I

[1] Cum e Cilicia decedens Rhodum uenissem et eo mihi de Q. Hortensi morte esset adlatum, opinione omnium maiorem animo cepi dolorem. Nam et amico amisso cum consuetudine iucunda tum multorum officiorum coniunctione me priuatum uidebam et interitu talis auguris dignitatem nostri conlegi deminutam dolebam; qua in cogitatione et cooptatum me ab eo in conlegium recordabar, in quo iuratus iudicium dignitatis meae fecerat, et inauguratum ab eodem, ex quo augurum institutis in parentis eum loco colere debebam. [2] Augebat etiam molestiam quod magna [a] sapientium ciuium bonorumque penuria uir egregius coniunctissimusque mecum consiliorum omnium societate alienissimo rei publicae tempore exstinctus et auctoritatis et prudentiae suae triste nobis desiderium reliquerat, dolebamque quod non, ut plerique putabant, aduersarium aut obtrectatorem laudum mearum sed socium potius et consortem gloriosi laboris amiseram. [3] Etenim si in leuiorum artium studio memoriae proditum est poetas nobilis poetarum aequalium morte doluisse, quo tandem animo eius interitum ferre debui, cum quo certare erat gloriosius quam omnino aduersarium non habere? Cum praesertim non modo numquam sit aut illius a me cursus impeditus aut ab illo meus, sed contra semper alter ab altero adiutus et communicando et monendo et fauendo. [4] Sed quoniam perpetua quadam felicitate usus ille excessit e uita suo magis quam suorum ciuium tempore et tum occidit cum lugere facilius rem publicam posset, si uiueret, quam iuuare, uixitque tam diu quam licuit in ciuitate bene beateque uiuere: nostro incommodo detrimentoque, si est ita necesse, doleamus, illius uero mortis opportunitatem beneuolentia potius quam misericordia prosequamur, ut, quotienscumque de clarissimo et beatissimo uiro cogitemus, illum potius quam nosmet ipsos diligere uideamur. [5] Nam si id dolemus, quod eo iam frui nobis non licet, nostrum est id malum quod modice feramus, ne id non ad amicitiam sed ad domesticam utilitatem referre uideamur; sin tamquam illi ipsi acerbitatis aliquid acciderit angimur, summam eius felicitatem non satis grato animo interpretamur.

II

[6] Etenim si uiueret Q. Hortensius, cetera fortasse desideraret una cum reliquis bonis et fortibus ciuibus, hunc autem aut praeter ceteros aut cum paucis sustineret dolorem, cum forum populi Romani, quod fuisset quasi theatrum illius ingenii, uoce erudita et Romanis Graecisque auribus digna spoliatum atque orbatum uideret. [7] Equidem angor animo, non consili, non ingeni, non auctoritatis armis egere rem publicam, quae didiceram tractare quibusque me assuefeceram quaeque erant propria cum praestantis in re publica uiri tum bene moratae et bene constitutae ciuitatis. Quod si fuit in re publica tempus ullum, cum extorquere arma posset e manibus iratorum ciuium boni ciuis auctoritas et oratio, tum profecto fuit cum patrocinium pacis exclusum est aut errore hominum aut timore. [8] Ita nobismet ipsis accidit ut, quamquam essent multo magis alia lugenda, tamen hoc doleremus quod, quo tempore aetas nostra perfuncta rebus amplissimis tamquam in portum confugere deberet non inertiae neque desidiae, sed otii moderati atque honesti, cumque ipsa oratio iam nostra canesceret haberetque suam quandam maturitatem et quasi senectutem, tum arma sunt ea sumpta, quibus illi ipsi, qui didicerant eis uti gloriose, quem ad modum salutariter uterentur, non reperiebant. [9] Itaque ei mihi uidentur fortunate beateque uixisse cum in ceteris ciuitatibus tum maxime in nostra, quibus cum auctoritate rerumque gestarum gloria tum etiam sapientiae laude perfrui licuit. Quorum memoria et recordatio in maximis nostris grauissimisque curis iucunda sane fuit, cum in eam nuper ex sermone quodam incidissemus.

III

[10] Nam cum inambularem in xysto et essem otiosus domi, M. ad me Brutus, ut consueuerat, cum T. Pomponio uenit, homines cum inter se coniuncti tum mihi ita cari itaque iucundi, ut eorum aspectu omnis quae me angebat de re publica cura consederit. Quos postquam salutaui: "Quid uos, inquam, Brute et Attice? Numquid tandem noui?" "Nihil sane," inquit Brutus, "quod quidem aut tu audire uelis aut ego pro certo dicere audeam." [11] Tum Atticus: "Eo," inquit, "ad te animo uenimus, ut de re publica esset silentium et aliquid audiremus potius ex te quam te adficeremus ulla molestia." "Vos uero," inquam, "Attice, et praesentem me cura leuatis et absenti magna solacia dedistis. Nam uestris primum litteris recreatus me ad pristina studia reuocaui." Tum ille: "Legi," inquit, "perlibenter epistulam quam ad te Brutus misit ex Asia, qua mihi uisus est et monere te prudenter et consolari amicissime." [12] "Recte," inquam, "est uisus; nam me istis scito litteris ex diuturna perturbatione totius ualetudinis tamquam ad aspiciendam lucem esse reuocatum. Atque ut post Cannensem illam calamitatem primum Marcelli ad Nolam proelio populus se Romanus erexit posteaque prosperae res deinceps multae consecutae sunt, sic post rerum nostrarum et communium grauissimos casus nihil ante epistulam Bruti mihi accidit quod uellem aut quod aliqua ex parte sollicitudines adleuaret meas." [13] Tum Brutus: "Volui id quidem efficere certe et capio magnum fructum, si quidem quod uolui tanta in re consecutus sum. Sed scire cupio, quae te Attici litterae delectauerint." "Istae uero," inquam, "Brute, non modo delectationem mihi sed etiam, ut spero, salutem attulerunt." "Salutem?" inquit ille. "Quodnam tandem genus istuc tam praeclarum litterarum fuit?" "An mihi potuit," inquam, "esse aut gratior ulla salutatio aut ad hoc tempus aptior quam illius libri quo me hic adfatus quasi iacentem excitauit?" [14] Tum ille: "Nempe eum dicis," inquit, "quo iste omnem rerum memoriam breuiter et, ut mihi quidem uisum est, perdiligenter complexus est?". "Istum ipsum," inquam, "Brute, dico librum mihi saluti fuisse."

IV

Tum Atticus: "Optatissimum mihi quidem est quod dicis; sed quid tandem habuit liber iste quod tibi aut nouum aut tanto usui posset esse?" [15] "Ille uero et noua," inquam, "mihi quidem multa et eam utilitatem quam requirebam, ut explicatis ordinibus temporum uno in conspectu omnia uiderem. Quae cum studiose tractare coepissem, ipsa mihi tractatio litterarum salutaris fuit admonuitque, Pomponi, ut a te ipso sumerem aliquid ad me reficiendum teque remunerandum si non pari, at grato tamen munere: quamquam illud Hesiodium laudatur a doctis, quod eadem mensura reddere iubet quae acceperis aut etiam cumulatiore, si possis. [16] Ego autem uoluntatem tibi profecto emetiar, sed rem ipsam nondum posse uideor; idque ut ignoscas, a te peto. Nec enim ex nouis, ut agricolae solent, fructibus est, unde tibi reddam quod accepi ,- sic omnis fetus repressus est exustusque siti flos ueteris ubertatis exaruit - nec ex conditis, qui iacent in tenebris et ad quos omnis nobis aditus, qui paene solis patuit, obstructus est. Seremus igitur aliquid tamquam in inculto et derelicto solo; quod ita diligenter colemus, ut impendiis etiam augere possimus largitatem tui muneris: modo idem noster animus efficere possit quod ager, qui cum multos annos quieuit, uberiores efferre fruges solet." [17] Tum ille: "Ego uero et exspectabo ea quae polliceris, nec exigam nisi tuo commodo et erunt mihi pergrata, si solueris." "Mihi quoque," inquit Brutus, "[et] exspectanda sunt ea quae Attico polliceris, etsi fortasse ego a te huius uoluntarius procurator petam, quod ipse, cui debes, incommodo se tuo exacturum negat."

V

[18] "At uero," inquam, "tibi ego, Brute, non soluam, nisi prius a te cauero amplius eo nomine neminem, cuius petitio sit, petiturum." "Non me hercule," inquit, "tibi repromittere istuc quidem ausim. Nam hunc, qui negat, uideo flagitatorem non illum quidem tibi molestum, sed adsiduum tamen et acrem fore." Tum Pomponius: "Ego uero," inquit, "Brutum nihil mentiri puto. Videor enim iam te ausurus esse appellare, quoniam longo interuallo modo primum animaduerti paulo te hilariorem. [19] Itaque quoniam hic quod mihi deberetur se exacturum professus est, quod huic debes ego a te peto." "Quidnam id?" inquam. "Vt scribas," inquit, "aliquid; iam pridem enim conticuerunt tuae litterae. Nam ut illos de re publica libros edidisti, nihil a te sane postea accepimus: eisque nosmet ipsi ad rerum nostrarum memoriam comprehendendam impulsi atque incensi sumus. Sed illa, cum poteris; [20] atque ut possis, rogo; nunc uero, inquit, si es animo uacuo, expone nobis quod quaerimus." "Quidnam est id?" inquam. "Quod mihi nuper in Tusculano incohauisti de oratoribus, quando esse coepissent, qui etiam et quales fuissent. Quem ego sermonem cum ad Brutum tuum uel nostrum potius detulissem, magno opere hic audire se uelle dixit. Itaque hunc elegimus diem, cum te sciremus esse uacuum. Qua re, si tibi est commodum, ede illa quae coeperas et Bruto et mihi." [21] "Ego uero," inquam, "si potuero, faciam uobis satis." "Poteris," inquit: "relaxa modo paulum animum aut sane, si potes, libera." "Nempe igitur hinc tum, Pomponi, ductus est sermo, quod erat a me mentio facta causam Deiotari fidelissimi atque optimi regis ornatissime et copiosissime a Bruto me audisse defensam."

VI

"Scio," inquit, "ab isto initio tractum esse sermonem teque Bruti dolentem uicem quasi defleuisse iudiciorum uastitatem et fori." "Feci," inquam, "istuc quidem et saepe facio. [22] Nam mihi, Brute, in te intuenti crebro in mentem uenit uereri, ecquodnam curriculum aliquando sit habitura tua et natura admirabilis et exquisita doctrina et singularis industria. Cum enim in maximis causis uersatus esses et cum tibi aetas nostra iam cederet fascisque summitteret? subito in ciuitate cum alia ceciderunt tum etiam ea ipsa, de qua disputare ordimur, eloquentia obmutuit." [23] Tum ille: "Ceterarum rerum causa," inquit, "istuc et doleo et dolendum puto; dicendi autem me non tam fructus et gloria quam studium ipsum exercitatioque delectat: quod mihi nulla res eripiet te praesertim tam studioso mei. Dicere enim bene nemo potest nisi qui prudenter intellegit; qua re qui eloquentiae uerae dat operam, dat prudentiae, qua ne maximis quidem in bellis aequo animo carere quisquam potest." [24] "Praeclare," inquam, "Brute, dicis eoque magis ista dicendi laude delector quod cetera, quae sunt quondam habita in ciuitate pulcherrima, nemo est tam humilis qui se non aut posse adipisci aut adeptum putet; eloquentem neminem uideo factum esse uictoria. Sed quo facilius sermo explicetur, sedentes, si uidetur, agamus." Cum idem placuisset illis, tum in pratulo propter Platonis statuam consedimus. [25] Hic ego: "Laudare igitur eloquentiam et quanta uis sit eius expromere quantamque eis qui sint eam consecuti dignitatem adferat, neque propositum nobis est hoc loco neque necessarium. Hoc uero sine ulla dubitatione confirmauerim, siue illa arte pariatur aliqua siue exercitatione quadam siue natura, rem unam esse omnium difficillimam. Quibus enim ex quinque rebus constare dicitur, earum una quaeque est ars ipsa magna per sese. Qua re quinque artium concursus maximarum quantam uim quantamque difficultatem habeat existimari potest.

VII

[26] Testis est Graecia, quae cum eloquentiae studio sit incensa iamdiuque excellat in ea praestetque ceteris, tamen omnis artis uetustiores habet et multo ante non inuentas solum sed etiam perfectas, quam haec est [a Graecis] elaborata dicendi uis atque copia. In quam cum intueor, maxime mihi occurrunt, Attice, et quasi lucent Athenae tuae, qua in urbe primum se orator extulit primumque etiam monumentis et litteris oratio est coepta mandari. [27] Tamen ante Periclem, cuius scripta quaedam feruntur, et Thucydidem, qui non nascentibus Athenis sed iam adultis fuerunt, littera nulla est quae quidem ornatum aliquem habeat et oratoris esse uideatur. Quamquam opinio est et eum, qui multis annis ante hos fuerit, Pisistratum et paulo seniorem etiam Solonem posteaque Clisthenem multum ut temporibus illis ualuisse dicendo. [28] Post hanc aetatem aliquot annis, ut ex Atticis monumentis potest perspici, Themistocles fuit, quem constat cum prudentia tum etiam eloquentia praestitisse; post Pericles, qui cum floreret omni genere uirtutis, hac tamen fuit laude clarissimus. Cleonem etiam temporibus illis turbulentum illum quidem ciuem, sed tamen eloquentem constat fuisse. Huic aetati suppares Alcibiades Critias Theramenes; quibus temporibus quod dicendi genus uiguerit ex Thucydidi scriptis, qui ipse tum fuit, intellegi maxime potest. Grandes erant uerbis, crebri sententiis, compressione rerum breues et ob eam ipsam causam interdum subobscuri.

VIII

[29] Sed ut intellectum est quantam uim haberet accurata et facta quodam modo oratio, tum etiam magistri dicendi multi subito exstiterunt. Tum Leontinus Gorgias, Thrasymachus Calchedonius, Protagoras Abderites, Prodicus Cius, Hippias Elius in honore magno fuit; aliique multi temporibus eisdem docere se profitebantur, arrogantibus sane uerbis, quem ad modum causa inferior - ita enim loquebantur - dicendo fieri superior posset. [30] His opposuit sese Socrates, qui subtilitate quadam disputandi refellere eorum instituta solebat [uerbis]. Huius ex uberrimis sermonibus exstiterunt doctissimi uiri; primumque tum philosophia non illa de natura, quae fuerat antiquior, sed haec, in qua de bonis rebus et malis deque hominum uita et moribus disputatur, inuenta dicitur. Quod quoniam genus ab hoc quod proposuimus abhorret, philosophos aliud in tempus reiciamus; ad oratores, a quibus digressi sumus, reuertamur. [31] Exstitit igitur iam senibus illis quos paulo ante diximus Isocrates, cuius domus cunctae Graeciae quasi ludus quidam patuit atque officina dicendi; magnus orator et perfectus magister, quamquam forensi luce caruit intraque parietes aluit eam gloriam quam nemo meo quidem iudicio est postea consecutus. Is et ipse scripsit multa praeclare et docuit alios; et cum cetera melius quam superiores tum primus intellexit etiam in soluta oratione, dum uersum effugeres, modum tamen et numerum quendam oportere seruari. [32] Ante hunc enim uerborum quasi structura et quaedam ad numerum conclusio nulla erat aut, si quando erat, non apparebat eam dedita opera esse quaesitam - quae forsitan laus sit, uerum tamen natura magis tum casuque, non umquam aut ratione aliqua aut ulla obseruatione fiebat. [33] Ipsa enim natura circumscriptione quadam uerborum comprehendit concluditque sententiam, quae cum aptis constricta uerbis est, cadit etiam plerumque numerose. Nam et aures ipsae quid plenum, quid inane sit iudicant et spiritu quasi necessitate aliqua uerborum comprehensio terminatur; in quo non modo defici sed etiam laborare turpe est.

