I

Paruis de rebus sed fortasse necessariis consulimur, patres conscripti. De Appia uia et de Moneta consul, de Lupercis tribunus plebis refert. Quarum rerum etsi facilis explicatio uidetur, tamen animus aberrat a sententia suspensus curis maioribus. Adducta est enim, patres conscripti, res in maximum periculum et in extremum paene discrimen. Non sine causa legatorum istam missionem semper timui, numquam probaui: quorum reditus quid sit adlaturus ignoro; exspectatio quidem quantum adferat languoris animis quis non uidet? Non enim se tenent ei qui senatum dolent ad auctoritatis pristinae spem reuirescere, coniunctum huic ordini populum Romanum, conspirantem Italiam, paratos exercitus, expeditos duces. Iam nunc fingunt responsa Antoni eaque defendunt. Alii postulare illum ut omnes exercitus dimittantur. Scilicet legatos ad eum misimus, non ut pareret et dicto audiens esset huic ordini, sed ut condiciones ferret, leges imponeret, reserare nos exteris gentibus Italiam iuberet, se praesertim incolumi a quo maius periculum quam ab ullis nationibus extimescendum est. Alii remittere eum nobis Galliam citeriorem, illam ultimam postulare - praeclare: ex qua non legiones solum sed etiam nationes ad urbem conetur adducere - alii nihil eum iam nisi modeste postulare. Macedoniam suam uocat omnino, quoniam Gaius frater est inde reuocatus. Sed quae prouincia est ex qua illa fax excitare non possit incendium? Itaque idem quasi prouidi ciues et senatores diligentes bellicum me cecinisse dicunt, suscipiunt pacis patrocinium. Nonne sic disputant? Inritatum Antonium non oportuit: nequam est homo, ille atque confidens; multi praeterea improbi - quos quidem a se primum numerare possunt qui haec loquuntur - eos cauendos esse denuntiant. Vtrum igitur in nefariis ciuibus ulciscendi, cum possis, an pertimescendi diligentior cautio est?

II

Atque haec ei loquuntur qui quondam propter leuitatem populares habebantur. Ex quo intellegi potest animo illos abhorruisse semper ab optimo ciuitatis statu, non uoluntate fuisse popularis. Qui enim euenit ut, qui in rebus improbis populares fuerint, idem in re una maxime populari, quod eadem salutaris rei publicae sit, improbos se quam popularis esse malint? Me quidem semper, uti scitis, aduersarium multitudinis temeritati haec fecit praeclarissima causa popularem. Et quidem dicuntur uel potius se ipsi dicunt consularis: quo nomine dignus est nemo, nisi qui tanti honoris onus potest sustinere. Faueas tu hosti? ille litteras ad te mittat de sua spe rerum secundarum, eas tu laetus proferas, recites, describendas etiam des improbis ciuibus, eorum augeas animos, bonorum spem uirtutemque debilites, et te consularem aut senatorem, denique ciuem putes? Accipiet in optimam partem C. Pansa, fortissimus consul atque optimus. Etenim dicam animo amicissimo: Hunc ipsum, mihi hominem familiarissimum, nisi talis consul esset ut omnis uigilias, curas, cogitationes in rei publicae salute defigeret, consulem non putarem. Quamquam nos ab ineunte illius aetate usus, consuetudo, studiorum etiam honestissimorum societas similitudoque deuinxit, eiusdemque cura incredibilis in asperrimis belli ciuilis periculis perspecta docuit non modo salutis sed etiam dignitatis meae fuisse fautorem, tamen eundem, ut dixi, nisi talis consul esset, negare esse consulem auderem: idem non modo consulem esse dico sed memoria mea praestantissimum atque optimum consulem, non quin pari uirtute et uoluntate alii fuerint, sed tantam causam non habuerunt in qua et uoluntatem suam et uirtutem declararent. Huius magnitudini animi, grauitati, sapientiae tempestas est oblata formidolosissimi temporis. Tum autem inlustratur consulatus, cum gubernat rem publicam, si non optabili, at necessario tempore. Magis autem necessarium, patres conscripti, nullum tempus umquam fuit.

