiusdam fuisse, eum uocari ad se iussisse; illum cupide ad praetorem quasi ad laudem atque ad praemium accucurrisse; quaesisse Domitium qui tantam bestiam percussisset; illum respondisse, uenabulo; statim deinde iussu praetoris in crucem esse sublatum. Durum hoc fortasse uideatur, neque ego ullam in partem disputo: tantum intellego, maluisse Domitium crudelem in animaduertendo quam in praetermittendo dissolutum uideri.

IV

Ergo his institutis prouinciae iam tum, cum bello sociorum tota Italia arderet, homo non acerrimus nec fortissimus, C. Norbanus, in summo otio fuit; perfacile enim sese Sicilia iam tuebatur, ut ne quod ex ipsa bellum posset exsistere. Etenim cum nihil tam coniunctum sit quam negotiatores nostri cum Siculis usu, re, ratione, concordia, et cum ipsi Siculi res suas ita constitutas habeant ut iis pacem expediat esse, imperium autem populi Romani sic diligant ut id imminui aut commutari minime uelint, cumque haec a seruorum bello pericula et praetorum institutis et dominorum disciplina prouisa sint, nullum est malum domesticum quod ex ipsa prouincia nasci possit. Quid igitur? nulline motus in Sicilia seruorum Verre praetore, nullaene consensiones factae esse dicuntur? Nihil sane quod ad senatum populumque Romanum peruenerit, nihil quod iste publice Romam scripserit; et tamen coeptum esse in Sicilia moueri aliquot locis seruitium suspicor. Id adeo non tam ex re quam ex istius factis decretisque cognosco. Ac uidete quam non inimico animo sim acturus: ego ipse haec quae ille quaerit, quae adhuc numquam audistis, commemorabo et proferam. In Triocalino, quem locum fugitiui iam ante tenuerunt, Leonidae cuiusdam Siculi familia in suspicionem est uocata coniurationis. Res delata ad istum. Statim, ut par fuit, iussu eius homines qui fuerant nominati comprehensi sunt adductique Lilybaeum; domino denuntiatum est, causa dicta: damnati.

V

Quid deinde? quid censetis? furtum fortasse aut praedam exspectatis aliquam. Nolite usque quaque idem quaerere. In metu belli furandi locus qui potest esse? etiam si qua fuit in hac re occasio praetermissa est. Tum potuit a Leonida nummorum aliquid auferre, cum denuntiauit ut adesset; fuit nundinatio aliqua, et isti non noua, ne causam dicerent; etiam alter locus" ut absoluerentur: damnatis quidem seruis quae praedandi potest esse ratio? produci ad supplicium necesse est. Testes enim sunt qui in consilio fuerunt, testes publicae tabulae, testis splendidissima ciuitas Lilybitana, testis honestissimus maximusque conuentus ciuium Romanorum: fieri nihil potest, producendi sunt. Itaque producuntur et ad palum alligantur. Etiam nunc mihi exspectare uidemini, iudices, quid deinde factum sit, quod iste nihil umquam fecit sine aliquo quaestu atque praeda. Quid in eius modi re fieri potuit? Quod commodum est, exspectate facinus quam uultis improbum; uincam tamen exspectationem omnium. Homines sceleris coniurationisque damnati, ad supplicium traditi, ad palum alligati, repente multis milibus hominum inspectantibus soluti sunt et Triocalino illi domino redditi. Quid hoc loco potes dicere, homo amentissime, nisi id quod ego non quaero, quod denique in re tam nefaria, tametsi dubitari non potest, tamen ne si dubitetur quidem quaeri oporteat, quid aut quantum aut quo modo acceperis? Remitto tibi hoc totum atque ista te cura libero; neque enim metuo ne hoc cuiquam persuadeatur, ut, ad quod facinus nemo praeter te ulla pecunia adduci potuerit, id tu gratis suscipere conatus sis. Verum de ista furandi praedandique ratione nihil dico, de hac imperatoria iam tua laude disputo.

VI

Quid ais, bone custos defensorque prouinciae? Tu quos seruos arma capere et bellum facere in Sicilia uoluisse cognoras et de consili sententia iudicaras, hos ad supplicium iam more maiorum traditos ex media morte eripere ac liberare ausus es, ut, quam damnatis crucem seruis fixeras, hanc indemnatis uidelicet ciuibus Romanis reseruares? Perditae ciuitates desperatis iam omnibus rebus hos solent exitus exitialis habere, ut damnati in integrum restituantur, uincti soluantur, exsules reducantur, res iudicatae rescindantur. Quae cum accidunt, nemo est quin intellegat ruere illam rem publicam haec ubi eueniant; nemo est qui ullam spem salutis reliquam esse arbitretur. Atque haec sicubi facta sunt, ita facta sunt ut homines populares aut nobiles supplicio aut exsilio leuarentur, at non ab iis ipsis qui iudicassent, at non statim, at non eorum facinorum damnati quae ad uitam et ad fortunas omnium pertinerent. Hoc uero nouum et eius modi est ut magis propter reum quam propter rem ipsam credibile uideatur, ut homines seruos, ut ipse qui iudicarat, ut statim e medio supplicio dimiserit, ut eius facinoris damnatos seruos quod ad omnium liberorum caput et sanguinem pertineret. O praeclarum imperatorem nec iam cum M'. Aquilio, fortissimo uiro, sed uero cum Paulis, Scipionibus, Mariis conferendum! tantumne uidisse in metu periculoque prouinciae! Cum seruitiorum animos in Sicilia suspensos propter bellum Italiae fugitiuorum uideret, ne quis se commouere auderet, quantum terroris iniecit! Comprendi iussit; quis non pertimescat? causam dicere dominos; quid seruo tam formidolosum? FECISSE VIDERI pronuntiat; exortam uidetur flammam paucorum dolore ac morte restinxisse. Quid deinde sequitur? Verbera atque ignes et illa extrema ad supplicium damnatorum, metum ceterorum, cruciatus et crux. Hisce omnibus suppliciis sunt liberati. Quis dubitet quin seruorum animos summa formidine oppresserit, cum uiderent ea facilitate praetorem ut ab eo seruorum sceleris coniurationisque damnatorum uita uel ipso carnifice internuntio redimeretur?

VII

Quid? hoc in Apolloniensi Aristodamo, quid? in Leonte Imacharensi non idem fecisti? Quid? iste motus seruitiorum bellique subita suspicio utrum tibi tandem diligentiam custodiendae prouinciae an nouam rationem improbissimi quaestus attulit? Halicyensis Eumenidae, nobilis hominis et honesti, magnae pecuniae uilicus cum impulsu tuo insimulatus esset, HS sexaginta milia a domino accepisti, quod nuper ipse iuratus docuit quem ad modum gestum esset. Ab equite Romano C. Matrinio absente, cum is esset Romae, quod eius uilicos pastoresque tibi in suspicionem uenisse dixeras, HS sescenta milia abstulisti. Dixit hoc L. Flauius, qui tibi eam pecuniam numerauit, procurator C. Matrini, dixit ipse Matrinius, dicit uir clarissimus, Cn. Lentulus censor, qui Matrini honoris causa recenti negotio ad te litteras misit mittendasque curauit. Quid? de Apollonio, Diocli filio, Panhormitano, cui Gemino cognomen est, praeteriri potest? Ecquid hoc tota Sicilia clarius, ecquid indignius, ecquid manifestius proferri potest? Quem, ut Panhormum uenit, ad se uocari et de tribunali citari iussit concursu magno frequentiaque conuentus. Homines statim loqui: "Mirabar quod Apollonius, homo pecuniosus, tam diu ab isto maneret integer; excogitauit nescio quid, nescio quid attulit; profecto homo diues repente a Verre non sine causa citatur." Exspectatio summa omnium quidnam id esset, cum exanimatus subito ipse accurrit cum adulescente filio; nam pater grandis natu iam diu lecto tenebatur. Nominat iste seruum, quem magistrum pecoris esse diceret; eum dicit coniurasse et familias concitasse, - is omnino seruus in familia non erat, - eum statim exhiberi iubet. Apollonius adfirmare se omnino nomine illo seruum habere neminem: iste hominem abripi a tribunali et in carcerem conici iubet. Clamare ille, cum raperetur, nihil se miserum fecisse, nihil commisisse, pecuniam sibi esse in nominibus, numeratam in praesentia non habere. Haec cum maxime summa hominum frequentia testificaretur, ut quiuis intellegere posset eum, quod pecuniam non dedisset, idcirco illa tam acerba iniuria adfici - cum maxime, ut dico, hoc de pecunia clamaret, in uincla coniectus est.

VIII

Videte constantiam praetoris, et eius praetoris qui in his rebus non ita defendatur ut mediocris praetor, sed ita laudetur ut optimus imperator. Cum seruorum bellum metueretur, quo supplicio dominos indemnatos adficiebat, hoc seruos damnatos liberabat: Apollonium, hominem locupletissimum, qui, si fugitiui bellum in Sicilia facerent, amplissimas fortunas amitteret, belli fugitiuorum nomine indicta causa in uincla coniecit: seruos, quos ipse de consili sententia belli faciendi causa consensisse iudicauit, eos sine consili sententia sua sponte omni supplicio liberauit. Quid? si aliquid ab Apollonio commissum est quam ob rem in eum iure animaduerteretur, tamenne hanc rem sic agemus ut crimini aut inuidiae reo putemus esse oportere si quo de homine seuerius iudicauerit? Non agam tam acerbe, non utar ista accusatoria consuetudine, si quid est factum clementer, ut dissolute factum criminer, si quid uindicatum est seuere, ut ex eo crudelitatis inuidiam colligam. Non agam ista ratione; tua sequar iudicia, tuam defendam auctoritatem, quoad tu uoles; simul ac tute coeperis tua iudicia rescindere, mihi suscensere desinito; meo iure enim contendam eum qui suo iudicio damnatus sit iuratorum iudicum sententiis damnari oportere. Non defendam Apolloni causam, amici atque hospitis mei, ne tuum iudicium uidear rescindere; nihil de hominis frugalitate, uirtute, diligentia dicam; praetermittam illud etiam de quo ante dixi, fortunas eius ita constitutas fuisse familia, pecore, uillis, pecuniis creditis ut nemini minus expediret ullum in Sicilia tumultum aut bellum commoueri; non dicam ne illud quidem, si maxime in culpa fuerit Apollonius, tamen in hominem honestissimae ciuitatis honestissimum tam grauiter animaduerti causa indicta non oportuisse. Nullam in te inuidiam ne ex illis quidem rebus concitabo, cum esset talis uir in carcere, in tenebris, in squalore, in sordibus, tyrannicis interdictis tuis patri exacta aetate et adulescenti filio adeundi ad illum miserum potestatem numquam esse factam. Etiam illud praeteribo, quotienscumque Panhormum ueneris illo anno et sex mensibus - nam tam diu fuit Apollonius in carcere - totiens te senatum Panhormitanum adisse supplicem, cum magistratibus sacerdotibusque publicis, orantem atque obsecrantem ut aliquando ille miser atque innocens calamitate illa liberaretur. Relinquo haec omnia; quae si uelim persequi, facile ostendam tua crudelitate in alios omnis tibi aditus misericordiae iudicum iam pridem esse praeclusos.

IX

Omnia tibi ista concedam et remittam; prouideo enim quid sit defensurus Hortensius; fatebitur apud istum neque senectutem patris neque adulescentiam fili neque lacrimas utriusque plus ualuisse quam utilitatem salutemque prouinciae; dicet rem publicam administrari sine metu ac seueritate non posse; quaeret quam ob rem fasces praetoribus praeferantur, cur secures datae, cur carcer aedificatus, cur tot supplicia sint in improbos more maiorum constituta. Quae cum omnia grauiter seuereque dixerit, quaeram cur hunc eundem Apollonium Verres idem repente nulla re noua adlata, nulla defensione, sine causa de carcere emitti iusserit; tantumque in hoc crimine suspicionis esse adfirmabo ut iam ipsis iudicibus sine mea argumentatione coniecturam facere permittam quod hoc genus praedandi, quam improbum, quam indignum, quamque ad magnitudinem quaestus immensum infinitumque esse uideatur. Nam quae iste in Apollonio fecit, ea primum breuiter cognoscite quot et quanta sint, deinde haec expendite atque aestimate pecunia: reperietis idcirco haec in uno homine pecunioso tot constituta ut ceteris formidines similium incommodorum atque exempla periculorum proponeret. Primum insimulatio est repentina capitalis atque inuidiosi criminis, - statuite quanti hoc putetis et quam multos redemisse, deinde crimen sine accusatore, sententia sine consilio, damnatio sine defensione, - aestimate harum omnium rerum pretia et cogitate in his iniquitatibus unum haesisse Apollonium, ceteros profecto multos ex his incommodis pecunia se liberasse; postremo tenebrae, uincla, carcer, inclusum supplicium atque a conspectu parentium ac liberum, denique a libero spiritu atque a communi luce seclusum, - haec uero, quae uel uita redimi recte possunt, aestimare pecunia non queo. Haec omnia sero redemit Apollonius iam maerore ac miseriis perditus, sed tamen ceteros docuit ante istius auaritiae scelerique occurrere; nisi uero existimatis hominem pecuniosissimum sine causa quaestus electum ad tam incredibile crimen aut sine eadem causa repente e carcere emissum, aut hoc praedandi genus ab isto in illo uno adhibitum ac temptatum, et non per illum omnibus pecuniosissimis Siculis metum propositum et iniectum.

X

Cupio mihi ab illo, iudices, subici, quoniam de militari eius gloria dico, si quid forte praetereo. Nam mihi uideor iam de omnibus rebus eius gestis dixisse, quae quidem ad belli fugitiuorum suspicionem pertinerent; certe nihil sciens praetermisi. Habetis hominis consilia, diligentiam, uigilantiam, custodiam defensionemque prouinciae. Summa illuc pertinet, ut sciatis, quoniam plura genera sunt imperatorum, ex quo genere iste sit, ne qui diutius in tanta penuria uirorum fortium talem imperatorem ignorare possit. Non ad Q. Maximi sapientiam neque ad illius superioris Africani in re gerunda celeritatem, neque ad huius qui postea fuit singulare consilium, neque ad Pauli rationem ac disciplinam, neque ad C. Mari uim atque uirtutem; sed aliud genus imperatoris sane diligenter retinendum et conseruandum, quaeso, cognoscite. Itinerum primum laborem, qui uel maximus est in re militari, iudices, et in Sicilia maxime necessarius, accipite quam facilem sibi iste et iucundum ratione consilioque reddiderit. Primum temporibus hibernis ad magnitudinem frigorum et tempestatum uim ac fluminum praeclarum hoc sibi remedium compararat. Vrbem Syracusas elegerat, cuius hic situs atque haec natura esse loci caelique dicitur ut nullus umquam dies tam magna ac turbulenta tempestate fuerit quin aliquo tempore eius diei solem homines uiderint. Hic ita uiuebat iste bonus imperator hibernis mensibus ut eum non facile non modo extra tectum, sed ne extra lectum quidem quisquam uiderit; ita diei breuitas conuiuiis, noctis longitudo stupris et flagitiis continebatur. Cum autem uer esse coeperat - cuius initium iste non a Fauonio neque ab aliquo astro notabat, sed cum rosam uiderat tum incipere uer arbitrabatur - dabat se labori atque itineribus; in quibus eo usque se praebebat patientem atque impigrum ut eum nemo umquam in equo sedentem uiderit.

XI

Nam, ut mos fuit Bithyniae regibus, lectica octaphoro ferebatur, in qua puluinus erat perlucidus Melitensis rosa fartus; ipse autem coronam habebat unam in capite, alteram in collo, reticulumque ad naris sibi admouebat tenuissimo lino, minutis maculis, plenum rosae. Sic confecto itinere cum ad aliquod oppidum uenerat, eadem lectica usque in cubiculum deferebatur. Eo ueniebant Siculorum magistratus, ueniebant equites Romani, id quod ex iuratis audistis; controuersiae secreto deferebantur, paulo post palam decreta auferebantur. Deinde ubi paulisper in cubiculo pretio non aequitate iura discripserat, Veneri iam et Libero reliquum tempus deberi arbitrabatur. Quo loco non mihi praetermittenda uidetur praeclari imperatoris egregia ac singularis diligentia. Nam scitote oppidum esse in Sicilia nullum ex iis oppidis in quibus consistere praetores et conuentum agere soleant, quo in oppido non isti ex aliqua familia non ignobili delecta ad libidinem mulier esset. Itaque non nullae ex eo numero in conuiuium adhibebantur palam; si quae castiores erant, ad tempus ueniebant, lucem conuentumque uitabant. Erant autem conuiuia non illo silentio populi Romani praetorum atque imperatorum, neque eo pudore qui in magistratuum conuiuiis uersari soleat, sed cum maximo clamore atque conuicio; non numquam etiam res ad pugnam atque ad manus uocabatur. Iste enim praetor seuerus ac diligens, qui populi Romani legibus numquam paruisset, illis legibus quae in poculis ponebantur diligenter obtemperabat. Itaque erant exitus eius modi ut alius inter manus e conuiuio tamquam e proelio auferretur, alius tamquam occisus relinqueretur, plerique ut fusi sine mente ac sine ullo sensu iacerent, - ut quiuis, cum aspexisset, non se praetoris conuiuium, sed Cannensem pugnam nequitiae uidere arbitraretur.

