I

L. Domitio Ap. Claudio consulibus discedens ab hibernis Caesar in Italiam, ut quotannis facere consuerat, legatis imperat quos legionibus praefecerat uti quam plurimas possent hieme naues aedificandas ueteresque reficiendas curarent. Earum modum formamque demonstrat. Ad celeritatem onerandi subductionesque paulo facit humiliores quam quibus in nostro mari uti consueuimus, atque id eo magis quod propter crebras commutationes aestuum minus magnos ibi fluctus fieri cognouerat, ad onera ac multitudinem iumentorum transportandam paulo latiores quam quibus in reliquis utimur maribus. Has omnes actuarias imperat fieri, quam ad rem multum humilitas adiuuat. Ea quae sunt usui ad armandas naues ex Hispania adportari iubet. Ipse conuentibus Galliae citerioris peractis in Illyricum proficiscitur, quod a Pirustis finitimam partem prouinciae incursionibus uastari audiebat. Eo cum uenisset, ciuitatibus milites imperat certumque in locum conuenire iubet. Qua re nuntiata Pirustae legatos ad eum mittunt, qui doceant nihil earum rerum publico factum consilio, seseque paratos esse demonstrant omnibus rationibus de iniuriis satisfacere. Percepta oratione eorum Caesar obsides imperat eosque ad certam diem adduci iubet; nisi ita fecerint, sese bello ciuitatem persecuturum demonstrat. Iis ad diem adductis ut imperauerat, arbitros inter ciuitates dat, qui litem aestiment poenamque constituant.

II

His confectis rebus conuentibusque peractis in citeriorem Galliam reuertitur atque inde ad exercitum proficiscitur. Eo cum uenisset, circumitis omnibus hibernis singulari militum studio in summa omnium rerum inopia circiter sescentas eius generis cuius supra demonstrauimus naues et longas XXVIII inuenit instructas, neque multum abesse ab eo quin paucis diebus deduci possint. Collaudatis militibus atque iis qui negotio praefuerant, quid fieri uelit ostendit atque omnes ad Portum Itium conuenire iubet, quo ex portu commodissimum in Britanniam traiectum esse cognouerat, circiter milium passuum XXX [transmissum] a continenti: huic rei quod satis esse uisum est militum reliquit. Ipse cum legionibus expeditis IIII et equitibus DCCC in fines Treuerorum proficiscitur, quod hi neque ad concilia ueniebant neque imperio parebant Germanosque Transrhenanos sollicitare dicebantur.

III

Haec ciuitas longe plurimum totius Galliae equitatu ualet magnasque habet copias peditum, Rhenumque, ut supra demonstrauimus, tangit. In ea ciuitate duo de principatu inter se contendebant, Indutiomarus et Cingetorix; e quibus alter, simul atque de Caesaris legionumque aduentu cognitum est, ad eum uenit, se suosque omnes in officio futuros neque ab amicitia populi Romani defecturos confirmauit quaeque in Treueris gererentur ostendit. At Indutiomarus equitatum peditumque cogere iisque qui per aetatem in armis esse non poterant in siluam Arduennam abditis, quae ingenti magnitudine per medios fines Treuerorum a flumine Rheno ad initium Remorum pertinet, bellum parare instituit. Sed postea quam non nulli principes ex ea ciuitate et familiaritate Cingetorigis adducti et aduentu nostri exercitus perterriti ad Caesarem uenerunt et de suis priuatim rebus ab eo petere coeperunt, quoniam ciuitati consulere non possent ueritus ne ab omnibus desereretur, [Induciomarus] legatos ad Caesarem mittit: Sese idcirco ab suis discedere atque ad eum uenire noluisse, quo facilius ciuitates in officio contineret, ne omnis nobilitatis discessu plebs propter inprudentiam laberetur: itaque esse ciuitatem in sua potestate, seseque, si Caesar permitteret, ad eum in castra uenturum, suas ciuitatisque fortuna eius fidei permissurum.

IV

Caesar, etsi intellegebat qua de causa ea dicerentur quaeque eum res ab instituto consilio deterreret, tamen, ne aestatem in Treueris consumere cogeretur omnibus ad Britannicum bellum rebus conparatis, in Indutiomarum ad se cum ducentis obsidibus uenire iussit. His adductis, in iis filio propinquisque eius omnibus, quos nominatim euocauerat, consolatus Indutiomarum hortatusque est uti in officio maneret: nihilo tamen setius principibus Treuerorum ac se conuocatis hos sigillatim Cingetorigi conciliauit, quod cum merito eius a se fieri intellegebat, tum magni interesse arbitrabatur eius auctoritatem inter suos quam plurimum ualere, cuius tam egregia in se uoluntate perspexisset. Id tulit factum grauiter Indutiomarus, suam gratiam inter suos minui, et qui iam ante inimico in nos fuisset, multo grauius hoc dolore exarsit.

V

Is rebus constitutis Caesar ad Portum Itium cum legionibus peruenit. Ibi cognoscit LX naues, quae in Meldis factae erant, tempestate reiectas cursum tenere non potuisse atque eodem unde erant profectae reuertisse; reliquas paratas ad nauigandum atque omnibus rebus instructas inuenit. Eodem equitatus totius Galliae conuenit numero milium quattuor principesque ex omnibus ciuitatibus; ex quibus perpaucos, quorum in se fidem perspexerat, relinquere in Gallia, reliquos obsidum loco secum ducere decreuerat, quod cum ipse abesset motum Galliae uerebatur.

VI

Erat una cum ceteris Dumnorix Haeduus, de quo ante ab nobis dictum est. Hunc secum habere in primis constituerat, quod eum cupidum rerum nouarum, cupidum imperii, magni animi, magnae inter Gallos auctoritatis cognouerat. Accedebat huc, quod in concilio Haeduorum Dumnorix dixerat sibi a Caesare regnum ciuitatis deferri: quod dictum Haedui grauiter ferebant, neque recusandi aut deprecandi causa legatos ad Caesarem mittere audebant. Id factum ex suis hospitibus Caesar cognouerat. Ille omnibus primo precibus petere contendit ut in Gallia relinqueretur, partim quod insuetus nauigandi mari timeret, partim quod religionibus inpediri sese dicere. Postea quam id obstinate sibi negari uidit, omni spe inpetrandi adempta principes Galliae sollicitare, metu territare, seuocare singulos hortarique coepit uti in continenti remanerent: non sine causa fieri ut Gallia omni nobilitate spoliaretur; id esse consilium Caesaris, ut quos in conspectus Galliae interficere uereretur, hos omnes in Britanniam traductos necaret; fidem reliquis interponere, ius iurandum poscere ut, quod esse ex usu Galliae intellexissent, communi consilio administrarent. Haec a compluribus ad Caesarem deferebantur.