III

Itaque ego ille qui semper pacis auctor fui, cuique pax, praesertim ciuilis, quamquam omnibus bonis, tamen in primis fuit optabilis - omne enim curriculum industriae nostrae in foro, in curia, in amicorum periculis propulsandis elaboratum est; hinc honores amplissimos, hinc mediocris opes, hinc dignitatem si quam habemus consecuti sumus - ego igitur pacis, ut ita dicam, alumnus qui quantuscumque sum - nihil enim mihi adrogo - sine pace ciuili certe non fuissem - periculose dico: quem ad modum accepturi, patres conscripti, sitis, horreo, sed pro mea perpetua cupiditate uestrae dignitatis retinendae et augendae quaeso oroque uos, patres conscripti, ut primo, etsi erit uel acerbum auditu uel incredibile a M. Cicerone esse dictum, accipiatis sine offensione quod dixero, neue id prius quam quale sit explicaro repudietis - ego ille, dicam saepius, pacis semper laudator, semper auctor, pacem cum M. Antonio esse nolo. Magna spe ingredior in reliquam orationem, patres conscripti, quoniam periculosissimum locum silentio sum praeteruectus. Cur igitur pacem nolo? Quia turpis est, quia periculosa, quia esse non potest. Quae tria dum explico, peto a uobis, patres conscripti, ut eadem benignitate qua soletis mea uerba audiatis. Quid est inconstantia, leuitate, mobilitate cum singulis hominibus, tum uero uniuerso senatui turpius? quid porro inconstantius quam quem modo hostem non uerbo sed re multis decretis iudicaritis, cum hoc subito pacem uelle coniungi? Nisi uero, cum C. Caesari meritos illi quidem honores et debitos, sed tamen singularis et immortalis decreuistis, unam ob causam quod contra M. Antonium exercitum comparauisset, non hostem tum Antonium iudicauistis, nec tum hostis est a uobis iudicatus Antonius cum laudati auctoritate uestra ueterani milites qui C. Caesarem secuti essent, nec tum hostem Antonium iudicastis cum fortissimis legionibus, quod illum qui consul appellabatur esset hostis, reliquissent, uacationes, pecunias, agros spopondistis.

IV

Quid? cum Brutum omine quodam illius generis et nominis natum ad rem publicam liberandam exercitumque eius pro libertate populi Romani bellum gerentem cum Antonio prouinciamque fidelissimam atque optimam, Galliam, laudibus amplissimis adfecistis, tum non hostem iudicastis Antonium? Quid? cum decreuistis ut consules, alter amboue, ad bellum proficiscerentur, quod erat bellum, si hostis Antonius non erat? Quid igitur profectus est uir fortissimus, meus conlega et familiaris, A. Hirtius consul? at qua imbecillitate, qua macie! Sed animi uiris corporis infirmitas non retardauit. Aequum, credo, putauit uitam quam populi Romani uotis retinuisset pro libertate populi Romani in discrimen adducere. Quid? cum dilectus haberi tota Italia iussistis, cum uacationes omnis sustulistis, tum ille hostis non est iudicatus? Armorum officinas in urbe uidetis; milites cum gladiis sequuntur consulem; praesidio sunt specie consuli, re et ueritate nobis; omnes sine ulla recusatione, summo etiam cum studio nomina dant, parent auctoritati uestrae: non est iudicatus hostis Antonius? At legatos misimus. Heu, me miserum! cur senatum cogor, quem laudaui semper, reprehendere? Quid? uos censetis, patres conscripti, legatorum missionem populo Romano uos probauisse? non intellegitis, non auditis meam sententiam flagitari? cui cum pridie frequentes essetis adsensi, postridie ad spem estis inanem pacis deuoluti. Quam turpe porro legiones ad senatum legatos mittere, senatum ad Antonium! Quamquam illa legatio non est, denuntiatio est paratum illi exitium, nisi paruerit huic ordini. Quid refert? tamen opinio est grauis. Missos enim legatos omnes uident; decreti nostri non omnes uerba nouerunt.