IX

[34] Tum fuit Lysias ipse quidem in causis forensibus non uersatus, sed egregie subtilis scriptor atque elegans, quem iam prope audeas oratorem perfectum dicere. Nam plane quidem perfectum et quoi nihil admodum desit Demosthenem facile dixeris. Nihil acute inueniri potuit in eis causis quas scripsit, nihil, ut ita dicam, subdole, nihil uersute, quod ille non uiderit; nihil subtiliter dici, nihil presse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid limatius; nihil contra grande, nihil incitatum, nihil ornatum uel uerborum grauitate uel sententiarum, quo quicquam esset elatius. [35] Huic Hyperides proximus et Aeschines fuit et Lycurgus et Dinarchus et is, cuius nulla exstant scripta, Demades aliique plures. Haec enim aetas effudit hanc copiam; et ut opinio mea fert, sucus ille et sanguis incorruptus usque ad hanc aetatem oratorum fuit, in qua naturalis inesset, non fucatus nitor. [36] Phalereus enim successit eis senibus adulescens eruditissimus ille quidem horum omnium, sed non tam armis institutus quam palaestra. Itaque delectabat magis Atheniensis quam inflammabat. Processerat enim in solem et puluerem, non ut e militari tabernaculo, sed ut e Theophrasti doctissimi hominis umbraculis. [37] Hic primus inflexit orationem et eam mollem teneramque reddidit et suauis, sicut fuit, uideri maluit quam grauis; sed suauitate ea, qua perfunderet animos, non qua perfringeret, [et] tantum ut memoriam concinnitatis suae, non, quem ad modum de Pericle scripsit Eupolis, cum delectatione aculeos etiam relinqueret in animis eorum a quibus esset auditus.

X

[38] Videsne igitur uel in ea ipsa urbe, in qua et nata et alta sit eloquentia, quam ea sero prodierit in lucem? Si quidem ante Solonis aetatem et Pisistrati de nullo ut diserto memoriae proditum est. At hi quidem, ut populi Romani aetas est, senes, ut Atheniensium saecula numerantur, adulescentes debent uideri. Nam etsi Seruio Tullio regnante uiguerunt, tamen multo diutius Athenae iam erant quam est Roma ad hodiernum diem. Nec tamen dubito quin habuerit uim magnam semper oratio. [39] Neque enim iam Troicis temporibus tantum laudis in dicendo Vlixi tribuisset Homerus et Nestori, quorum alterum uim habere uoluit, alterum suauitatem, nisi iam tum esset honos eloquentiae; neque ipse poeta hic tam [idem] ornatus in dicendo ac plane orator fuisset. Cuius etsi incerta sunt tempora, tamen annis multis fuit ante Romulum; si quidem non infra superiorem Lycurgum fuit, a quo est disciplina Lacedaemoniorum astricta legibus. [40] Sed studium eius generis maiorque uis agnoscitur in Pisistrato. Denique hunc proximo saeculo Themistocles insecutus est, ut apud nos, perantiquus, ut apud Atheniensis, non ita sane uetus. Fuit enim regnante iam Graecia, nostra autem ciuitate non ita pridem dominatu regio liberata. Nam bellum Volscorum illud grauissimum, cui Coriolanus exsul interfuit, eodem fere tempore quo Persarum bellum fuit, similisque fortuna clarorum uirorum; [41] si quidem uterque cum ciuis egregius fuisset, populi ingrati pulsus iniuria se ad hostis contulit conatumque iracundiae suae morte sedauit. Nam etsi aliter apud te est, Attice, de Coriolano, concede tamen ut huic generi mortis potius adsentiar.

XI

At ille ridens: "Tuo uero," inquit, "arbitratu; quoniam quidem concessum est rhetoribus ementiri in historiis, ut aliquid dicere possint argutius. Vt enim tu nunc de Coriolano, sic Clitarchus, sic Stratocles de Themistocle finxit. [42] Nam quem Thucydides, qui et Atheniensis erat et summo loco natus summusque uir et paulo aetate posterior, tantum morbo mortuum scripsit et in Attica clam humatum, addidit fuisse suspicionem ueneno sibi consciuisse mortem: hunc isti aiunt, cum taurum immolauisset, excepisse sanguinem patera et eo poto mortuum concidisse. Hanc enim mortem rhetorice et tragice ornare potuerunt, illa mors uulgaris nullam praebebat materiem ad ornatum. Qua re quoniam tibi ita quadrat omnia fuisse in Themistocle paria et Coriolano, pateram quoque a me sumas licet, praebebo etiam hostiam, ut Coriolanus sit plane alter Themistocles." [43] "Sit sane," inquam, "ut libet, de isto; et ego cautius posthac historiam attingam te audiente, quem rerum Romanarum auctorem laudare possum religiosissimum. Sed tum fere Pericles Xanthippi filius, de quo ante dixi, primus adhibuit doctrinam; quae quamquam tum nulla erat dicendi, tamen ab Anaxagora physico eruditus exercitationem mentis a reconditis abstrusisque rebus ad causas forensis popularisque facile traduxerat. Huius suauitate maxime hilaratae Athenae sunt, huius ubertatem et copiam admiratae eiusdem uim dicendi terroremque timuerunt.

XII

[44] Haec igitur aetas prima Athenis oratorem prope perfectum tulit. Nec enim in constituentibus rem publicam nec in bella gerentibus nec in impeditis ac regum dominatione deuinctis nasci cupiditas dicendi solet. Pacis est comes otique socia et iam bene constitutae ciuitatis quasi alumna quaedam eloquentia. [45] Itaque ait Aristoteles, cum sublatis in Sicilia tyrannis res priuatae longo interuallo iudiciis repeterentur, tum primum, quod esset acuta illa gens et controuersia +natura, artem et praecepta Siculos Coracem et Tisiam conscripsisse - nam antea neminem solitum uia nec arte, sed accurate tamen et descripte plerosque dicere -; scriptasque fuisse et paratas a Protagora rerum inlustrium disputationes, qui nunc communes appellantur loci; [46] quod idem fecisse Gorgiam, quem singularum rerum laudes uituperationesque conscripsisse, quod iudicaret hoc oratoris esse maxime proprium, rem augere posse laudando uituperandoque rursus affligere; huic Antiphontem Rhamnusium similia quaedam habuisse conscripta; quo neminem umquam melius ullam orauisse capitis causam, cum se ipse defenderet, [se audiente] locuples auctor scripsit Thucydides; [47] nam Lysiam primo profiteri solitum artem esse dicendi; deinde, quod Theodorus esset in arte subtilior, in orationibus autem ieiunior, orationes eum scribere aliis coepisse, artem remouisse; similiter Isocratem primo artem dicendi esse negauisse, scribere autem aliis solitum orationes, quibus in iudiciis uterentur; sed cum ex eo, quia quasi committeret contra legem "quo quis iudicio circumueniretur," saepe ipse in iudicium uocaretur, orationes aliis destitisse scribere totumque se ad artes componendas transtulisse.

XIII

[48] Et Graeciae quidem oratorum partus atque fontis uides, ad nostrorum annalium rationem ueteres, ad ipsorum sane recentes. Nam ante quam delectata est Atheniensium ciuitas hac laude dicendi, multa iam memorabilia et in domesticis et in bellicis rebus effecerat. Hoc autem studium non erat commune Graeciae, sed proprium Athenarum. [49] Quis enim aut Argiuum oratorem aut Corinthium aut Thebanum scit fuisse temporibus illis? Nisi quid de Epaminonda docto homine suspicari libet. Lacedaemonium uero usque ad hoc tempus audiui fuisse neminem. Menelaum ipsum dulcem illum quidem tradit Homerus, sed pauca dicentem. Breuitas autem laus est interdum in aliqua parte dicendi, in uniuersa eloquentia laudem non habet. [50] At uero extra Graeciam magna dicendi studia fuerunt maximique huic laudi habiti honores inlustre oratorum nomen reddiderunt. Nam ut semel e Piraeo eloquentia euecta est, omnis peragrauit insulas atque ita peregrinata tota Asia est, ut se externis oblineret moribus omnemque illam salubritatem Atticae dictionis et quasi sanitatem perderet ac loqui paene dedisceret. Hinc Asiatici oratores non contemnendi quidem nec celeritate nec copia, sed parum pressi et nimis redundantes; Rhodii saniores et Atticorum similiores. [51] Sed de Graecis hactenus; etenim haec ipsa forsitan fuerint non necessaria." Tum Brutus: "Ista uero," inquit, "quam necessaria fuerint is non facile dixerim; iucunda certe mihi fuerunt neque solum non longa, sed etiam breuiora quam uellem." "Optime," inquam, "sed ueniamus ad nostros, de quibus difficile est plus intellegere quam quantum ex monumentis suspicari licet.

XIV

[52] Quis enim putet aut celeritatem ingeni L. Bruto illi nobilitatis uestrae principi defuisse? Qui de matre sauianda ex oraculo Apollinis tam acute arguteque coniecerit; qui summam prudentiam simulatione stultitiae texerit; qui potentissimum regem clarissimi regis filium expulerit ciuitatemque perpetuo dominatu liberatam magistratibus annuis legibus iudiciisque deuinxerit; qui conlegae suo imperium abrogauerit, ut e ciuitate regalis nominis memoriam tolleret: quod certe effici non potuisset, nisi esset oratione persuasum. [53] Videmus item paucis annis post reges exactos, cum plebes prope ripam Anionis ad tertium miliarium consedisset eumque montem, qui Sacer appellatus est, occupauisset, M. Valerium dictatorem dicendo sedauisse discordias eique ob eam rem honores amplissimos habitos et eum primum ob eam ipsam causam Maximum esse appellatum. Ne L. Valerium quidem Potitum arbitror non aliquid potuisse dicendo, qui post decemuiralem inuidiam plebem in patres incitatam legibus et contionibus suis mitigauerit. [54] Possumus Appium Claudium suspicari disertum, quia senatum iamiam inclinatum a Pyrrhi pace reuocauerit; possumus C. Fabricium, quia sit ad Pyrrhum de captiuis recuperandis missus orator; Ti. Coruncanium, quod ex pontificum commentariis longe plurimum ingenio ualuisse uideatur; M'. Curium, quod is tribunus plebis interrege Appio Caeco diserto homine comitia contra leges habente, cum de plebe consulem non accipiebat, patres ante auctores fieri coegerit: quod fuit permagnum nondum lege Maenia lata. [55] Licet aliquid etiam de M. Popili ingenio suspicari, qui cum consul esset eodemque tempore sacrificium publicum cum laena faceret, quod erat flamen Carmentalis, plebei contra patres concitatione et seditione nuntiata, ut erat laena amictus ita uenit in contionem seditionemque cum auctoritate tum oratione sedauit. Sed eos oratores habitos esse aut omnino tum ullum eloquentiae praemium fuisse nihil sane mihi legisse uideor: tantum modo coniectura ducor ad suspicandum. [56] Dicitur etiam C. Flaminius, is qui tribunus plebis legem de agro Gallico et Piceno uiritim diuidundo tulerit, qui consul apud Trasumennum sit interfectus, ad populum ualuisse dicendo. Q. etiam Maximus Verrucosus orator habitus est temporibus illis et Q. Metellus, is qui bello Punico secundo cum L. Veturio Philone consul fuit.

XV

Quem uero exstet et de quo sit memoriae proditum eloquentem fuisse et ita esse habitum, primus est M. Cornelius Cethegus, cuius eloquentiae est auctor et idoneus quidem mea sententia Q. Ennius, praesertim cum et ipse eum audiuerit et scribat de mortuo: ex quo nulla suspicio est amicitiae causa esse mentitum. [57] Est igitur sic apud illum in nono ut opinor annali: additur orator Cornelius suauiloquenti ore Cethegus Marcus Tuditano conlega Marci filius - et oratorem appellat et suauiloquentiam tribuit, quae nunc quidem non tam est in plerisque (latrant enim iam quidam oratores, non loquuntur), sed est ea laus eloquentiae certe maxima is dictust ollis popularibus olim, qui tum uiuebant homines atque aeuum agitabant, flos delibatus populi - probe uero; [58] ut enim hominis decus ingenium, sic ingeni ipsius lumen est eloquentia, qua uirum excellentem praeclare tum illi homines florem populi esse dixerunt Suadaeque medulla. Peitho quam uocant Graeci, cuius effector est orator, hanc Suadam appellauit Ennius [eius autem Cethegum medullam fuisse uult], ut, quam deam in Pericli labris scripsit Eupolis sessitauisse, huius hic medullam nostrum oratorem fuisse dixerit. [59] At hic Cethegus consul cum P. Tuditano fuit bello Punico secundo quaestorque his consulibus M. Cato modo plane annis CXL ante me consulem; et id ipsum nisi unius esset Enni testimonio cognitum, hunc uetustas, ut alios fortasse multos, obliuione obruisset. Illius autem aetatis qui sermo fuerit ex Naeuianis scriptis intellegi potest. His enim consulibus, ut in ueteribus commentariis scriptum est, Naeuius est mortuus; quamquam Varro noster diligentissimus inuestigator antiquitatis putat in hoc erratum uitamque Naeui producit longius. Nam Plautus P. Claudio L. Porcio uiginti annis post illos quos ante dixi consulibus mortuus est, Catone censore. [60] Hunc igitur Cethegum consecutus est aetate Cato, qui annis IX post eum fuit consul. Eum nos ut perueterem habemus, qui L. Marcio M'. Manilio consulibus mortuus est, annis LXXXVI ipsis ante me consulem.

XVI

Nec uero habeo quemquam antiquiorem, cuius quidem scripta proferenda putem, nisi quem Appi Caeci oratio haec ipsa de Pyrrho et non nullae mortuorum laudationes forte delectant. [61] Et hercules eae quidem exstant: ipsae enim familiae sua quasi ornamenta ac monumenta seruabant et ad usum, si quis eiusdem generis occidisset, et ad memoriam laudum domesticarum et ad inlustrandam nobilitatem suam. Quamquam his laudationibus historia rerum nostrarum est facta mendosior. Multa enim scripta sunt in eis quae facta non sunt: falsi triumphi, plures consulatus, genera etiam falsa et ad plebem transitiones, cum homines humiliores in alienum eiusdem nominis infunderentur genus; ut si ego me a M'. Tullio esse dicerem, qui patricius cum Seruio Sulpicio consul anno X post exactos reges fuit. [62] Catonis autem orationes non minus multae fere sunt quam Attici Lysiae, cuius arbitror plurimas esse - est enim Atticus, quoniam certe Athenis est et natus et mortuus et functus omni ciuium munere, quamquam Timaeus eum quasi Licinia et Mucia lege repetit Syracusas - et quodam modo est non nulla in eis etiam inter ipsos similitudo. Acuti sunt, elegantes faceti breues; sed ille Graecus ab omni laude felicior. [63] Habet enim certos sui studiosos, qui non tam habitus corporis opimos quam gracilitates consectentur, quos, ualetudo modo bona sit, tenuitas ipsa delectat - quamquam in Lysia sunt saepe etiam lacerti, sic uti fieri nihil possit ualentius; uerum est certe genere toto strigosior -, sed habet tamen suos laudatores, qui hac ipsa eius subtilitate admodum gaudeant.

XVII

[64] Catonem uero quis nostrorum oratorum, qui quidem nunc sunt, legit? Aut quis nouit omnino? At quem uirum, di boni! Mitto ciuem aut senatorem aut imperatorem; oratorem enim hoc loco quaerimus: quis illo grauior in laudando? Acerbior in uituperando? In sententiis argutior? In docendo edisserendoque subtilior? Refertae sunt orationes amplius centum quinquaginta, quas quidem adhuc inuenerim et legerim, et uerbis et rebus inlustribus. Licet ex his eligant ea quae notatione et laude digna sint: omnes oratoriae uirtutes in eis reperientur. [65] Iam uero Origines eius quem florem aut quod lumen eloquentiae non habent? Amatores huic desunt, sicuti multis iam ante saeculis et Philisto Syracusio et ipsi Thucydidi. Nam ut horum concisis sententiis, interdum etiam non satis [autem] apertis cum breuitate tum nimio acumine, officit Theopompus elatione atque altitudine orationis suae (quod idem Lysiae Demosthenes) sic Catonis luminibus obstruxit haec posteriorum quasi exaggerata altius oratio. [66] Sed ea in nostris inscitia est, quod hi ipsi, qui in Graecis antiquitate delectantur eaque subtilitate, quam Atticam appellant, hanc in Catone ne nouerunt quidem. Hyperidae uolunt esse et Lysiae. [67] Laudo. Sed cur nolunt Catones? Attico genere dicendi se gaudere dicunt. Sapienter id quidem; atque utinam imitarentur, nec ossa solum sed etiam sanguinem! Gratum est tamen quod uolunt.- Cur igitur Lysias et Hyperides amatur, cum penitus ignoretur Cato? Antiquior est huius sermo et quaedam horridiora uerba. Ita enim tum loquebantur. Id muta, quod tum ille non potuit, et adde numeros et ut aptior sit oratio, ipsa uerba compone et quasi coagmenta, quod ne Graeci quidem ueteres factitauerunt: iam neminem antepones Catoni. [68] Ornari orationem Graeci putant, si uerborum immutationibus utantur, quos appellant tropous, et sententiarum orationisque formis, quae uocant schemata: non ueri simile est quam sit in utroque genere et creber et distinctus Cato.