VII

Qua re cognita Caesar, quod tantum ciuitati Haeduae dignitatis tribuebat, coercendum atque deterrendum quibuscumque rebus posset Dumnorigem statuebat; quod longius eius amentiam progredi uidebat, prospiciendum ne quid sibi ac rei publicae nocere posset. Itaque dies circiter XXV in eo loco commoratus, quod chorus uentus nauigationem impediebat, qui magnam partem omnis temporis in his locis flare consueuit, dabat operam ut in officio Dumnorigem contineret, nihilo tamen setius omnia eius consilia cognosceret: tandem idoneam nactus tempestatem milites equitesque conscendere naues iubet. At omnium inpeditis animis Dumnorix cum equitibus Haeduorum a castris insciente Caesare domum discedere coepit. Qua re nuntiata Caesar intermissa profectione atque omnibus rebus postpositis magnam partem equitatus ad eum insequendum mittit retrahique imperat; si uim faciat neque pareat, interfici iubet, nihil hunc se absente pro sano facturum arbitratus, qui praesentis imperium neglexisset. Ille autem reuocatus resistere ac se manu defendere suorumque fidem implorare coepit saepe clamitans liberum se liberaeque esse ciuitatis. Illi, ut erat imperatum, circumsistunt hominem atque interficiunt: at equites Haedui ad Caesarem omnes reuertuntur.

VIII

His rebus gestis Labieno in continenti cum tribus legionibus et equitum milibus duobus relicto, ut portus tueretur et rem frumentariam prouideret, quaeque in Gallia gererentur cognosceret consiliumque pro tempore et pro re caperet, ipse cum quinque legionibus et pari numero equitum, quem in continenti reliquerat, ad solis occasum naues soluit et leni Africo prouectus media circiter nocte uento intermisso cursum non tenuit et longius delatus aestu orta luce sub sinistra Britanniam relictam conspexit. Tum rursus aestus commutationem secutus remis contendit ut eam partem insulae caperet qua optimum esse egressum superiore aestate cognouerat. Qua in re admodum fuit militum uirtus laudanda, qui uectoriis grauibusque nauigiis non intermisso remigandi labore longarum nauium cursum adaequarunt. Accessum est ad Britanniam omnis nauibus meridiano fere tempore, neque in eo loco hostis est uisus; sed, ut postea Caesar ex captiuis cognouit, cum magnae manus eo conuenissent, multitudine nauium perterritae, quae cum annotinis priuatisque, quas sui quisque commodi fecerat, amplius octingentae uno erant uisae tempore, a litore discesserant ac se in superiora loca abdiderant.

IX

Caesar exposito exercitu et loco castris idoneo capto, ubi ex captiuis cognouit quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus decem ad mare relictis et equitibus trecentis, qui praesidio nauibus essent, de tertia uigilia ad hostes contendit, eo minus ueritus nauibus quod in litore molli atque aperto deligatas ad ancoram relinquebat; ei praesidio nauibusque Q. Atrium praefecit. Ipse noctu progressus milia passuum circiter XII hostium copias conspicatus est. Illi equitatu atque essedis ad flumen progressi ex loco superiore nostros prohibere et proelium committere coeperunt. Repulsi ab equitatu se in siluas abdiderunt locum nacti egregie et natura et opere munitum, quem domestici belli, ut uidebatur, causa iam ante praeparauerant; nam crebris arboribus succisis omnes introitus erant praeclusi. Ipsi ex siluis rari propugnabant nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant. At milites legionis septimae testudine facta et aggere ad munitiones adiecto locum ceperunt eosque ex siluis expulerunt paucis uulneribus acceptis. Sed eos fugientes longius Caesar prosequi uetuit, et quod loci naturam ignorabat, et quod magna parte diei consumpta munitioni castrorum tempus relinqui uolebat.

X

Postridie eius diei mane tripertito milites equitesque in expeditionem misit, ut eos qui fugerant persequerentur. His aliquantum itineris progressis, cum iam extremi essent in prospectu, equites a Q. Atrio ad Caesarem uenerunt, qui nuntiarent superiore nocte maxima coorta tempestate prope omnes naues adflictas atque in litus eiectas esse, quod neque ancorae funesque subsisterent, neque nautae gubernatoresque uim tempestatis pati possent: itaque ex eo concursu nauium magnum esse incommodum acceptum.

XI

His rebus cognitis Caesar legiones equitatumque reuocari atque in itinere resistere iubet, ipse ad naues reuertitur; eadem fere quae ex nuntiis litterisque cognouerat coram perspicit, sic ut amissis circiter XL nauibus reliquae tamen refici posse magno negotio uiderentur. Itaque ex legionibus fabros deligit et ex continenti alios arcessi iubet; Labieno scribit ut quam plurimas possit iis legionibus quae sint apud eum naues instituat. Ipse, etsi res erat multae operae ac laboris, tamen commodissimum esse statuit omnes naues subduci et cum castris una munitione coniungi. In his rebus circiter dies X consumit ne nocturnis quidem temporibus ad laborem militum intermissis. Subductis nauibus castrisque egregie munitis easdem copias quas ante praesidio nauibus relinquit, ipse eodem unde redierat proficiscitur. Eo cum uenisset, maiores iam undique in eum locum copiae Britannorum conuenerant summa imperii bellique administrandi communi consilio permissa Cassiuellauno; cuius fines a maritimis ciuitatibus flumen diuidit quod appellatur Tamesis, a mari circiter milia passuum LXXX. Huic superiore tempore cum reliquis ciuitatibus continentia bella intercesserant; sed nostro aduentu permoti Britanni hunc toti bello imperioque praefecerant.

XII

Britanniae pars interior ab iis incolitur quos natos in insula ipsi memoria proditum dicunt, maritima pars ab iis qui praedae ac belli inferendi causa ex Belgio transierant (qui omnes fere iis nominibus ciuitatum appellantur, quibus orti ex ciuitatibus eo peruenerunt) et bello inlato ibi permanserunt atque agros colere coeperunt. Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis consimilia, pecorum magnus numerus. Vtuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis ad certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusque generis, ut in Gallia, est, praeter fagum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant; haec tamen alunt animi uoluptatisque causa. Loca sunt temperatiora quam in Gallia, remissioribus frigoribus.

XIII

Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Cuius lateris alter angulus, qui est ad Cantium, quo fere omnes ex Gallia naues appelluntur, ad orientem solem, inferior ad meridiem spectat. Hoc pertinet circiter milia passuum quingenta. Alterum uergit ad Hispaniam atque occidentem solem; qua ex parte est Hibernia, dimidio minor, ut existimatur, quam Britanniam, sed pari spatio transmissus atque ex Gallia est in Britanniam. In hoc medio cursu est insula quae appellatur Mona: conplures praeterea minores subiectae insulae existimantur; de quibus insulis non nulli scripserunt dies continuos XXX sub bruma esse noctem. Nos nihil de eo percontationibus reperiebamus nisi certis ex aqua mensuris breuiores esse quam in continenti noctes uidebamus. Huius est longitudo lateris, ut fert illorum opinio, septingentorum milium. Tertium est contra septentriones; cui parti nulla est obiecta terra, sed eius angulus lateris maxime ad Germaniam spectat. Hoc milia passuum octingenta in longitudinem esse existimatur. Ita omnis insula est in circuitu uicies centum milium passuum.

XIV

Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, quae regio est maritima omnis, neque multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique frumenta non serunt, sed lacte et carne uiuunt pellibusque sunt uestiti. Omnes uero se Britanni uitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hoc horridiores sunt in pugna aspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa praeter caput et labrum superius. Vxores habent deni duodenique inter se communes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis; sed si qui sunt ex his nati, eorum habentur liberi quo primum uirgo quaeque deducta est.