XII

Cum uero aestas summa esse coeperat, quod tempus omnes Siciliae semper praetores in itineribus consumere consuerunt, propterea quod tum putant obeundam esse maxime prouinciam, cum in areis frumenta sunt, quod et familiae congregantur et magnitudo seruiti perspicitur et labor operis maxime offendit, frumenti copia commonet, tempus anni non impedit: tum, inquam, cum concursant ceteri praetores, iste nouo quodam genere imperator pulcherrimo Syracusarum loco statiua sibi castra faciebat. Nam in ipso aditu atque ore portus, ubi primum ex alto sinus ab litore ad urbem inflectitur, tabernacula carbaseis intenta uelis conlocabat. Huc ex illa domo praetoria, quae regis Hieronis fuit, sic emigrabat ut eum per illos dies nemo extra illum locum uidere posset. In eum autem ipsum locum aditus erat nemini, nisi qui aut socius aut minister libidinis esse posset. Huc omnes mulieres, quibuscum iste consuerat, conueniebant, quarum incredibile est quanta multitudo fuerit Syracusis; huc homines digni istius amicitia, digni uita illa conuiuiisque ueniebant. Inter eius modi uiros et mulieres adulta aetate filius uersabatur, ut eum, etiamsi natura a parentis similitudine abriperet, consuetudo tamen ac disciplina patris similem esse cogeret. Huc Tertia illa perducta per dolum atque insidias ab Rhodio tibicine maximas in istius castris effecisse dicitur turbas, cum indigne pateretur uxor Cleomenis Syracusani, nobilis mulier, itemque uxor Aeschrionis, honesto loco nata, in conuentum suum mimi Isidori filiam uenisse. Iste autem Hannibal, qui in suis castris uirtute putaret oportere non genere certari, sic hanc Tertiam dilexit ut eam secum ex prouincia deportaret.

XIII

Ac per eos dies, cum iste cum pallio purpureo talarique tunica uersaretur in conuiuiis muliebribus, non offendebantur homines neque moleste ferebant abesse a foro magistratum, non ius dici, non iudicia fieri; locum illum litoris percrepare totum mulierum uocibus cantuque symphoniae, in foro silentium esse summum causarum atque iuris, non ferebant homines moleste; non enim ius abesse uidebatur a foro neque iudicia, sed uis et crudelitas et bonorum acerba et indigna direptio. Hunc tu igitur imperatorem esse defendis, Hortensi? huius furta, rapinas, cupiditatem, crudelitatem, superbiam, scelus, audaciam rerum gestarum magnitudine atque imperatoriis laudibus tegere conaris? Hic scilicet est metuendum ne ad exitum defensionis tuae uetus illa Antoniana dicendi ratio atque auctoritas proferatur, ne excitetur Verres, ne denudetur a pectore, ne cicatrices populus Romanus aspiciat, ex mulierum morsu uestigia libidinis atque nequitiae. Di faciant ut rei militaris, ut belli mentionem facere audeas! Cognoscentur enim omnia istius aera illa uetera, ut non solum in imperio uerum etiam in stipendiis qualis fuerit intellegatis! Renouabitur prima illa militia, cum iste e foro abduci, non, ut ipse praedicat, perduci solebat; aleatoris Placentini castra commemorabuntur, in quibus cum frequens fuisset tamen aere dirutus est; multa eius in stipendiis damna proferentur, quae ab isto aetatis fructu dissoluta et compensata sunt. Iam uero, cum in eius modi patientia turpitudinis aliena non sua satietate obduruisset, qui uir fuerit, quot praesidia, quam munita pudoris et pudicitiae ui et audacia ceperit, quid me attinet dicere aut coniungere cum istius flagitio cuiusquam praeterea dedecus? Non faciam, iudices; omnia uetera praetermittam, duo sola recentia sine cuiusquam infamia ponam, ex quibus coniecturam facere de omnibus possitis, - unum illud, quod ita fuit inlustre notumque omnibus ut nemo tam rusticanus homo L. Lucullo [et] M. Cotta consulibus Romam ex ullo municipio uadimoni causa uenerit, quin sciret iura omnia praetoris urbani nutu atque arbitrio Chelidonis meretriculae gubernari, alterum quod, cum paludatus exisset uotaque pro imperio suo communique re publica nuncupasset, noctu stupri causa lectica in urbem introferri solitus est ad mulierem nuptam uni, propositam omnibus, contra fas, contra auspicia, contra omnis diuinas atque humanas religiones!

XIV

O di immortales! quid interest inter mentes hominum et cogitationes! Ita mihi meam uoluntatem spemque reliquae uitae uestra populique Romani existimatio comprobet, ut ego, quos adhuc mihi magistratus populus Romanus mandauit, sic eos accepi ut me omnium officiorum obstringi religione arbitrarer! Ita quaestor sum factus ut mihi illum honorem tum non solum datum, sed etiam creditum et commissum putarem; sic obtinui quaesturam in Sicilia prouincia ut omnium oculos in me unum coniectos esse arbitrarer, ut me quaesturamque meam quasi in aliquo terrarum orbis theatro uersari existimarem, ut semper omnia quae iucunda uidentur esse, ea non modo his extraordinariis cupiditatibus, sed etiam ipsi naturae ac necessitati denegarem. Nunc sum designatus aedilis; habeo rationem quid a populo Romano acceperim; mihi ludos sanctissimos maxima cum cura et caerimonia Cereri, Libero, Liberaeque faciundos, mihi Floram matrem populo plebique Romanae ludorum celebritate placandam, mihi ludos antiquissimos, qui primi Romani appellati sunt, cum dignitate maxima et religione Ioui, Iunoni, Mineruaeque esse faciundos, mihi sacrarum aedium procurationem, mihi totam urbem tuendam esse commissam; ob earum rerum laborem et sollicitudinem fructus illos datos, antiquiorem in senatu sententiae dicendae locum, togam praetextam, sellam curulem, ius imaginis ad memoriam posteritatemque prodendae. Ex his ego omnibus rebus, iudices, - ita mihi omnis deos propitios uelim, - etiamsi mihi iucundissimus est honos populi, tamen nequaquam capio tantum uoluptatis quantum et sollicitudinis et laboris, ut haec ipsa aedilitas, non quia necesse fuerit, alicui candidato data, sed, quia sic oportuerit, recte conlocata et iudicio populi in loco esse posita uideatur.

XV

Tu cum esses praetor renuntiatus quoquo modo, - mitto enim et praetereo quid tum sit actum, - sed cum esses renuntiatus, ut dixi, non ipsa praeconis uoce excitatus es, qui te totiens seniorum iuniorumque centuriis illo honore adfici pronuntiauit, ut hoc putares, aliquam rei publicae partem tibi creditam, annum tibi illum unum domo carendum esse meretricis? Cum tibi sorte obtigisset uti ius diceres, quantum negoti, quid oneris haberes, numquam cogitasti? neque illud rationis habuisti, si forte te expergefacere posses, eam prouinciam, quam tueri singulari sapientia atque integritate difficile esset, ad summam stultitiam nequitiamque uenisse? Itaque non modo a domo tua Chelidonem in praetura excludere noluisti, sed in Chelidonis domum praeturam totam detulisti. Secuta prouincia est; in qua numquam tibi uenit in mentem non tibi idcirco fascis ac securis et tantam imperi uim tantamque ornamentorum omnium dignitatem datam ut earum rerum ui et auctoritate omnia repagula pudoris officique perfringeres, ut omnium bona praedam tuam duceres, ut nullius res tuta, nullius domus clausa, nullius uita saepta, nullius pudicitia munita contra tuam cupiditatem et audaciam posset esse; in qua tu te ita gessisti ut, omnibus cum teneare rebus, ad bellum fugitiuorum confugias; ex quo iam intellegis non modo nullam tibi defensionem, sed maximam uim criminum exortam. Nisi forte Italici fugitiuorum belli reliquias atque illud Tempsanum incommodum proferes, ad quod recens cum te peropportune fortuna attulisset, si quid in te uirtutis aut industriae habuisses, idem qui semper fueras inuentus es.

XVI

Cum ad te Valentini uenissent et pro iis homo disertus ac nobilis, M. Marius, loqueretur, ut negotium susciperes, ut, cum penes te praetorium imperium ac nomen esset, ad illam paruam manum exstinguendam ducem te principemque praeberes, non modo id refugisti, sed eo ipso tempore, cum esses in litore, Tertia illa tua, quam tu tecum deportaras, erat in omnium conspectu; ipsis autem Valentinis ex tam inlustri nobilique municipio tantis de rebus responsum dedisti, cum esses cum tunica pulla et pallio. Quid hunc proficiscentem, quid in ipsa prouincia fecisse existimatis qui, cum iam ex prouincia non ad triumphum sed ad iudicium decederet, ne illam quidem infamiam fugerit quam sine ulla uoluptate capiebat? O diuina senatus frequentis in aede Bellonae admurmuratio! Memoria tenetis, iudices, cum aduesperasceret et paulo ante esset de hoc Tempsano incommodo nuntiatum, cum inueniretur nemo qui in illa loca cum imperio mitteretur, dixissetque quidam Verrem esse non longe a Tempsa, quam ualde uniuersi admurmurauerint, quam palam principes dixerint contra. Et his tot criminibus testimoniisque conuictus in eorum tabella spem sibi aliquam proponit, quorum omnium palam causa incognita uoce damnatus est?

XVII

Esto; nihil ex fugitiuorum bello aut suspicione belli laudis adeptus est, quod neque bellum eius modi neque belli periculum fuit in Sicilia, neque ab isto prouisum est ne quod esset; at uero contra bellum praedonum classem habuit ornatam diligentiamque in eo singularem, itaque ab isto praeclare defensa prouincia est. Sic de bello praedonum, sic de classe Siciliensi, iudices, dicam ut hoc iam ante confirmem, in hoc uno, genere omnis inesse culpas istius maximas auaritiae, maiestatis, dementiae, libidinis, crudelitatis. Haec dum breuiter expono, quaeso, ut fecistis adhuc, diligenter attendite. Rem naualem primum ita dico esse administratam, non uti prouincia defenderetur, sed uti classis nomine pecunia quaereretur. Superiorum praetorum consuetudo cum haec fuisset, ut naues ciuitatibus certusque numerus nautarum militumque imperaretur, maximae et locupletissimae ciuitati Mamertinae nihil horum imperauisti. Ob hanc rem quid tibi Mamertini clam pecuniae dederint, post, si uidebitur, ex ipsorum litteris testibusque quaeremus. Nauem uero cybaeam maximam triremis instar, [pulcherrimam atque ornatissimam cybaeam], palam aedificatam sumptu publico tuo nomine, publice, sciente tota Sicilia, per magistratum senatumque Mamertinum tibi datam donatamque esse dico. Haec nauis onusta praeda Siciliensi, cum ipsa quoque esset ex praeda, simul cum ipse decederet, adpulsa Veliam est cum plurimis rebus, et iis quas iste Romam mittere cum ceteris furtis noluit, quod erant clarissimae maximeque eum delectabant. Eam nauem nuper egomet uidi Veliae multique alii uiderunt, pulcherrimam atque ornatissimam, iudices: quae quidem omnibus qui eam aspexerant prospectare iam exsilium atque explorare fugam domini uidebatur.

XVIII

Quid mihi hoc loco respondebis? nisi forte id quod, tametsi probari nullo modo potest, tamen dici quidem in iudicio de pecuniis repetundis necesse est, de tua pecunia aedificatam esse nauem. Aude hoc saltem dicere quod necesse est; noli metuere, Hortensi, ne quaeram qui licuerit aedificare nauem senatori; antiquae sunt istae leges et mortuae, quem ad modum tu soles dicere, quae uetant. Fuit ista res publica quondam, fuit ista seueritas in iudiciis, ut istam rem accusator in magnis criminibus obiciendam putaret. Quid enim tibi naui? qui si quo publice proficisceris, praesidi et uecturae causa sumptu publico nauigia praebentur; priuatim autem nec proficisci quoquam potes nec arcessere res transmarinas ex iis locis in quibus te habere nihil licet. Deinde cur quicquam contra leges parasti? Valeret hoc crimen in illa uetere seueritate ac dignitate rei publicae; nunc non modo te hoc crimine non arguo, sed ne illa quidem communi uituperatione reprehendo: Tu tibi hoc numquam turpe, numquam criminosum, numquam inuidiosum fore putasti, celeberrimo loco palam tibi aedificari onerariam nauem in prouincia quam tu cum imperio obtinebas? Quid eos loqui qui uidebant, quid existimare eos qui audiebant arbitrabare? inanem te nauem esse illam in Italiam adducturum? nauiculariam, cum Romam uenisses, esse facturum? Ne illud quidem quisquam poterat suspicari, te in Italia maritimum habere fundum et ad fructus deportandos onerariam nauem comparare. Eius modi uoluisti de te sermonem esse omnium palam ut loquerentur te illam nauem parare quae praedam ex Sicilia deportaret, et ad ea furta quae reliquisses commearet. Verum haec omnia, si doces nauem de tua pecunia aedificatam, remitto atque concedo. Sed hoc, homo amentissime, non intellegis priore actione ab ipsis istis Mamertinis, tuis laudatoribus, esse sublatum? Nam dixit Heius, princeps ciuitatis, princeps istius legationis quae ad tuam laudationem missa est, nauem tibi operis publicis Mamertinorum esse factam, eique faciendae senatorem Mamertinum publice praefuisse. Reliqua est materies. Hanc Reginis, ut ipsi dicunt - tametsi tu negare non potes - publice, quod Mamertini materiem non habent, imperauisti.

XIX

Si et ex quo fit nauis, et qui faciunt, imperio tibi tuo non pretio praesto fuerunt, ubi tandem istud latet quod tu de tua pecunia dicis impensum? At Mamertini in tabulis nihil habent. Primum uideo potuisse fieri ut ex aerario nihil darent; etenim uel Capitolium, sicut apud maiores nostros factum est, publice coactis fabris operisque imperatis gratiis exaedificari atque effici potuit; deinde - id quod perspicio et quod ostendam, cum ipsos produxero, ipsorum ex litteris - multas pecunias isti erogatas in operum locationes falsas atque inanis esse perscriptas. Iam illud minime mirum est, Mamertinos a quo summum beneficium acceperant, quem sibi amiciorem quam populo Romano esse cognouerant, eius capiti litteris suis pepercisse. Sed si argumento est Mamertinos tibi pecuniam non dedisse, quia scriptum non habent, sit argumento tibi gratiis stare nauem, quia, quid emeris aut quid locaris, scriptum proferre non potes. At enim idcirco nauem Mamertinis non imperasti, quod sunt foederati. Di adprobent! Habemus hominem in fetialium manibus educatum, unum praeter ceteros in publicis religionibus foederum sanctum ac diligentem! Omnes qui ante te fuerunt praetores dedantur Mamertinis, quod iis nauem contra pactionem foederis imperarint. Sed tamen tu, sancte homo ac religiose, cur Tauromenitanis item foederatis nauem imperasti? An hoc probabis, in aequa causa populorum sine pretio uarium ius et disparem condicionem fuisse? Quid? si eius modi esse haec duo foedera duorum populorum, iudices, doceo, ut Tauromenitanis nominatim cautum et exceptum sit foedere ne nauem dare debeant, Mamertinis in ipso foedere sanctum atque praescriptum sit ut nauem dare necesse sit, istum autem contra foedus et Tauromenitanis imperasse et Mamertinis remisisse, num cui dubium poterit esse quin Verre praetore plus Mamertinis cybaea quam Tauromenitanis foedus opitulatum sit? Recitentur foedera.

XX

Isto igitur tuo, quem ad modum ipse praedicas, beneficio, ut res indicat, pretio atque mercede minuisti maiestatem rei publicae, minuisti auxilia populi Romani, minuisti copias maiorum uirtute ac sapientia comparatas, sustulisti ius imperi, condicionem sociorum, memoriam foederis; qui ex foedere ipso nauem uel usque ad Oceanum, si imperassemus, sumptu periculoque suo armatam atque ornatam mittere debuerunt, hi ne in freto ante sua tecta et domos nauigarent, ne sua moenia portusque defenderent, pretio abs te ius foederis et imperi condicionem redemerunt. Quid censetis in hoc foedere faciendo uoluisse Mamertinos impendere laboris, operae, pecuniae ne haec biremis adscriberetur, si id ullo modo possent a nostris maioribus impetrare? Nam cum hoc munus imponebatur tam graue ciuitati, inerat nescio quo modo in illo foedere societatis quasi quaedam nota seruitutis. Quod tum, recentibus suis officiis, integra re, nullis populi Romani difficultatibus, a maioribus nostris foedere adsequi non potuerunt, id nunc, nullo nouo officio suo, tot annis post, - iure imperi nostri quotannis usurpatum ac semper retentum, - summa in difficultate nauium, a C. Verre pretio adsecuti sunt, ac non hoc solum adsecuti, ne nauem darent: ecquem nautam, ecquem militem, qui aut in classe aut in praesidio esset, te praetore per triennium Mamertini dederunt?