XVIII

Nec uero ignoro nondum esse satis politum hunc oratorem et quaerendum esse aliquid perfectius; quippe cum ita sit ad nostrorum temporum rationem uetus, ut nullius scriptum exstet dignum quidem lectione quod sit antiquius. Sed maiore honore in omnibus artibus quam in hac una arte dicendi uersatur antiquitas. [69] Quis enim eorum qui haec minora animaduertunt non intellegit Canachi signa rigidiora esse quam ut imitentur ueritatem; Calamidis dura illa quidem, sed tamen molliora quam Canachi; nondum Myronis satis ad ueritatem adducta, iam tamen quae non dubites pulchra dicere; pulchriora etiam Polycliti et iam plane perfecta, ut mihi quidem uideri solent? Similis in pictura ratio est; in qua Zeuxim et Polygnotum et Timanthem et eorum, qui non sunt usi plus quam quattuor coloribus, formas et liniamenta laudamus; at in Aetione Nicomacho Protogene Apelle iam perfecta sunt omnia. [70] Et nescio an reliquis in rebus omnibus idem eueniat: nihil est enim simul et inuentum et perfectum; nec dubitari debet quin fuerint ante Homerum poetae, quod ex eis carminibus intellegi potest, quae apud illum et in Phaeacum et in procorum epulis canuntur. Quid, nostri ueteres uersus ubi sunt? Quos olim Fauni uatesque canebant, cum neque Musarum scopulos nec doctis dictis studiosus quisquam erat ante hunc ait ipse de se nec mentitur in gloriando: sic enim sese res habet. Nam et Odyssia Latina est sic tamquam opus aliquod Daedali et Liuianae fabulae non satis dignae quae iterum legantur. [71] Atqui hic Liuius [qui] primus fabulam C. Claudio Caeci filio et M. Tuditano consulibus docuit anno ipso ante quam natus est Ennius, post Romam conditam autem quartodecimo et quingentensimo, ut hic ait, quem nos sequimur. Est enim inter scriptores de numero annorum controuersia. Accius autem a Q. Maximo quintum consule captum Tarento scripsit Liuium annis XXX post quam eum fabulam docuisse et Atticus scribit et nos in antiquis commentariis inuenimus, [72] docuisse autem fabulam annis post XI C. Cornelio Q. Minucio consulibus ludis Iuuentatis, quos Salinator Senensi proelio uouerat. In quo tantus error Acci fuit, ut his consulibus XL annos natus Ennius fuerit: quoi si aequalis fuerit Liuius, minor fuit aliquanto is, qui primus fabulam dedit, quam ei, qui multas docuerant ante hos consules, et Plautus et Naeuius.

XIX

[73] Haec si minus apta uidentur huic sermoni, Brute, Attico adsigna, qui me inflammauit studio inlustrium hominum aetates et tempora persequendi." "Ego uero," inquit Brutus, "et delector ista quasi notatione temporum et ad id quod instituisti, oratorum genera distinguere aetatibus, istam diligentiam esse accommodatam puto." [74] "Recte," inquam, "Brute, intellegis. Atque utinam exstarent illa carmina, quae multis saeculis ante suam aetatem in epulis esse cantitata a singulis conuiuis de clarorum uirorum laudibus in Originibus scriptum reliquit Cato! Tamen illius, quem in uatibus et Faunis adnumerat Ennius, bellum Punicum quasi Myronis opus delectat. [75] Sit Ennius sane, ut est certe, perfectior; qui si illum, ut simulat contemneret, non omnia bella persequens primum illud Punicum acerrimum bellum reliquisset. Sed ipse dicit cur id faciat. "Scripsere," inquit, "alii rem uorsibus" - et luculente quidem scripserunt, etiam si minus quam tu polite. Nec uero tibi aliter uideri debet, qui a Naeuio uel sumpsisti multa, si fateris, uel, si negas, surripuisti. [76] Cum hoc Catone grandiores natu fuerunt C. Flaminius, C. Varro, Q. Maximus, Q. Metellus, P. Lentulus, P. Crassus, qui cum superiore Africano consul fuit. Ipsum Scipionem accepimus non infantem fuisse. Filius quidem eius, is qui hunc minorem Scipionem a Paullo adoptauit, si corpore ualuisset, in primis habitus esset disertus; indicant cum oratiunculae tum historia quaedam Graeca scripta dulcissime.

XX

[77] Numeroque eodem fuit Sex. Aelius, iuris quidem ciuilis omnium peritissumus, sed etiam ad dicendum paratus. De minoribus autem C. Sulpicius Gallus, qui maxime omnium nobilium Graecis litteris studuit; isque et oratorum in numero est habitus et fuit reliquis rebus ornatus atque elegans. Iam enim erat unctior quaedam splendidiorque consuetudo loquendi. Nam hoc praetore ludos Apollini faciente cum Thyesten fabulam docuisset, Q. Marcio Cn. Seruilio consulibus mortem obiit Ennius. [78] Erat isdem temporibus Ti. Gracchus P. F., qui bis consul et censor fuit, cuius est oratio Graeca apud Rhodios; quem ciuem cum grauem tum etiam eloquentem constat fuisse. P. etiam Scipionem Nasicam, qui est Corculum appellatus, qui item bis consul et censor fuit, habitum eloquentem aiunt, illius qui sacra acceperit filium; dicunt etiam L. Lentulum, qui cum C. Figulo consul fuit. Q. Nobiliorem M. F. iam patrio instituto deditum studio litterarum - qui etiam Q. Ennium, qui cum patre eius in Aetolia militauerat, ciuitate donauit, cum triumuir coloniam deduxisset - et T. Annium Luscum huius Q. Fului conlegam non indisertum dicunt fuisse; [79] atque etiam L. Paullus Africani pater personam principis ciuis facile dicendo tuebatur.

XXI

Et uero etiam tum Catone uiuo, qui annos quinque et octoginta natus excessit e uita, cum quidem eo ipso anno contra Ser. Galbam ad populum summa contentione dixisset, quam etiam orationem scriptam reliquit - sed uiuo Catone minores natu multi uno tempore oratores floruerunt. [80] Nam et A. Albinus, is qui Graece scripsit historiam, qui consul cum L. Lucullo fuit, et litteratus, et disertus fuit; et tenuit cum hoc locum quendam etiam Ser. Fuluius et una Ser. Fabius Pictor et iuris et litterarum et antiquitatis bene peritus; Quintusque Fabius Labeo fuit ornatus isdem fere laudibus. Nam Q. Metellus, cuius quattuor filii consulares fuerunt, in primis est habitus eloquens, qui pro L. Cotta dixit accusante Africano; cuius et aliae sunt orationes et contra Ti. Gracchum exposita est in C. Fanni annalibus. [81] Tum ipse L. Cotta est ueterator habitus; - sed C. Laelius et P. Africanus in primis eloquentes, quorum exstant orationes, ex quibus existimari de ingeniis oratorum potest. Sed inter hos aetate paulum his antecedens sine controuersia Ser. Galba eloquentia praestitit; et nimirum is princeps ex Latinis illa oratorum propria et quasi legitima opera tractauit, ut egrederetur a proposito ornandi causa, ut delectaret animos, ut permoueret, ut augeret rem, ut miserationibus, ut communibus locis uteretur. Sed nescio quo modo huius, quem constat eloquentia praestitisse, exiliores orationes sunt et redolentes magis antiquitatem quam aut Laeli aut Scipionis aut etiam ipsius Catonis, itaque exaruerunt, uix iam ut appareant. [82] De ipsius Laeli et Scipionis ingenio quamquam ea est fama, ut plurimum tribuatur ambobus, dicendi tamen laus est in Laelio inlustrior. At oratio Laeli de collegiis non melior quam de multis quam uoles Scipionis; non quo illa Laeli quicquam sit dulcius aut quo de religione dici possit augustius, sed multo tamen uetustior et horridior ille quam Scipio; et, cum sint in dicendo uariae uoluntates, delectari mihi magis antiquitate uidetur et libenter uerbis etiam uti paulo magis priscis Laelius. [83] Sed est mos hominum, ut nolint eundem pluribus rebus excellere. Nam ut ex bellica laude aspirare ad Africanum nemo potest, in qua ipsa egregium Viriathi bello reperimus fuisse Laelium: sic ingeni litterarum eloquentiae sapientiae denique etsi utrique primas, priores tamen libenter deferunt Laelio. Nec mihi ceterorum iudicio solum uidetur, sed etiam ipsorum inter ipsos concessu ita tributum fuisse. [84] Erat omnino tum mos, ut in reliquis rebus melior, sic in hoc ipso humanior, ut faciles essent in suum cuique tribuendo.

XXII

Memoria teneo Smyrnae me ex P. Rutilio Rufo audiuisse, cum diceret adulescentulo se accidisse, ut ex senatus consulto P. Scipio et D. Brutus, ut opinor, consules de re atroci magnaque quaererent. Nam cum in silua Sila facta caedes esset notique homines interfecti insimulareturque familia, partim etiam liberi societatis eius, quae picarias de P. Cornelio L. Mummio censoribus redemisset, decreuisse senatum, ut de ea re cognoscerent et statuerent consules. [85] Causam pro publicanis accurate, ut semper solitus esset, eleganterque dixisse Laelium. Cum consules re audita AMPLIVS de consili sententia pronuntiauissent, paucis interpositis diebus iterum Laelium multo diligentius meliusque dixisse iterumque eodem modo a consulibus rem esse prolatam. Tum Laelium, cum eum socii domum reduxissent egissentque gratias et ne defatigaretur orauissent, locutum esse ita: se quae fecisset honoris eorum causa studiose accurateque fecisse, sed se arbitrari causam illam a Ser. Galba, quod is in dicendo atrocior acriorque esset, grauius et uehementius posse defendi. Itaque auctoritate C. Laeli publicanos causam detulisse ad Galbam; [86] illum autem, quod ei uiro succedendum esset, uerecunde et dubitanter recepisse. Vnum quasi comperendinatus medium diem fuisse, quem totum Galbam in consideranda causa componendaque posuisse et cum cognitionis dies esset et ipse Rutilius rogatu sociorum domum ad Galbam mane uenisset, ut eum admoneret et ad dicendi tempus adduceret, usque illum, quoad ei nuntiatum esset consules descendisse, omnibus exclusis commentatum in quadam testudine cum seruis litteratis fuisse, quorum alii aliud dictare eodem tempore solitus esset. Interim cum esset ei nuntiatum tempus esse, exisse in aedis eo colore et eis oculis, ut egisse causam, non commentatum putares. [87] Addebat etiam idque ad rem pertinere putabat, scriptores illos male mulcatos exisse cum Galba; ex quo significabat illum non in agendo solum, sed etiam in meditando uehementem atque incensum fuisse. Quid multa? Magna exspectatione, plurimis audientibus, coram ipso Laelio sic illam causam tanta ui tantaque grauitate dixisse Galbam ut nulla fere pars orationis silentio praeteriretur. Itaque multis querelis multaque miseratione adhibita socios omnibus approbantibus illa die quaestione liberatos esse.

XXIII

[88] Ex hac Rutili narratione suspicari licet, cum duae summae sint in oratore laudes, una subtiliter disputandi ad docendum, altera grauiter agendi ad animos audientium permouendos, multoque plus proficiat is qui inflammet iudicem quam ille qui doceat, elegantiam in Laelio, uim in Galba fuisse. Quae quidem uis tum maxime cognita est, cum Lusitanis a Ser. Galba praetore contra interpositam, ut existimabatur, fidem interfectis L. Libone tribuno plebis populum incitante et rogationem in Galbam priuilegi similem ferente, summa senectute, ut ante dixi, M. Cato legem suadens in Galbam multa dixit; quam orationem in Origines suas rettulit, paucis ante quam mortuus est [an] diebus an mensibus. [89] Tum igitur nihil recusans Galba pro sese et populi Romani fidem implorans cum suos pueros tum C. Galli etiam filium flens commendabat, cuius orbitas et fletus mire miserabilis fuit propter recentem memoriam clarissimi patris; isque se tum eripuit flamma, propter pueros misericordia populi commota, sicut idem scriptum reliquit Cato. Atque etiam ipsum Libonem non infantem uideo fuisse, ut ex orationibus eius intellegi potest." [90] Cum haec dixissem et paulum interquieuissem: "Quid igitur," inquit, "est causae," Brutus, "si tanta uirtus in oratore Galba fuit, cur ea nulla in orationibus eius appareat? Quod mirari non possum in eis qui nihil omnino scripti reliquerunt."

XXIV

"Nec enim est eadem," inquam, Brute, "causa non scribendi et non tam bene scribendi quam dixerint. Nam uidemus alios oratores inertia nihil scripsisse, ne domesticus etiam labor accederet ad forensem - pleraeque enim scribuntur orationes habitae iam, non ut habeantur -; [91] alios non laborare, ut meliores fiant-nulla enim res tantum ad dicendum proficit quantum scriptio -: memoriam autem in posterum ingeni sui non desiderant, cum se putant satis magnam adeptos esse dicendi gloriam eamque etiam maiorem uisum iri, si in existimantium arbitrium sua scripta non uenerint; alios, quod melius putent dicere se posse quam scribere, quod peringeniosis hominibus neque satis doctis plerumque contingit, ut ipsi Galbae. [92] Quem fortasse uis non ingeni solum sed etiam animi et naturalis quidam dolor dicentem incendebat efficiebatque ut et incitata et grauis et uehemens esset oratio; dein cum otiosus stilum prenderat motusque omnis animi tamquam uentus hominem defecerat, flaccescebat oratio. Quod eis qui limatius dicendi consectantur genus accidere non solet, propterea quod prudentia numquam deficit oratorem, qua ille utens eodem modo possit et dicere et scribere; ardor animi non semper adest, isque cum consedit omnis illa uis et quasi flamma oratoris exstinguitur. [93] Hanc igitur ob causam uidetur Laeli mens spirare etiam in scriptis, Galbae autem uis occidisse.

XXV

Fuerunt etiam in oratorum numero mediocrium L. et Sp. Mummii fratres, quorum exstant amborum orationes; simplex quidem Lucius et antiquus, Spurius autem nihilo ille quidem ornatior, sed tamen astrictior; fuit enim doctus ex disciplina Stoicorum. Multae sunt Sp. Albini orationes. Sunt etiam L. et C. Aureliorum Orestarum, quos aliquo uideo in numero oratorum fuisse. [94] P. etiam Popilius cum ciuis egregius tum non indisertus fuit; Gaius uero filius eius disertus, Gaiusque Tuditanus cum omni uita atque uictu excultus atque expolitus, tum eius elegans est habitum etiam orationis genus. Eodemque in genere est habitus is qui iniuria accepta fregit Ti. Gracchum patientia, ciuis in rebus optimis constantissimus M. Octauius. At uero M. Aemilius Lepidus, qui est Porcina dictus, isdem temporibus fere quibus Galba, sed paulo minor natu et summus orator est habitus et fuit, ut apparet ex orationibus, scriptor sane bonus. [95] Hoc in oratore Latino primum mihi uidetur et leuitas apparuisse illa Graecorum et uerborum comprensio et iam artifex, ut ita dicam, stilus. Hunc studiose duo adulescentes ingeniosissimi et prope aequales C. Carbo et Ti. Gracchus audire soliti sunt; de quibus iam dicendi locus erit cum de senioribus pauca dixero. Q. enim Pompeius non contemptus orator temporibus illis fuit, qui summos honores homo per se cognitus sine ulla commendatione maiorum est adeptus. [96] Tum L. Cassius multum potuit non eloquentia, sed dicendo tamen; homo non liberalitate, ut alii, sed ipsa tristitia et seueritate popularis, cuius quidem legi tabellariae M. Antius Briso tribunus plebis diu restitit, M. Lepido consule adiuuante; eaque res P. Africano uituperationi fuit, quod eius auctoritate de sententia deductus Briso putabatur. Tum duo Caepiones multum clientes consilio et lingua, plus auctoritate tamen et gratia subleuabant. Sex. Pompei sunt scripta nec nimis extenuata, quamquam ueterum est similis, et plena prudentiae.