XV

Equites hostium essedariique acriter proelio cum equitatu nostro itinere conflixerunt, ita tamen ut nostri omnibus partibus superiores fuerint atque eos in siluas collesque conpulerint; sed conpluribus interfectis cupidius insecuti non nullos ex suis amiserunt. At illi intermisso spatio inprudentibus nostris atque occupatis in munitione castrorum subito se ex siluis eiecerunt inpetuque in eos facto qui erant in statione pro castris collocati acriter pugnauerunt, duabusque missis subsidio cohortibus a Caesare atque his primis legionum duarum, cum hae perexiguo intermisso loci spatio inter se constitissent, nouo genere pugnae perterritis nostris per medios audacissime perruperunt seque inde incolumes receperunt. Eo die Q. Laberius Durus, tribunus militum, interficitur. Illi pluribus submissis cohortibus repelluntur.

XVI

Toto hoc in genere pugnae cum sub oculis omnium ac pro castris dimicaretur, intellectum est nostros propter grauitatem armorum, quod neque insequi cedentes possent neque ab signis discedere auderent, minus aptos esse ab huius generis hostem, equites autem magno cum periculo proelio dimicare, propterea quod illi etiam consulto plerumque cederent et, cum paulum ab legionibus nostros remouissent, ex essedis desilirent et pedibus dispari proelio contenderent. Equestris autem proelii ratio et cedentibus et insequentibus par atque idem periculum inferebant. Accedebat huc ut numquam conferti, sed rari magnisque interuallis proeliarentur stationesque dispositas haberent, atque alios alii deinceps exciperent, integrique et recentes defatigatis succederent.

XVII

Postero die procul a castris hostes in collibus constiterunt rarique se ostendere et lenius quam pridie nostros equites proelio lacessere coeperunt. Sed meridie cum Caesar pabulandi causa tres legiones atque omnem equitatum cum C. Trebonio legato misisset, repente ex omnibus partibus ad pabulatores aduolauerunt, sic uti ab signis legionibusque non absisterent. Nostri acriter in eos impetu facto reppulerunt neque finem sequendi fecerunt: quo subsidio confisi equites, cum post se legiones uiderent, praecipites hostes egerunt, magnoque eorum numero interfecto neque sui colligendi neque consistendi aut ex essedis desiliendi facultatem dederunt. Ex hac fuga protinus quae undique conuenerant auxilia discesserunt, neque post id tempus umquam summis nobiscum copiis hostes contenderunt.

XVIII

Caesar cognito consilio eorum ad flumen Tamesim in fines Cassiuellauni exercitum duxit; quod flumen uno omnino loco pedibus, atque hoc aegre, transiri potest. Eo cum uenisset, animum aduertit ad alteram fluminis ripam magnas esse copias hostium instructas. Ripa autem erat acutis sudibus praefixis munita, eiusdemque generis sub aqua defixae sudes flumine tegebantur. His rebus cognitis a captiuis perfugisque Caesar praemisso equitatu confestim legiones subsequi iussit. Sed ea celeritate atque eo impetu milites ierunt, cum capite solo ex aqua exstarent, ut hostes impetum legionum atque equitum sustinere non possent ripasque dimitterent ac se fugae mandarent.

XIX.

Cassiuellaunus, ut supra demonstrauimus, omni deposita spe contentionis dimissis amplioribus copiis, milibus circiter quattuor essedariorum relictis, itinera nostra seruabat paulumque ex uia excedebat locisque impeditis ac siluestribus sese occultabat atque iis regionibus quibus nos iter facturos cognouerat pecora atque homines ex agris in siluas conpellebat et, cum equitatus noster liberius praedandi uastandique causa se in agros eiecerat, omnibus uiis semitisque essedarios ex siluis emittebat et magno cum periculo nostrorum equitum cum iis confligebat atque hoc metu latius uagare prohibebat. Relinquebatur ut neque longius ab agmine legionum discedi Caesar pateretur, et tantum in agris uastandis incendiisque faciendis hostibus noceretur quantum labore atque itinere legionarii milites efficere poterant.

XX

Interim Trinouantes prope firmissima earum regionum ciuitas, ex qua Mandubracius adulescens Caesaris fidem secutus ad eum in continentem [Galliam] uenerat, cuius pater in ea ciuitatem regnum obtinuerat interfectusque erat a Cassiuellauno, ipse fuga mortem uitauerat, legatos ad Caesarem mittunt pollicenturque sese ei dedituros atque imperata facturos; petunt ut Mandubracium ab iniuria Cassiuellauni defendat atque in ciuitatem mittat, qui praesit imperiumque obtineat. His Caesar imperat obsides quadraginta frumentumque exercitui Mandubraciumque ad eos mittit. Illi imperata celeriter fecerunt, obsides ad numerum frumentumque miserunt.

XXI

Trinouantibus defensis atque omni militum iniuria prohibitis Cenimagni, Segontiaci, Ancalites, Bibroci, Cassi legationibus missis sese Caesari dedunt. Ab his cognoscit non longe ex eo loco oppidum Cassiuellauni abesse siluis paludibusque munitum, quo satis magnus hominum pecorisque numerus conuenerit. Oppidum autem Britanni uocant, cum siluas impeditas uallo atque fossa munierunt, quo incursionis hostium uitandae causa conuenire consuerunt. Eo proficiscitur cum legionibus: locum reperit egregie natura atque opere munitum; tamen hunc duabus ex partibus oppugnare contendit. Hostes paulisper morati militum nostrorum impetum non tulerunt seseque alia ex parte oppidi eiecerunt. Magnus ibi numerus pecoris repertus multique in fuga sunt conprehensi atque interfecti.

XXII

Dum haec in his locis geruntur, Cassiuellaunus ad Cantium, quod esse ad mare supra demonstrauimus, quibus regionibus quattuor reges praeerant, Cingetorix, Caruilius, Taximagulus, Segouax, nuntios mittit atque his imperat uti coactis omnibus copiis castra naualia de improuiso adoriantur atque oppugnent. Ii cum ad castra uenissent, nostri eruptione facta multis eorum interfectis, capto etiam nobili duce Lugotorige suos incolumes reduxerunt. Cassiuellaunus hoc proelio nuntiato, tot detrimentis acceptis, uastatis finibus, maxime etiam permotus defectione ciuitatum, legatos per Atrebatem Commium de deditione ad Caesarem mittit. Caesar cum constituisset hiemare in continenti propter repentinos Galliae motus, neque multum aestatis superesset atque id facile extrahi posse intellegeret, obsides imperat et quid in annos singulos uectigalis populo Romano Britannia penderet constituit; interdicit atque imperat Cassiuellauno ne Mandubracio neu Trinouantibus noceat.