V

Retinenda est igitur nobis constantia, grauitas, perseuerantia; repetenda uetus illa seueritas, si quidem auctoritas senatus decus, honestatem, laudem dignitatemque desiderat, quibus rebus hic ordo caruit nimium diu. Sed erat tunc excusatio oppressis, misera illa quidem, sed tamen iusta: nunc nulla est. Liberati regio dominatu uidebamur: multo postea grauius urgebamur armis domesticis. Ea ipsa depulimus nos quidem: extorquenda sunt. Quod si non possumus facere - dicam quod dignum est et senatore et Romano homine - moriamur. Quanta enim illa erit rei publicae turpitudo, quantum dedecus, quanta labes, dicere in hoc ordine sententiam M. Antonium consulari loco, cuius ut omittam innumerabilia scelera urbani consulatus, in quo pecuniam publicam maximam dissipauit, exsules sine lege restituit, uectigalia diuendidit, prouincias de populi Romani imperio sustulit, regna addixit pecunia, leges ciuitati per uim imposuit, armis aut obsedit aut exclusit senatum: ut Haec, inquam, omittam, ne hoc quidem cogitatis, eum qui Mutinam, coloniam populi Romani firmissimam, oppugnarit, imperatorem populi Romani, consulem designatum, obsederit, depopulatus agros sit, hunc in eum ordinem recipi a quo totiens ob has ipsas causas hostis iudicatus sit quam foedum flagitiosumque sit? Satis multa de turpitudine. Dicam deinceps, ut proposui, de periculo: quod etsi minus est fugiendum quam turpitudo, tamen offendit animos maioris partis hominum magis.

VI

Poteritis igitur exploratam habere pacem, cum in ciuitate Antonium uidebitis uel potius Antonios? Nisi forte contemnitis Lucium: ego ne Gaium quidem. Sed, ut uideo, dominabitur Lucius. Est enim patronus quinque et triginta tribuum, quarum sua lege qua cum C. Caesare magistratus partitus est suffragium sustulit; patronus centuriarum equitum Romanorum quas item sine suffragio esse uoluit, patronus eorum qui tribuni militares fuerunt, patronus Iani medii. Quis huius potentiam poterit sustinere? praesertim - cum eosdem in agros etiam deduxerit. Quis umquam omnis tribus, quis equites Romanos, quis tribunos militaris? Gracchorum potentiam maiorem fuisse arbitramini quam huius gladiatoris futura sit? quem gladiatorem non ita appellaui ut interdum etiam M. Antonius gladiator appellari solet, sed ut appellant ei qui plane et latine loquuntur. Myrmillo in Asia depugnauit. Cum ornasset Thraecidicis comitem et familiarem suum, illum miserum fugientem iugulauit, luculentam tamen ipse plagam accepit, ut declarat cicatrix. Qui familiarem iugularit, quid is occasione data faciet inimico? et qui illud animi causa fecerit, hunc praedae causa quid facturum putatis? Non rursus improbos decuriabit, non sollicitabit rursus agrarios, non queretur expulsos? M. uero Antonius non is erit ad quem omni motu concursus fiat ciuium perditorum? Vt nemo sit alius nisi ei qui una sunt, et ei qui hic ei nunc aperte fauent, parumne erunt multi? praesertim cum bonorum praesidia discesserint, illi parati sint ad nutum futuri? Ego uero metuo, si hoc tempore consilio lapsi erimus, ne illi breui tempore nimis multi nobis esse uideantur. Nec ego pacem nolo, sed pacis nomine bellum inuolutum reformido. Qua re si pace frui uolumus, bellum gerendum est; si bellum omittimus, pace numquam fruemur.

VII

Est autem uestri consili, patres conscripti, in posterum quam longissime prouidere. Idcirco in hac custodia et tamquam specula conlocati sumus uti uacuum metu populum Romanum nostra uigilia et prospicientia redderemus. Turpe est summo consilio orbis terrae, praesertim in re tam perspicua, consilium intellegi defuisse. Eos consules habemus, eam populi Romani alacritatem, eum consensum Italiae, eos duces, eos exercitus, ut nullam calamitatem res publica accipere possit sine culpa senatus. Equidem non deero: monebo, praedicam, denuntiabo, testabor semper deos hominesque quid sentiam, nec solum fidem meam, quod fortasse uideatur satis esse, sed in principe ciui non est satis: curam, consilium uigilantiamque praestabo.