XXVI

[97] P. Crassum ualde probatum oratorem isdem fere temporibus accepimus, qui et ingenio ualuit et studio et habuit quasdam etiam domesticas disciplinas. Nam et cum summo illo oratore, Ser. Galba, cuius Gaio filio filiam suam conlocauerat, adfinitate sese deuinxerat et cum esset P. Muci filius fratremque haberet P. Scaeuolam, domi ius ciuile cognouerat. In eo industriam constat summam fuisse maximamque gratiam, cum et consuleretur plurimum et diceret. [98] Horum aetatibus adiuncti duo C. Fannii C. et M. filii fuerunt; quorum Gai filius, qui consul cum Domitio fuit, unam orationem de sociis et nomine Latino contra C. Gracchum reliquit sane et bonam et nobilem." Tum Atticus: "Quid ergo? Estne ista Fanni? Nam uaria opinio pueris nobis erat. Alii a C. Persio litterato homine scriptam esse aiebant, illo quem significat ualde doctum esse Lucilius; alii multos nobilis, quod quisque potuisset, in illam orationem contulisse." [99] Tum ego: "Audiui equidem ista," inquam, "de maioribus natu, sed numquam sum adductus ut crederem; eamque suspicionem propter hanc causam credo fuisse, quod Fannius in mediocribus oratoribus habitus esset, oratio autem uel optima esset illo quidem tempore orationum omnium. Sed nec eiusmodi est ut a pluribus confusa uideatur - unus enim sonus est totius orationis et idem stilus -, nec de Persio reticuisset Gracchus, cum ei Fannius de Menelao Maratheno et de ceteris obiecisset; praesertim cum Fannius numquam sit habitus elinguis. Nam et causas defensitauit et tribunatus eius arbitrio et auctoritate P. Africani gestus non obscurus fuit. Alter autem C. Fannius M. filius, C. Laeli gener, et moribus et ipso genere dicendi durior. [100] Is soceri instituto, quem, quia cooptatus in augurum conlegium non erat, non admodum diligebat, praesertim cum ille Q. Scaeuolam sibi minorem natu generum praetulisset - cui tamen Laelius se excusans non genero minori dixit se illud, sed maiori filiae detulisse -, is tamen instituto Laeli Panaetium audiuerat. Eius omnis in dicendo facultas historia ipsius non ineleganter scripta perspici potest, quae neque nimis est infans neque perfecte diserta. [101] Mucius autem augur, quod pro se opus erat, ipse dicebat, ut de pecuniis repetundis contra T. Albucium. Is oratorum in numero non fuit, iuris ciuilis intellegentia atque omni prudentiae genere praestitit. L. Caelius Antipater scriptor, quem ad modum uidetis, fuit ut temporibus illis luculentus, iuris ualde peritus, multorum etiam ut L. Crassi magister.

XXVII

[102] Vtinam in Ti. Graccho Gaioque Carbone talis mens ad rem publicam bene gerendam fuisset, quale ingenium ad bene dicendum fuit: profecto nemo his uiris gloria praestitisset. Sed eorum alter propter turbulentissimum tribunatum, ad quem ex inuidia foederis Numantini bonis iratus accesserat, ab ipsa re publica est interfectus; alter propter perpetuam in populari ratione leuitatem morte uoluntaria se a seueritate iudicum uindicauit. Sed fuit uterque summus orator. [103] Atque hoc memoria patrum teste dicimus; nam et Carbonis et Gracchi habemus orationes nondum satis splendidas uerbis, sed acutas prudentiaeque plenissimas. Fuit Gracchus diligentia Corneliae matris a puero doctus et Graecis litteris eruditus. Nam semper habuit exquisitos e Graecia magistros, in eis iam adulescens Diophanem Mytilenaeum Graeciae temporibus illis disertissimum. Sed ei breue tempus ingeni augendi et declarandi fuit; [104] Carbo, quoi uita suppeditauit, est in multis iudiciis causisque cognitus. Hunc qui audierant prudentes homines, in quibus familiaris noster L. Gellius, qui se illi contubernalem in consulatu fuisse narrabat, canorum oratorem et uolubilem et satis acrem atque eundem et uehementem et ualde dulcem et perfacetum fuisse dicebat; addebat industrium etiam et diligentem et in exercitationibus commentationibusque multum operae solitum esse ponere. [105] Hic optimus illis temporibus est patronus habitus eoque forum tenente plura fieri iudicia coeperunt. Nam et quaestiones perpetuae hoc adulescente constitutae sunt quae antea nullae fuerunt; L. enim Piso tribunus plebis legem primus de pecuniis repetundis Censorino et Manilio consulibus tulit - ipse etiam Piso et causas egit et multarum legum aut auctor aut dissuasor fuit, isque et orationes reliquit, quae iam euanuerunt, et annalis sane exiliter scriptos -; et iudicia populi, quibus aderat Carbo, iam magis patronum desiderabant, tabella data; quam legem L. Cassius Lepido et Mancino consulibus tulit.

XXVIII

[106] Vester etiam D. Brutus M. filius, ut ex familiari eius L. Accio poeta sum audire solitus, et dicere non inculte solebat et erat cum litteris Latinis tum etiam Graecis ut temporibus illis eruditus. Quae tribuebat idem Accius etiam Q. Maximo L. Paulli nepoti; et uero ante Maximum illum Scipionem, quo duce priuato Ti. Gracchus occisus esset, cum omnibus in rebus uehementem tum acrem aiebat in dicendo fuisse. [107] Tum etiam P. Lentulus ille princeps ad rem publicam dumtaxat quod opus esset satis habuisse eloquentiae dicitur; isdemque temporibus L. Furius Philus perbene Latine loqui putabatur litteratiusque quam ceteri; P. Scaeuola ualde prudenter et acute; paulo etiam copiosius nec multo minus prudenter M'. Manilius. Appi Claudi uolubilis, sed paulo feruidior oratio. Erat in aliquo numero etiam M. Fuluius Flaccus et C. Cato, Africani sororis filius, mediocres oratores; etsi Flacci scripta sunt, sed ut studiosi litterarum. Flacci autem aemulus P. Decius fuit, non infans ille quidem, sed ut uita sic oratione etiam turbulentus. [108] M. Drusus C. F., qui in tribunatu C. Gracchum conlegam iterum tribunum fregit, uir et oratione grauis et auctoritate, eique proxime adiunctus C. Drusus frater fuit. Tuus etiam gentilis, Brute, M. Pennus facete agitauit in tribunatu C. Gracchum, paulum aetate antecedens. Fuit enim M. Lepido et L. Oreste consulibus quaestor Gracchus, tribunus Pennus, illius Marci filius, qui cum Q. Aelio consul fuit; sed is omnia summa sperans aedilicius est mortuus. Nam de T. Flaminino, quem ipse uidi, nihil accepi nisi Latine diligenter locutum.

XXIX

[109] His adiuncti sunt C. Curio, M. Scaurus, P. Rutilius, C. Gracchus. De Scauro et Rutilio breuiter licet dicere, quorum neuter summi oratoris habuit laudem, et est uterque in multis causis uersatus. Erat in quibusdam laudandis uiris, etiam si maximi ingeni non essent, probabilis tamen industria; quamquam his quidem non omnino ingenium, sed oratorium ingenium defuit. Neque enim refert uidere quid dicendum sit, nisi id queas solute et suauiter dicere; ne id quidem satis est, nisi id quod dicitur fit uoce uoltu motuque conditius. [110] Quid dicam opus esse doctrina? Sine qua etiam si quid bene dicitur adiuuante natura, tamen id, quia fortuito fit, semper paratum esse non potest. In Scauri oratione, sapientis hominis et recti, grauitas summa et naturalis quaedam inerat auctoritas, non ut causam, sed ut testimonium dicere putares, cum pro reo diceret. [111] Hoc dicendi genus ad patrocinia mediocriter aptum uidebatur, ad senatoriam uero sententiam, cuius erat ille princeps, uel maxime; significabat enim non prudentiam solum, sed quod maxime rem continebat, fidem. Habebat hoc a natura ipsa, quod a doctrina non facile posset; quamquam huius quoque ipsius rei, quem ad modum scis, praecepta sunt. Huius et orationes sunt et tres ad L. Fufidium libri scripti de uita ipsius acta sane utiles, quos nemo legit; at Cyri uitam et disciplinam legunt, praeclaram illam quidem, sed neque tam nostris rebus aptam nec tamen Scauri laudibus anteponendam.

XXX

[112] Ipse etiam Fufidius in aliquo patronorum numero fuit. Rutilius autem in quodam tristi et seuero genere dicendi uersatus est. Erat uterque natura uehemens et acer; itaque cum una consulatum petiuissent, non ille solum, qui repulsam tulerat, accusauit ambitus designatum competitorem, sed Scaurus etiam absolutus Rutilium in iudicium uocauit. Multaque opera multaque industria Rutilius fuit, quae erat propterea gratior, quod idem magnum munus de iure respondendi sustinebat. [113] Sunt eius orationes ieiunae; multa praeclara de iure; doctus uir et Graecis litteris eruditus, Panaeti auditor, prope perfectus in Stoicis; quorum peracutum et artis plenum orationis genus scis tamen esse exile nec satis populari adsensioni accommodatum. Itaque illa, quae propria est huius disciplinae, philosophorum de se ipsorum opinio firma in hoc uiro et stabilis inuenta est. [114] Qui cum innocentissimus in iudicium uocatus esset, quo iudicio conuulsam penitus scimus esse rem publicam, cum essent eo tempore eloquentissimi uiri L. Crassus et M. Antonius consulares, eorum adhibere neutrum uoluit. Dixit ipse pro sese et pauca C. Cotta, quod sororis erat filius - et is quidem tamen ut orator, quamquam erat admodum adulescens -, et Q. Mucius enucleate ille quidem et polite, ut solebat, nequaquam autem ea ui atque copia quam genus illud iudici et magnitudo causae postulabat. [115] Habemus igitur in Stoicis oratoribus Rutilium, Scaurum in antiquis; utrumque tamen laudemus, quoniam per illos ne haec quidem in ciuitate genera hac oratoria laude caruerunt. Volo enim ut in scaena sic etiam in foro non eos modo laudari, qui celeri motu et difficili utantur, sed eos etiam quos statarios appellant, quorum sit illa simplex in agendo ueritas, non molesta.

XXXI

[116] Et quoniam Stoicorum est facta mentio, Q. Aelius Tubero fuit illo tempore, L. Paulli nepos; nullo in oratorum numero, sed uita seuerus et congruens cum ea disciplina quam colebat, paulo etiam durior; qui quidem in tribunatu iudicauerit contra P. Africani auunculi sui testimonium uacationem augures quo minus iudiciis operam darent non habere; sed ut uita sic oratione durus incultus horridus; itaque honoribus maiorum respondere non potuit. Fuit autem constans ciuis et fortis et in primis Graccho molestus, quod indicat Gracchi in eum oratio. Sunt etiam in Gracchum Tuberonis; is fuit mediocris in dicendo, doctissimus in disputando." [117] Tum Brutus: "Quam hoc idem in nostris contingere intellego quod in Graecis, ut omnes fere Stoici prudentissimi in disserendo sint et id arte faciant sintque architecti paene uerborum, idem traducti a disputando ad dicendum inopes reperiantur. Vnum excipio Catonem, in quo perfectissimo Stoico summam eloquentiam non desiderem, quam exiguam in Fannio, ne in Rutilio quidem magnam, in Tuberone nullam uideo fuisse." [118] Et ego: "Non," inquam, "Brute, sine causa, propterea quod istorum in dialecticis omnis cura consumitur, uagum illud orationis et fusum et multiplex non adhibetur genus. Tuus autem auunculus, quem ad modum scis, habet a Stoicis id quod ab illis petendum fuit; sed dicere didicit a dicendi magistris eorumque more se exercuit. Quod si omnia a philosophis essent petenda, Peripateticorum institutis commodius fingeretur oratio. [119] Quo magis tuum, Brute, iudicium probo, qui eorum [id est ex uetere Academia] philosophorum sectam secutus es, quorum in doctrina atque praeceptis disserendi ratio coniungitur cum suauitate dicendi et copia; quamquam ea ipsa Peripateticorum Academicorumque consuetudo in ratione dicendi talis est ut nec perficere oratorem possit ipsa per sese nec sine ea orator esse perfectus. Nam ut Stoicorum astrictior est oratio aliquantoque contractior quam aures populi requirunt, sic illorum liberior et latior quam patitur consuetudo iudiciorum et fori. Quis enim uberior in dicendo Platone? [120] Iouem sic aiunt philosophi, si Graece loquatur, loqui. Quis Aristotele neruosior, Theophrasto dulcior? Lectitauisse Platonem studiose, audiuisse etiam Demosthenes dicitur - idque apparet ex genere et granditate uerborum; dicit etiam in quadam epistula hoc ipse de sese -, sed et huius oratio in philosophiam tralata pugnacior, ut ita dicam, uideatur et illorum in iudicia pacatior.

XXXII

[121] Nunc reliquorum oratorum aetates, si placet, et gradus persequamur." "Nobis uero," inquit Atticus, "et uehementer quidem, ut pro Bruto etiam respondeam." "Curio fuit igitur eiusdem aetatis fere sane inlustris orator, cuius de ingenio ex orationibus eius existimari potest: sunt enim et aliae et pro Ser. Fuluio de incestu nobilis oratio. Nobis quidem pueris haec omnium optima putabatur, quae uix iam comparet in hac turba nouorum uoluminum." [122] "Praeclare," inquit Brutus, "teneo qui istam turbam uoluminum effecerit." Et ego [inquam]: "Intellego, Brute, quem dicas; certe enim et boni aliquid adtulimus iuuentuti, magnificentius quam fuerat genus dicendi et ornatius; et nocuimus fortasse, quod ueteres orationes post nostras, non a me quidem - meis enim illas antepono -, sed a plerisque legi sunt desitae." "Me numera," inquit, "in plerisque; quamquam uideo mihi multa legenda iam te auctore, quae antea contemnebam." [123] "Atqui haec," "inquam, "de incestu laudata oratio puerilis est locis multis: de amore, de tormentis, de rumore loci sane inanes, uerum tamen nondum tritis nostrorum hominum auribus nec erudita ciuitate tolerabiles. Scripsit etiam alia non nulla et multa dixit et illustria et in numero patronorum fuit, ut eum mirer, cum et uita suppeditauisset et splendor ei non defuisset, consulem non fuisse.

XXXIII

[124] Sed ecce in manibus uir et praestantissimo ingenio et flagranti studio et doctus a puero C. Gracchus. Noli enim putare quemquam, Brute, pleniorem aut uberiorem ad dicendum fuisse. Et ille: Sic prorsus, inquit, existimo atque istum de superioribus paene solum lego. Immo plane, inquam, Brute, legas censeo. Damnum enim illius immaturo interitu res Romanae Latinaeque litterae fecerunt. [125] Vtinam non tam fratri pietatem quam patriae praestare uoluisset! Quam ille facile tali ingenio, diutius si uixisset, uel paternam esset uel auitam gloriam consecutus! Eloquentia quidem nescio an habuisset parem neminem. Grandis est uerbis, sapiens sententiis, genere toto grauis. Manus extrema non accessit operibus eius; praeclare incohata multa, perfecta non plane. Legendus, inquam, est hic orator, Brute, si quisquam alius, iuuentuti; non enim solum acuere sed etiam alere ingenium potest. [126] Huic successit aetati C. Galba, Serui illius eloquentissimi uiri filius, P. Crassi eloquentis et iuris periti gener. Laudabant hunc patres nostri, fauebant etiam propter patris memoriam, sed cecidit in cursu. Nam rogatione Mamilia, Iugurthinae coniurationis inuidia, cum pro sese ipse dixisset, oppressus est. Exstat eius peroratio, qui epilogus dicitur; qui tanto in honore pueris nobis erat ut eum etiam edisceremus. Hic, qui in conlegio sacerdotum esset, primus post Romam conditam iudicio publico est condemnatus.

XXXIV

[127] P. Scipio, qui est in consulatu mortuus, non multum ille quidem nec saepe dicebat, sed et Latine loquendo cuiuis erat par et omnis sale facetiisque superabat. Eius conlega L. Bestia a bonis initiis orsus tribunatus - nam P. Popilium ui C. Gracchi expulsum sua rogatione restituit -, uir et acer et non indisertus, tristis exitus habuit consulatus. Nam inuidiosa lege [Mamilia quaestio] C. Galbam sacerdotem et quattuor consularis L. Bestiam C. Catonem Sp. Albinum ciuemque praestantissimum L. Opimium, Gracchi interfectorem, a populo absolutum, cum is contra populi studium stetisset, Gracchani iudices sustulerunt. [128] Huius dissimilis in tribunatu reliquaque omni uita ciuis improbus C. Licinius Nerua non indisertus fuit. C. Fimbria temporibus isdem fere, sed longius aetate prouectus, habitus est sane, ut ita dicam, lutulentus [patronus] asper maledicus; genere toto paulo feruidior atque commotior, diligentia tamen et uirtute animi atque uita bonus auctor in senatu; idem tolerabilis patronus nec rudis in iure ciuili et cum uirtute tum etiam ipso orationis genere liber; cuius orationes pueri legebamus, quas iam reperire uix possumus. [129] Atque et acri ingenio et sermone eleganti, ualetudine incommoda C. Sextius Caluinus fuit; qui etsi, cum remiserant dolores pedum, non deerat in causis, tamen id non saepe faciebat. Itaque consilio eius, cum uolebant, homines utebantur, patrocinio, cum licebat. Isdem temporibus M. Brutus, [in quo] magnum fuit, Brute, dedecus generi uestro, qui, cum tanto nomine esset patremque optimum uirum habuisset et iuris peritissimum, accusationem factitauerit, ut Athenis Lycurgus. Is magistratus non petiuit, sed fuit accusator uehemens et molestus, ut facile cerneres naturale quoddam stirpis bonum degenerauisse uitio deprauatae uoluntatis. [130] Atque eodem tempore accusator de plebe L. Caesulenus fuit, quem ego audiui iam senem, cum ab L. Sabellio multam lege Aquilia [de iustitia] petiuisset. Non fecissem hominis paene infimi mentionem, nisi iudicarem qui suspiciosius aut criminosius diceret audiuisse me neminem.