XXIII

Obsidibus acceptis exercitum reducit ad mare, naues inuenit refectas. His deductis, quod et captiuorum magnum numerum habebat et non nullae tempestate deperierant naues, duobus commeatibus exercitum reportare instituit. Ac sic accidit uti ex tanto nauium numero tot nauigationibus neque hoc neque superiore anno nulla omnino nauis, quae milites portaret, desideraretur, at ex iis quae inanes ex continenti ad eum remitterentur et prioris commeatus expositis militibus et quas postea Labienus faciendas curauerat numero LX, perpaucae locum caperent, reliquae fere omnes reicerentur. Quas cum aliquamdiu Caesar frustra exspectasset, ne anni tempore a nauigatione excluderentur, quod aequinoctium suberat, necessario angustius milites conlocauit ac summa tranquillitate consecuta, secunda inita cum soluisset uigilia, prima luce terram attigit omnesque incolumes naues perduxit.

XXIV

Subductis nauibus concilioque Gallorum Samarobriuae peracto, quod eo anno frumentum in Gallia propter siccitates angustius prouenerat, coactus est aliter ac superioribus annis exercitum in hibernis conlocare legionesque in plures ciuitates distribuere. Ex quibus unam in Morinos ducendam C. Fabio legato dedit, alteram in Neruios Q. Ciceroni, tertiam in Esuuios L. Roscio; quartam in Remis cum T. Labieno in confinio Treuerorum hiemare iussit; tres in Belgis conlocauit; his M. Crassum quaestorem et L. Munatium Plancum et C. Trebonium legatos praefecit. Vnam legionem, quam proxime trans Padum conscripserat, et cohortes quinque in Eburones, quorum pars maxima est inter Mosam ac Rhenum, qui sub imperio Ambiorigis et Catuuolci erant, misit. His militibus Q. Titurium Sabinum et L. Aurunculeium Cottam legatos praeesse iussit. Ac hunc modum distribuitis legionibus facillime inopiae rei frumentariae sese mederi posse existimauit. Atque harum tamen omnium legionum hiberna, praeter eam quam L. Roscio in pacatissimam et quietissimam partem ducendam dederat, milibus passuum centum continebantur. Ipse interea quoad legiones conlocatas munitaque hiberna cognouisset in Gallia morari constituit.

XXV

Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius, cuius maiores in sua ciuitate regnum obtinuerant. Huic Caesar pro eius uirtute atque in se beneuolentia, quod in omnibus bellis singulari eius opera fuerat usus, maiorum locum restituerat. Tertium iam hunc annum regnantem inimici clam, multis palam ex ciuitate etiam auctoribus, eum interfecerunt. Defertur ea res ad Caesarem. Ille ueritus, quod ad plures pertinebat, ne ciuitas eorum impulsu deficeret, L. Plancum cum legione ex Belgio celeriter in Carnutes proficisci iubet ibique hiemare, quorumque opera cognouerat Tasgetium interfectum, hos comprehensos ad se mittere. Interim ab omnibus [legatis quaestoribusque] quibus legiones tradiderat certior factus est in hiberna peruentum locumque hibernis esse munitum.

XXVI

Diebus circiter XV quibus in hiberna uentum est, initium repentini tumultus ac defectionis ortum est ab Ambiorige et Catuuolco; qui, cum ad fines regni sui Sabino Cottaeque praesto fuissent frumentumque in hiberna comportauissent, Indutiomari Treueri nuntiis impulsi suos concitauerunt subitoque oppressis lignatoribus magna manu ad castra oppugnatum uenerunt. Cum celeriter nostri arma cepissent uallumque ascendissent atque una ex parte Hispanis emissis equestri proelio superiores fuissent, desperata re hostes suos ab oppugnatione reduxerunt. Tum suo more conclamauerunt, uti aliquis ex nostris ad conloquium prodiret: habere sese, quae de re communi dicere uellent, quibus rebus controuersias minui posse sperarent.

XXVII

Mittitur ad eos conloquendi causa C. Arpineius, eques Romanus, familiaris Q. Titurii, et Q. Iunius ex Hispania quidam, qui iam ante missu Caesaris ab Ambiorigem uentitare consuerant; apud quos Ambiorix ad hunc modum locutus est: Sese pro Caesaris in se beneficiis plurimum et confiteri debere, quod eius opera stipendio liberatus esset quod Aduatucis, finitimis suis, pendere consuesset, quodque et et filius et fratris filius a Caesare remissi essent, quos Aduatuci obsidum numero missos apud se in seruitute et catenis tenuissent; neque id quod fecerit de oppugnatione castrorum aut iudicio aut uoluntate sua fecisse, sed coactus ciuitatis, suaque esse eius modi imperia, ut non minus haberet iuris in se multitudo quam ipse in multitudinem. Ciuitati porro hanc fuisse belli causam, quod repentinae Gallorum coniurationi resistere non potuerit. Id se facile ex humilitate sua probare posse, quod non adeo sit imperitus rerum ut copiis populum Romanum superari posse confidat. Sed esse Galliae commune consilium: omnibus hibernis Caesaris oppugnandis hunc esse dictum diem, ne qua legio alterae legioni subsidio uenire posset. Non facile Gallos Gallis negare potuisse, praesertim cum de recuperanda communi libertatem consilium initum uideretur. Quibus quoniam pro pietate satisfecerit, habere nunc se rationem officii pro beneficiis Caesaris: monere, orare Titurium pro hospitio ut suae ac militum saluti consulat. Magnam manum Germanorum conductam Rhenum transisse; hanc adfore biduo. Ipsorum esse consilium, uelintne prius quam finitimi sentiant eductos ex hibernis milites aut ad Ciceronem aut ad Labienum deducere, quorum alter milia passuum circiter quinquaginta, alter paulo amplius ab iis absit. Illud se polliceri et iure iurando confirmare, tutum iter per fines daturum. Quod cum faciat, et ciuitati sese consulere, quod hibernis leuetur, et Caesari pro eius meritis gratiam referre. Hac oratione habita discedit Ambiorix.

XXVIII

Arpineius et Iunius quae audierunt ad legatos deferunt. Illi repentina re perturbati, etsi ab hoste ea dicebantur, tamen non neglegenda existimabant, maximeque hac re permouebantur, quod ciuitatem ignobilem atque humilem Eburonum sua sponte populo Romano bellum facere ausam uix erat credendum. Itaque ad consilium rem deferunt, magnaque inter eos existit controuersia. L. Aurunculeius compluresque tribuni militum et primorum ordinum centuriones nihil temere agendum neque ex hibernis iniussu Caesaris discedendum existimabant: quantasuis [magnas etiam] copias Germanorum sustineri posse munitis hibernis docebant: rem esse testimonio, quod primum hostium impetum multis ultro uulneribus inlatis fortissime sustinuerint: re frumentaria non premi; interea et ex proximis hibernis et Caesare conuentura subsidia: postremo quid esset leuius aut turpius, quam auctore hoste de summis rebus capere consilium?

XXIX

Contra ea Titurius sero facturos clamitabat, cum maiores manus hostium adiunctis Germanis conuenissent, aut cum aliquid calamitatis in proximis hibernis esset acceptum. Breuem consulendi esse occasionem. Caesarem arbitrari profectum in Italiam; neque aliter Carnutes interficiundi Tasgetii consilium fuisse capturos, neque Eburones, si ille adesset, tanta contemptione nostri ad castra uenturos esse. Non hostem auctorem, sed rem spectare: subesse Rhenum: magno esse Germanis dolori Ariouisti mortem et superiores nostras uictorias; ardere Galliam tot contumeliis acceptis sub populi Romani imperium redactam, superiore gloria rei militaris extincta. Postremo quis hoc sibi persuaderet, sine certa re Ambiorigem ad eius modi consilium descendisse? Suam sententiam in utramque partem esse tutam: si nihil esset durius, nullo cum periculo ad proximam legionem peruenturos; si Gallia omnis cum Germanis consentiret, unam esse in celeritate positam salutem. Cottae quidem atque eorum qui dissentirent consilium quem haberet exitum? In quo si non praesens periculum, at certe longinqua obsidione fames esset timenda.