XXI

Denique cum ex senatus consulto itemque ex lege Terentia et Cassia frumentum aequabiliter emi ab omnibus Siciliae ciuitatibus oporteret, id quoque munus leue atque commune Mamertinis remisisti. Dices frumentum Mamertinos non debere. Quo modo non debere? an ut ne uenderent? non enim erat hoc genus frumenti ex eo genere quod exigeretur, sed ex eo quod emeretur. Te igitur auctore et interprete ne foro quidem et commeatu Mamertini iuuare populum Romanum debuerunt. Quae tandem ciuitas fuit quae deberet? Qui publicos agros arant, certum est quid e lege censoria debeant: cur his quicquam praeterea ex alio genere imperauisti? Quid? decumani num quid praeter singulas decumas ex lege Hieronica debent? cur his quoque statuisti quantum ex hoc genere frumenti empti darent? Quid immunes? hi certe nihil debent. At eis non modo imperasti, uerum etiam, quo plus darent quam poterant, haec sexagena milia modium, quae Mamertinis remiseras, addidisti. Neque hoc dico, ceteris non recte imperatum, sed Mamertinis, qui erant in eadem causa, et quibus superiores omnes item ut ceteris imperarant pecuniamque ex senatus consulto et ex lege dissoluerant, his dico non recte remissum. Et ut hoc beneficium, quem ad modum dicitur, trabali clauo figeret, cum consilio causam Mamertinorum cognoscit et de consili sententia Mamertinis se frumentum non imperare pronuntiat. Audite decretum mercennarii praetoris ex ipsius commentario, et cognoscite quanta in scribendo grauitas, quanta in constituendo iure sit auctoritas. Recita. COMMENTARIVS. De consili sententia libenter ait se facere itaque perscribit. Quid, si hoc uerbo non esses usus "libenter"? nos uidelicet inuitum te quaestum facere putaremus. Ac "de consili sententia"! Praeclarum recitari consilium, iudices, audistis; utrum uobis consilium tandem praetoris recitari uidebatur, cum audiebatis nomina, an praedonis improbissimi societas atque comitatus? En foederum interpretes, societatis, pactionis, religionis auctores! Numquam in Sicilia frumentum publice est emptum quin Mamertinis pro portione imperaretur, antequam hoc delectum praeclarumque consilium iste dedit, ut ab his nummos acciperet ac sui similis esset. Itaque tantum ualuit istius decreti auctoritas quantum debuit eius hominis qui, a quibus frumentum emere debuisset, iis decretum uendidisset. Nam statim L. Metellus ut isti successit. ex C. Sacerdotis et ex Sex. Peducaei instituto ac litteris frumentum Mamertinis imperauit.

XXII

Tum illi intellexerunt se id quod a malo auctore emissent diutius obtinere non posse. Age porro, tu, qui tam religiosum existimari te uoluisti interpretem foederum, cur Tauromenitanis frumentum, cur Netinis imperasti? quarum ciuitatum utraque foederata est. Ac Netini quidem sibi non defuerunt ac, simul pronuntiasti libenter te Mamertinis remittere, te adierunt et eandem suam causam foederis esse docuerunt. Tu aliter decernere eadem in causa non potuisti; pronuntias Netinos frumentum dare non debere et ab his tamen exigis. Cedo mihi eiusdem praetoris litteras et rerum decretarum et frumenti imperati.

LITTERAE RERVM DECRETARVM.

Quid potius in hac tanta et tam turpi inconstantia suspicari possumus, iudices, quam id quod necesse est, aut isti a Netinis pecuniam cum posceret non datam, aut id esse actum ut intellegerent Mamertini bene se apud istum tam multa pretia ac munera conlocasse, cum idem alii iuris ex eadem causa non obtinerent? Hic mihi etiam audebit mentionem facere Mamertinae laudationis! in qua quam multa sint uulnera quis est uestrum, iudices, quin intellegat? Primum enim in iudiciis qui decem laudatores dare non potest, honestius est ei nullum dare quam illum quasi legitimum numerum consuetudinis non explere. Tot in Sicilia ciuitates sunt quibus tu per triennium praefuisti: arguunt ceterae, paucae et paruae ui et metu repressae silent, una laudat. Hoc quid est nisi intellegere quid habeat utilitatis uera laudatio, sed tamen ita prouinciae praefuisse ut hac utilitate necessario sit carendum? Deinde, quod alio loco antea dixi, quae est ista tandem laudatio, cuius laudationis legati et principes et publice tibi nauem aedificatam et priuatim se ipsos abs te spoliatos expilatosque esse dixerunt? Postremo quid aliud isti faciunt, cum te soli ex Sicilia laudant, nisi testimonio nobis sunt omnia te sibi esse largitum quae tu de re publica nostra detraxeris? Quae colonia est in Italia tam bono iure, quod tam immune municipium, quod per hosce annos tam commoda uacatione omnium rerum sit usum quam Mamertina ciuitas? Per triennium soli ex foedere quod debuerunt non dederunt, soli isto praetore omnium rerum immunes fuerunt, soli in istius imperio ea condicione uixerunt ut populo Romano nihil darent, Verri nihil negarent.

XXIII

Verum ut ad classem, quo ex loco sum digressus, reuertar, accepisti a Mamertinis nauem contra leges, remisisti contra foedera. Ita in una ciuitate bis improbus fuisti, cum et remisisti quod non oportebat, et accepisti quod non licebat. Exigere te oportuit nauem quae contra praedones, non quae cum praeda nauigaret, quae defenderet ne prouincia spoliaretur, non quae prouinciae spolia portaret. Mamertini tibi et urbem quo furta undique deportares, et nauem in qua exportares praebuerunt; illud tibi oppidum receptaculum praedae fuit, illi homines testes custodesque furtorum, illi tibi et locum furtis et furtorum uehiculum comparauerunt. Itaque ne tum quidem cum classem auaritia ac nequitia tua perdidisti Mamertinis nauem imperare ausus es; quo tempore in tanta inopia nauium tantaque calamitate prouinciae, etiamsi precario essent rogandi, tamen ab iis impetraretur. Reprimebat enim tibi et imperandi uim et rogandi conatum praeclara illa non populo Romano reddita biremis, sed praetori donata cybaea. Ea fuit merces imperi, auxili, iuris, consuetudinis, foederis. Habetis unius ciuitatis firmum auxilium amissum ac uenditum pretio: cognoscite nunc nouam praedandi rationem ab hoc primum excogitatam.

XXIV

Sumptum omnem in classem frumento stipendio ceterisque rebus suo quaeque nauarcho ciuitas semper dare solebat. Is neque ut accusaretur a nautis committere audebat, et ciuibus suis rationes referre debebat, et in illo omni negotio non modo labore sed etiam periculo suo uersabatur. Erat hoc, ut dico, factitatum semper, nec solum in Sicilia sed in omnibus prouinciis, etiam in sociorum et Latinorum stipendio ac sumptu, tum cum illorum auxiliis uti solebamus: Verres post imperium constitutum primus imperauit ut ea pecunia omnis a ciuitatibus sibi adnumeraretur, ut is eam pecuniam tractaret quem ipse praefecisset. Cui potest esse dubium quam ob rem et omnium consuetudinem ueterem primus immutaris, et tantam utilitatem per alios tractandae pecuniae neglexeris, et tantam difficultatem cum crimine, molestiam cum suspicione susceperis? Deinde alii quaestus instituuntur, ex uno genere nauali uidete quam multi! accipere a ciuitatibus pecuniam ne nautas darent, pretio certo missos facere nautas, missorum omne stipendium lucrari, reliquis quod deberet non dare, - haec omnia ex ciuitatum testimoniis cognoscite.

XXV

Recita.

TESTIMONIA CIVITATVM.

Huncine hominem, hancine impudentiam, iudices, hanc audaciam! ciuitatibus pro numero militum pecuniarum summas discribere, certum pretium, sescenos nummos, nautarum missionis constituere! quos qui dederat commeatum totius aestatis abstulerat, iste, quod eius nautae nomine pro stipendio frumentoque acceperat, lucrabatur. Ita quaestus duplex unius missionis fiebat. Atque haec homo amentissimus in tanto praedonum impetu tantoque periculo prouinciae sic palam faciebat ut et ipsi praedones scirent et tota prouincia testis esset. Cum propter istius hanc auaritiam nomine classis esset in Sicilia, re quidem uera naues inanes, quae praedam praetori non quae praedonibus metum adferrent, tamen, cum P. Caesetius et P. Tadius decem nauibus suis semiplenis nauigarent, nauem quandam piratarum praeda refertam non ceperunt, sed abduxerunt onere suo plane captam atque depressam. Erat ea nauis plena iuuentutis formosissimae, plena argenti facti atque signati, multa cum stragula ueste. Haec una nauis a classe nostra non capta est, sed inuenta ad Megaridem, qui locus est non longe a Syracusis. Quod ubi isti nuntiatum est, tametsi in acta cum mulierculis iacebat ebrius, erexit se tamen et statim quaestori legatoque suo custodes misit compluris, ut omnia sibi integra quam primum exhiberentur. Adpellitur nauis Syracusas; exspectatur ab omnibus supplicium. Iste quasi praeda sibi aduecta, non praedonibus captis, si qui senes ac deformes erant, eos in hostium numero ducit; qui aliquid formae aetatis artificique habebant, abducit omnis, non nullos scribis filio cohortique distribuit, symphoniacos homines sex cuidam amico suo Romam muneri misit. Nox illa tota in exinaniunda naue consumitur. Archipiratam ipsum uidet nemo, de quo supplicium sumi oportuit. Hodie omnes sic habent - quid eius sit uos coniectura adsequi debetis - istum clam a piratis ob hunc archipiratam pecuniam accepisse.

XXVI

"Coniectura est." Iudex esse bonus nemo potest qui suspicione certa non mouetur. Hominem nostis, consuetudinem omnium tenetis, - qui ducem praedonum aut hostium ceperit, quam libenter eum palam ante oculos omnium esse patiatur. Hominem in tanto conuentu Syracusis uidi neminem, iudices, qui archipiratam captum sese uidisse diceret, cum omnes, ut mos est, ut solet fieri, concurrerent, quaererent, uidere cuperent. Quid accidit cur tanto opere iste homo occultaretur ut eum ne casu quidem quisquam aspicere posset? Homines maritimi Syracusis, qui saepe istius ducis nomen audissent, saepe timuissent, cum eius cruciatu atque supplicio pascere oculos animumque exsaturare uellent, potestas aspiciendi nemini facta est. Vnus pluris praedonum duces uiuos cepit P. Seruilius quam omnes antea. Ecquando igitur isto fructu quisquam caruit, ut uidere piratam captum non liceret? At contra, quacumque iter fecit, hoc iucundissimum spectaculum omnibus uinctorum captorumque hostium praebebat; itaque ei concursus fiebat undique ut non modo ex iis oppidis qua ducebantur sed etiam ex finitimis uisendi causa conuenirent. Ipse autem triumphus quam ob rem omnium triumphorum gratissimus populo Romano fuit et iucundissimus? Quia nihil est uictoria dulcius, nullum est autem testimonium uictoriae certius quam, quos saepe metueris, eos te uinctos ad supplicium duci uidere. Hoc tu quam ob rem non fecisti? quam ob rem ita pirata iste occultatus est quasi eum aspici nefas esset? quam ob rem supplicium non sumpsisti? quam ob causam hominem reseruasti? ecquem scis in Sicilia antea captum archipiratam qui non securi percussus sit? Vnum cedo auctorem tui facti, unius profer exemplum. Viuum tu archipiratam seruabas: quo? Per triumphum, credo, quem ante currum tuum duceres; neque enim quicquam erat reliquum nisi uti classe populi Romani pulcherrima amissa prouinciaque lacerata triumphus tibi naualis decerneretur.

XXVII

Age porro, custodiri ducem praedonum nouo more quam securi feriri omnium exemplo magis placuit. Quae sunt istae custodiae? apud quos homines, quem ad modum est adseruatus? Lautumias Syracusanas omnes audistis, plerique nostis. Opus est ingens, magnificum, regum ac tyrannorum; totum est e saxo in mirandam altitudinem depresso et multorum operis penitus exciso; nihil tam clausum ad exitum, nihil tam saeptum undique, nihil tam tutum ad custodiam nec fieri nec cogitari potest. In has lautumias, si qui publice custodiendi sunt, etiam ex ceteris oppidis Siciliae deduci imperantur. Eo quod multos captiuos ciuis Romanos coniecerat, quod eodem ceteros piratas condi imperarat, intellexit, si hunc subditiuum archipiratam in eandem custodiam dedisset, fore ut a multis in lautumiis uerus ille dux quaereretur. Itaque hominem huic optimae tutissimaeque custodiae non audet committere, denique Syracusas totas timet, amandat hominem - quo? Lilybaeum fortasse? Video; tamen homines maritimos non plane reformidat. Minime, iudices. Panhormum igitur? Audio; quamquam Syracusis, quoniam in Syracusano captus erat, maxime, si minus supplicio adfici, at custodiri oportebat. Ne Panhormum quidem. Quo igitur? quo putatis? Ad homines a piratarum metu et suspicione alienissimos, a nauigando rebusque maritimis remotissimos, ad Centuripinos, homines maxime mediterraneos, summos aratores, qui nomen numquam timuissent maritimi praedonis, unum te praetore horruissent Apronium, terrestrem archipiratam. Et ut quiuis facile perspiceret id ab isto actum esse ut ille suppositus facile et libenter se illum qui non erat esse simularet, imperat Centuripinis ut is uictu ceterisque rebus quam liberalissime commodissimeque adhiberetur.

XXVIII

Interea Syracusani, homines periti et humani, qui non modo ea quae perspicua essent uidere uerum etiam occulta suspicari possent, habebant rationem omnes cotidie piratarum qui securi ferirentur; quam multos esse oporteret, ex ipso nauigio quod erat captum et ex remorum numero coniciebant. Iste, quod omnis qui artifici aliquid habuerant aut formae remouerat atque abduxerat, reliquos si, ut consuetudo est, uniuersos ad palum alligasset, clamorem populi fore suspicabatur, cum tanto plures abducti essent quam relicti; propter hanc causam cum instituisset alios alio tempore producere, tamen in tanto conuentu nemo erat quin rationem numerumque haberet, et reliquos non desideraret solum sed etiam posceret et flagitaret. Cum magnus numerus deesset, tum iste homo nefarius in eorum locum quos domum suam de piratis abduxerat substituere et supponere coepit ciuis Romanos, quos in carcerem antea coniecerat; quorum alios Sertorianos milites fuisse insimulabat, et ex Hispania fugientis ad Siciliam adpulsos esse dicebat, alios, qui a praedonibus erant capti, cum mercaturas facerent aut aliquam ob causam nauigarent, sua uoluntate cum piratis fuisse arguebat. Itaque alii ciues Romani, ne cognoscerentur, capitibus obuolutis e carcere ad palum atque ad necem rapiebantur, alii, cum a multis ciuibus Romanis cognoscerentur, ab omnibus defenderentur, securi feriebantur. Quorum ego de acerbissima morte crudelissimoque cruciatu dicam cum eum locum tractare coepero, et ita dicam ut, si me in ea querimonia quam sum habiturus de istius crudelitate et de ciuium Romanorum indignissima morte non modo uires uerum etiam uita deficiat, id mihi praeclarum et iucundum putem. Haec igitur est gesta res, haec uictoria praeclara: myoparone piratico capto dux liberatus, symphoniaci Romam missi, formosi homines et adulescentes et artifices domum abducti, in eorum locum et ad eorum numerum ciues Romani hostilem in modum cruciati et necati, omnis uestis ablata, omne aurum et argentum ablatum et auersum.

XXIX

At quem ad modum ipse se induit priore actione! Qui tot dies tacuisset, repente in M. Anni, hominis splendidissimi, testimonio, - cum is ciuem Romanum dixisset, archipiratam negasset securi esse percussum, - exsiluit conscientia sceleris et furore ex maleficiis concepto excitatus; dixit se, quod sciret sibi crimini datum iri pecuniam accepisse neque de uero archipirata sumpsisse supplicium, ideo se securi non percussisse; domi esse apud sese archipiratas dixit duos. O clementiam populi Romani seu potius patientiam miram ac singularem! Ciuem Romanum securi esse percussum M. Annius, eques Romanus, dicit, taces: archipiratam negat, fateris. Fit gemitus omnium et clamor, cum tamen a praesenti supplicio tuo continuit populus Romanus se et repressit et salutis suae rationem iudicum seueritati reseruauit. Quid? sciebas tibi crimini datum iri? quam ob rem sciebas, quam ob rem etiam suspicabare? Inimicum habebas neminem; si haberes, tamen non ita uixeras ut metum iudici propositum habere deberes. An te, id quod fieri solet, conscientia timidum suspiciosumque faciebat? Qui igitur, cum esses cum imperio, iam tum crimen et iudicium horrueris, cum tot testibus coarguare potes de damnatione dubitare? Verum si crimen hoc metuebas, ne quis suppositum abs te esse diceret qui pro archipirata securi feriretur, utrum tandem tibi ad defensionem firmius fore putasti, in iudicio coactu atque efflagitatu meo producere ad ignotos tanto post eum quem archipiratam esse diceres, an recenti re, Syracusis, apud notos, inspectante Sicilia paene tota, securi ferire? Vide quid intersit utrum faciendum fuerit: in illo reprehensio nulla esset, hic defensio nulla est. Itaque illud semper omnes fecerunt, hoc quis ante te, quis praeter te, fecerit quaero. Piratam uiuum tenuisti. Quem ad finem? Dum cum imperio fuisti. Quam ob causam, quo exemplo, cur tam diu? cur, inquam, ciuibus Romanis quos piratae ceperant securi statim percussis, ipsis piratis lucis usuram tam diuturnam dedisti? Verum esto, sit tibi illud liberum omne ÇÇ tempus quoad cum imperio fuisti: etiamne priuatus, etiamne reus, etiamne paene damnatus hostium duces priuata in domo retinuisti? Vnum, alterum mensem, prope annum denique domi tuae piratae a quo tempore capti sunt, quoad per me licitum est, fuerunt, hoc est quoad per M'. Glabrionem licitum est, qui postulante me produci atque in carcerem condi imperauit.