XXXV

Doctus etiam Graecis T. Albucius uel potius plane Graecus. Loquor ut opinor; sed licet ex orationibus iudicare. Fuit autem Athenis adulescens, perfectus Epicurius euaserat, minime aptum ad dicendum genus. [131] Iam Q. Catulus non antiquo illo more, sed hoc nostro, nisi quid fieri potest perfectius, eruditus. Multae litterae, summa non uitae solum atque naturae sed orationis etiam comitas, incorrupta quaedam Latini sermonis integritas; quae perspici cum ex orationibus eius potest tum facillime ex eo libro quem de consulatu et de rebus gestis suis conscriptum molli et Xenophontio genere sermonis misit ad A. Furium poetam, familiarem suum; qui liber nihilo notior est quam illi tres, de quibus ante dixi, Scauri libri." [132] Tum Brutus: "Mihi quidem," inquit, "nec iste notus est nec illi; - sed haec mea culpa est, numquam enim in manus inciderunt - nunc autem et a te sumam et conquiram ista posthac curiosius." "Fuit igitur in Catulo sermo Latinus; quae laus dicendi non mediocris ab oratoribus plerisque neglecta est. Nam de sono uocis et suauitate appellandarum litterarum, quoniam filium cognouisti, noli exspectare quid dicam. Quamquam filius quidem non fuit in oratorum numero, sed non deerat ei tamen in sententia dicenda cum prudentia tum elegans quoddam et eruditum orationis genus. [133] Nec habitus est tamen pater ipse Catulus princeps in numero patronorum, sed erat talis ut, cum quosdam audires qui tum erant praestantes, uideretur esse inferior, cum autem ipsum audires sine comparatione, non modo contentus esses, sed melius non quaereres. [134] Q. Metellus Numidicus et eius conlega M. Silanus dicebant de re publica quod esset illis uiris et consulari dignitati satis. M. Aurelius Scaurus non saepe dicebat sed polite; Latine uero in primis est eleganter locutus. Quae laus eadem in A. Albino bene loquendi fuit; nam flamen Albinus etiam in numero est habitus disertorum. Q. etiam Caepio, uir acer et fortis, cui fortuna belli crimini, inuidia populi calamitati fuit.

XXXVI

[135] Tum etiam C. L. Memmii fuerunt oratores mediocres, accusatores acres atque acerbi; itaque in iudicium capitis multos uocauerunt, pro reis non saepe dixerunt. Sp. Thorius satis ualuit in populari genere dicendi, is qui agrum publicum uitiosa et inutili lege uectigali leuauit. M. Marcellus Aesernini pater non ille quidem in patronis, sed et in promptis tamen et non inexercitatis ad dicendum fuit, ut filius eius P. Lentulus. [136] L. etiam Cotta praetorius in mediocrium oratorum numero, dicendi non ita multum laude processerat, sed de industria cum uerbis tum etiam ipso sono quasi subrustico persequebatur atque imitabatur antiquitatem. Atque ego et in hoc ipso Cotta et in aliis pluribus intellego me non ita disertos homines et rettulisse in oratorum numerum et relaturum. Est enim propositum conligere eos qui hoc munere in ciuitate functi sint, ut tenerent oratorum locum; quorum quidem quae fuerit ascensio et quam in omnibus rebus difficilis optimi perfectio atque absolutio ex eo quod dicam existimari potest. [137] Quam multi enim iam oratores commemorati sunt et quam diu in eorum enumeratione uersamur, cum tamen spisse atque uix, ut dudum ad Demosthenem et Hyperidem, sic nunc ad Antonium Crassumque peruenimus! Nam ego sic existimo, hos oratores fuisse maximos et in his primum cum Graecorum gloria Latine dicendi copiam aequatam.

XXXVII

[138] Omnia ueniebant Antonio in mentem; eaque suo quaeque loco, ubi plurimum proficere et ualere possent, ut ab imperatore equites pedites leuis armatura, sic ab illo in maxime opportunis orationis partibus conlocabantur. Erat memoria summa, nulla meditationis suspicio; imparatus semper aggredi ad dicendum uidebatur, sed ita erat paratus ut iudices illo dicente non numquam uiderentur non satis parati ad cauendum fuisse. [139] Verba ipsa non illa quidem elegantissimo sermone - itaque diligenter loquendi laude caruit neque tamen est admodum inquinate locutus -, sed illa, quae propria laus oratoris est in uerbis, - nam ipsum Latine loqui est illud quidem, ut paulo ante dixi, in magna laude ponendum, sed non tam sua sponte quam quod est a plerisque neglectum: non enim tam praeclarum est scire Latine quam turpe nescire, neque tam id mihi oratoris boni quam ciuis Romani proprium uidetur; - sed tamen Antonius in uerbis et eligendis, neque id ipsum tam leporis causa quam ponderis, et conlocandis et comprehensione deuinciendis nihil non ad rationem et tamquam ad artem dirigebat; uerum multo magis hoc idem in sententiarum ornamentis et conformationibus. [140] Quo genere quia praestat omnibus Demosthenes, idcirco a doctis oratorum est princeps iudicatus. Schemata enim quae uocant Graeci, ea maxime ornant oratorem eaque non tam in uerbis pingendis habent pondus quam in inluminandis sententiis.

XXXVIII

Sed cum haec magna in Antonio tum actio singularis; quae si partienda est in gestum atque uocem, gestus erat non uerba exprimens, sed cum sententiis congruens: manus umeri latera supplosio pedis status incessus omnisque motus [cum uerbis sententiisque consentiens]; uox permanens, uerum subrauca natura. Sed hoc uitium huic uni in bonum conuertebat. [141] Habebat enim flebile quiddam [in questionibus] aptumque cum ad fidem faciendam tum ad misericordiam commouendam: ut uerum uideretur in hoc illud, quod Demosthenem ferunt ei, qui quaesiuisset quid primum esset in dicendo, actionem; quid secundum, idem et idem tertium respondisse. Nulla res magis penetrat in animos eosque fingit format flectit talisque oratores uideri facit, qualis ipsi se uideri uolunt. [142] Huic alii parem esse dicebant, alii anteponebant L. Crassum. Illud quidem certe omnes ita iudicabant, neminem esse qui horum altero utro patrono cuiusquam ingenium requireret. Equidem quamquam Antonio tantum tribuo quantum supra dixi, tamen Crasso nihil statuo fieri potuisse perfectius. Erat summa grauitas, erat cum grauitate iunctus facetiarum et urbanitatis oratorius, non scurrilis lepos, Latine loquendi accurata et sine molestia diligens elegantia, in disserendo mira explicatio; cum de iure ciuili, cum de aequo et bono disputaretur, argumentorum et similitudinum copia.

XXXIX

[143] Nam ut Antonius coniectura mouenda aut sedanda suspicione aut excitanda incredibilem uim habebat: sic in interpretando, in definiendo, in explicanda aequitate nihil erat Crasso copiosius; idque cum saepe alias tum apud centumuiros in M'. Curi causa cognitum est. [144] Ita enim multa tum contra scriptum pro aequo et bono dixit, ut hominem acutissimum Q. Scaeuolam et in iure, in quo illa causa uertebatur, paratissimum obrueret argumentorum exemplorumque copia; atque ita tum ab his patronis aequalibus et iam consularibus causa illa dicta est, cum uterque ex contraria parte ius ciuile defenderet, ut eloquentium iuris peritissimus Crassus, iuris peritorum eloquentissimus Scaeuola putaretur. Qui quidem cum peracutus esset ad excogitandum quid in iure aut in aequo uerum aut esset aut non esset, tum uerbis erat ad rem cum summa breuitate mirabiliter aptus. [145] Qua re sit nobis orator in hoc interpretandi explanandi edisserendi genere mirabilis, sic ut simile nihil uiderim; in augendo, in ornando, in refellendo magis existimator metuendus quam admirandus orator.

XL

[146] Verum ad Crassum reuertamur." Tum Brutus: "Etsi satis," inquit, "mihi uidebar habere cognitum Scaeuolam ex eis rebus quas audiebam saepe ex C. Rutilio, quo utebar propter familiaritatem Scaeuolae nostri, tamen ista mihi eius dicendi tanta laus nota non erat; itaque cepi uoluptatem tam ornatum uirum tamque excellens ingenium fuisse in nostra re publica." [147] Hic ego: "Noli," inquam, "Brute, existimare his duobus quicquam fuisse in nostra ciuitate praestantius. Nam ut paulo ante dixi consultorum alterum disertissimum, disertorum alterum consultissimum fuisse, sic in reliquis rebus ita dissimiles erant inter sese, statuere ut tamen non posses, utrius te malles similiorem. Crassus erat elegantium parcissimus, Scaeuola parcorum elegantissimus; Crassus in summa comitate habebat etiam seueritatis satis, Scaeuolae multa in seueritate non deerat tamen comitas. [148] Licet omnia hoc modo; sed uereor ne fingi uideantur haec, ut dicantur a me quodam modo; res se tamen sic habet. Cum omnis uirtus sit, ut uestra, Brute, uetus Academia dixit, mediocritas, uterque horum medium quiddam uolebat sequi; sed ita cadebat ut alter ex alterius laude partem, uterque autem suam totam haberet." [149] Tum Brutus: "Cum ex tua oratione mihi uideor," inquit, "bene Crassum et Scaeuolam cognouisse, tum de te et de Ser. Sulpicio cogitans esse quandam uobis cum illis similitudinem iudico." "Quonam," inquam, "istuc modo?" "Quia mihi et tu uideris," inquit, "tantum iuris ciuilis scire uoluisse quantum satis esset oratori, et Seruius eloquentiae tantum assumpsisse ut ius ciuile facile posset tueri; aetatesque uestrae, ut illorum, nihil aut non fere multum differunt."

XLI

[150] Et ego: "De me," inquam, "dicere nihil est necesse; de Seruio autem et tu probe dicis et ego dicam quod sentio. Non enim facile quem dixerim plus studi quam illum et ad dicendum et ad omnis bonarum rerum disciplinas adhibuisse. Nam et in isdem exercitationibus ineunte aetate fuimus et postea una Rhodum ille etiam profectus est, quo melior esset et doctior; et inde ut rediit, uidetur mihi in secunda arte primus esse maluisse quam in prima secundus. Atque haud scio an par principibus esse potuisset; sed fortasse maluit, id quod est adeptus, longe omnium non eiusdem modo aetatis sed eorum etiam qui fuissent in iure ciuili esse princeps." [151] Hic Brutus: "Ain tu?" inquit. "Etiamne Q. Scaeuolae Seruium nostrum anteponis?" "Sic enim," inquam, "Brute, existimo, iuris ciuilis magnum usum et apud Scaeuolam et apud multos fuisse, artem in hoc uno; quod numquam effecisset ipsius iuris scientia, nisi eam praeterea didicisset artem quae doceret rem uniuersam tribuere in partis, latentem explicare definiendo, obscuram explanare interpretando, ambigua primum uidere, deinde distinguere, postremo habere regulam qua uera et falsa iudicarentur et quae quibus propositis essent quaeque non essent consequentia. [152] Hic enim adtulit hanc artem omnium artium maximam quasi lucem ad ea quae confuse ab aliis aut respondebantur aut agebantur."

XLII

"Dialecticam mihi uideris dicere," inquit. "Recte," inquam, "intellegis; sed adiunxit etiam et litterarum scientiam et loquendi elegantiam, quae ex scriptis eius, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest. [153] Cumque discendi causa duobus peritissimis operam dedisset, L. Lucilio Balbo C. Aquilio Gallo, Galli hominis acuti et exercitati promptam et paratam in agendo et in respondendo celeritatem subtilitate diligentiaque superauit; Balbi docti et eruditi hominis in utraque re consideratam tarditatem uicit expediendis conficiendisque rebus. Sic et habet quod uterque eorum habuit, et expleuit quod utrique defuit. [154] Itaque ut Crassus mihi uidetur sapientius fecisse quam Scaeuola - hic enim causas studiose recipiebat, in quibus a Crasso superabatur; ille se consuli nolebat, ne qua in re inferior esset quam Scaeuola -, sic Seruius sapientissime, cum duae ciuiles artes ac forenses plurimum et laudis haberent et gratiae, perfecit ut altera praestaret omnibus, ex altera tantum assumeret quantum esset et ad tuendum ius ciuile et ad obtinendam consularem dignitatem satis." [155] Tum Brutus: "Ita prorsus," inquit, "et antea putabam - audiui enim nuper eum studiose et frequenter Sami, cum ex eo ius nostrum pontificium, qua ex parte cum iure ciuili coniunctum esset, uellem cognoscere - et nunc meum iudicium multo magis confirmo testimonio et iudicio tuo; simul illud gaudeo, quod et aequalitas uestra et pares honorum gradus et artium studiorumque quasi finitima uicinitas tantum abest ab obtrectatione et inuidia, quae solet lacerare plerosque, uti ea non modo non exulcerare uestram gratiam sed etiam conciliare uideatur. Quali enim te erga illum perspicio, tali illum in te uoluntate iudicioque cognoui. [156] Itaque doleo et illius consilio et tua uoce populum Romanum carere tam diu; quod cum per se dolendum est tum multo magis consideranti ad quos ista non tralata sint, sed nescio quo pacto deuenerint." Hic Atticus: "Dixeram," inquit, "a principio, de re publica ut sileremus; itaque faciamus. Nam si isto modo uolumus singulas res desiderare, non modo querendi sed ne lugendi quidem finem reperiemus."

XLIII

[157] "Pergamus ergo," inquam, "ad reliqua et institutum ordinem persequamur. Paratus igitur ueniebat Crassus, exspectabatur, audiebatur; a principio statim, quod erat apud eum semper accuratum, exspectatione dignus uidebatur. Non multa iactatio corporis, non inclinatio uocis, nulla inambulatio, non crebra supplosio pedis; uehemens et interdum irata et plena iusti doloris oratio, multae et cum grauitate facetiae; quodque difficile est, idem et perornatus et perbreuis; iam in altercando inuenit parem neminem. [158] Versatus est in omni fere genere causarum; mature in locum principum oratorum uenit. Accusauit C. Carbonem eloquentissimum hominem admodum adulescens; summam ingeni non laudem modo sed etiam admirationem est consecutus. [159] Defendit postea Liciniam uirginem, cum annos XXVII natus esset. In ea ipsa causa fuit eloquentissimus orationisque eius scriptas quasdam partis reliquit. Voluit adulescens in colonia Narbonensi causae popularis aliquid adtingere eamque coloniam, ut fecit, ipse deducere; exstat in eam legem senior, ut ita dicam, quam aetas illa ferebat oratio. Multae deinde causae; sed ita tacitus tribunatus ut, nisi in eo magistratu cenauisset apud praeconem Granium idque nobis bis narrauisset Lucilius, tribunum plebis nesciremus fuisse." [160] "Ita prorsus," inquit Brutus; "sed ne de Scaeuolae quidem tribunatu quicquam audiuisse uideor et eum conlegam Crassi credo fuisse." "Omnibus quidem aliis," inquam, "in magistratibus, sed tribunus anno post fuit eoque in Rostris sedente suasit Seruiliam legem Crassus; nam censuram sine Scaeuola gessit: eum enim magistratum nemo umquam Scaeuolarum petiuit. Sed haec Crassi cum edita oratio est, quam te saepe legisse certo scio, quattuor et triginta tum habebat annos totidemque annis mihi aetate praestabat. His enim consulibus eam legem suasit quibus nati sumus, cum ipse esset Q. Caepione consule natus et C. Laelio, triennio ipso minor quam Antonius. Quod idcirco posui ut dicendi Latine prima maturitas in qua aetate exstitisset posset notari et intellegeretur iam ad summum paene esse perductam, ut eo nihil ferme quisquam addere posset, nisi qui a philosophia, a iure ciuili, ab historia fuisset instructior."