XXX

Hac in utramque partem disputatione habita, cum a Cotta primisque ordinibus acriter resisteretur, "Vincite", inquit "si ita uultis", Sabinus, et id clariore uoce, ut magna pars militum exaudiret; "neque is sum", inquit, "qui grauissime ex uobis mortis periculo terrear; hi sapient: si grauius quid acciderit, abs te rationem reposcent, qui, si per te liceat, perendino die cum proximis hibernis coniuncti communem cum reliquis belli casum sustineant, non reiecti et relegati longe ab ceteris aut ferro aut fame intereant."

XXXI

Consurgitur ex consilio; comprehendunt utrumque et orant ne sua dissensione et pertinacia rem in summum periculum deducant: facilem esse rem, seu maneant, seu proficiscantur, si modo unum omnes sentiant ac probent; contra in dissensione nullam se salutem perspicere. Res disputatione ad mediam noctem perducitur. Tandem dat Cotta permotus manus: superat sententia Sabini. Pronuntiatur prima luce ituros. Consumitur uigiliis reliquas pars noctis, cum sua quisque miles circumspiceret, quid secum portare posset, quid ex instrumento hibernorum relinquere cogeretur. Omnia excogitantur quare nec sine periculo mane eatur et languore militum et uigiliis periculum augeatur. Prima luce sic ex castris proficiscuntur ut quibus esset persuasum non ab hoste, sed ab homine amicissimo Ambiorige consilium datum, longissimo agmine maximisque inpedimentis.

XXXII

At hostes, postea quam ex nocturno fremitu uigiliisque de profectione eorum senserunt, conlocatis insidiis bipertito in siluis opportuno atque occulto loco a milibus passuum circiter duobus Romanorum aduentum exspectabant, et cum se maior pars agminis in magnam conuallem demisisset, ex utraque parte eius uallis subito se ostenderunt nouissimosque premere et primos prohibere ascensu atque iniquissimo nostris loco proelium committere coeperunt.

XXXIII

Tum demum Titurius, qui nihil ante prouidisset, trepidare et concursare cohortesque disponere, haec tamen ipsa timide atque ut eum omnia deficere uiderentur: quod plerumque iis accidere consueuit qui in ipso negotio consilium capere coguntur. At Cotta, qui cogitasset haec posse in itinere accidere atque ob eam causam profectionis auctor non fuisset, nulla in re communi saluti deerat et in appellandis cohortandisque militibus imperatoris et in pugna militis officia praestabat. Cum propter longitudinem agminis minus facile omnia per se obire et quid quoque loco faciendum esset prouidere possent, iusserunt pronuntiari ut impedimenta relinquerent atque in orbem consisterent. Quod consilium etsi in eius modi casu reprehendendum non est, tamen incommode accidit: nam et nostris militibus spem minuit et hostes ad pugnam alacriores effecit, quod non sine summo timore et desperatione id factum uidebatur. Praeterea accidit, quod fieri necesse erat, ut uulgo milites ab signis discederent, quaeque quisque eorum carissima haberet ab impedimentis petere atque arripere properaret, clamore et fletu omnia complerentur.

XXXIV

At barbaris consilium non defuit. Nam duces eorum tota acie pronuntiari iusserunt ne quis ab loco discederet: illorum esse praedam atque illis reseruari quaecumque Romani reliquissent: proinde omnia in uictoria posita existimarent. Erant et uirtute et numero pugnandi pares+. Nostri, tametsi ab duce et a Fortuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in uirtute ponebant, et quotiens quaeque cohors procurrerat, ab ea parte magnus numerus hostium cadebat. Qua re animaduersa Ambiorix pronuntiari iubet ut procul tela coniciant neu propius accedant et, quam in partem Romani impetum fecerint, cedant: leuitate armorum et cotidiana exercitatione non nihil his noceri posse; rursus se ad signa recipientes insequantur.

XXXV

Quo praecepto ab iis diligentissime obseruato, cum quaepiam cohors ex orbe excesserat atque impetum fecerat, hostes uelocissime refugiebant. Interim eam partem nudari necesse erat et ab latere aperto tela recipi. Rursus, cum in eum locum unde erant egressi reuerti coeperant, et ab iis qui cesserant et ab iis qui proximi steterant circumueniebantur. Sin autem locum tenere uellent, nec uirtuti locus relinquebatur, neque ab tanta multitudine coniecta tela conferti uitare poterant. Tamen tot incommodis conflictati, multis uulneribus acceptis, resistebant et magna parte diei consumpta, cum a prima luce ad horam octauam pugnaretur, nihil quod ipsis esset indignum committebant. Tum T. Baluentio, qui superiore anno primum pilum duxerat, uiro forti et magnae auctoritatis, utrumque femur tragula traicitur; Q. Lucanius, eiusdem ordinis, fortissime pugnans, dum circumuento filio subuenit, interficitur: L. Cotta legatus omnes cohortes ordinesque adhortans in aduersum os funda uulneratur.

XXXVI

His rebus permotus Q. Titurius, cum procul Ambiorigem suos cohortantem conspexisset, interpretem suum Cn. Pompeium ad eum mittit rogatum ut sibi militibusque parcat. Ille appellatus respondit: Si uelit secum conloqui, licere; sperare a multitudine impetrari posse quod ad militum salutem pertineat; ipsi uero nihil nocitum iri, inque eam rem se suam fidem interponere. Ille cum Cotta saucio communicat, si uideatur, pugna ut excedant et cum Ambiorige una conloquantur: sperare ab eo de sua ac militum salute impetrari posse. Cotta se ad armatum hostem iturum negat atque in eo perseuerat.

XXXVII

Sabinus quos in praesentia tribunos militum circum se habebat et primorum ordinum centuriones se sequi iubet et, cum propius Ambiorigem accessisset, iussus arma abicere imperatum facit suisque ut idem faciant imperat. Interim dum de condicionibus inter se agunt longiorque consulto ab Ambiorige instituitur sermo, paulatim circumuentus interficitur. Tum uero suo more uictoriam conclamant atque ululatum tollunt impetuque in nostros facto ordines perturbant. Ibi L. Cotta pugnans interficitur cum maxima parte militum. Reliqui se in castra recipiunt, unde erant egressi. Ex quibus L. Petrosidius aquilifer, cum magna multitudine hostium premeretur, aquilam intra uallum proiecit, ipse pro castris fortissime pugnans occiditur. Illi aegre ad noctem oppugnationem sustinent; noctu ad unum omnes desperata salute se ipsi interficiunt. Pauci ex proelio elapsi incertis itineribus per siluas ad T. Labienum legatum in hiberna perueniunt atque eum de rebus gestis certiorem faciunt.