XXX

Quod est huiusce rei ius, quae consuetudo, quod exemplum? Hostem acerrimum atque infestissimum populi Romani seu potius communem hostem gentium nationumque omnium quisquam omnium mortalium priuatus intra moenia domi suae retinere poterit? Quid? si pridie quam a me tu coactus es confiteri ciuibus Romanis securi percussis praedonum ducem uiuere, habitare apud te, - si, inquam, pridie domo tua profugisset, si aliquam manum contra rem publicam facere potuisset, quid diceres? "Apud me habitauit, mecum fuit; ego illum ad iudicium meum, quo facilius crimen inimicorum diluere possem, uiuum atque incolumem reseruaui." Itane uero? tu tua pericula communi periculo defendes? tu supplicia quae debentur hostibus uictis ad tuum, non ad rei publicae tempus conferes? populi Romani hostis priuati hominis custodiis adseruabitur? At etiam qui triumphant eoque diutius uiuos hostium duces reseruant, ut his per triumphum ductis pulcherrimum spectaculum fructumque uictoriae populus Romanus percipere possit, tamen cum de foro in Capitolium currus flectere incipiunt illos duci in carcerem iubent, idemque dies et uictoribus imperi et uictis uitae finem facit. Et nunc cuiquam credo esse dubium quin tu id commissurus non fueris, - praesertim cum statuisses, ut ais, tibi causam esse dicendam, - ut ille archipirata non potius securi feriretur quam, quod erat ante oculos positum, tuo periculo uiueret! Si enim esset mortuus, tu, qui crimen ais te metuisse, quaero, cui probares? Cum constaret istum Syracusis a nullo uisum esse archipiratam, ab omnibus desideratum, cum dubitaret nemo quin abs te pecunia liberatus esset, cum uulgo loquerentur suppositum in eius locum quem pro illo probare uelles, cum tu te fassus esses id crimen tanto ante metuisse: si eum diceres esse mortuum, quis te audiret? Nunc cum uiuum nescio quem istum producis, tamen te derideri uides. Quid? si aufugisset, si uincla rupisset ita ut Nico, ille nobilissimus pirata, fecit, quem P. Seruilius qua felicitate ceperat eadem recuperauit, quid diceres? Verum hoc erat: si ille semel uerus pirata securi percussus esset, pecuniam illam non haberes; si hic falsus esset mortuus aut profugisset, non esset difficile alium in suppositi locum supponere. Plura dixi quam uolui de illo archipirata, et tamen ea quae certissima sunt huius criminis argumenta praetermisi. Volo enim esse totum mihi crimen hoc integrum: est certus locus, certa lex, certum tribunal quo hoc reseruetur.

XXXI

Hac tanta praeda auctus, mancipiis argento ueste locupletatus, nihilo diligentior ad classem ornandam milites reuocandos alendosque esse coepit, cum ea res non solum prouinciae saluti uerum etiam ipsi praedae posset esse. Nam aestate summa, quo tempore ceteri praetores obire prouinciam et concursare consuerunt aut etiam in tanto praedonum metu et periculo ipsi nauigare, eo tempore ad luxuriem libidinesque suas domo sua regia - quae regis Hieronis fuit, qua praetores uti solent - contentus non fuit; tabernacula, quem ad modum consuerat temporibus aestiuis, quod antea demonstraui, carbaseis intenta uelis conlocari iussit in litore, quod est litus in Insula Syracusis post Arethusae fontem propter ipsum introitum atque ostium portus amoeno sane et ab arbitris remoto loco. Hic dies aestiuos praetor populi Romani, custos defensorque prouinciae, sic uixit ut muliebria cotidie conuiuia essent, uir accumberet nemo praeter ipsum et praetextatum filium - etsi recte sine exceptione dixeram uirum, cum isti essent, neminem fuisse. Non numquam etiam libertus Timarchides adhibebatur, mulieres autem nuptae nobiles praeter unam mimi Isidori filiam, quam iste propter amorem ab Rhodio tibicine ab duxerat. Erat Pipa quaedam, uxor Aeschrionis Syracusani, de qua muliere plurimi uersus qui in istius cupiditatem facti sunt tota Sicilia percelebrantur; erat Nice, facie eximia, ut praedicatur, uxor Cleomeni Syracusani. Hanc uir amabat, uerum tamen huius libidini aduersari nec poterat nec audebat, et simul ab isto donis beneficiisque multis deuinciebatur. Illo autem tempore iste, tametsi ea est hominis impudentia quam nostis, ipse tamen cum uir esset Syracusis, uxorem eius parum poterat animo soluto ac libero tot in acta dies secum habere. Itaque excogitat rem singularem; nauis quibus legatus praefuerat Cleomeni tradit, classi populi Romani Cleomenem Syracusanum praeesse iubet atque imperare. Hoc eo facit ut ille non solum abesset a domo dum nauigaret, sed etiam libenter cum magno honore beneficioque abesset, ipse autem remoto atque ablegato uiro non liberius quam antea - quis enim umquam istius libidini obstitit? - sed paulo solutiore animo tamen secum illam haberet, si non tamquam uirum sed tamquam aemulum remouisset.

XXXII

Accipit nauis sociorum atque amicorum Cleomenes Syracusanus. Quid primum aut accusem aut querar? Siculone homini legati, quaestoris, praetoris denique potestatem, honorem, auctoritatem dari? Si te impediebat ista conuiuiorum mulierumque occupatio, ubi quaestores, ubi legati, ubi ternis denariis aestimatum frumentum, ubi muli, ubi tabernacula, ubi tot tantaque ornamenta magistratibus et legatis a senatu populoque Romano permissa et data, denique ubi praefecti, ubi tribuni tui? Si ciuis Romanus dignus isto negotio nemo fuit, quid ciuitates quae in amicitia fideque populi Romani perpetuo manserant? ubi Segestana, ubi Centuripina ciuitas? quae cum officiis fide uetustate, tum etiam cognatione populi Romani nomen attingunt. O di immortales! quid? si harum ipsarum ciuitatum militibus, nauibus, nauarchis Syracusanus Cleomenes iussus est imperare, non omnis honos ab isto dignitatis, aequitatis, officique sublatus est? Ecquod in Sicilia bellum gessimus quin Centuripinis sociis, Syracusanis hostibus uteremur? Atque haec ego ad memoriam uetustatis, non ad contumeliam ciuitatis referri uolo. Itaque ille uir clarissimus summusque imperator, M. Marcellus, cuius uirtute captae, misericordia conseruatae sunt Syracusae, habitare in ea parte urbis quae in Insula est Syracusanum neminem uoluit; hodie, inquam, Syracusanum in ea parte habitare non licet; est enim locus quem uel pauci possent defendere. Committere igitur eum non fidelissimis hominibus noluit, simul quod ab illa parte urbis nauibus aditus ex alto est; quam ob rem qui nostros exercitus saepe excluserant, iis claustra loci committenda non existimauit. Vide quid intersit inter tuam libidinem maiorumque auctoritatem, inter amorem furoremque tuum et illorum consilium atque prudentiam. Illi aditum litoris Syracusanis ademerunt, tu imperium maritimum concessisti; illi habitare in eo loco Syracusanum, qua naues accedere possent, noluerunt, tu classi et nauibus Syracusanum praeesse uoluisti; quibus illi urbis suae partem ademerunt, iis tu nostri imperi partem dedisti, et quorum sociorum opera Syracusani nobis dicto audientes sunt, eos Syracusano dicto audientis esse iussisti.

XXXIII

Egreditur in Centuripina quadriremi Cleomenes e portu; sequitur Segestana nauis, Tyndaritana, Herbitensis, Heracliensis, Apolloniensis, Haluntina, praeclara classis in speciem, sed inops et infirma propter dimissionem propugnatorum atque remigum. Tam diu in imperio suo classem iste praetor diligens uidit quam diu conuiuium eius flagitiosissimum praeteruecta est; ipse autem, qui uisus multis diebus non esset, tum se tamen in conspectum nautis paulisper dedit. Stetit soleatus praetor populi Romani cum pallio purpureo tunicaque talari muliercula nixus in litore. Iam hoc istum uestitu Siculi ciuesque Romani permulti saepe uiderant. Posteaquam paulum prouecta classis est et Pachynum quinto die denique adpulsa, nautae coacti fame radices palmarum agrestium, quarum erat in illis locis, sicuti in magna parte Siciliae, multitudo, colligebant et iis miseri perditique alebantur; Cleomenes autem, qui alterum se Verrem cum luxurie ac nequitia tum etiam imperio putaret, similiter totos dies in litore tabernaculo posito perpotabat.

XXXIV

Ecce autem repente ebrio Cleomene esurientibus ceteris nuntiatur piratarum esse nauis in portu Odysseae; nam ita is locus nominatur; nostra autem classis erat in portu Pachyni. Cleomenes autem, quod erat terrestre praesidium non re sed nomine, sperauit iis militibus quos ex eo loco deduxisset explere se numerum nautarum et remigum posse. Reperta est eadem istius hominis auarissimi ratio in praesidiis quae in classibus; nam erant perpauci reliqui, ceteri dimissi. Princeps Cleomenes in quadriremi Centuripina malum erigi, uela fieri, praecidi ancoras imperauit, et simul ut se ceteri sequerentur signum dari iussit. Haec Centuripina nauis erat incredibili celeritate uelis; nam scire isto praetore nemo poterat quid quaeque nauis remis facere posset; etsi in hac quadriremi propter honorem et gratiam Cleomenis minime multi remiges et milites deerant. Euolarat iam e conspectu fere fugiens quadriremis, cum etiam tum ceterae naues uno in loco moliebantur. Erat animus in reliquis; quamquam erant pauci, quoquo modo res se habebat, pugnare tamen se uelle clamabant, et quod reliquum uitae uiriumque fames fecerat id ferro potissimum reddere uolebant. Quodsi Cleomenes non tanto ante fugisset, aliqua tamen ad resistendum ratio fuisset. Erat enim sola illa nauis constrata et ita magna ut propugnaculo ceteris posset esse, quae si in praedonum pugna uersaretur, urbis instar habere inter illos piraticos myoparones uideretur; sed tum inopes, relicti ab duce praefectoque classis, eundem necessario cursum tenere coeperunt. Helorum uersus, ut ipse Cleomenes, ita ceteri nauigabant, neque ii tam praedonum impetum fugiebant quam imperatorem sequebantur. Tum ut quisque in fuga postremus, ita in periculo princeps erat; postremam enim quamque nauem piratae primam adoriebantur. Ita prima Haluntinorum nauis capitur, cui praeerat Haluntinus homo nobilis, Phylarchus, quem ab illis praedonibus Locrenses postea publice redemerunt; ex quo uos priore actione iurato rem omnem causamque cognostis. Deinde Apolloniensis nauis capitur, et eius praefectus Anthropinus occiditur.

XXXV

Haec dum aguntur, interea Cleomenes iam ad Helori litus peruenerat; iam sese in terram e naui eiecerat quadrirememque fluctuantem in salo reliquerat. Reliqui praefecti nauium, cum in terram imperator exisset, cum ipsi neque repugnare neque mari effugere ullo modo possent, adpulsis ad Helorum nauibus Cleomenem persecuti sunt. Tum praedonum dux Heracleo, repente praeter spem non sua uirtute sed istius auaritia nequitiaque uictor, classem pulcherrimam populi Romani in litus expulsam et eiectam, cum primum inuesperasceret, inflammari incendique iussit. O tempus miserum atque acerbum prouinciae Siciliae! o casum illum multis innocentibus calamitosum atque funestum! o istius nequitiam ac turpitudinem singularem! Vna atque eadem nox erat qua praetor amoris turpissimi flamma, classis populi Romani praedonum incendio conflagrabat. Adfertur nocte intempesta grauis huiusce mali nuntius Syracusas; curritur ad praetorium, quo istum ex illo praeclaro conuiuio reduxerant paulo ante mulieres cum cantu atque symphonia. Cleomenes, quamquam nox erat, tamen in publico esse non audet; includit se domi; neque aderat uxor, quae consolari hominem in malis posset. Huius autem praeclari imperatoris ita erat seuera domi disciplina ut in re tanta et tam graui nuntio nemo admitteretur, nemo esset qui auderet aut dormientem excitare aut interpellare uigilantem. Iam uero re ab omnibus cognita concursabat urbe tota maxima multitudo. Non enim, sicut erat antea semper consuetudo, praedonum aduentum significabat ignis e specula sublatus aut tumulo, sed flamma ex ipso incendio nauium et calamitatem acceptam et periculum reliquum nuntiabat.

XXXVI

Cum praetor quaereretur et constaret neminem ei nuntiasse, fit ad domum eius cum clamore concursus atque impetus. Tum iste excitatus audit rem omnem ex Timarchide, sagum sumit, - lucebat iam fere, - procedit in medium uini somni stupri plenus. Excipitur ab omnibus eius modi clamore ut ei Lampsaceni periculi similitudo uersaretur ante oculos; hoc etiam maius hoc uidebatur, quod in odio simili multitudo hominum haec erat maxima. Tum istius acta commemorabatur, tum flagitiosa illa conuiuia, tum appellabantur a multitudine mulieres nominatim, tum quaerebant ex isto palam tot dies continuos per quos numquam uisus esset ubi fuisset, quid egisset, tum imperator ab isto praepositus Cleomenes flagitabatur, neque quicquam propius est factum quam ut illud Vticense exemplum de Hadriano transferretur Syracusas, ut duo sepulchra duorum praetorum improborum duabus in prouinciis constituerentur. Verum habita est a multitudine ratio temporis, habita tumultus, habita etiam dignitatis existimationisque communis, quod is est conuentus Syracusis ciuium Romanorum ut non modo illa prouincia, uerum etiam hac re publica dignissimus existimetur. Confirmant ipsi se, cum hic etiam tum semisomnus stuperet, arma capiunt, totum forum atque Insulam, quae est urbis magna pars, complent. Vnam illam noctem solam praedones ad Helorum commorati, cum fumantis etiam nostras nauis reliquissent, accedere incipiunt Syracusas; qui uidelicet saepe audissent nihil esse pulchrius quam Syracusarum moenia ac portus, statuerant se, si ea Verre praetore non uidissent, numquam esse uisuros.

XXXVII

Ac primo ad illa aestiua praetoris accedunt, ipsam illam ad partem litoris ubi iste per eos dies tabernaculis positis castra luxuriae conlocarat. Quem posteaquam inanem locum offenderunt et praetorem commosse ex eo loco castra senserunt, statim sine ullo metu in ipsum portum penetrare coeperunt. Cum in portum dico, iudices, - explanandum est enim diligentius eorum causa qui locum ignorant, - in urbem dico atque in urbis intimam partem uenisse piratas; non enim portu illud oppidum clauditur, sed urbe portus ipse cingitur et continetur, ut non adluantur mari moenia extrema, sed ipse influat in urbis sinum portus. Hic te praetore Heracleo pirata cum quattuor myoparonibus paruis ad arbitrium suum nauigauit. Pro di immortales! piraticus myoparo, cum imperi populi Romani nomen ac fasces essent Syracusis, usque ad forum Syracusanorum et ad omnis crepidines urbis accessit, quo neque Carthaginiensium gloriosissimae classes, cum mari plurimum poterant, multis bellis saepe conatae umquam aspirare potuerunt, neque populi Romani inuicta ante te praetorem gloria illa naualis umquam tot Punicis Siciliensibusque bellis penetrare potuit; qui locus eius modi est ut ante Syracusani in moenibus suis, in urbe, in foro hostem armatum ac uictorem quam in portu ullam hostium nauem uiderint. Hic, te praetore, praedonum nauiculae peruagatae sunt quo Atheniensium classis sola post hominum memoriam trecentis nauibus ui ac multitudine inuasit; quae in eo ipso portu loci ipsius portusque natura uicta atque superata est. Hic primum opes illius ciuitatis comminutae depressaeque sunt: in hoc portu Atheniensium nobilitatis, imperi, gloriae naufragium factum existimatur.

XXXVIII

Eone pirata penetrauit quo simul atque adisset non modo a latere sed etiam a tergo magnam partem urbis relinqueret? Insulam totam praeteruectus est, quae est urbs Syracusis suo nomine ac moenibus, quo in loco maiores, ut ante dixi, Syracusanum habitare uetuerunt, quod, qui illam partem urbis tenerent, in eorum potestatem portum futurum intellegebant. At quem ad modum est peruagatus! Radices palmarum agrestium, quas in nostris nauibus inuenerant, iactabant, ut omnes istius improbitatem et calamitatem Siciliae possent cognoscere. Siculosne milites, aratorumne liberos, quorum patres tantum labore suo frumenti exarabant ut populo Romano totique Italiae suppeditare possent, eosne in insula Cereris natos, ubi primum fruges inuentae esse dicuntur, eo cibo esse a quo maiores eorum ceteros quoque frugibus inuentis remouerunt! Te praetore Siculi milites palmarum stirpibus, piratae Siculo frumento alebantur! O spectaculum miserum atque acerbum! ludibrio esse urbis gloriam, populi Romani nomen, omnium hominum conuentum atque multitudinem piratico myoparoni! in portu Syracusano de classe populi Romani triumphum agere piratam, cum praetoris inertissimi nequissimique oculos praedonum remi respergerent! Posteaquam e portu piratae non metu aliquo adfecti sed satietate exierunt, tum coeperunt quaerere homines causam illius tantae calamitatis. Dicere omnes et palam disputare minime esse mirandum si remigibus militibusque dimissis, reliquis egestate et fame perditis, praetore tot dies cum mulierculis perpotante, tanta ignominia et calamitas esset accepta. Haec autem istius uituperatio atque infamia confirmabatur eorum sermone qui a suis ciuitatibus illis nauibus praepositi fuerant. Qui ex illo numero reliqui Syracusas classe amissa refugerant dicebant quot ex sua quisque naue missos sciret esse. Res erat clara, neque solum argumentis sed etiam certis testibus istius audacia tenebatur.