XLIV

[161] "Erit," inquit [M.] Brutus, "aut iam est iste quem exspectas?" "Nescio," inquam. "Sed est etiam L. Crassi in consulatu pro Q. Caepione +defensione iuncta+ non breuis ut laudatio, ut oratio autem breuis; postrema censoris oratio, qua anno duodequinquagesimo usus est. In his omnibus inest quidam sine ullo fuco ueritatis color; quin etiam comprehensio et ambitus ille uerborum, si sic periodon appellari placet, erat apud illum contractus et breuis, et in membra quaedam, quae kola Graeci uocant, dispertiebat orationem libentius." [162] Hoc loco Brutus: "Quando quidem tu istos oratores," inquit, "tanto opere laudas, uellem aliquid Antonio praeter illum de ratione dicendi sane exilem libellum, plura Crasso libuisset scribere: cum enim omnibus memoriam sui tum etiam disciplinam dicendi nobis reliquissent. Nam Scaeuolae dicendi elegantiam satis ex eis orationibus, quas reliquit, habemus cognitam." [163] Et ego: "Mihi quidem a pueritia quasi magistra fuit," inquam, "illa in legem Caepionis oratio; in qua et auctoritas ornatur senatus, quo pro ordine illa dicuntur, et inuidia concitatur in iudicum et in accusatorum factionem, contra quorum potentiam populariter tum dicendum fuit. Multa in illa oratione grauiter, multa leniter, multa aspere, multa facete dicta sunt; plura etiam dicta quam scripta, quod ex quibusdam capitibus expositis nec explicatis intellegi potest. Ipsa illa censoria contra Cn. Domitium conlegam non est oratio, sed quasi capita rerum et orationis commentarium paulo plenius. Nulla est enim altercatio clamoribus umquam habita maioribus. [164] Et uero fuit in hoc etiam popularis dictio excellens; Antoni genus dicendi multo aptius iudiciis quam contionibus.

XLV

Hoc loco ipsum Domitium non relinquo. Nam etsi non fuit in oratorum numero, tamen pono satis in eo fuisse orationis atque ingeni, quo et magistratus personam et consularem dignitatem tueretur; quod idem de C. Caelio dixerim, industriam in eo summam fuisse summasque uirtutes, eloquentiae tantum, quod esset in rebus priuatis amicis eius, in re publica ipsius dignitati satis. [165] Eodem tempore M. Herennius in mediocribus oratoribus Latine et diligenter loquentibus numeratus est; qui tamen summa nobilitate hominem, cognatione sodalitate conlegio, summa etiam eloquentia, L. Philippum in consulatus petitione superauit. Eodem tempore C. Claudius, etsi propter summam nobilitatem et singularem potentiam magnus erat, tamen etiam eloquentiae quandam mediocritatem adferebat. [166] Eiusdem fere temporis fuit eques Romanus C. Titius, qui meo iudicio eo peruenisse uidetur quo potuit fere Latinus orator sine Graecis litteris et sine multo usu peruenire. Huius orationes tantum argutiarum, tantum exemplorum, tantum urbanitatis habent, ut paene Attico stilo scriptae esse uideantur. Easdem argutias in tragoedias satis ille quidem acute, sed parum tragice transtulit. Quem studebat imitari L. Afranius poeta, homo perargutus, in fabulis quidem etiam, ut scitis, disertus. [167] Fuit etiam Q. Rubrius Varro, qui a senatu hostis cum C. Mario iudicatus est, acer et uehemens accusator, in eo genere sane probabilis. Doctus autem Graecis litteris propinquus noster, factus ad dicendum, M. Gratidius M. Antoni perfamiliaris, cuius praefectus cum esset in Cilicia est interfectus; is qui accusauit C. Fimbriam, M. Mari Gratidiani pater.

XLVI

[168] Atque etiam apud socios et Latinos oratores habiti sunt Q. Vettius Vettianus e Marsis, quem ipse cognoui, prudens uir et in dicendo breuis; Q. D. Valerii Sorani, uicini et familiares mei, non tam in dicendo admirabiles quam docti et Graecis litteris et Latinis; C. Rusticelius Bononiensis, is quidem et exercitatus et natura uolubilis; omnium autem eloquentissimus extra hanc urbem T. Betucius Barrus Asculanus, cuius sunt aliquot orationes Asculi habitae; una Romae contra Caepionem nobilis sane, quoi orationi Caepionis ore respondit Aelius, qui scriptitauit orationes multis, orator ipse numquam fuit. [169] Apud maiores autem nostros uideo disertissimum habitum ex Latio L. Papirium Fregellanum Ti. Gracchi P. F. fere aetate; eius etiam oratio est pro Fregellanis colonisque Latinis habita in senatu." Tum Brutus: "Quid tu igitur," inquit, [170] tribuis istis externis quasi oratoribus?" "Quid censes," inquam, "nisi idem quod urbanis? Praeter unum, quod non est eorum urbanitate quadam quasi colorata oratio." [171] Et Brutus: "Qui est," inquit, "iste tandem urbanitatis color?" "Nescio," inquam; "tantum esse quendam scio. Id tu, Brute, iam intelleges, cum in Galliam ueneris; audies tum quidem etiam uerba quaedam non trita Romae, sed haec mutari dediscique possunt; illud est maius, quod in uocibus nostrorum oratorum retinnit quiddam et resonat urbanius. Nec hoc in oratoribus modo apparet sed etiam in ceteris. [172] Ego memini T. Tincam Placentinum hominem facetissimum cum familiari nostro Q. Granio praecone dicacitate certare." "Eon'," inquit Brutus, "de quo multa Lucilius?" "Isto ipso; sed Tincam non minus multa ridicule dicentem Granius obruebat nescio quo sapore uernaculo; ut ego iam non mirer illud Theophrasto accidisse, quod dicitur, cum percontaretur ex anicula quadam quanti aliquid uenderet et respondisset illa atque addidisset "hospes, non pote minoris," tulisse eum moleste se non effugere hospitis speciem, cum aetatem ageret Athenis optimeque loqueretur omnium. Sic, ut opinor, in nostris est quidam urbanorum, sicut illic Atticorum sonus. Sed domum redeamus, id est ad nostros reuertamur.

XLVII

[173] Duobus igitur summis, Crasso et Antonio, L. Philippus proximus accedebat, sed longo interuallo tamen proximus. Itaque eum, etsi nemo intercedebat qui se illi anteferret, neque secundum tamen neque tertium dixerim. Nec enim in quadrigis eum secundum numerauerim aut tertium, qui uix e carceribus exierit, cum palmam iam primus acceperit, nec in oratoribus, qui tantum absit a primo, uix ut in eodem curriculo esse uideatur. Sed tamen erant ea in Philippo, quae qui sine comparatione illorum spectaret, satis magna diceret: summa libertas in oratione, multae facetiae; satis creber in reperiendis, solutus in explicandis sententiis; erat etiam in primis, ut temporibus illis, Graecis doctrinis institutus, in altercando cum aliquo aculeo et maledicto facetus. [174] Horum aetati prope coniunctus L. Gellius non tam uendibilis orator, quamuis nescires quid ei deesset; nec enim erat indoctus nec tardus ad excogitandum nec Romanarum rerum immemor et uerbis solutus satis; sed in magnos oratores inciderat eius aetas; multam tamen operam amicis et utilem praebuit, atque ita diu uixit ut multarum aetatum oratoribus implicaretur. [175] Multum etiam in causis uersabatur isdem fere temporibus D. Brutus, is qui consul cum Mamerco fuit, homo et Graecis doctus litteris et Latinis. Dicebat etiam L. Scipio non imperite Gnaeusque Pompeius Sex. F. aliquem numerum obtinebat. Nam Sex. frater eius praestantissimum ingenium contulerat ad summam iuris ciuilis et ad perfectam geometriae et rerum Stoicarum scientiam. +Item in iure et ante hos M. Brutus et paulo post eum C. Billienus homo per se magnus prope simili ratione summus euaserat; qui consul factus esset, nisi in Marianos consulatus et in eas petitionis angustias incidisset. [176] Cn. autem Octaui eloquentia, quae fuerat ante consulatum ignorata, in consulatu multis contionibus est uehementer probata. Sed ab eis, qui tantum in dicentium numero, non in oratorum fuerunt, iam ad oratores reuertamur. Censeo, inquit Atticus; eloquentis enim uidebare, non sedulos uelle conquirere.

XLVIII

[177] Festiuitate igitur et facetiis, inquam, C. Iulius L. F. et superioribus et aequalibus suis omnibus praestitit oratorque fuit minime ille quidem uehemens, sed nemo umquam urbanitate, nemo lepore, nemo suauitate conditior. Sunt eius aliquot orationes, ex quibus sicut ex eiusdem tragoediis lenitas eius non sine neruis perspici potest. [178] Eius aequalis P. Cethegus, cui de re publica satis suppeditabat oratio - totam enim tenebat eam penitusque cognouerat; itaque in senatu consularium auctoritatem adsequebatur -; sed in causis publicis nihil, in priuatis satis ueterator uidebatur. Erat in priuatis causis Q. Lucretius Vispillo et acutus et iuris peritus; nam Ofella contionibus aptior quam iudiciis. Prudens etiam T. Annius Velina et in eius generis causis orator sane tolerabilis. In eodem genere causarum multum erat T. Iuuentius nimis ille quidem lentus in dicendo et paene frigidus, sed et callidus et in capiendo aduersario uersutus et praeterea nec indoctus et magna cum iuris ciuilis intellegentia. [179] Cuius auditor P. Orbius meus fere aequalis in dicendo non nimis exercitatus, in iure autem ciuili non inferior quam magister fuit. Nam T. Aufidius, qui uixit ad summam senectutem, uolebat esse similis horum eratque et bonus uir et innocens, sed dicebat parum; nec sane plus frater eius M. Vergilius, qui tribunus plebis L. Sullae imperatori diem dixit. Eius conlega P. Magius in dicendo paulo tamen copiosior. [180] Sed omnium oratorum siue rabularum, qui et plane indocti et inurbani aut rustici etiam fuerunt, quos quidem ego cognouerim, solutissimum in dicendo et acutissimum iudico nostri ordinis Q. Sertorium, equestris C. Gargonium. Fuit etiam facilis et expeditus ad dicendum et uitae splendore multo et ingenio sane probabili T. Iunius L. F. tribunicius, quo accusante P. Sextius praetor designatus damnatus est ambitus; is processisset honoribus longius, nisi semper infirma atque etiam aegra ualetudine fuisset.

XLIX

[181] Atque ego praeclare intellego me in eorum commemoratione uersari qui nec habiti sint oratores neque fuerint, praeteririque a me aliquot ex ueteribus commemoratione aut laude dignos. Sed hoc quidem ignoratione; quid enim est superioris aetatis quod scribi possit de eis, de quibus nulla monumenta loquuntur nec aliorum nec ipsorum? De his autem, quos ipsi uidimus, neminem fere praetermittemus [eorum quos aliquando dicentis uidimus]. [182] Volo enim sciri in tanta et tam uetere re publica maximis praemiis eloquentiae propositis omnis cupisse dicere, non plurimos ausos esse, potuisse paucos. Ego tamen ita de uno quoque dicam ut intellegi possit quem existimem clamatorem, quem oratorem fuisse. Isdem fere temporibus aetate inferiores paulo quam Iulius, sed aequales propemodum fuerunt C. Cotta P. Sulpicius Q. Varius Cn. Pomponius C. Curio L. Fufius M. Drusus P. Antistius; nec ulla aetate uberior oratorum fetus fuit. [183] Ex his Cotta et Sulpicius cum meo iudicio tum omnium facile primas tulerunt." Hic Atticus: "Quo modo istuc dicis," inquit, "cum tuo iudicio tum omnium? Semperne in oratore probando aut improbando uulgi iudicium cum intellegentium iudicio congruit? An alii probantur a multitudine, alii autem ab eis qui intellegunt?" "Recte requiris," inquam, "Attice; sed audies ex me fortasse quod non omnes probent." [184] "An tu," inquit, "id laboras, si huic modo Bruto probaturus es?" "Plane," inquam, "Attice, disputationem hanc de oratore probando aut improbando multo malim tibi et Bruto placere, eloquentiam autem meam populo probari uelim. Etenim necesse est, qui ita dicat, ut a multitudine probetur, eundem doctis probari. Nam quid in dicendo rectum sit aut prauum ego iudicabo, si modo is sum qui id possim aut sciam iudicare; qualis uero sit orator ex eo quod is dicendo efficiet poterit intellegi. [185] Tria sunt enim, ut quidem ego sentio, quae sint efficienda dicendo: ut doceatur is apud quem dicetur, ut delectetur, ut moueatur uehementius. Quibus uirtutibus oratoris horum quidque efficiatur aut quibus uitiis orator aut non adsequatur haec aut etiam in his labatur et cadat, artifex aliquis iudicabit. Efficiatur autem ab oratore necne, ut ei qui audiunt ita afficiantur ut orator uelit, uulgi adsensu et populari adprobatione iudicari solet. Itaque numquam de bono oratore aut non bono doctis hominibus cum populo dissensio fuit.

L

[186] An censes, dum illi uiguerunt quos ante dixi, non eosdem gradus oratorum uulgi iudicio et doctorum fuisse? De populo si quem ita rogauisses: Quis est in hac ciuitate eloquentissimus? In Antonio et Crasso aut dubitaret aut hunc alius, illum alius diceret. Nemone Philippum tam suauem oratorem, tam grauem, tam facetum his anteferret, quem nosmet ipsi, qui haec arte aliqua uolumus expendere, proximum illis fuisse diximus? Nemo profecto; id enim ipsum est summi oratoris summum oratorem populo uideri. [187] Qua re tibicen Antigenidas dixerit discipulo sane frigenti ad populum: "Mihi cane et Musis;" ego huic Bruto dicenti, ut solet, apud multitudinem, "Mihi cane et populo, mi Brute," dixerim, ut qui audient quid efficiatur, ego etiam cur id efficiatur intellegam. Credit eis quae dicuntur qui audit oratorem, uera putat, adsentitur probat, fidem facit oratio: tu artifex quid quaeris amplius? [188] Delectatur audiens multitudo et ducitur oratione et quasi uoluptate quadam perfunditur: quid habes quod disputes? Gaudet dolet, ridet plorat, fauet odit, contemnit inuidet, ad misericordiam inducitur, ad pudendum, ad pigendum; irascitur mitigatur, sperat timet; haec perinde accidunt, ut eorum qui adsunt mentes uerbis et sententiis et actione tractantur; quid est quod exspectetur docti alicuius sententia? Quod enim probat multitudo, hoc idem doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudici, in quo numquam fuit populo cum doctis intellegentibusque dissensio. [189] Cum multi essent oratores in uario genere dicendi, quis umquam ex his excellere iudicatus est uulgi iudicio qui non idem a doctis probaretur? Quando autem dubium fuisset apud patres nostros eligendi cui patroni daretur optio quin aut Antonium optaret aut Crassum? Aderant multi alii; tamen utrum de his potius dubitasset aliquis, quin alterum nemo. Quid, adulescentibus nobis cum esset Cotta et Hortensius, num quis, cui quidem eligendi potestas esset, quemquam his anteponebat?"

LI

[190] Tum Brutus: "Quid tu," inquit, "quaeris alios? De te ipso nonne quid optarent rei, quid ipse Hortensius iudicaret uidebamus? Qui cum partiretur tecum causas,- saepe enim interfui - perorandi locum, ubi plurimum pollet oratio, semper tibi relinquebat." "Faciebat ille quidem," inquam, "et mihi beneuolentia, credo, ductus tribuebat omnia. Sed ego quae de me populi sit opinio nescio; de reliquis hoc adfirmo, qui uulgi opinione disertissimi habiti sint, eosdem intellegentium quoque iudicio fuisse probatissimos. [191] Nec enim posset idem Demosthenes dicere quod dixisse Antimachum clarum poetam ferunt: qui cum conuocatis auditoribus legeret eis magnum illud quod nouistis uolumen suum et eum legentem omnes praeter Platonem reliquissent, Legam, inquit, nihilo minus: Plato enim mihi unus instar est centum milium. Et recte; poema enim reconditum paucorum adprobationem, oratio popularis adsensum uulgi debet mouere. At si eundem hunc Platonem unum auditorem haberet Demosthenes, cum esset relictus a ceteris, uerbum facere non posset. [192] Quid tu, Brute, posses, si te ut Curionem quondam contio reliquisset?" "Ego uero," inquit ille, "ut me tibi indicem, in eis etiam causis, in quibus omnis res nobis cum iudicibus est, non cum populo, tamen si a corona relictus sim, non queam dicere." "Ita se," inquam, "res habet. Vt, si tibiae inflatae non referant sonum, abiciendas eas sibi tibicen putet, sic oratori populi aures tamquam tibiae sunt; eae si inflatum non recipiunt - aut si auditor omnino tamquam equus non facit, agitandi finis faciendus est.