XXXVIII

Hac uictoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in Aduatucos, qui erant eius regno finitimi, proficiscitur; neque noctem neque diem intermittit peditatumque sese subsequi iubet. Re demonstrata Aduatucisque concitatis postero die in Neruios peruenit hortaturque ne sui in perpetuum liberandi atque ulciscendi Romanos pro iis quas acceperint iniuriis occasionem dimittant: interfectos esse legatos duo magnamque partem exercitus interisse demonstrat; nihil esse negotii subito oppressam legionem quae cum Cicerone hiemet interfici; se ad eam rem profitetur adiutorem. Facile hac oratione Neruiis persuadet.

XXXIX

Itaque confestim dimissis nuntiis ad Ceutrones, Grudios, Leuacos, Pleumoxios, Geidumnos, qui omnes sub eorum imperio sunt, quam maximas manus possunt cogunt et de improuiso ad Ciceronis hiberna aduolant, nondum ad eum fama de Titurii morte perlata. Huic quoque accidit, quod fuit necesse, ut non nulli milites, qui lignationis munitionisque causa in siluas discessissent, repentino equitum aduentu interciperentur. His circumuentis magna manu Eburones, Neruii, Aduatuci atque horum omnium socii et clientes legionem oppugnare incipiunt. Nostri celeriter ad arma concurrunt, uallum conscendunt. Aegre is dies sustentatur, quod omnem spem hostes in celeritate ponebant atque hanc adepti uictoriam in perpetuum se fore uictores confidebant.

XL

Mittuntur ad Caesarem confestim ab Cicerone litterae magnis propositis praemiis, si pertulissent: obsessis omnibus uiis missi intercipiuntur. Noctu ex materia quam munitionis causa conportauerant turres admodum CXX excitantur incredibili celeritate; quae deesse operi uidebantur, perficiuntur. Hostes postero die multo maioribus coactis copiis castra oppugnant, fossam complent. Eadem ratione qua pridie ab nostris resistitur. Hoc idem reliquis deinceps fit diebus. Nulla pars nocturni temporis ad laborem intermittitur; non aegris, non uulneratis facultas quietis datur. Quaecumque ad proximi diei oppugnationem opus sunt, noctu comparantur; multae praeustae sudes, magnus muralium pilorum numerus instituitur: turres contabulantur, pinnae loricaeque ex cratibus attexuntur. Ipse Cicero, cum tenuissima ualetudine esset, ne nocturnum quidem sibi tempus ad quietem relinquebat, ut ultro militum concursu ac uocibus sibi parcere cogeretur.

XLI

Tunc duces principesque Neruiorum, qui aliquem sermonis aditum causamque amicitiae cum Cicerone habebant, conloqui sese uelle dicunt. Facta potestate eadem quae Ambiorix cum Titurio egerat commemorant: omnem esse in armis Galliam; Germanos Rhenum transisse; Caesaris reliquorumque hiberna oppugnari. Addunt etiam de Sabini morte: Ambiorigem ostentant fidei faciundae causa. Errare eos dicunt, si quicquam ab his praesidii sperent, qui suis rebus diffidant; sese tamen hoc esse in Ciceronem populumque Romanum animo ut nihil nisi hiberna recusent atque hanc inueterascere consuetudinem nolint: per se licere illis incolumibus ex hibernis discedere et quascumque in partes uelint sine metu proficisci. Cicero ad haec unum modo respondit: non esse consuetudinem populi Romani accipere ab hoste armato condicionem: si ab armis discedere uelint, se adiutore utantur legatosque ad Caesarem mittant: sperare pro eius iustitia quae petierint impetraturos.

XLII

Ab hac spe repulsi Neruii uallo pedum X et fossa pedum XV hiberna cingunt. Haec et superiorum annorum consuetudine ab nobis cognouerant et, quosdam de exercitu nacti captiuos, ab his docebantur; sed nulla ferramentorum copia, quae essent ad hunc usum idonea, gladiis cespites circumcidere manibus sagulisque terram exhaurire cogebantur. Qua quidem ex re hominum multitudo cognosci potuit: nam minus horis tribus milium pedum XV in circuitu munitionem perfecerunt. Reliquis diebus turres ad altitudinem ualli, falces testudinesque, quas idem captiui docuerant, parare ac facere coeperunt.

XLIII

Septimo oppugnationis die maximo coorto uento feruentes fusili ex argilla glandes fundis et feruefacta iacula in casas, quae more Gallico stramentis erant tectae, iacere coeperunt. Hae celeriter ignem comprehenderunt et uenti magnitudine in omnem locum castrorum distulerunt. Hostes maximo clamore sicuti parta iam atque explorata uictoria turres testudinesque agere et scalis uallum ascendere coeperunt. Ac tanta militum uirtus atque ea praesentia animi fuit ut, cum undique flamma torrerentur maximaque telorum multitudine premerentur suaque omnia impedimenta atque omnes fortunas conflagrare intellegerent, non modo demigrandi causa de uallo decederet nemo, sed paene ne respiceret quidem quisquam, ac tum omnes acerrime fortissimeque pugnarent. Hic dies nostris longe grauissimus fuit; sed tamen hunc habuit euentum, ut eo die maximus numerus hostium uulneraretur atque interficeretur, ut se sub ipso uallo constipauerant recessumque primis ultimi non dabant. Paulum quidem intermissa flamma et quodam loco turri adacta et contingente uallum tertiae cohortis centuriones ex eo quo stabant loco recesserunt suosque omnes remouerunt, nutu uocibusque hostes, si introire uellent, uocare coeperunt; quorum progredi ausus est nemo. Tum ex omni parte lapidibus coniectis deturbati, turrisque succensa est.

XLIV

Erant in ea legione fortissimi uiri centuriones qui primis ordinibus adpropinquarent, T. Pullo et L. Vorenus. Hi perpetuas inter se controuersias habebat, quinam anteferrentur, omnibusque annis de locis summis simultatibus contendebant. Ex his Pullo, cum acerrume ad munitiones pugnaretur, "Quid dubitas", inquit "Vorene? aut quem locum tuae pro laude uirtutis exspectas? hic dies de nostris controuersiis iudicabit." Haec cum dixisset, procedit extra munitiones quaeque pars hostium confertissima est uisa inrumpit. Ne Vorenus quidem sese tum uallo continet, sed omnium ueritus existimationem subsequitur. Mediocri spatio relicto Pullo pilum in hostes inmittit atque unum ex multitudine procurrentem traicit; quo percusso et exanimato hunc scutis protegunt hostes, in illum uniuersi tela coniciunt neque dant progrediendi facultatem. Transfigitur scutum Pulloni et uerutum in balteo defigitur. Auertit hic casus uaginam et gladium educere conanti dextram moratur manum, impeditumque hostes circumsistunt. Succurrit inimicus illi Vorenus et laboranti subuenit. Ad hunc se confestim a Pullone omnis multitudo conuertit: illum ueruto transfixum arbitrantur. Gladio comminus rem gerit Vorenus atque uno interfecto reliquos paulum propellit; dum cupidius instat, in locum deiectus inferiorem concidit. Huic rursus circumuento fert subsidium Pullo, atque ambo incolumes conpluribus interfectis summa cum laude sese intra munitiones recipiunt. Sic Fortuna in contentione et certamine utrumque uersauit, ut alter alteri inimicus auxilio salutique esset neque diiudicari posset uter utri uirtute anteferendus uideretur.