XXXIX

Homo certior fit agi nihil in foro et conuentu toto die nisi hoc, quaeri ex nauarchis quem ad modum classis sit amissa; illos respondere et docere unum quemque, missione remigum, fame reliquorum, Cleomenis timore et fuga. Quod posteaquam iste cognouit, hanc rationem habere coepit. Causam sibi dicendam esse statuerat iam antequam hoc usu uenit, ita ut ipsum priore actione dicere audistis. Videbat illis nauarchis testibus tantum hoc crimen sustinere se nullo modo posse. Consilium capit primo stultum, uerum tamen clemens. Nauarchos ad se uocari iubet; ueniunt. Accusat eos quod eius modi de se sermones habuerint; rogat ut in sua quisque dicat naui se tantum habuisse nautarum quantum oportuerit, neque quemquam esse dimissum. Illi enim uero se ostendunt quod uellet esse facturos. Iste non procrastinat, aduocat amicos statim quaerit ex iis singillatim quot quisque nautas habuerit. Respondet unus quisque ut erat praeceptum. Iste in tabulas refert; obsignat signis amicorum prouidens homo, ut contra hoc crimen, si quando opus esset, hac uidelicet testificatione uteretur. Derisum esse credo hominem amentem a suis consiliariis et admonitum hasce ei tabulas nihil profuturas, etiam plus ex nimia praetoris diligentia suspicionis in eo crimine futurum. Iam iste erat hac stultitia multis in rebus usus ut publice quoque quae uellet in litteris ciuitatum tolli et referri iuberet; quae omnia nunc intellegit sibi nihil prodesse, posteaquam certis litteris testibus auctoritatibusque conuincitur.

XL

Vbi hoc uidet, illorum confessionem, testificationem suam, tabellas sibi nullo adiumento futuras, init consilium non improbi praetoris, - nam id quidem esset ferendum, - sed importuni atque amentis tyranni: statuit, si hoc crimen extenuari uellet, - nam omnino tolli posse non arbitrabatur, - nauarchos omnis, testis sui sceleris, uita esse priuandos. Occurrebat illa ratio: "Quid Cleomene fiet? poterone animum aduertere in eos quos dicto audientis esse iussi, missum facere eum cui potestatem imperiumque permisi? poterone eos adficere supplicio qui Cleomenen secuti sunt, ignoscere Cleomeni qui secum fugere et se consequi iussit? poterone esse in eos uehemens qui nauis non modo inanis habuerunt sed etiam apertas, in eum dissolutus qui solus habuerit constratam nauem et minus exinanitam? Pereat Cleomenes una!" Vbi fides, ubi exsecrationes, ubi dexterae complexusque, ubi illud contubernium muliebris militiae in illo delicatissimo litore? Fieri nullo modo poterat quin Cleomeni parceretur. Vocat Cleomenen, dicit ei se statuisse animaduertere in omnis nauarchos; ita sui periculi rationes ferre ac postulare. "Tibi uni parcam, et potius istius culpae crimen uituperationemque inconstantiae suscipiam quam aut in te sim crudelis aut tot tam grauis testis uiuos incolumisque esse patiar." Agit gratias Cleomenes, adprobat consilium, dicit ita fieri oportere, admonet tamen illud, quod istum fugerat, in Phalacrum, Centuripinum nauarchum, non posse animaduerti, propterea quod secum una fuisset in Centuripina quadriremi. Quid ergo? iste homo ex eius modi ciuitate, adulescens nobilissimus, testis relinquetur? "In praesentia," inquit Cleomenes, "quoniam ita necesse est: sed post aliquid uidebimus ne iste nobis obstare possit."

XLI

Haec posteaquam acta et constituta sunt, procedit iste repente e praetorio inflammatus scelere furore crudelitate; in forum uenit, nauarchos uocari iubet. Qui nihil metuerent, nihil suspicarentur, statim accurrunt. Iste hominibus miseris innocentibus inici catenas imperat. Implorare illi fidem praetoris, et quare id faceret rogare. Tum iste hoc causae dicit, quod classem praedonibus prodidissent. Fit clamor et admiratio populi tantam esse in homine impudentiam atque audaciam ut aut aliis causam calamitatis attribueret quae omnis propter auaritiam ipsius accidisset, aut, cum ipse praedonum socius arbitraretur, aliis proditionis crimen inferret; deinde hoc quinto decimo die crimen esse natum postquam classis esset amissa. Cum haec ita fierent, quaerebatur ubi esset Cleomenes, non quo illum ipsum, cuicuimodi est, quisquam supplicio propter illud incommodum dignum putaret; nam quid Cleomenes facere potuit? - non enim possum quemquam insimulare falso - quid, inquam, magno opere potuit Cleomenes facere istius auaritia nauibus exinanitis? Atque eum uident sedere ad latus praetoris et ad aurem familiariter, ut solitus erat, insusurrare. Tum uero omnibus indignissimum uisum est homines honestissimos, electos e suis ciuitatibus, in ferrum atque in uincla coniectos, Cleomenem propter flagitiorum ac turpitudinum societatem familiarissimum esse praetori. Adponitur iis tamen accusator Naeuius Turpio quidam, qui C. Sacerdote praetore iniuriarum damnatus est, homo bene adpositus ad istius audaciam, quem iste in decumis, in rebus capitalibus, in omni calumnia praecursorem habere solebat et emissarium.

XLII

Veniunt Syracusas parentes propinquique miserorum adulescentium hoc repentino calamitatis suae commoti nuntio; uinctos aspiciunt catenis liberos suos, cum istius auaritiae poenam collo et ceruicibus suis sustinerent; adsunt, defendunt, proclamant, fidem tuam, quae nusquam erat neque umquam fuerat, implorant. Pater aderat Dexo Tyndaritanus, homo nobilissimus, hospes tuus. Cuius tu domi fueras, quem hospitem appellaras, eum cum illa auctoritate miseria uideres perditum, non te eius lacrimae, non senectus, non hospiti ius atque nomen a scelere aliquam ad partem humanitatis reuocare potuit? Sed quid ego hospiti iura in hac immani belua commemoro? Qui Sthenium Thermitanum, hospitem suum, cuius domum per hospitium exhausit et exinaniuit, absentem in reos rettulerit, causa indicta capite damnarit, ab eo nunc hospitiorum iura atque officia quaeramus? Cum homine [enim] crudeli nobis res est an cum fera atque immani belua? Te patris lacrimae de innocentis fili periculo non mouebant; cum patrem domi reliquisses, filium tecum haberes, te neque praesens filius de liberum caritate neque absens pater de indulgentia patria commonebat? Catenas habebat hospes tuus Aristeus, Dexonis filius. Quid ita? "Prodiderat classem." Quod ob praemium? "Deseruerat." Quid Cleomenes? "Ignauus fuerat." At eum tu ob uirtutem corona ante donaras. Dimiserat nautas." At ab omnibus tu mercedem missionis acceperas. Alter parens ex altera parte erat Herbitensis Eubulida, homo domi suae clarus et nobilis; qui quia Cleomenem in defendendo filio laeserat, nudus paene est destitutus. Quid erat autem quod quisquam diceret aut defenderet? "Cleomenem nominare non licet." At causa cogit. "Moriere, si appellaris"; numquam enim iste cuiquam est mediocriter minatus. At remiges non erant. "Praetorem tu accuses? frange ceruices." Si neque praetorem neque praetoris aemulum appellari licebit, cum in his duobus tota causa sit, quid futurum est?

XLIII

Dicit etiam causam Heracleus Segestanus, homo domi suae nobilissimo loco natus. Audite, ut uestra humanitas postulat, iudices; audietis enim de magnis incommodis iniuriisque sociorum. Hunc scitote fuisse Heracleum in ea causa, qui propter grauem morbum oculorum tum non nauigarit, et iussu eius qui potestatem habuit in commeatu Syracusis remanserit! Is certe neque classem prodidit neque metu perterritus fugit neque exercitum deseruit; etenim tum esset hoc animaduertendum cum classis Syracusis proficiscebatur. Is tamen in eadem causa fuit, quasi esset in aliquo manifesto scelere deprehensus, in quem ne falsi quidem causa conferri criminis potuit. Fuit in illis nauarchis Heracliensis quidam Furius, - nam habent illi non nulla huiusce modi Latina nomina, - homo, quam diu uixit, non domi suae solum, post mortem tota Sicilia clarus et nobilis. In quo homine tantum animi fuit non solum ut istum libere laederet, - nam id quidem, quoniam moriundum uidebat, sine periculo se facere intellegebat, - uerum morte proposita, cum lacrimans in carcere mater noctes diesque adsideret, defensionem causae suae scripsit; quam nunc nemo est in Sicilia quin habeat, quin legat, quin tui sceleris et crudelitatis ex illa oratione commonefiat. In qua docet quot a ciuitate sua nautas acceperit, quot et quanti quemque dimiserit, quot secum habuerit; item de ceteris nauibus dicit; quae cum apud te diceret, uirgis oculi uerberabantur. Ille morte proposita facile dolorem corporis patiebatur; clamabat, id quod scriptum reliquit, facinus esse indignum plus impudicissimae mulieris apud te de Cleomenis salute quam de sua uita lacrimas matris ualere. Deinde etiam illud uideo esse dictum quod, si recte uos populus Romanus cognouit, non falso ille de uobis iam in morte ipsa praedicauit, non posse Verrem testis interficiendo testimonium exstinguere; grauiorem apud sapientis iudices se fore ab inferis testem quam si uiuus in iudicium produceretur; tum auaritiae solum, si uiueret, nunc, cum ita esset necatus, sceleris audaciae crudelitatis testem fore. Iam illa praeclara: non testium modo cateruas, cum tua res ageretur, sed ab dis manibus innocentium Poenas sceleratorumque Furias in tuum iudicium esse uenturas; sese ideo leuiorem suum casum fingere, quod iam ante aciem securium tuarum Sextique, tui carnificis, uultum et manum uidisset, cum in conuentu ciuium Romanorum iussu tuo securi ciues Romani ferirentur. Ne multa, iudices, libertate quam uos sociis dedistis, hac ille in acerbissimo supplicio miserrimae seruitutis abusus est.

XLIV

Condemnat omnis de consili sententia; tamen neque iste in tanta re tot hominum T. Vettium ad se arcessit, quaestorem suum, cuius consilio uteretur, neque P. Ceruium, talem uirum, legatum, qui quia legatus isto praetore in Sicilia fuit primus ab isto iudex reiectus est, sed de latronum, hoc est de comitum suorum sententia condemnat omnis. Hic cuncti Siculi, fidelissimi atque antiquissimi socii, plurimis adfecti beneficiis a maioribus nostris, grauiter commouentur et de suis periculis fortunisque omnibus pertimescunt: indigne ferunt illam clementiam mansuetudinemque nostri imperi in tantam crudelitatem inhumanitatemque esse conuersam, condemnari tot homines uno tempore nullo crimine, defensionem suorum furtorum praetorem improbum ex indignissima morte innocentium quaerere. Nihil addi iam uidetur, iudices, ad hanc improbitatem amentiam crudelitatemque posse, et recte nihil uidetur. Nam si cum aliorum improbitate certet, longe omnis multumque superabit; sed secum cum ipse certat, id agit ut semper superius suum facinus nouo scelere uincat Phalacrum Centuripinum dixeram exceptum esse a Cleomene, quod in eius quadriremi Cleomenes uectus esset; tamen, quia pertimuerat adulescens, quod eandem suam causam uidebat esse quam illorum qui innocentes peribant, accedit ad hominem Timarchides; a securi negat esse ai periculum, uirgis ne caederetur monet ut caueat. Ne multa, ipsum dicere adulescentem audistis se ob hunc metum pecuniam Timarchidi numerasse. Leuia sunt haec in hoc reo. Metum uirgarum nauarchus, homo nobilissimus nobilissimae ciuitatis, pretio redemit: humanum est. Alius ne condemnaretur pecuniam dedit: usitatum est. Non uult populus Romanus obsoletis criminibus accusari Verrem, noua postulat, inaudita desiderat; non de praetore Siciliae, sed de nefario tyranno fieri iudicium arbitratur.

XLV

Includuntur in carcerem condemnati; supplicium constituitur in illos, sumitur de miseris parentibus nauarchorum; prohibentur adire ad filios, prohibentur liberis suis cibum uestitumque ferre. Patres hi quos uidetis iacebant in limine, matresque miserae pernoctabant ad ostium carceris ab extremo conspectu liberum exclusae; quae nihil aliud orabant nisi ut filiorum suorum postremum spiritum ore excipere liceret. Aderat ianitor carceris, carnifex praetoris, mors terrorque sociorum et ciuium Romanorum, lictor Sextius, cui ex omni gemitu doloreque certa merces comparabatur. "Vt adeas, tantum dabis, ut cibum tibi intro ferre liceat, tantum." Nemo recusabat. "Quid? ut uno ictu securis adferam mortem filio tuo, quid dabis? ne diu crucietur, ne saepius feriatur, ne cum sensu doloris aliquo spiritus auferatur?" Etiam ob hanc causam pecunia lictori dabatur. O magnum atque intolerandum dolorem! o grauem acerbamque fortunam! Non uitam liberum, sed mortis celeritatem pretio redimere cogebantur parentes. Atque ipsi etiam adulescentes cum Sextio suo de plaga et de uno illo ictu loquebantur, idque postremum parentis suos liberi orabant, ut leuandi cruciatus sui causa lictori pecunia daretur. Multi et graues dolores inuenti parentibus et propinquis, multi; uerum tamen mors sit extremum. Non erit. Estne aliquid ultra quo crudelitas progredi possit? Reperietur; nam illorum, cum erunt securi percussi ac necati, corpora feris obicientur. Hoc si luctuosum est parentibus, redimant pretio sepeliendi potestatem. Onasum Segestanum, hominem nobilem, dicere audistis se ob sepulturam Heraclei nauarchi pecuniam Timarchidi numerasse; ne hoc possis dicere, "Patres enim ueniunt amissis filiis irati," uir primarius, homo nobilissimus, dicit, neque de filio dicit. Iam hoc quis tum fuit Syracusis quin audierit, quin sciat, has Timarchidi pactiones sepulturae cum uiuis etiam illis esse factas? Non palam cum Timarchide loquebantur, non omnes omnium propinqui adhibebantur, non palam uiuorum funera locabantur? Quibus omnibus rebus actis atque decisis producuntur e carcere, deligantur.

XLVI

Quis tam fuit illo tempore ferreus, quis tam inhumanus praeter unum te, qui non illorum aetate nobilitate miseria commoueretur? Ecquis fuit quin lacrimaret, quin ita calamitatem illam putaret illorum ut fortunam tamen non alienam, periculum autem commune arbitraretur? Feriuntur securi. Laetaris tu in omnium gemitu et triumphas; testis auaritiae tuae gaudes esse sublatos. Errabas, Verres, et uehementer errabas, cum te maculas furtorum et flagitiorum tuorum sociorum innocentium sanguine eluere arbitrabare; praeceps amentia ferebare, qui te existimares auaritiae uulnera crudelitatis remediis posse sanare. Etenim quamquam illi sunt mortui sceleris tui testes, tamen eorum propinqui neque tibi neque illis desunt, tamen ex ipso illo numero nauarchorum aliqui uiuunt et adsunt, quos, ut mihi uidetur, ad illorum innocentium poenas fortuna et ad hanc causam reseruauit. Adest Phylarchus Haluntinus, qui quia cum Cleomene non fugit, oppressus a praedonibus et captus est; cui calamitas saluti fuit, qui nisi captus a piratis esset in hunc praedonem sociorum incidisset. Dicit is pro testimonio de missione nautarum, de fame, de Cleomenis fuga. Adest Centuripinus Phalacrus in amplissima ciuitate amplissimo loco natus; eadem dicit, nulla in re discrepat. Per deos immortalis! quo tandem animo sedetis, iudices, aut haec quem ad modum auditis? Vtrum ego desipio et plus quam satis est doleo tanta calamitate miseriaque sociorum, an uos quoque hic acerbissimus innocentium cruciatus et maeror pari sensu doloris adficit? Ego enim cum Herbitensem, cum Heracliensem securi percussum esse dico, uersatur mihi ante oculos indignitas calamitatis.