LII

[193] Hoc tamen interest, quod uulgus interdum non probandum oratorem probat, sed probat sine comparatione; cum a mediocri aut etiam a malo delectatur, eo est contentus; esse melius non sentit, illud quod est, qualecumque est, probat. Tenet enim auris uel mediocris orator, sit modo aliquid in eo; nec res ulla plus apud animos hominum quam ordo et ornatus orationis ualet. [194] Qua re quis ex populo, cum Q. Scaeuolam pro M. Coponio dicentem audiret in ea causa, de qua ante dixi, quicquam politius aut elegantius aut omnino melius aut exspectaret aut posse fieri putaret? [195] Cum is hoc probare uellet, M'. Curium, cum ita heres institutus esset, "si pupillus ante mortuus esset quam in suam tutelam uenisset," pupillo non nato heredem esse non posse: quid ille non dixit de testamentorum iure? De antiquis formulis? Quem ad modum scribi oportuisset, si etiam filio non nato heres institueretur? [196] Quam captiosum esse populo, quod scriptum esset neglegi et opinione quaeri uoluntates et interpretatione disertorum scripta simplicium hominum peruertere? [197] Quam ille multa de auctoritate patris sui, qui semper ius illud esse defenderat? Quam omnino multa de conseruando iure ciuili? Quae quidem omnia cum perite et scienter item breuiter et presse et satis ornate et pereleganter diceret, quis esset in populo qui aut exspectaret aut fieri posse quicquam melius putaret?

LIII

At uero, ut contra Crassus ab adulescente delicato, qui in litore ambulans scalmum repperisset ob eamque rem aedificare nauem concupiuisset, exorsus est, similiter Scaeuolam ex uno scalmo captionis centumuirale iudicium hereditatis effecisse: hoc ille initio, consecutis multis eiusdem generis sententiis, delectauit animosque omnium qui aderant in hilaritatem a seueritate traduxit; quod est unum ex tribus quae dixi ab oratore effici debere. Deinde hoc uoluisse eum, qui testamentum fecisset, hoc sensisse, quoquo modo filius non esset, qui in suam tutelam ueniret, siue non natus siue ante mortuus, Curius heres ut esset; ita scribere plerosque et id ualere et ualuisse semper. Haec et multa eius modi dicens fidem faciebat; quod est ex tribus oratoris officiis alterum. [198] Deinde aequum bonum testamentorum sententias uoluntatesque tutatus est: quanta esset in uerbis captio cum in ceteris rebus tum in testamentis, si neglegerentur uoluntates; quantam sibi potentiam Scaeuola adsumeret, si nemo auderet testamentum facere postea nisi de illius sententia. Haec cum grauiter tum ab exemplis copiose, tum uarie, tum etiam ridicule et facete explicans eam admirationem adsensionemque commouit, dixisse ut contra nemo uideretur; hoc erat oratoris officium partitione tertium, genere maximum. Hic ille de populo iudex, qui separatim alterum admiratus esset, idem audito altero iudicium suum contemneret; at uero intellegens et doctus audiens Scaeuolam sentiret esse quoddam uberius dicendi genus et ornatius. Ab utroque autem causa perorata si quaereretur, uter praestaret orator, numquam profecto sapientis iudicium a iudicio uulgi discreparet.

LIV

[199] Qui praestat igitur intellegens imperito? Magna re et difficili; si quidem magnum est scire, quibus rebus efficiatur amittaturue dicendo illud quidquid est quod aut effici dicendo oportet aut amitti non oportet. Praestat etiam illo doctus auditor indocto, quod saepe, cum oratores duo aut plures populi iudicio probantur, quod dicendi genus optimum sit intellegit. Nam illud quod populo non probatur ne intellegenti quidem auditori probari potest. Vt enim ex neruorum sono in fidibus quam scienter ei pulsi sint intellegi solet: sic ex animorum motu cernitur quid tractandis his perficiat orator. [200] Itaque intellegens dicendi existimator, non adsidens et adtente audiens, sed uno aspectu et praeteriens de oratore saepe iudicat. Videt oscitantem iudicem, loquentem cum altero, non numquam etiam circulantem, mittentem ad horas, quaesitorem ut dimittat rogantem: intellegit oratorem in ea causa non adesse, qui possit animis iudicum admouere orationem tamquam fidibus manum. Idem si praeteriens aspexerit erectos intuentis iudices, ut aut doceri de re idque etiam uultu probare uideantur, aut ut auem cantu aliquo sic illos uiderit oratione quasi suspensos teneri aut, id quod maxime opus est, misericordia odio motu animi aliquo perturbatos esse uehementius: ea si praeteriens, ut dixi, aspexerit, si nihil audiuerit, tamen oratorem uersari in illo iudicio et opus oratorium fieri aut perfectum iam esse profecto intelleget."

LV

[201] Cum haec disseruissem, uterque adsensus est; et ego tamquam de integro ordiens: "Quando igitur," inquam, "a Cotta et Sulpicio haec omnis fluxit oratio, cum hos maxime iudicio illorum hominum et illius aetatis dixissem probatos, reuertar ad eos ipsos; tum reliquos, ut institui, deinceps persequar. Quoniam ergo oratorum bonorum - hos enim quaerimus - duo genera sunt, unum attenuate presseque, alterum sublate ampleque dicentium; etsi id melius est quod splendidius et magnificentius, tamen in bonis omnia quae summa sunt iure laudantur. [202] Sed cauenda est presso illi oratori inopia et ieiunitas, amplo autem inflatum et corruptum orationis genus. Inueniebat igitur acute Cotta, dicebat pure ac solute; et ut ad infirmitatem laterum perscienter contentionem omnem remiserat, sic ad uirium imbecillitatem dicendi accommodabat genus. Nihil erat in eius oratione nisi sincerum, nihil nisi siccum atque sanum; illudque maximum, quod cum contentione orationis flectere animos iudicum uix posset nec omnino eo genere diceret, tractando tamen impellebat ut idem facerent a se commoti quod a Sulpicio concitati. [203] Fuit enim Sulpicius uel maxime omnium, quos quidem ego audiuerim, grandis et, ut ita dicam, tragicus orator. Vox cum magna tum suauis et splendida; gestus et motus corporis ita uenustus ut tamen ad forum, non ad scaenam institutus uideretur; incitata et uolubilis nec ea redundans tamen nec circumfluens oratio. Crassum hic uolebat imitari; Cotta malebat Antonium; sed ab hoc uis aberat Antoni, Crassi ab illo lepos." [204] "O magnam," inquit "artem!" Brutus: "si quidem istis, cum summi essent oratores, duae res maximae altera alteri defuit."

LVI

"Atque in his oratoribus illud animaduertendum est, posse esse summos, qui inter se sint dissimiles. Nihil enim tam dissimile quam Cotta Sulpicio, et uterque aequalibus suis plurimum praestitit. Qua re hoc doctoris intellegentis est uidere, quo ferat natura sua quemque, et ea duce utentem sic instituere, ut Isocratem in acerrimo ingenio Theopompi et lenissimo Ephori dixisse traditum est, alteri se calcaria adhibere alteri frenos. [205] Sulpici orationes quae feruntur, eas post mortem eius scripsisse P. Cannutius putatur aequalis meus, homo extra nostrum ordinem meo iudicio disertissimus. Ipsius Sulpici nulla oratio est, saepeque ex eo audiui, cum se scribere neque consuesse neque posse diceret. Cottae pro se lege Varia quae inscribitur, eam L. Aelius scripsit Cottae rogatu. Fuit is omnino uir egregius et eques Romanus cum primis honestus idemque eruditissimus et Graecis litteris et Latinis, antiquitatisque nostrae et in inuentis rebus et in actis scriptorumque ueterum litterate peritus. Quam scientiam Varro noster acceptam ab illo auctamque per sese, uir ingenio praestans omnique doctrina, pluribus et inlustrioribus litteris explicauit. [206] Sed idem Aelius Stoicus esse uoluit, orator autem nec studuit umquam nec fuit. Scribebat tamen orationes, quas alii dicerent; ut Q. Metello L. f., ut Q. Caepioni, ut Q. Pompeio Rufo, quamquam is etiam ipse scripsit eas, quibus pro se est usus, sed non sine Aelio. [207] His enim scriptis etiam ipse interfui, cum essem apud Aelium adulescens eumque audire perstudiose solerem. Cottam autem miror summum ipsum oratorem minimeque ineptum Aelianas leuis oratiunculas uoluisse existimari suas.

LVII

His duobus eiusdem aetatis adnumerabatur nemo tertius, sed mihi placebat Pomponius maxime, uel dicam, minime displicebat. Locus erat omnino in maximis causis praeter eos de quibus supra dixi nemini, propterea quod Antonius, qui maxime expetebatur, facilis in causis recipiendis erat; fastidiosior Crassus, sed tamen recipiebat. Horum qui neutrum habebat, confugiebat ad Philippum fere aut ad Caesarem; +Cotta+ Sulpicius expetebantur. Ita ab his sex patronis causae inlustres agebantur; neque tam multa quam nostra aetate iudicia fiebant, neque hoc quod nunc fit, ut causae singulae defenderentur a pluribus, quo nihil est uitiosius. [208] Respondemus eis quos non audiuimus: in quo primum saepe aliter est dictum aliter ad nos relatum; deinde magni interest coram uidere me, quem ad modum aduersarius de quaque re adseueret, maxime autem, quem ad modum quaeque res audiatur. Sed nil uitiosius quam, cum unum corpus debeat esse defensionis, nasci de integro causam, cum sit ab altero perorata. [209] Omnium enim causarum unum est naturale principium, una peroratio; reliquae partes quasi membra suo quaeque loco locata suam et uim et dignitatem tenent. Cum autem difficile sit in longa oratione non aliquando aliquid ita dicere ut sibi ipse non conueniat, quanto difficilius cauere, ne quid dicas quod non conueniat eius orationi qui ante te dixerit? Sed quia et labor multo maior est totam causam quam partem dicere et quia plures ineuntur gratiae si uno tempore dicas pro pluribus, idcirco hanc consuetudinem libenter adsciuimus.

LVIII

[210] Erant tamen quibus uideretur illius aetatis tertius Curio, quia splendidioribus fortasse uerbis utebatur et quia Latine non pessime loquebatur, usu, credo, aliquo domestico. Nam litterarum admodum nihil sciebat; sed magni interest quos quisque audiat cotidie domi, quibuscum loquatur a puero, quem ad modum patres, paedagogi, matres etiam loquantur. [211] Legimus epistulas Corneliae matris Gracchorum: apparet filios non tam in gremio educatos quam in sermone matris. Auditus est nobis Laeliae C. F. saepe sermo: ergo illam patris elegantia tinctam uidimus et filias eius Mucias ambas, quarum sermo mihi fuit notus, et neptes Licinias, quas nos quidem ambas, hanc uero Scipionis etiam tu, Brute, credo, aliquando audisti loquentem." "Ego uero ac libenter quidem," inquit Brutus; "et eo libentius, quod L. Crassi erat filia." [212] "Quid Crassum," inquam, "illum censes, istius Liciniae filium, Crassi testamento qui fuit adoptatus?" "Summo iste quidem dicitur ingenio fuisse," inquit; "et uero hic Scipio, conlega meus, mihi sane bene et loqui uidetur et dicere." "Recte," inquam, "iudicas, Brute. Etenim istius genus est ex ipsius sapientiae stirpe generatum. Nam et de duobus auis iam diximus, Scipione et Crasso, et de tribus proauis, Q. Metello, cuius quattuor illi filii, P. Scipione, qui ex dominatu Ti. Gracchi priuatus in libertatem rem publicam uindicauit, Q. Scaeuola augure, qui peritissimus iuris idemque percomis est habitus. [213] Iam duorum abauorum quam est inlustre nomen, P. Scipionis, qui bis consul fuit, qui est Corculum dictus, alterius omnium sapientissimi, C. Laeli." - "O generosam," inquit, "stirpem et tamquam in unam arborem plura genera, sic in istam domum multorum insitam [atque inluminatam] sapientiam!"

LIX

"Similiter igitur suspicor, ut conferamus parua magnis, Curionis, etsi pupillus relictus est, patrio fuisse instituto puro sermone adsuefactam domum; et eo magis hoc iudico quod neminem ex his quidem, qui aliquo in numero fuerunt, cognoui in omni genere honestarum artium tam indoctum, tam rudem. [214] Nullum ille poetam nouerat, nullum legerat oratorem, nullam memoriam antiquitatis conlegerat; non publicum ius, non priuatum et ciuile cognouerat. Quamquam hoc quidem fuit etiam in aliis et magnis quidem oratoribus, quos parum his instructos artibus uidimus, ut Sulpicium, ut Antonium. Sed ei tamen unum illud habebant dicendi opus elaboratum; idque cum constaret ex quinque notissimis partibus, nemo in aliqua parte earum omnino nihil poterat: in quacumque enim una plane clauderet, orator esse non posset; sed tamen alius in alia excellebat magis. [215] Reperiebat quid dici opus esset et quo modo praeparari et quo loco locari, memoriaque ea comprendebat Antonius, excellebat autem actione; erant[que] ei quaedam ex his paria cum Crasso, quaedam etiam superiora; at Crassi magis nitebat oratio. Nec uero Sulpicio neque Cottae dicere possumus neque cuiquam bono oratori rem ullam ex illis quinque partibus plane atque omnino defuisse. [216] Itaque in Curione hoc uerissime iudicari potest, nulla re una magis oratorem commendari quam uerborum splendore et copia. Nam cum tardus in cogitando tum in struendo dissipatus fuit.

LX

Reliqua duo sunt, agere et meminisse: in utroque cachinnos inridentium commouebat. Motus erat is, quem et C. Iulius in perpetuum notauit, cum ex eo in utramque partem toto corpore uacillante quaesiuit quis loqueretur e luntre, et Cn. Sicinius homo impurus, sed admodum ridiculus, - neque aliud in eo oratoris simile quicquam. [217] Is cum tribunus plebis Curionem et Octauium consules produxisset Curioque multa dixisset sedente Cn. Octauio conlega, qui deuinctus erat fasciis et multis medicamentis propter dolorem artuum delibutus, "numquam," inquit, "Octaui, conlegae tuo gratiam referes: qui nisi se suo more iactauisset, hodie te istic muscae comedissent." Memoria autem ita fuit nulla, ut aliquotiens, tria cum proposuisset, aut quartum adderet aut tertium quaereret; qui in iudicio priuato uel maximo, cum ego pro Titinia Cottae perorauissem, ille contra me pro Ser. Naeuio diceret, subito totam causam oblitus est idque ueneficiis et cantionibus Titiniae factum esse dicebat. [218] Magna haec immemoris ingeni signa; sed nihil turpius quam quod etiam in scriptis obliuiscebatur quid paulo ante posuisset, ut in eo libro, ubi se exeuntem e senatu et cum Pansa nostro et cum Curione filio conloquentem facit [cum senatum Caesar consul habuisset] omnisque ille sermo ductus est e percontatione fili quid in senatu esset actum. In quo multis uerbis cum inueheretur in Caesarem Curio disputatioque esset inter eos, ut est consuetudo dialogorum, cum sermo esset institutus senatu misso, quem senatum Caesar consul habuisset reprendit eas res quas idem Caesar anno post et deinceps reliquis annis administrauisset in Gallia."

LXI

[219] Tum Brutus admirans: "Tantamne fuisse obliuionem," inquit, "in scripto praesertim, ut ne legens quidem umquam senserit quantum flagiti commisisset?" "Quid autem," inquam, "Brute, stultius quam, si ea uituperare uolebat quae uituperauit, non eo tempore instituere sermonem, cum illarum rerum iam tempora praeterissent? Sed ita totus errat ut in eodem sermone dicat in senatum se Caesare consule non accedere et id dicat ipso consule exiens e senatu. Iam, qui hac parte animi, quae custos est ceterarum ingeni partium, tam debilis esset ut ne in scripto quidem meminisset quid paulo ante posuisset, huic minime mirum est ex tempore dicenti solitam effluere mentem. [220] Itaque cum ei nec officium deesset et flagraret studio dicendi, perpaucae ad eum causae deferebantur. Orator autem uiuis eius aetatis aequalibus proximus optimis numerabatur propter uerborum bonitatem, ut ante dixi, et expeditam ac profluentem quodam modo celeritatem. Itaque eius orationes aspiciendas tamen censeo. Sunt illae quidem languidiores, uerum tamen possunt augere et quasi alere id bonum quod in illo mediocriter fuisse concedimus: quod habet tantam uim ut solum sine aliis in Curione speciem oratoris alicuius effecerit. Sed ad instituta redeamus.