XLV

Quanto erat in dies grauior atque asperior oppugnatio, et maxime quod magna parte militum confecta uulneribus res ad paucitatem defensorum peruenerat, tanto crebriores litterae nuntiique ad Caesarem mittebantur; quorum pars deprehensa in conspectu nostrorum militum cum cruciatu necabatur. Erat unus intus Neruius nomine Vertico, loco natus honesto, qui a prima obsidione ad Ciceronem perfugerat summamque ei fidem praestiterat. Hic seruo spe libertatis magnisque persuadent praemiis ut litteras ad Caesarem deferat. Hac ille in iaculo inligatas effert et Gallus inter Gallos sine ulla suspicione uersatus ad Caesarem peruenit. Ab eo de periculis Ciceronis legionisque cognoscitur.

XLVI

Caesar acceptis litteris hora circiter undecima diei statim nuntium in Bellouacos ad M. Crassum quaestorem mittit, cuius hiberna aberant ab eo milia passuum XXV; iubet media nocte legionem proficisci celeriterque ad se uenire. Exit cum nuntio Crassus. Alterum ad C. Fabium legatum mittit, ut in Atrebatum fines legionem adducat, qua sibi iter faciendum sciebat. Scribit Labieno, si rei publicae commodo facere possit, cum legione ad fines Neruiorum ueniat. Reliquam partem exercitus, quod paulo aberat longius, non putat exspectandam; equites circiter quadringentos ex proximis hibernis cogit.

XLVII

Hora circiter tertia ab antecursoribus de Crassi aduentu certior factus eo die milia passuum XX procedit. Crassum Samarobriuae praeficit legionemque adtribuit, quod ibi impedimenta exercitus, obsides ciuitatum, litteras publicas frumentumque omne quod eo tolerandae hiemis causa deuexerat relinquebat. Fabius, ut imperatum erat, non ita multum moratus in itinere cum legione occurrit. Labienus interitu Sabini et caede cohortium cognita, cum omnes ad eum Treuerorum copiae uenissent, ueritus ne, si ex hibernis fugae similem profectionem fecisset, hostium impetum sustinere non posset, praesertim quos recenti uictoria efferri sciret, litteras Caesari remittit, quanto cum periculo legionem ex hibernis educturus esset, rem gestam in Eburonibus perscribit, docet omnes peditatus equitatusque copias Treuerorum tria milia passuum longe ab suis castris consedisse.

XLVIII

Caesar consilio eius probato, etsi opinione trium legionum deiectus ad duas redierat, tamen unum communis salutis auxilium in celeritate ponebat. Venit magnis itineribus in Neruiorum fines. Ibi ex captiuis cognoscit quae apud Ciceronem gerantur quantoque in periculo res sit. Tum cuidam ex equitibus Gallis magnis praemiis persuadet uti ad Ciceronem epistolam deferat. Hanc Graecis conscriptam litteris mittit, ne intercepta epistola nostra ab hostibus consilia cognoscantur. Si adire non possit, monet ut tragulam cum epistola ad ammentum deligata intra munitionem castrorum abiciat. In litteris scribit se cum legionibus profectum celeriter adfore; hortatur ut pristinam uirtutem retineat. Gallus periculum ueritus ut erat praeceptum tragulam mittit. Haec casu ad turrim adhaesit neque ab nostris biduo animaduersa tertio die a quodam milite conspicitur, dempta ad Ciceronem defertur. Ille perlectam in conuentu militum recitat maximaque omnes laetitia adficit. Tum fumi incendiorum procul uidebantur; quae res omnes dubitationem aduentus legionum expulit.

XLIX

Galli re cognita per exploratores obsidionem relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis contendunt. Haec erant armata circiter milia LX. Cicero ab eodem Verticone, quem supra demonstrauimus, data facultate Gallum reperit qui litteras ad Caesarem deferat; hunc admonet iter caute diligenterque faciat: perscribit in litteris hostes ab se discessisse omnemque ad eum multitudinem conuertisse. Quibus litteris circiter media nocte Caesar adlatis suos facit certiores eosque ad dimicandum animo confirmat. Postero die luce prima mouet castra et circiter milia passuum quattuor progressus trans uallem et riuum multitudinem hostium conspicatur. Erat magni periculi res tantulis copiis iniquo loco dimicare; tum quoniam obsidione liberatum Ciceronem sciebat, aequo animo remittendum de celeritate existimabat: consedit et quam aequissimo loco potest castra communit, atque haec, etsi erant exigua per se, uix hominum militum septem praesertim nullis cum impedimentis, tamen angustiis uiarum quam maxime potest contrahit, eo consilio ut in summam contemptionem hostium ueniat. Interim speculatoribus in omnes partes dissimilis explorant quo commodissime itinere uallem transire possit.

L

Eo die paruulis equestribus proeliis ad aquam factis utrique sese suo loco continent; Galli, quod ampliores copias, quae nondum conuenerat, exspectabant; Caesar, si forte timoris simulatione hostes in suum locum elicere posset, ut citra uallem pro castris proelio contenderent; si id efficere non posset, ut exploratis itineribus minore cum periculo uallem riuumque transiret. Prima luce hostium equitatus ad castra accedit proeliumque cum nostris equitibus committit. Caesar consulto equites cedere seque in castra recipere iubet; simul ex omnibus partibus castra altiore uallo muniri portasque obstrui atque in his administrandis rebus quam maxime concursari et cum simulatione agi timoris iubet.

LI

Quibus omnibus rebus hostes inuitatis copias traducunt aciemque iniquo loco constituunt, nostris uero etiam de uallo deductis propius accedunt et tela intra munitionem ex omnibus partibus coniciunt praeconibusque circummissis pronuntiari iubet, seu quis Gallus seu Romanus uelit ante horam tertiam ad se transire, sine periculo licere; post id tempus non fore potestatem: ac sic nostros contempserunt, ut obstructis in speciem portis singulis ordinibus cespitum, quod ea non posse introrumpere uidebantur, alii uallum manu scindere, alii fossas complere inciperent. Tum Caesar omnibus portis eruptione facta equitatumque emisso celeriter hostes in fugam dat, sic uti omnino pugnandi causa resisteret nemo, magnumque ex eis numerum occidit atque omnes armis exuit.

LII

Longius prosequi ueritus, quod siluae paludesque intercedebant neque etiam paruulo detrimento illorum locum relinqui uidebat, omnibus suis incolumibus copiis eodem die ad Ciceronem peruenit. Institutas turres, testudines munitionemque hostium admiratur; legione producta cognoscit non decimum quemque esse reliquum militem sine uulnere: ex his omnibus iudicat rebus quanto cum periculo et quanta cum uirtute res sint administratae: Ciceronem pro eius merito legionemque conlaudat: centuriones singillatim tribunosque militum appellat, quorum egregiam fuisse uirtutem testimonio Ciceronis cognouerat. De casu Sabini et Cottae certius ex captiuis cognoscit. Postero die contione habita rem gestam proponit, milites consolatur et confirmat; quod detrimentum culpa et temeritate legati sit acceptum, hoc aequiore animo ferundum docet, quod beneficio deorum immortalium et uirtute eorum expiato incommodo neque hostibus diutina laetitia neque ipsis longior dolor relinquantur.