XLVII

Eorumne populorum ciuis, eorum agrorum alumnos, ex quibus maxima uis frumenti quotannis plebi Romanae illorum operis ac laboribus quaeritur, qui a parentibus spe nostri imperi nostraeque aequitatis suscepti educatique sunt, ad C. Verris nefariam immanitatem et ad eius funestam securem esse seruatos? Cum mihi Tyndaritani illius uenit in mentem, cum Segestani, tum iura simul ciuitatum atque officia considero. Quas urbis P. Africanus etiam ornandas esse spoliis hostium arbitratus est, eas C. Verres non solum illis ornamentis sed etiam uiris nobilissimis nefario scelere priuauit. En quod Tyndaritani libenter praedicent: "Nos in septemdecim populis Siciliae numeramur, nos semper omnibus Punicis Siciliensibusque bellis amicitiam fidemque populi Romani secuti sumus, a nobis omnia populo Romano semper et belli adiumenta et pacis ornamenta ministrata sunt." Multum uero haec iis iura profuerunt in istius imperio ac potestate! Vestros quondam nautas contra Carthaginem Scipio duxit, at nunc nauem contra praedones paene inanem Cleomenes ducit; uobiscum Africanus hostium spolia et praemia laudis communicauit, at nunc, per Verrem spoliati, naue a praedonibus abducta, ipsi in hostium loco numeroque ducimini. Quid uero? illa Segestanorum non solum litteris tradita neque commemorata uerbis, sed multis officiis illorum usurpata et comprobata cognatio quos tandem fructus huiusce necessitudinis in istius imperio tulit? Nempe hoc iure fuit, iudices, ut ex sinu patriae nobilissimus adulescens istius carnifici Sextio dederetur. Cui ciuitati maiores nostri maximos agros atque optimos concesserunt, quam immunem esse uoluerunt, haec apud te cognationis fidelitatis uetustatis auctoritatis ne hoc quidem iuris obtinuit, ut unius honestissimi atque innocentissimi ciuis mortem ac sanguinem deprecaretur.

XLVIII

Quo confugient socii? quem implorabunt? qua spe denique, ut uiuere uelint, tenebuntur, si uos eos deseretis? Ad senatumne uenient? Quid? ut de Verre supplicium sumat? Non est usitatum, non senatorium. Ad populum Romanum confugient? Facilis est populi causa; legem enim se sociorum causa iussisse et eius legis custodes ac uindices praeposuisse dicet. Hic locus igitur est unus quo perfugiant, hic portus, haec arx, haec ara sociorum; quo quidem nunc non ita confugiunt ut antea in suis repetundis rebus solebant. Non argentum, non aurum, non uestem, non mancipia repetunt, non ornamenta quae ex urbibus fanisque erepta sunt; metuunt homines imperiti ne iam haec populus Romanus concedat et ita uelit fieri. Patimur enim multos iam annos et silemus, cum uideamus ad paucos homines omnis omnium nationum pecunias peruenisse. Quod eo magis ferre animo aequo et concedere uidemur, quia nemo istorum dissimulat, nemo laborat ut obscura sua cupiditas esse uideatur. In urbe nostra pulcherrima atque ornatissima quod signum, quae tabula picta est quae non ab hostibus uictis capta atque deportata sit? at istorum uillae sociorum fidelissimorum plurimis et pulcherrimis spoliis ornatae refertaeque sunt. Vbi pecunias exterarum nationum esse arbitramini, quae nunc omnes egent, cum Athenas, Pergamum, Cyzicum, Miletum, Chium, Samum, totam denique Asiam, Achaiam, Graeciam, Siciliam tam in paucis uillis inclusas esse uideatis? Sed haec, ut dico, omnia iam socii uestri relinquunt et neglegunt, iudices. Ne publice a populo Romano spoliarentur officiis ac fide prouiderunt; paucorum cupiditati tum, cum obsistere non poterant, tamen sufficere aliquo modo poterant; nunc uero iam adempta est non modo resistendi uerum etiam suppeditandi facultas. Itaque res suas neglegunt; pecunias, quo nomine iudicium hoc appellatur, non repetunt, relinquunt; hoc iam ornatu ad uos confugiunt. Aspicite, aspicite, iudices, squalorem sordisque sociorum!

XLIX

Sthenius hic Thermitanus cum hoc capillo atque ueste, domo sua tota expilata, mentionem tuorum furtorum non facit; sese ipsum abs te repetit, nihil amplius; totum enim tua libidine et scelere ex sua patria, in qua multis uirtutibus ac beneficiis princeps fuit, sustulisti. Dexo hic, quem uidetis, non quae publice Tyndaride, non quae priuatim sibi eripuisti, sed unicum miser abs te filium optimum atque innocentissimum flagitat; non ex litibus aestimatis tuis pecuniam domum, sed ex tua calamitate cineri atque ossibus fili sui solacium uult aliquod reportare. Hic tam grandis natu Eubulida hoc tantum exacta aetate laboris itinerisque suscepit, non ut aliquid de suis bonis recuperaret, sed ut, quibus oculis cruentas ceruices fili sui uiderat, isdem te condemnatum uideret. Si per L. Metellum licitum esset, iudices, matres illorum miserorum sororesque ueniebant; quarum una, cum ego ad Heracleam noctu accederem, cum omnibus matronis eius ciuitatis et cum multis facibus mihi obuiam uenit, et ita, - me suam salutem appellans, te suum carnificem nominans, fili nomen implorans, - mihi ad pedes misera iacuit quasi ego eius excitare ab inferis filium possem. Faciebant hoc itidem ceteris in ciuitatibus grandes natu matres et item parui liberi miserorum; quorum utrumque aetas laborem et industriam meam, fidem et misericordiam uestram requirebat. Itaque ad me, iudices, hanc querimoniam praeter ceteras Sicilia detulit; lacrimis ego huc, non gloria inductus accessi, ne falsa damnatio, ne carcer, ne catenae, ne uerbera, ne secures, ne cruciatus sociorum, ne sanguis innocentium, ne denique etiam exsanguia corpora mortuorum, ne maeror parentum ac propinquorum magistratibus nostris quaestui posset esse. Hunc ego si metum Siciliae damnatione istius per uestram fidem et ueritatem deiecero, iudices, satis officio meo, satis illorum uoluntati qui a me hoc petiuerunt factum esse arbitrabor.

L

Quapropter si quem forte inueneris qui hoc nauale crimen conetur defendere, is ita defendat ut illa communia quae ad causam nihil pertinent praetermittat, me culpae fortunam adsignare, calamitatem crimini dare, me amissionem classis obicere, cum multi uiri fortes in communi incertoque periculo belli et terra et mari saepe offenderint. Nullam tibi obicio fortunam, nihil est quod ceterorum res minus commode gestas proferas, nihil est quod multorum naufragia fortunae colligas. Ego nauis inanis fuisse dico, remiges nautasque dimissos, reliquos stirpibus uixisse palmarum; praefuisse classi populi Romani Siculum, perpetuo sociis atque amicis Syracusanum; te illo tempore ipso superioribusque diebus omnibus in litore cum mulierculis perpotasse dico; harum rerum omnium auctores testisque produco. Num tibi insultare in calamitate, num intercludere perfugia fortunae, num casus bellicos exprobrare aut obicere uideor? Tametsi solent ii fortunam sibi obici nolle qui se fortunae commiserunt, qui in eius periculis sunt ac uarietate uersati. Istius quidem calamitatis tuae fortuna particeps non fuit. Homines enim in proeliis, non in conuiuiis belli fortunam periclitari solent; in illa autem calamitate non Martem fuisse communem, sed Venerem possumus dicere. Quodsi fortunam tibi obici non oportet, cur tu fortunae illorum innocentium ueniam ac locum non dedisti? Etiam illud praecidas licet, te, quod supplicium more maiorum sumpseris securique percusseris, idcirco a me in crimen et in inuidiam uocari. Non in supplicio crimen meum uertitur; non ego nego securi quemquam feriri debere, non ego metum ex re militari, non seueritatem imperi, non poenam flagiti tolli dico oportere; fateor non modo in socios sed etiam in ciuis militesque nostros persaepe esse seuere ac uehementer uindicatum.

LI

Quare haec quoque praetermittas licet. Ego culpam non in nauarchis sed in te fuisse demonstro, te pretio remiges militesque dimisisse arguo. Hoc nauarchi reliqui dicunt, hoc Netinorum foederata ciuitas publice dicit, hoc Amestratini, hoc Herbitenses, hoc Hennenses, Agyrinenses, Tyndaritani publice dicunt, tuus denique testis, tuus imperator, tuus aemulus, tuus hospes Cleomenes hoc dicit, sese in terram esse egressum ut Pachyno e terrestri praesidio milites colligeret, quos in nauibus conlocaret; quod certe non fecisset si suum numerum naues haberent; ea est enim ratio instructarum ornatarumque nauium ut non modo plures sed ne singuli quidem possint accedere. Dico praeterea illos ipsos reliquos nautas fame atque inopia rerum omnium confectos fuisse ac perditos; dico aut omnis extra culpam fuisse, aut, si uni attribuenda culpa sit, in eo maximam fuisse qui optimam nauem, plurimos nautas haberet, summum imperium obtineret, aut, si omnes in culpa fuerint, non oportuisse Cleomenen constitui spectatorem illorum mortis atque cruciatus; dico etiam in ipso supplicio mercedem lacrimarum, mercedem uulneris atque plagae, mercedem funeris ac sepulturae constitui nefas fuisse. Quapropter si mihi respondere uoles haec dicito, classem instructam atque ornatam fuisse, nullum propugnatorem afuisse, nullum uacuum tractum esse remum, rem frumentariam esse suppeditatam; mentiri nauarchos, mentiri tot tam grauis ciuitates, mentiri etiam Siciliam totam; proditum esse te a Cleomene, qui se dixerit exisse in terram ut Pachyno deduceret milites; animum illis, non copias defuisse; Cleomenem acerrime pugnantem ab iis relictum esse atque desertum; nummum ob sepulturam datum nemini. Quae si dices, tenebere; sin alia dices, ea quae a me dicta sunt non refutabis.

LII

Hic tu etiam dicere audebis, "Est in iudicibus ille familiaris meus, est paternus amicus ille." Non ut quisque maxime est quicum tibi aliquid sit, ita te in huiusce modi crimine maxime eius pudet? "Paternus amicus est." Ipse pater si iudicaret, per deos immortalis, quid facere posset? Cum tibi haec diceret, "Tu in prouincia populi Romani praetor, cum tibi maritimum bellum esset administrandum, Mamertinis ex foedere quam deberent nauem per triennium remisisti, tibi apud eosdem priuata nauis oneraria maxima publice est aedificata, tu a ciuitatibus pecunias classis nomine coegisti, tu pretio remiges dimisisti, tu, nauis cum esset ab quaestore et ab legato capta praedonum, archipiratam ab oculis omnium remouisti, tu, qui ciues Romani esse dicerentur, qui a multis cognoscerentur, securi ferire potuisti, tu tuam domum piratas abducere, tu in iudicium archipiratam domo producere ausus es, tu in prouincia tam splendida, tu apud socios fidelissimos, ciuis Romanos honestissimos, in metu periculoque prouinciae dies continuos compluris in litore conuiuiisque iacuisti, te per eos dies nemo tuae domi conuenire, nemo in foro uidere potuit, tu sociorum atque amicorum ad ea conuiuia matres familias adhibuisti, tu inter eius modi mulieres praetextatum tuum filium, nepotem meum, conlocauisti, ut aetati maxime lubricae atque incertae exempla nequitiae parentis uita praeberet, tu praetor in prouincia cum tunica pallioque purpureo uisus es, tu propter amorem libidinemque tuam imperium nauium legato populi Romani ademisti, Syracusano tradidisti, tui milites in prouincia Sicilia frugibus frumentoque caruerunt, tua luxurie atque auaritia classis populi Romani a praedonibus capta et incensa est; post Syracusas conditas quem in portum numquam hostis accesserat, in eo te praetore primum piratae nauigauerunt; neque haec tot et tanta dedecora dissimulatione tua neque obliuione hominum ac taciturnitate tegere uoluisti, sed etiam nauium praefectos sine ulla causa de complexu parentum suorum, hospitum tuorum, ad mortem cruciatumque rapuisti, neque te in parentum luctu atque lacrimis mei nominis commemoratio mitigauit; tibi hominum innocentium sanguis non modo uoluptati sed etiam quaestui fuit!" -

LIII

haec si tibi tuus parens diceret, posses ab eo ueniam petere, posses ut tibi ignosceret postulare? Satis est factum Siculis, satis officio ac necessitudini, satis promisso nostro ac recepto. Reliqua est ea causa, iudices, quae iam non recepta sed innata, neque delata ad me sed in animo sensuque meo penitus adfixa atque insita est; quae non ad sociorum salutem, sed ad ciuium Romanorum, hoc est ad unius cuiusque nostrum, uitam et sanguinem pertinet. In qua nolite a me, quasi dubium sit aliquid, argumenta, iudices, exspectare: omnia quae dicam sic erunt inlustria ut ad ea probanda totam Siciliam testem adhibere possem. Furor enim quidam, sceleris et audaciae comes, istius effrenatum animum importunamque naturam tanta oppressit amentia ut numquam dubitaret in conuentu palam supplicia, quae in conuictos malefici seruos constituta sunt, ea in ciuis Romanos expromere. Virgis quam multos ceciderit quid ego commemorem? Tantum breuissime, iudices, dico: nullum fuit omnino ciuitatis isto praetore in hoc genere discrimen. Itaque iam consuetudine ad corpora ciuium Romanorum etiam sine istius nutu ferebatur manus ipsa lictoris.

LIV

Num potes hoc negare, Verres, in foro Lilybaei maximo conuentu C. Seruilium, ciuem Romanum e conuentu Panhormitano, ueterem negotiatorem, ad tribunal ante pedes tuos ad terram uirgis et uerberibus abiectum? Aude hoc primum negare, si potes; nemo Lilybaei fuit quin uiderit, nemo in Sicilia quin audiuerit. Plagis confectum dico a lictoribus tuis ciuem Romanum ante oculos tuos concidisse. At quam ob causam, di immortales! tametsi iniuriam facio communi causae et iuri ciuitatis; quasi enim ulla possit esse causa cur hoc cuiquam ciui Romano iure accidat, ita quaero quae in Seruilio causa fuerit. Ignoscite in hoc uno, iudices; in ceteris enim non magnopere causas requiram. Locutus erat liberius de istius improbitate atque nequitia. Quod isti simul ac renuntiatum est, hominem iubet Lilybaeum uadimonium Venerio seruo promittere. Promittit; Lilybaeum uenitur. Cogere eum coepit, cum ageret nemo, nemo postularet, sponsionem mille nummum facere cum lictore suo, "Ni furtis quaestum faceret." Recuperatores se de cohorte sua dicebat daturum. Seruilius et recusare et deprecari ne iniquis iudicibus nullo aduersario iudicium capitis in se constitueretur. Haec cum maxime loqueretur, sex lictores circumsistunt ualentissimi et ad pulsandos uerberandosque homines exercitatissimi, caedunt acerrime uirgis; denique proximus lictor, de quo iam saepe dixi, Sextius, conuerso baculo oculos misero tundere uehementissime coepit. Itaque ille, cum sanguis os oculosque complesset, concidit, cum illi nihilo minus iacenti latera tunderent, ut aliquando spondere se diceret. Sic ille adfectus illim tum pro mortuo sublatus perbreui postea est mortuus. Iste autem homo Venerius, adfluens omni lepore ac uenustate, de bonis illius in aede Veneris argenteum Cupidinem posuit. Sic etiam fortunis hominum abutebatur ad nocturna uota cupiditatum suarum.

LV

Nam quid ego de ceteris ciuium Romanorum suppliciis singillatim potius quam generatim atque uniuerse loquar? Carcer ille qui est a crudelissimo tyranno Dionysio factus Syracusis, quae lautumiae uocantur, in istius imperio domicilium ciuium Romanorum fuit. Vt quisque istius animum aut oculos offenderat, in lautumias statim coniciebatur. Indignum hoc uideo uideri omnibus, iudices, et id iam priore actione, cum haec testes dicerent, intellexi. Retineri enim putatis oportere iura libertatis non modo hic ubi tribuni plebis sunt, ubi ceteri magistratus, ubi forum plenum iudiciorum, ubi senatus auctoritas, ubi existimatio populi Romani et frequentia, sed ubicumque terrarum et gentium uiolatum ius ciuium Romanorum sit, statuitis id pertinere ad communem causam libertatis et dignitatis. In externorum hominum maleficorum sceleratorumque, in praedonum hostiumque custodias tu tantum numerum ciuium Romanorum includere ausus es? Numquamne tibi iudici, numquam contionis, numquam huius tantae frequentiae, quae nunc te animo iniquissimo infestissimoque intuetur, uenit in mentem? numquam tibi populi Romani absentis dignitas, numquam species ipsa huiusce multitudinis in oculis animoque uersata est? numquam te in horum conspectum rediturum, numquam in forum populi Romani uenturum, numquam sub legum et iudiciorum potestatem casurum esse duxisti?