VIII

Dixi de periculo: docebo ne coagmentari quidem posse pacem; de tribus enim quae proposui hoc extremum est. Quae potest pax esse M. Antonio primum cum senatu? quo ore uos ille poterit, quibus uicissim uos illum oculis intueri? quis uestrum illum, quem ille uestrum non oderit? Age, uos ille solum et uos illum? quid? ei qui Mutinam circumsedent, qui in Gallia dilectus habent, qui in uestras fortunas imminent, amici umquam uobis erunt aut uos illis? An equites Romanos amplectetur? Occulta enim fuit eorum uoluntas iudiciumque de Antonio. Qui frequentissimi in gradibus Concordiae steterunt, qui nos ad libertatem recuperandam excitauerunt, arma, saga, bellum flagitauerunt, me una cum populo Romano in contionem uocauerunt, hi Antonium diligent et cum his pacem seruabit Antonius? Nam quid ego de uniuerso populo Romano dicam? qui pleno ac referto Foro bis me una mente atque uoce in contionem uocauit declarauitque maximam libertatis recuperandae cupiditatem. Ita, quod erat optabile antea ut populum Romanum comitem haberemus, nunc habemus ducem. Quae est igitur spes, qui Mutinam circumsedent, imperatorem populi Romani exercitumque oppugnant, eis pacem cum populo Romano esse posse? An cum municipiis pax erit quorum tanta studia cognoscuntur in decretis faciendis, militibus dandis, pecuniis pollicendis, ut in singulis oppidis curiam populi Romani non desideretis? Laudandi sunt ex huius ordinis sententia Firmani qui principes pecuniae pollicendae fuerunt; respondendum honorifice est Marrucinis qui ignominia notandos censuerunt eos si qui militiam subterfugissent. Haec iam tota Italia fient. Magna pax Antonio cum eis, his item cum illo. Quae potest esse maior discordia? In discordia autem pax ciuilis esse nullo pacto potest. Vt omittam multitudinem, L. Visidio, equiti Romano, homini in primis ornato atque honesto ciuique semper egregio, cuius ego excubias et custodias mei capitis cognoui in consulatu meo; qui uicinos suos non cohortatus est solum ut milites fierent sed etiam facultatibus suis subleuauit: huic, inquam, tali uiro, quem nos senatus consulto conlaudare debemus, poteritne esse pacatus Antonius? Quid? C. Caesari qui illum urbe. quid? D. Bruto qui Gallia prohibuit? Iam uero ipse se placabit et leniet prouinciae Galliae a qua expulsus et repudiatus est? Omnia uidebitis, patres conscripti, nisi prospicitis, plena odiorum, plena discordiarum, ex quibus oriuntur bella ciuilia. Nolite igitur id uelle quod fieri non potest, et cauete, per deos immortalis! patres conscripti, ne spe praesentis pacis perpetuam pacem amittatis.

IX

Quorsum haec omnis spectat oratio? quid enim legati egerint nondum scimus. At uero excitati, erecti, parati, armati animis iam esse debemus, ne blanda aut supplici oratione aut aequitatis simulatione fallamur. Omnia fecerit oportet quae interdicta et denuntiata sunt, prius quam aliquid postulet: Brutum exercitumque eius oppugnare, urbis et agros prouinciae Galliae populari destiterit, ad Brutum adeundi legatis potestatem fecerit, exercitum citra flumen Rubiconem eduxerit, nec propius urbem milia passuum CC admouerit; fuerit et in senatus et in populi Romani potestate. Haec si fecerit, erit integra potestas nobis deliberandi; si senatui non paruerit, non illi senatus, sed ille populo Romano bellum indixerit. Sed uos moneo, patres conscripti: libertas agitur populi Romani, quae est commendata uobis; uita et fortunae optimi cuiusque, quo cupiditatem infinitam cum immani crudelitate iam pridem intendit Antonius; auctoritas uestra, quam nullam habebitis, nisi nunc tenueritis; taetram et pestiferam beluam ne inclusam et constrictam dimittatis cauete. Te ipsum, Pansa, moneo - quamquam non eges consilio, quo uales plurimum, tamen etiam summi gubernatores in magnis tempestatibus a uectoribus admoneri solent - hunc tantum tuum apparatum tamque praeclarum ne ad nihilum recidere patiare. Tempus habes tale quale nemo habuit umquam. Hac grauitate senatus, hoc studio equestris ordinis, hoc ardore populi Romani potes in perpetuum rem publicam metu et periculo liberare. Quibus de rebus refers, P. Seruilio adsentior.