LIII

Interim ad Labienum per Remos incredibili celeritate de uictoria Caesaris fama perfertur, ut, cum ab hibernis Ciceronis milia passuum abesset circiter LX, eoque post horam nonam diei Caesar peruenisset, ante mediam noctem ad portas castrorum clamor oreretur, quo clamore significatio uictoriae gratulatioque ab remis Labieno fieret. Hac fama ad Treueros perlata Indutiomarus, qui postero die castra Labieni oppugnare decreuerat, noctu profugit copiasque omnes in Treueros reducit. Caesar Fabium cum sua legione remittit in hiberna, ipse cum tribus legionibus circum Samarobriuam trinis hibernis hiemare constituit et, quod tanti motus Galliae extiterant, totam hiemem ipse ad exercitum manere decreuit. Nam illo incommodo de Sabini morte perlato omnes fere Galliae ciuitates de bello consultabant, nuntios legationesque in omnes partes dimittebant et quid reliqui consilii caperent atque unde initium belli fieret explorabant nocturnaque in locis desertis concilia habebant. Neque ullum fere totius hiemis tempus sine sollicitudine Caesaris intercessit, quin aliquem de consiliis ac motu Gallorum nuntium acciperet. In his ab L. Roscio [quaestore], quem legioni tertiae decimae praefecerat, certior factus est magnas Gallorum copias earum ciuitatum, quae Aremoricae appellatur, oppugnandi sui causa conuenisse neque longius milia passuum octo ab hibernis suis afuisse, sed nuntio adlato de uictoria Caesaris discessisse adeo ut fugae similis discessus uidetur.

LIV

At Caesar principibus cuiusque ciuitatis ad se euocatis alias territando, cum se scire quae fierent denuntiaret, alias cohortandos magnam partem Galliae in officio tenuit. Tamen Senones, quae est ciuitas in primis firma et magnae inter Gallos auctoritatis, Cauarinum, quem Caesar apud eos regem constituerant, cuius frater Moritasgus aduentu in Galliam Caesaris cuiusque maiores regnum obtinuerant, interficere publico consilio conati, cum ille praesensisset ac profugisset, usque ad fines insecuti regno domoque expulerunt et, missis ad Caesarem satisfaciendi causa legatis, cum is omnem ad se senatum uenire iussisset, dicto audientes non fuerunt. Tantum apud homines barbaros ualuit esse alios repertos principes inferendi belli tantamque omnibus uoluntatum commutationem attulit, ut praeter Haeduos et Remos, quos praecipuo semper honore Caesar habuit, alteros pro uetere ac perpetua erga populum Romanum fide, alteros pro recentibus Gallici belli officiis, nulla fere ciuitas fuerit non suspecta nobis. Idque adeo haud scio mirandumne sit, cum compluribus aliis de causis, tum maxime quod qui uirtute belli omnibus praeferebantur tantum se eius opinionis deperdidisse ut populi Romani imperia perferrent grauissime dolebant.

LV

Treueri uero atque Indutiomarus totius hiemis nullum tempus intermiserunt quin trans Rhenum legatos mitterent, ciuitatem sollicitarent, pecunias pollicerentur, magna parte exercitus nostri interfecta multo minorem superesse dicerent partem. Neque tamen ulli ciuitati Germanorum persuaderi potuit ut Rhenum transiret, cum se bis expertos dicerent, Ariouisti bello et Tenctherorum transitu: non esse amplius fortunam temptaturos. Hac spe lapsus Indutiomarus nihilo minus copias cogere, exercere, a finitimis equos parare, exules damnatosque tota Gallia magnis praemiis ad se allicere coepit. Ac tantam sibi iam his rebus in Gallia auctoritatem comparauerat, ut undique ad eum legationes concurrerent, gratiam atque amicitiam publice priuatimque peterent.

LVI

Vbi intellexit ultro ad se ueniri, altera ex parte Senones Carnutesque conscientia facinoris instigari, altera Neruios Aduatucosque bellum Romanis parare, neque sibi uoluntariorum copias defore, si ex finibus suis progredi coepisset, armatum concilium indicit. Hoc more Gallorum est initium belli: quo lege communi omnes puberes armati conuenire consuerunt; qui ex iis nouissimus conuenit, in conspectu multitudinis omnibus cruciatibus adfectus necatur. In eo concilio Cingetorigem, alterius principem factionis, generum suum, quem supra demonstrauimus Caesari secutum fidem ab eo non discendisse, hostem iudicat bonaque eius publicat. His rebus confectis in concilio pronuntiat arcessitum se a Senonibus et Carnutibus aliisque compluribus Galliae ciuitatibus: huc iturum per fidem Remorum eorumque agros populaturum ac, prius quam id faciat, castra Labieni oppugnaturum. Quae fieri uelit praecipit.

LVII

Labienus, cum et loci natura et manu munitissimis castris sese teneret, de suo ac legionis periculo nihil timebat; ne quam occasionem rei bene gerendae dimitteret cogitabat. Itaque a Cingetorige atque eius propinquis oratione Indutiomari cognita quam in concilio habuerat nuntios mittit ad finitimas ciuitates equitesque undique euocat: his certam diem conueniendi dicit. Interim prope cotidie cum omni equitatu Indutiomarus sub castris eius uagabantur, alias ut situm castrorum cognosceret, alias conloquendi aut territandi causa: equites plerumque omnes tela intra uallum coniciebant. Labienus suos intra multitudinem continebat timorisque opinionem quibuscumque poterat rebus augebat.

LVIII

Cum maiore in dies contemptione Indutiomarus ad castra accederet, nocte una intromissis equitibus omnium finitimarum ciuitatum, quos arcessendos curauerat, tanta diligentia omnes suos custodiis intra castra continuit ut nulla ratione ea res enuntiari aut ad Treueros perferri posset. Interim ex consuetudine cotidiana Indutiomarus ad castra accedit atque ibi magnam partem diei consumit: equites tela coniciunt et magna cum contumelia uerborum nostros ad pugnam euocant. Nullo ab nostris dato responso, ubi uisum est, sub uesperum dispersi ac dissipati discedunt. Subito Labienus duabus portis omnem equitatum emittit; praecipit atque interdicit, proterritis hostibus atque in fugam coniectis (quod fore, sicut accidit, uidebat) unum omnes petant Indutiomarum, neu quis quem prius uulneret quam illum interfectum uiderit, quod mora reliquorum spatium nactum illum effugere nolebat: magna proponit iis qui occiderint praemia; submittit cohortes equitibus subsidio. Comprobat hominis consilium Fortuna et, cum unum omnes peterent, in ipso fluminis uado deprehensus Indutiomarus interficitur caputque eius refertur in castra; redeuntes equites quos possunt consectantur atque occidunt. Hac re cognita omnes Eburonorum et Neruiorum quae conuenerant copiae discedunt, pauloque habuit post id factum Caesar quietiorem Galliam.