LVI

At quae erat ista libido crudelitatis exercendae, quae tot scelerum suscipiendorum causa? Nulla, iudices, praeter praedandi nouam singularemque rationem. Nam ut illi quos a poetis accepimus, qui sinus quosdam obsedisse maritimos aut aliqua promunturia aut praerupta saxa tenuisse dicuntur, ut eos qui essent adpulsi nauigiis interficere possent, sic iste in omnia maria infestus ex omnibus Siciliae partibus imminebat. Quaecumque nauis ex Asia, quae ex Syria, quae Tyro, quae Alexandria uenerat, statim certis indicibus et custodibus tenebatur; uectores omnes in lautumias coniciebantur, onera atque merces in praetoriam domum deferebantur. Versabatur in Sicilia longo interuallo alter non Dionysius ille nec Phalaris, - tulit enim illa quondam insula multos et crudelis tyrannos, - sed quoddam nouum monstrum ex uetere illa immanitate quae in isdem locis uersata esse dicitur. Non enim Charybdim tam infestam neque Scyllam nautis quam istum in eodem freto fuisse arbitror; hoc etiam iste infestior, quod multo se pluribus et immanioribus canibus succinxerat, Cyclops alter multo importunior; hic enim totam insulam obsidebat, ille Aetnam solam et eam Siciliae partem tenuisse dicitur. At quae causa tum subiciebatur ab ipso, iudices, huius tam nefariae crudelitatis? Eadem quae nunc in defensione commemorabitur. Quicumque accesserant ad Siciliam paulo pleniores, eos Sertorianos milites esse atque a Dianio fugere dicebat. Illi ad deprecandum periculum proferebant alii purpuram Tyriam, tus alii atque odores uestemque linteam, gemmas alii et margaritas, uina non nulli Graeca uenalisque Asiaticos, ut intellegeretur ex mercibus quibus ex locis nauigarent. Non prouiderant eas ipsas sibi causas esse periculi, quibus argumentis se ad salutem uti arbitrabantur. Iste enim haec eos ex piratarum societate adeptos esse dicebat; ipsos in lautumias abduci imperabat, nauis eorum atque onera diligenter adseruanda curabat.

LVII

His institutis cum completus iam mercatorum carcer esset, tum illa fiebant quae L. Suettium, equitem Romanum, lectissimum uirum, dicere audistis, et quae ceteros audietis. Ceruices in carcere frangebantur indignissime ciuium Romanorum, ut iam illa uox et imploratio, "Ciuis Romanus sum," quae saepe multis in ultimis terris opem inter barbaros et salutem tulit, ea mortem illis acerbiorem et supplicium maturius ferret. Quid est, Verres? quid ad haec cogitas respondere? num mentiri me, num fingere aliquid, num augere crimen? num quid horum dicere istis defensoribus tuis audes? Cedo mihi, quaeso, ex ipsius sinu litteras Syracusanorum, quas ipse ad arbitrium suum confectas esse arbitratur, cedo rationem carceris, quae diligentissime conficitur, quo quisque die datus in custodiam, quo mortuus, quo necatus sit.

LITTERAE SYRACVSANORVM.

Videtis ciuis Romanos gregatim coniectos in lautumias, uidetis indignissimo in loco coaceruatam multitudinem uestrorum ciuium. Quaerite nunc uestigia quibus exitus eorum ex illo loco compareant. Nulla sunt. Omnesne mortui? Si ita posset defendere, tamen fides huic defensioni non haberetur. Sed scriptum exstat in isdem litteris quod iste homo barbarus ac dissolutus neque attendere umquam neque intellegere potuit: ἐδικαιώθησαν inquit, hoc est, ut Siculi loquuntur, supplicio adfecti ac necati sunt.

LVIII

Si qui rex, si qua ciuitas exterarum gentium, si qua natio fecisset aliquid in ciuis Romanos eius modi, nonne publice uindicaremus, nonne bello persequeremur? possemus hanc iniuriam ignominiamque nominis Romani inultam impunitamque dimittere? Quot bella maiores nostros et quanta suscepisse arbitramini, quod ciues Romani iniuria adfecti, quod nauicularii retenti, quod mercatores spoliati dicerentur? At ego iam retentos non queror, spoliatos ferendum puto; nauibus, mancipiis, mercibus ademptis in uincla mercatores esse coniectos et in uinclis ciuis Romanos necatos esse arguo. Si haec apud Scythas dicerem, non hic in tanta multitudine ciuium Romanorum, non apud senatores, lectissimos ciuitatis, non in foro populi Romani de tot et tam acerbis suppliciis ciuium Romanorum, tamen animos etiam barbarorum hominum permouerem; tanta enim huius imperi amplitudo, tanta nominis Romani dignitas est apud omnis nationes ut ista in nostros homines crudelitas nemini concessa esse uideatur. Nunc tibi ego ullam salutem, ullum perfugium putem, cum te implicatum seueritate iudicum, circumretitum frequentia populi Romani esse uideam? Si mehercule, id quod fieri non posse intellego, ex his te laqueis exueris ac te aliqua uia ac ratione explicaris, in illas tibi maiores plagas incidendum est in quibus te ab eodem me superiore ex loco confici et concidi necesse est. Cui si etiam id quod defendit uelim concedere, tamen ipsa illa falsa defensio non minus esse ei perniciosa quam mea uera accusatio debeat. Quid enim defendit? Ex Hispania fugientis se excepisse et supplicio adfecisse dicit. Quis tibi id permisit? quo iure fecisti? quis idem fecit? qui tibi id facere licuit? Forum plenum et basilicas istorum hominum uidemus, et animo aequo uidemus; ciuilis enim dissensionis et seu amentiae seu fati seu calamitatis non est iste molestus exitus, in quo reliquos saltem ciuis incolumis licet conseruare. Verres, ille uetus proditor consulis, translator quaesturae, auersor pecuniae publicae, tantum sibi auctoritatis in re publica suscepit ut, quibus hominibus per senatum, per populum Romanum, per omnis magistratus, in foro, in suffragiis, in hac urbe, in re publica uersari liceret, iis omnibus mortem acerbam crudelemque proponeret si fortuna eos ad aliquam partem Siciliae detulisset. Ad Cn. Pompeium, clarissimum uirum et fortissimum, permulti occiso Perperna ex illo Sertoriano numero militum confugerunt. Quem non ille summo cum studio saluum incolumemque seruauit? cui ciui supplicanti non illa dextera inuicta fidem porrexit et spem salutis ostendit? Itane uero? quibus fuit portus apud eum quem contra arma tulerant, iis apud te, cuius nullum in re publica momentum umquam fuit, mors et cruciatus erat constitutus?

LIX

Vide quam commodam defensionem excogitaris! Malo mehercule id quod tu defendis his iudicibus populoque Romano quam id quod ego insimulo probari, malo, inquam, te isti generi hominum quam mercatoribus et nauiculariis inimicum atque infestum putari; meum enim crimen auaritiae te nimiae coarguit, tua defensio furoris cuiusdam et immanitatis et inauditae crudelitatis et paene nouae proscriptionis. Sed non licet me isto tanto bono, iudices, uti, non licet. Adsunt enim Puteoli toti; frequentissimi uenerunt ad hoc iudicium mercatores, homines locupletes atque honesti, qui partim socios suos, partim libertos, partim conlibertos spoliatos in uincla coniectos, partim in uinclis necatos, partim securi percussos esse dicunt. Hic uide quam me sis usurus aequo. Cum ego P. Granium testem produxero qui suos libertos abs te securi percussos esse dicat, qui abs te nauem suam mercesque repetat, refellito, si poteris; meum testem deseram, tibi fauebo, te, inquam, adiuuabo; ostendito illos cum Sertorio fuisse, ab Dianio fugientis ad Siciliam esse delatos. Nihil est quod te mallem probare nullum enim facinus quod maiore supplicio dignum sit reperiri neque proferri potest. Reducam iterum equitem Romanum, L. Flauium, si uoles, quoniam priore actione, - ut patroni tui dictitant, noua quadam sapientia, ut omnes intellegunt, conscientia tua atque auctoritate meorum testium, - testem nullum interrogasti. Interrogetur Flauius, si uoles, quinam fuerit T. Herennius, is quem ille argentariam Lepti fecisse dicit; qui cum amplius centum ciuis Romanos haberet ex conuentu Syracusano qui eum non solum cognoscerent sed etiam lacrimantes ac te implorantes defenderent, tamen inspectantibus omnibus Syracusis securi percussus est. Hunc quoque testem meum refelli et illum Herennium Sertorianum fuisse abs te demonstrari et probari uolo.

LX

Quid de illa multitudine dicemus eorum qui capitibus inuolutis in piratarum captiuorum numero producebantur, ut securi ferirentur? Quae ista noua diligentia, quam ob causam abs te excogitata? an te L. Flaui ceterorumque de T. Herennio uociferatio commouebat? an M. Anni, grauissimi atque honestissimi uiri, summa auctoritas paulo diligentiorem timidioremque fecerat? qui nuper pro testimonio non aduenam nescio quem nec alienum, sed eum ciuem Romanum qui omnibus in illo conuentu notus, qui Syracusis natus esset, abs te securi percussum esse dixit. Post hanc illorum uociferationem, post hanc communem famam atque querimoniam non mitior in supplicio, sed diligentior esse coepit; capitibus inuolutis ciuis Romanos ad necem producere instituit; quos tamen idcirco necabat palam quod homines in conuentu, id quod antea dixi, nimium diligenter praedonum numerum requirebant. Haecine plebi Romanae te praetore est constituta condicio, haec negoti gerendi spes, hoc capitis uitaeque discrimen? Parumne multa mercatoribus sunt necessario pericula subeunda fortunae, nisi etiam hae formidines ab nostris magistratibus atque in nostris prouinciis impendebunt? Ad eamne rem fuit haec suburbana ac fidelis prouincia, plena optimorum sociorum honestissimorumque ciuium, quae ciuis Romanos omnis suis ipsa sedibus libentissime semper accepit, ut, qui usque ex ultima Syria atque Aegypto nauigarent, qui apud barbaros propter togae nomen in honore aliquo fuissent, qui ex praedonum insidiis, qui ex tempestatum periculis profugissent, in Sicilia securi ferirentur, cum se iam domum uenisse arbitrarentur?

LXI

Nam quid ego de P. Gauio, Consano municipe, dicam, iudices, aut qua ui uocis, qua grauitate uerborum, quo dolore animi dicam? tametsi dolor me non deficit; ut cetera mihi in dicendo digna re, digna dolore meo, suppetant magis laborandum est. Quod crimen eius modi est ut, cum primum ad me delatum est, usurum me illo non putarem; tametsi enim uerissimum esse intellegebam, tamen credibile fore non arbitrabar. Coactus lacrimis omnium ciuium Romanorum qui in Sicilia negotiantur, adductus Valentinorum, hominum honestissimorum, omniumque Reginorum testimoniis multorumque equitum Romanorum qui casu tum Messanae fuerunt, dedi tantum priore actione testium res ut nemini dubia esse possit. Quid nunc agam? Cum iam tot horas de uno genere ac de istius nefaria crudelitate dicam, cum prope omnem uim uerborum eius modi, quae scelere istius digna sint, aliis in rebus consumpserim, neque hoc prouiderim, ut uarietate criminum uos attentos tenerem, quem ad modum de tanta re dicam? Opinor, unus modus atque una ratio est; rem in medio ponam; quae tantum habet ipsa grauitatis ut neque mea, quae nulla est, neque cuiusquam ad inflammandos uestros animos eloquentia requiratur. Gauius hic quem dico, Consanus, cum in illo numero ciuium Romanorum ab isto in uincla coniectus esset et nescio qua ratione clam e lautumiis profugisset Messanamque uenisset, qui tam prope iam Italiam et moenia Reginorum, ciuium Romanorum, uideret et ex illo metu mortis ac tenebris uasi luce libertatis et odore aliquo legum recreatus reuixisset, loqui Messanae et queri coepit se ciuem Romanum in uincla coniectum, sibi recta iter esse Romam, Verri se praesto aduenienti futurum.

LXII

Non intellegebat miser nihil interesse utrum haec Messanae an apud istum in praetorio loqueretur; nam, ut antea uos docui, hanc sibi iste urbem delegerat quam haberet adiutricem scelerum, furtorum receptricem, flagitiorum omnium consciam. Itaque ad magistratum Mamertinum statim deducitur Gauius, eoque ipso die casu Messanam Verres uenit. Res ad eum defertur, esse ciuem Romanum qui se Syracusis in lautumiis fuisse quereretur; quem iam ingredientem in nauem et Verri nimis atrociter minitantem ab se retractum esse et adseruatum, ut ipse in eum statueret quod uideretur. Agit hominibus gratias et eorum beniuolentiam erga se diligentiamque conlaudat. Ipse inflammatus scelere et furore in forum uenit; ardebant oculi, toto ex ore crudelitas eminebat. Exspectabant omnes quo tandem progressurus aut quidnam acturus esset, cum repente hominem proripi atque in foro medio nudari ac deligari et uirgas expediri iubet. Clamabat ille miser se ciuem esse Romanum, municipem Consanum; meruisse cum L. Raecio, splendidissimo equite Romano, qui Panhormi negotiaretur, ex quo haec Verres scire posset. Tum iste, se comperisse eum speculandi causa in Siciliam a ducibus fugitiuorum esse missum; cuius rei neque index neque uestigium aliquod neque suspicio cuiquam esset ulla; deinde iubet undique hominem uehementissime uerberari. Caedebatur uirgis in medio foro Messanae ciuis Romanus, iudices, cum interea nullus gemitus, nulla uox alia illius miseri inter dolorem crepitumque plagarum audiebatur nisi haec, "Ciuis Romanus sum." Hac se commemoratione ciuitatis omnia uerbera depulsurum cruciatumque a corpore deiecturum arbitrabatur; is non modo hoc non perfecit, ut uirgarum uim deprecaretur, sed cum imploraret saepius usurparetque nomen ciuitatis, crux, - crux, inquam, - infelici et aerumnoso, qui numquam istam pestem uiderat, comparabatur.

LXIII

O nomen dulce libertatis! o ius eximium nostrae ciuitatis! o lex Porcia legesque Semproniae! o grauiter desiderata et aliquando reddita plebi Romanae tribunicia potestas! Hucine tandem haec omnia reciderunt ut ciuis Romanus in prouincia populi Romani, in oppido foederatorum, ab eo qui beneficio populi Romani fascis et securis haberet deligatus in foro uirgis caederetur? Quid? cum ignes ardentesque laminae ceterique cruciatus admouebantur, si te illius acerba imploratio et uox miserabilis non inhibebat, ne ciuium quidem Romanorum qui tum aderant fletu et gemitu maximo commouebare? In crucem tu agere ausus es quemquam qui se ciuem Romanum esse diceret? Nolui tam uehementer agere hoc prima actione, iudices, nolui; uidistis enim ut animi multitudinis in istum dolore et odio et communis periculi metu concitarentur. Statui egomet mihi tum modum et orationi meae et C. Numitorio, equiti Romano, primo homini, testi meo; et Glabrionem id quod sapientissime fecit facere laetatus sum, ut repente consilium in medio testimonio dimitteret. Etenim uerebatur ne populus Romanus ab isto eas poenas ui repetisse uideretur, quas ueritus esset ne iste legibus ac uestro iudicio non esset persoluturus. Nunc quoniam iam exploratum est omnibus quo loco causa tua sit et quid de te futurum sit, sic tecum agam. Gauium istum, quem repentinum speculatorem fuisse dicis, ostendam in lautumias Syracusis a te esse coniectum, neque id solum ex litteris ostendam Syracusanorum, ne possis dicere me, quia sit aliqui in litteris Gauius, hoc fingere et eligere nomen, ut hunc illum esse possim dicere, sed ad arbitrium tuum testis dabo qui istum ipsum Syracusis abs te in lautumias coniectum esse dicant. Producam etiam Consanos municipes illius ac necessarios, qui te nunc sero doceant, iudices non sero, illum P. Gauium quem tu in crucem egisti ciuem Romanum et municipem Consanum, non speculatorem fugitiuorum fuisse.

LXIV

Cum haec omnia quae polliceor cumulate tuis proximis plana fecero, tum istuc ipsum tenebo quod abs te mihi datur; eo contentum esse me dicam. Quid enim nuper tu ipse, cum populi Romani clamore atque impetu perturbatus exsiluisti, quid, inquam, elocutus es? Illum, quod moram supplicio quaereret, ideo clamitasse se esse ciuem Romanum, sed speculatorem fuisse. Iam mei testes ueri sunt. Quid enim dicit aliud C. Numitorius, quid M. et P. Cottii, nobilissimi homines ex agro Tauromenitano, quid Q. Lucceius, qui argentariam Regi maximam fecit, quid ceteri? Adhuc enim testes ex eo genere a me sunt dati, non qui nouisse Gauium, sed se uidisse dicerent, cum is, qui se ciuem Romanum esse clamaret, in crucem ageretur. Hoc tu, Verres, idem dicis, hoc tu confiteris, illum clamitasse se ciuem esse Romanum; apud te nomen ciuitatis ne tantum quidem ualuisse ut dubitationem aliquam [crucis], ut crudelissimi taeterrimique supplici aliquam paruam moram saltem posset adferre. Hoc teneo, hic haereo, iudices, hoc sum contentus uno, omitto ac neglego cetera; sua confessione induatur ac iuguletur necesse est. Qui esset ignorabas, speculatorem esse suspicabare; non quaero qua suspicione, tua te accuso oratione: ciuem Romanum se esse dicebat. Si tu apud Persas aut in extrema India deprensus, Verres, ad supplicium ducerere, quid aliud clamitares nisi te ciuem esse Romanum? et si tibi ignoto apud ignotos, apud barbaros, apud homines in extremis atque ultimis gentibus positos, nobile et inlustre apud omnis nomen ciuitatis tuae profuisset, ille, quisquis erat, quem tu in crucem rapiebas, qui tibi esset ignotus, cum ciuem se Romanum esse diceret, apud te praetorem si non effugium ne moram quidem mortis mentione atque usurpatione ciuitatis adsequi potuit?

LXV

Homines tenues, obscuro loco nati, nauigant, adeunt ad ea loca quae numquam antea uiderunt, ubi neque noti esse iis quo uenerunt, neque semper cum cognitoribus esse possunt. Hac una tamen fiducia ciuitatis non modo apud nostros magistratus, qui et legum et existimationis periculo continentur, neque apud ciuis solum Romanos, qui et sermonis et iuris et multarum rerum societate iuncti sunt, fore se tutos arbitrantur, sed, quocumque uenerint, hanc sibi rem praesidio sperant futuram. Tolle hanc spem, tolle hoc praesidium ciuibus Romanis, constitue nihil esse opis in hac uoce, "Ciuis Romanus sum," posse impune praetorem aut alium quempiam supplicium quod uelit in eum constituere qui se ciuem Romanum esse dicat, quod qui sit ignoret: iam omnis prouincias, iam omnia regna, iam omnis liberas ciuitates, iam omnem orbem terrarum, qui semper nostris hominibus maxime patuit, ciuibus Romanis ista defensione praecluseris. Quid? si L. Raecium, equitem Romanum, qui tum erat in Sicilia, nominabat, etiamne id magnum fuit, Panhormum litteras mittere? Adseruasses hominem custodiis Mamertinorum tuorum, uinctum clausum habuisses, dum Panhormo Raecius ueniret; cognosceret hominem, aliquid de summo supplicio remitteres; si ignoraret, tum, si ita tibi uideretur, hoc iuris in omnis constitueres, ut, qui neque tibi notus esset neque cognitorem locupletem daret, quamuis ciuis Romanus esset, in crucem tolleretur.

LXVI

Sed quid ego plura de Gauio? quasi tu Gauio tum fueris infestus ac non nomini generi iuri ciuium hostis. Non illi, inquam, homini sed causae communi libertatis inimicus fuisti. Quid enim attinuit, cum Mamertini more atque instituto suo crucem fixissent post urbem in uia Pompeia, te iubere in ea parte figere quae ad fretum spectaret, et hoc addere, - quod negare nullo modo potes, quod omnibus audientibus dixisti palam, - te idcirco illum locum deligere, ut ille, quoniam se ciuem Romanum esse diceret, ex cruce Italiam cernere ac domum suam prospicere posset? Itaque illa crux sola, iudices, post conditam Messanam illo in loco fixa est. Italiae conspectus ad eam rem ab isto delectus est, ut ille in dolore cruciatuque moriens perangusto fretu diuisa seruitutis ac libertatis iura cognosceret, Italia autem alumnum suum seruitutis extremo summoque supplicio adfixum uideret. Facinus est uincire ciuem Romanum, scelus uerberare, prope parricidium necare: quid dicam in crucem tollere? Verbo satis digno tam nefaria res appellari nullo modo potest. Non fuit his omnibus iste contentus; "spectet," inquit, "patriam; in conspectu legum libertatisque moriatur." Non tu hoc loco Gauium, non unum hominem nescio quem, sed communem libertatis et ciuitatis causam in illum cruciatum et crucem egisti. Iam uero uidete hominis audaciam! Nonne eum grauiter tulisse arbitramini quod illam ciuibus Romanis crucem non posset in foro, non in comitio, non in rostris defigere? Quod enim his locis in prouincia sua celebritate simillimum, regione proximum potuit, elegit; monumentum sceleris audaciaeque suae uoluit esse in conspectu Italiae, uestibulo Siciliae, praeteruectione omnium qui ultro citroque nauigarent.

LXVII

Si haec non ad ciuis Romanos, non ad aliquos amicos nostrae ciuitatis, non ad eos qui populi Romani nomen audissent, denique si non ad homines uerum ad bestias, aut etiam, ut longius progrediar, si in aliqua desertissima solitudine ad saxa et ad scopulos haec conqueri ac deplorare uellem, tamen omnia muta atque inanima tanta et tam indigna rerum acerbitate commouerentur. Nunc uero cum loquar apud senatores populi Romani, legum et iudiciorum et iuris auctores, timere non debeo ne non unus iste ciuis Romanus illa cruce dignus, ceteri omnes simili periculo indignissimi iudicentur. Paulo ante, iudices, lacrimas in morte misera atque indigna nauarchorum non tenebamus, et recte ac merito sociorum innocentium miseria commouebamur: quid nunc in nostro sanguine tandem facere debemus? Nam ciuium Romanorum omnium sanguis coniunctus existimandus est, quoniam et salutis omnium ratio et ueritas postulat. Omnes hoc loco ciues Romani, et qui adsunt et qui ubique sunt, uestram seueritatem desiderant, uestram fidem implorant, uestrum auxilium requirunt; omnia sua iura commoda auxilia, totam denique libertatem in uestris sententiis uersari arbitrantur. A me tametsi satis habent, tamen, si res aliter acciderit, plus habebunt fortasse quam postulant. Nam si qua uis istum de uestra seueritate eripuerit, id quod neque metuo, iudices, neque ullo modo fieri posse uideo, - sed si in hoc me ratio fefellerit, Siculi causam suam perisse querentur et mecum pariter moleste ferent, populus quidem Romanus breui, quoniam mihi potestatem apud se agendi dedit, ius suum me agente suis suffragiis ante kalendas Februarias recuperabit. Ac si de mea gloria atque amplitudine quaeritis, iudices, non est alienum meis rationibus istum mihi ex hoc iudicio ereptum ad illud populi Romani iudicium reseruari. Splendida est illa causa, probabilis mihi et facilis, populo grata atque iucunda; denique si uideor hic, id quod ego non quaesiui, de uno isto uoluisse crescere, isto absoluto, quod sine multorum scelere fieri non potest, de multis mihi crescere licebit.

LXVIII

Sed mehercule uestra reique publicae causa, iudices, nolo in hoc delecto consilio tantum flagiti esse commissum, nolo eos iudices quos ego probarim atque delegerim sic in hac urbe notatos isto absoluto ambulare ut non cera sed caeno obliti esse uideantur. Quam ob rem te quoque, Hortensi, si qui monendi locus ex hoc loco est, moneo uideas etiam atque etiam et consideres quid agas, quo progrediare, quem hominem et qua ratione defendas. Neque de illo tibi quicquam praefinio quo minus ingenio mecum atque omni dicendi facultate contendas; cetera si qua putas te occultius extra iudicium quae ad iudicium pertineant facere posse, si quid artificio consilio potentia gratia, copiis istius moliri cogitas, magno opere censeo desistas, et illa quae temptata iam et coepta sunt ab isto, a me autem peruestigata et cognita, moneo ut exstinguas et longius progredi ne sinas. Magno tuo periculo peccabitur in hoc iudicio, maiore quam putas. Quod enim te liberatum iam existimationis metu, defunctum honoribus designatum consulem cogites, mihi crede, ornamenta ista et beneficia populi Romani non minore negotio retinentur quam comparantur. Tulit haec ciuitas quoad potuit, quoad necesse fuit, regiam istam uestram dominationem in iudiciis et in omni re publica, tulit; sed quo die populo Romano tribuni plebi restituti sunt, omnia ista uobis, si forte nondum intellegitis, adempta atque erepta sunt. Omnium nunc oculi coniecti sunt hoc ipso tempore in unum quemque nostrum, qua fide ego accusem, qua religione hi iudicent, qua tu ratione defendas. De omnibus nobis, si qui tantulum de recta regione deflexerit, non illa tacita existimatio quam antea contemnere solebatis, sed uehemens ac liberum populi Romani iudicium consequetur. Nulla tibi, Quinte, cum isto cognatio, nulla necessitudo; quibus excusationibus antea nimium in aliquo iudicio studium tuum defendere solebas, earum habere in hoc homine nullam potes. Quae iste in prouincia palam dictitabat, cum ea quae faciebat tua se fiducia facere dicebat, ea ne uera putentur tibi maxime est prouidendum.

LXIX

Ego mei rationem iam offici confido esse omnibus iniquissimis meis persolutam; nam istum paucis horis primae actionis omnium mortalium sententiis condemnaui. Reliquum iudicium iam non de mea fide, quae perspecta est, nec de istius uita, quae damnata est, sed de iudicibus et, uere ut dicam, de te futurum est. At quo tempore futurum est? - nam id maxime prouidendum est; etenim cum omnibus in rebus, tum in re publica permagni momenti est ratio atque inclinatio temporum. Nempe eo, cum populus Romanus aliud genus hominum atque alium ordinem ad res iudicandas requirit, nempe lege de iudiciis iudicibusque nouis promulgata; quam non is promulgauit quo nomine proscriptam uidetis, sed hic reus, - hic, inquam, sua spe atque opinione quam de uobis habet legem illam scribendam promulgandamque curauit. Itaque cum primo agere coepimus, lex non erat promulgata; cum iste uestra seueritate permotus multa signa dederat quam ob rem responsurus non uideretur, mentio de lege nulla fiebat; posteaquam iste recreari et confirmari uisus est, lex statim promulgata est. Cui legi cum uestra dignitas uehementer aduersetur, istius spes falsa et insignis impudentia maxime suffragatur. Hic si quid erit commissum a quoquam uestrum quod reprendatur, aut populus Romanus iudicabit de eo homine quem iam ante iudiciis indignum putarit, aut ei qui propter offensionem iudiciorum de ueteribus iudicibus lege noua noui iudices erunt constituti.

LXX

Mihi porro, ut ego non dicam, quis omnium mortalium non intellegit quam longe progredi sit necesse? Potero silere, Hortensi, potero dissimulare, cum tantum res publica uulnus acceperit ut expilatae prouinciae, uexati socii, di immortales spoliati, ciues Romani cruciati et necati impune me actore esse uideantur? potero ego hoc onus tantum aut in hoc iudicio deponere aut tacitus sustinere? Non agitanda res erit, non in medium proferenda, non populi Romani fides imploranda, non omnes qui tanto se scelere obstrinxerunt ut aut fidem suam corrumpi paterentur aut iudicium corrumperent in discrimen aut iudicium uocandi? Quaeret aliquis fortasse, "Tantumne igitur laborem, tantas inimicitias tot hominum suscepturus es?" Non studio quidem hercule ullo neque uoluntate; sed non idem licet mihi quod iis qui nobili genere nati sunt, quibus omnia populi Romani beneficia dormientibus deferuntur; longe alia mihi lege in hac ciuitate et condicione uiuendum est. Venit mihi in mentem M. Catonis, hominis sapientissimi et uigilantissimi; qui cum se uirtute non genere populo Romano commendari putaret, cum ipse sui generis initium ac nominis ab se gigni et propagari uellet, hominum potentissimorum suscepit inimicitias, et maximis laboribus suis usque ad summam senectutem summa cum gloria uixit. Postea Q. Pompeius, humili atque obscuro loco natus, nonne plurimis inimicitiis maximisque suis periculis ac laboribus amplissimos honores est adeptus? Modo C. Fimbriam, C. Marium, C. Caelium uidimus non mediocribus inimicitiis ac laboribus contendere ut ad istos honores peruenirent ad quos uos per ludum et per neglegentiam peruenistis. Haec eadem est nostrae rationis regio et uia, horum nos hominum sectam atque instituta persequimur.

LXXI

Videmus quanta sit in inuidia quantoque in odio apud quosdam nobilis homines nouorum hominum uirtus et industria; si tantulum oculos deiecerimus, praesto esse insidias; si ullum locum aperuerimus suspicioni aut crimini, accipiendum statim uulnus esse; semper nobis uigilandum, semper laborandum uidemus. Inimicitiae sunt, subeantur; labor, suscipiatur; etenim tacitae magis et occultae inimicitiae timendae sunt quam indictae atque apertae. Hominum nobilium non fere quisquam nostrae industriae fauet; nullis nostris officiis beniuolentiam illorum adlicere possumus; quasi natura et genere diiuncti sint, ita dissident a nobis animo ac uoluntate. Quare quid habent eorum inimicitiae periculi, quorum animos iam ante habueris inimicos et inuidos quam ullas inimicitias susceperis? Quam ob rem mihi, iudices, optatum illud est, in hoc reo finem accusandi facere, cum et populo Romano satis factum et receptum officium Siculis, necessariis meis, erit persolutum; deliberatum autem est, si res opinionem meam quam de uobis habeo fefellerit, non modo eos persequi ad quos maxime culpa corrupti iudici, sed etiam illos ad quos conscientiae contagio pertinebit. Proinde si qui sunt qui in hoc reo aut potentes aut audaces aut artifices ad corrumpendum iudicium uelint esse, ita sint parati ut disceptante populo Romano mecum sibi rem uideant futuram; et si me in hoc reo, quem mihi inimicum Siculi dederunt, satis uehementem, satis perseuerantem, satis uigilantem esse cognorunt, existiment in iis hominibus quorum ego inimicitias populi Romani salutis causa suscepero multo grauiorem atque acriorem futurum.

LXXII

Nunc te, Iuppiter Optime Maxime, cuius iste donum regale, dignum tuo pulcherrimo templo, dignum Capitolio atque ista arce omnium nationum, dignum regio munere, tibi factum ab regibus, tibi dicatum atque promissum, per nefarium scelus de manibus regiis extorsit, cuiusque sanctissimum et pulcherrimum simulacrum Syracusis sustulit; teque, Iuno Regina, cuius duo fana duabus in insulis posita sociorum, Melitae et Sami, sanctissima et antiquissima, simili scelere idem iste omnibus donis ornamentisque nudauit; teque, Minerua, quam item duobus in clarissimis et religiosissimis templis expilauit, Athenis, cum auri grande pondus, Syracusis, cum omnia praeter tectum et parietes abstulit; teque, Latona et Apollo et Diana, quorum iste Deli non fanum, sed, ut hominum opinio et religio fert, sedem antiquam diuinumque domicilium nocturno latrocinio atque impetu compilauit; etiam te, Apollo, quem iste Chio sustulit; teque etiam atque etiam, Diana, quam Pergae spoliauit, cuius simulacrum sanctissimum Segestae, bis apud Segestanos consecratum, semel ipsorum religione, iterum P. Africani uictoria, tollendum asportandumque curauit; teque, Mercuri, quem Verres in domo et in priuata aliqua palaestra posuit, P. Africanus in urbe sociorum et in gymnasio Tyndaritanorum iuuentutis illorum custodem ac praesidem uoluit esse; teque, Hercules, quem iste Agrigenti nocte intempesta seruorum instructa et comparata manu conuellere suis sedibus atque auferre conatus est; teque, sanctissima mater Idaea, quam apud Enguinos augustissimo et religiosissimo in templo sic spoliatam reliquit ut nunc nomen modo Africani et uestigia uiolatae religionis maneant, monumenta uictoriae fanique ornamenta non exstent; uosque, omnium rerum forensium, consiliorum maximorum, legum iudiciorumque arbitri et testes celeberrimo in loco populi Romani locati, Castor et Pollux, quorum e templo quaestum iste sibi et praedam improbissimam comparauit; omnesque di qui uehiculis tensarum sollemnis coetus ludorum inuisitis, quorum iter iste ad suum quaestum, non ad religionum dignitatem faciundum exigendumque curauit; teque, Ceres et Libera, quarum sacra, sicut opiniones hominum ac religiones ferunt, longe maximis atque occultissimis caerimoniis continentur, a quibus initia uitae atque uictus, morum, legum, mansuetudinis, humanitatis hominibus et ciuitatibus data ac dispertita esse dicuntur, quarum sacra populus Romanus a Graecis adscita et accepta tanta religione et publice et priuatim tuetur, non ut ab illis huc adlata, sed ut ceteris hinc tradita esse uideantur, quae ab isto uno sic polluta ac uiolata sunt ut simulacrum Cereris unum, quod a uiro non modo tangi sed ne aspici quidem fas fuit, e sacrario Catina conuellendum auferendumque curarit, alterum autem Henna ex sua sede ac domo sustulerit, quod erat tale ut homines, cum uiderent, aut ipsam uidere se Cererem aut effigiem Cereris non humana manu factam, sed de caelo lapsam arbitrarentur, - uos etiam atque etiam imploro et appello, sanctissimae deae, quae illos Hennensis lacus lucosque incolitis, cunctaeque Siciliae, quae mihi defendenda tradita est, praesidetis, a quibus inuentis frugibus et in orbem terrarum distributis omnes gentes ac nationes uestri religione numinis continentur; ceteros item deos deasque omnis imploro et obtestor, quorum templis et religionibus iste nefario quodam furore et audacia instinctus bellum sacrilegum semper impiumque habuit indictum, ut, si in hoc reo atque in hac causa omnia mea consilia ad salutem sociorum, dignitatem rei publicae, fidem meam spectauerunt, si nullam ad rem nisi ad officium et uirtutem omnes meae curae uigiliae cogitationesque elaborarunt, quae mea mens in suscipienda causa fuit, fides in agenda, eadem uestra sit in iudicanda; deinde uti C. Verrem, si eius omnia sunt inaudita et singularia facinora sceleris, audaciae, perfidiae, libidinis, auaritiae, crudelitatis, dignus exitus eius modi uita atque factis uestro iudicio consequatur, utique res publica meaque fides una hac accusatione mea contenta sit, mihique posthac bonos potius defendere liceat quam improbos accusare necesse sit.