LXII

[221] In eodem igitur numero eiusdem aetatis C. Carbo fuit illius eloquentissimi uiri filius. Non satis acutus orator, sed tamen orator numeratus est. Erat in uerbis grauitas et facile dicebat et auctoritatem naturalem quandam habebat oratio. Acutior Q. Varius rebus inueniendis nec minus uerbis expeditus; fortis uero actor et uehemens et uerbis nec inops nec abiectus et quem plane oratorem dicere auderes, Cn. Pomponius lateribus pugnans, incitans animos, acer acerbus criminosus. [222] Multum ab his aberat L. Fufius, tamen ex accusatione M'. Aquili diligentiae fructum ceperat. Nam M. Drusum tuum magnum auunculum, grauem oratorem ita dumtaxat cum de re publica diceret, L. autem Lucullum etiam acutum, patremque tuum, Brute, iuris quoque et publici et priuati sane peritum, M. Lucullum, M. Octauium Cn. F., qui tantum auctoritate dicendoque ualuit ut legem Semproniam frumentariam populi frequentis suffragiis abrogauerit, Cn. Octauium M. F., M. Catonem patrem, Q. etiam Catulum filium abducamus ex acie, id est a iudiciis, et in praesidiis rei publicae, cui facile satis facere possint, collocemus. [223] Eodem Q. Caepionem referrem, nisi nimis equestri ordini deditus a senatu dissedisset. Cn. Carbonem M. Marium et ex eodem genere compluris minime dignos elegantis conuentus auribus aptissimos cognoui turbulentis contionibus. Quo in genere, ut in his perturbem aetatum ordinem, nuper L. Quinctius fuit; aptior etiam Palicanus auribus imperitorum. [224] Et quoniam huius generis facta mentio est, seditiosorum omnium post Gracchos L. Appuleius Saturninus eloquentissimus uisus est; magis specie tamen et motu atque ipso amictu capiebat homines quam aut dicendi copia aut mediocritate prudentiae. Longe autem post natos homines improbissimus C. Seruilius Glaucia, sed peracutus et callidus cum primisque ridiculus. Is ex summis et fortunae et uitae sordibus in praetura consul factus esset, si rationem eius haberi licere iudicatum esset. Nam et plebem tenebat et equestrem ordinem beneficio legis deuinxerat. Is praetor eodem die quo Saturninus tribunus plebis Mario et Flacco consulibus publice est interfectus; homo simillimus Atheniensis Hyperboli, cuius improbitatem ueteres Atticorum comoediae notauerunt. [225] Quos Sex. Titius consecutus est homo loquax sane et satis acutus, sed tam solutus et mollis in gestu ut saltatio quaedam nasceretur cui saltationi Titius nomen esset. Ita cauendum est ne quid in agendo dicendoue facias, cuius imitatio rideatur.

LXIII

Sed ad paulo superiorem aetatem reuecti sumus; nunc ad eam de qua aliquantum sumus locuti reuertamur. [226] Coniunctus igitur Sulpici aetati P. Antistius fuit, rabula sane probabilis, qui multos cum tacuisset annos neque contemni solum sed inrideri etiam solitus esset, in tribunatu primum contra C. Iuli illam consulatus petitionem extraordinariam ueram causam agens est probatus; et eo magis quod eandem causam cum ageret eius conlega ille ipse Sulpicius, hic plura et acutiora dicebat. Itaque post tribunatum primo multae ad eum causae, deinde omnes maximae quaecumque erant deferebantur. [227] Rem uidebat acute, componebat diligenter, memoria ualebat; uerbis non ille quidem ornatis utebatur sed tamen non abiectis; expedita autem erat et perfacile currens oratio; et erat eius quidam tamquam habitus non inurbanus; actio paulum cum uitio uocis tum etiam ineptiis claudicabat. Hic temporibus floruit eis quibus inter profectionem reditumque L. Sullae sine iure fuit et sine ulla dignitate res publica; hoc etiam magis probabatur, quod erat ab oratoribus quaedam in foro solitudo. Sulpicius occiderat, Cotta aberat et Curio, uiuebat e reliquis patronis eius aetatis nemo praeter Carbonem et Pomponium, quorum utrumque facile superabat.

LXIV

[228] Inferioris autem aetatis erat proximus L. Sisenna, doctus uir et studiis optimis deditus, bene Latine loquens, gnarus rei publicae, non sine facetiis sed neque laboris multi nec satis uersatus in causis; interiectusque inter duas aetates Hortensi et Sulpici nec maiorem consequi poterat et minori necesse erat cedere. Huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest, quae cum facile omnis uincat superiores, tum indicat tamen quantum absit a summo quamque genus hoc scriptionis nondum sit satis Latinis litteris inlustratum. Nam Q. Hortensi admodum adulescentis ingenium ut Phidiae signum simul aspectum et probatum est. [229] Is L. Crasso Q. Scaeuola consulibus primum in foro dixit et apud hos ipsos quidem consules, et eorum qui adfuerunt, tum ipsorum consulum qui omnis intellegentia anteibant, iudicio discessit probatus. Vndeuiginti annos natus erat eo tempore, est autem L. Paullo C. Marcello consulibus mortuus: ex quo uidemus eum in patronorum numero annos quattuor et quadraginta fuisse. Hoc de oratore paulo post plura dicemus; hoc autem loco uoluimus aetatem eius in disparem aetatem includere. Quamquam id quidem omnibus usu uenire necesse fuit, quibus paulo longior uita contigit, ut et cum multo maioribus natu quam essent ipsi et cum aliquanto minoribus compararentur. Vt Accius isdem aedilibus ait se et Pacuuium docuisse fabulam, cum ille octoginta, ipse triginta annos natus esset: [230] sic Hortensius non cum suis aequalibus solum sed et mea cum aetate et cum tua, Brute, et cum aliquanto superiore coniungitur, si quidem et Crasso uiuo dicere solebat et magis iam etiam uigebat cum Antonio et Philippo iam sene pro Cn. Pompei bonis dicente in illa causa, adulescens cum esset, princeps fuit et in eorum, quos in Sulpici aetate posui, numerum facile peruenerat et suos inter aequalis M. Pisonem M. Crassum Cn. Lentulum P. Lentulum Suram longe praestitit et me adulescentem nactus octo annis minorem quam erat ipse multos annos in studio eiusdem laudis exercuit et tecum simul, sicut ego pro multis, sic ille pro Appio Claudio dixit paulo ante mortem.

LXV

[231] Vides igitur ut ad te oratorem, Brute, peruenerimus tam multis inter nostrum tuumque initium dicendi interpositis oratoribus; ex quibus, quoniam in hoc sermone nostro statui neminem eorum qui uiuerent nominare, ne uos curiosius eliceretis ex me quid de quoque iudicarem, eos qui iam sunt mortui nominabo." Tum Brutus: "Non est," inquit, "ista causa quam dicis, quam ob rem de eis qui uiuunt nihil uelis dicere." "Quaenam igitur," inquam, "est?" "Vereri te," inquit, "arbitror ne per nos hic sermo tuus emanet et ei tibi suscenseant quos praeterieris." "Quid? Vos," inquam, "tacere non poteritis?" "Nos quidem," inquit, "facillime; sed tamen te arbitror malle ipsum tacere quam taciturnitatem nostram experiri." [232] Tum ego: "Vere tibi," inquam, "Brute, dicam. Non me existimaui in hoc sermone usque ad hanc aetatem esse uenturum; sed ita traxit ordo aetatum orationem ut iam ad minores etiam peruenerim." "Interpone igitur," inquit, "si quos uidetur; deinde redeamus ad te et ad Hortensium." "Immo uero," inquam, "ad Hortensium; de me alii dicent, si qui uolent." "Minime uero," inquit. "Nam etsi me facile omni tuo sermone tenuisti, tamen is mihi longior uidetur, quod propero audire de te; nec uero tam de uirtutibus dicendi tuis, quae cum omnibus tum certe mihi notissimae sunt, quam quod gradus tuos et quasi processus dicendi studeo cognoscere." [233] "Geretur," inquam, "tibi mos, quoniam me non ingeni praedicatorem esse uis sed laboris mei. Verum interponam, ut placet, alios et a M. Crasso, qui fuit aequalis Hortensi, exordiar.

LXVI

Is igitur mediocriter a doctrina instructus, angustius etiam a natura, labore et industria et quod adhibebat ad obtinendas causas curam etiam et gratiam, in principibus patronis aliquot annos fuit. In huius oratione sermo Latinus erat, uerba non abiecta, res compositae diligenter, nullus flos tamen neque lumen ullum, animi magna, uocis parua contentio, omnia fere ut similiter atque uno modo dicerentur. Nam huius aequalis et inimicus C. Fimbria non ita diu iactare se potuit; qui omnia magna uoce dicens uerborum sane bonorum cursu quodam incitato ita furebat tamen, ut mirarere tam alias res agere populum, ut esset insano inter disertos locos. [234] Cn. autem Lentulus multo maiorem opinionem dicendi actione faciebat quam quanta in eo facultas erat; qui cum esset nec peracutus, quamquam et ex facie et ex uultu uidebatur, nec abundans uerbis, etsi fallebat in eo ipso: sic interuallis, exclamationibus, uoce suaui et canora, [admirando] inridebat, calebat in agendo, ut ea quae deerant non desiderarentur. Ita, tamquam Curio copia non nulla uerborum, nullo alio bono, tenuit oratorum locum: [235] sic Lentulus ceterarum uirtutum dicendi mediocritatem actione occultauit, in qua excellens fuit. Nec multo secus P. Lentulus, cuius et excogitandi et loquendi tarditatem tegebat formae dignitas, corporis motus plenus et artis et uenustatis, uocis et suauitas et magnitudo. Sic in hoc nihil praeter actionem fuit, cetera etiam minora quam in superiore.

LXVII

[236] M. Piso quidquid habuit, habuit ex disciplina maximeque ex omnibus, qui ante fuerunt, Graecis doctrinis eruditus fuit. Habuit a natura genus quoddam acuminis, quod etiam arte limauerat, quod erat in reprehendendis uerbis uersutum et sollers, sed saepe stomachosum, non numquam frigidum, interdum etiam facetum. Is laborem [quasi cursum] forensem diutius non tulit, quod et corpore erat infirmo et hominum ineptias ac stultitias, quae deuorandae nobis sunt, non ferebat iracundiusque respuebat siue morose, ut putabatur, siue ingenuo liberoque fastidio. Is cum satis floruisset adulescens, minor haberi est coeptus postea. Deinde ex uirginum iudicio magnam laudem est adeptus et ex eo tempore quasi reuocatus in cursum tenuit locum tam diu quam ferre potuit laborem; postea quantum detraxit ex studio tantum amisit ex gloria. [237] P. Murena mediocri ingenio, sed magno studio rerum ueterum, litterarum et studiosus et non imperitus, multae industriae et magni laboris fuit. C. Censorinus Graecis litteris satis doctus, quod proposuerat explicans expedite, non inuenustus actor, sed iners et inimicus fori. L. Turius paruo ingenio sed multo labore, quoquo modo poterat, saepe dicebat; itaque ei paucae centuriae ad consulatum defuerunt. [238] C. Macer auctoritate semper eguit, sed fuit patronus propemodum diligentissimus. Huius si uita, si mores, si uultus denique non omnem commendationem ingeni euerteret, maius nomen in patronis fuisset. Non erat abundans, non inops tamen; non ualde nitens, non plane horrida oratio; uox gestus et omnis actio sine lepore; at in inueniendis componendisque rebus mira accuratio, ut non facile in ullo diligentiorem maioremque cognouerim, sed eam ut citius ueteratoriam quam oratoriam diceres. Hic etsi etiam in publicis causis probabatur, tamen in priuatis inlustriorem obtinebat locum.

LXVIII

[239] C. deinde Piso statarius et sermonis plenus orator, minime ille quidem tardus in excogitando, uerum tamen uultu et simulatione multo etiam acutior quam erat uidebatur. Nam eius aequalem M'. Glabrionem bene institutum aui Scaeuolae diligentia socors ipsius natura neglegensque tardauerat. Etiam L. Torquatus elegans in dicendo, in existimando admodum prudens, toto genere perurbanus. Meus autem aequalis Cn. Pompeius uir ad omnia summa natus maiorem dicendi gloriam habuisset, nisi eum maioris gloriae cupiditas ad bellicas laudes abstraxisset. Erat oratione satis amplus, rem prudenter uidebat; actio uero eius habebat et in uoce magnum splendorem et in motu summam dignitatem. [240] Noster item aequalis D. Silanus uitricus tuus studi ille quidem habuit non multum sed acuminis et orationis satis. Q. Pompeius A. F., qui Bithynicus dictus est, biennio quam nos fortasse maior, summo studio discendi multaque doctrina, incredibili labore atque industria; quod scire possum: fuit enim mecum et cum M. Pisone cum amicitia tum studiis exercitationibusque coniunctus. Huius actio non satis commendabat orationem; in hae enim satis erat copiae, in illa autem leporis parum. [241] Erat eius aequalis P. Autronius uoce peracuta atque magna nec alia re ulla probabilis, et L. Octauius Reatinus, qui cum multas iam causas diceret, adulescens est mortuus - is tamen ad dicendum ueniebat magis audacter quam parate -; et C. Staienus, qui se ipse adoptauerat et de Staieno Aelium fecerat, feruido quodam et petulanti et furioso genere dicendi; quod quia multis gratum erat et probabatur, ascendisset ad honores, nisi in facinore manifesto deprehensus poenas legibus et iudicio dedisset.

LXIX

[242] Eodem tempore C. L. Caepasii fratres fuerunt, qui multa opera, ignoti homines et repentini, quaestores celeriter facti sunt, oppidano quodam et incondito genere dicendi. Addamus huc etiam, ne quem uocalem praeterisse uideamur, C. Cosconium Calidianum, qui nullo acumine eam tamen uerborum copiam, si quam habebat, praebebat populo cum multa concursatione magnoque clamore. Quod idem faciebat Q. Arrius, qui fuit M. Crassi quasi secundarum. Is omnibus exemplo debet esse quantum in hac urbe polleat multorum oboedire tempori multorumque uel honori uel periculo seruire. [243] His enim rebus infimo loco natus et honores et pecuniam et gratiam consecutus etiam in patronorum sine doctrina, sine ingenio - aliquem numerum peruenerat. Sed ut pugiles inexercitati, etiam si pugnos et plagas Olympiorum cupidi ferre possunt, solem tamen saepe ferre non possunt, sic ille cum omni iam fortuna prospere functus labores etiam magnos excepisset, illius iudicialis anni seueritatem quasi solem non tulit." [244] Tum Atticus: "Tu quidem de faece," inquit, "hauris idque iam dudum, sed tacebam; hoc uero non putabam, te usque ad Staienos et Autronios esse uenturum." "Non puto," inquam, "existimare te ambitione me labi, quippe de mortuis; sed ordinem sequens in memoriam notam et aequalem necessario incurro. Volo autem hoc perspici, omnibus conquisitis, qui in multitudine dicere ausi sint, memoria quidem dignos perpaucos, uerum qui omnino nomen habuerint, non ita multos fuisse. Sed ad sermonem institutum reuertamur.

LXX

[245] T. Torquatus T. F. et doctus uir ex Rhodia disciplina Molonis et a natura ad dicendum satis solutus atque expeditus, cui si uita suppeditauisset, sublato ambitu consul factus esset, plus facultatis habuit ad dicendum quam uoluntatis. Itaque studio huic non satis fecit, officio uero nec in suorum necessariorum causis nec in sententia senatoria defuit. [246] Etiam M. Pontidius municeps noster multas priuatas causas actitauit, celeriter sane uerba uoluens nec hebes in causis uel dicam plus etiam quam non hebes, sed efferuescens in dicendo stomacho saepe iracundiaque uehementius; ut non cum aduersario solum sed etiam, quod mirabile esset, cum iudice ipso, cuius delenitor esse debet orator, iurgio saepe contenderet. M. Messalla minor natu quam nos, nullo modo inops, sed non nimis ornatus genere uerborum; prudens, acutus, minime incautus patronus, in causis cognoscendis componendisque diligens, magni laboris, multae operae multarumque causarum. [247] Duo etiam Metelli, Celer et Nepos, non nihil in causis uersati nec sine ingenio nec indocti, hoc erant populare dicendi genus adsecuti. Cn. autem Lentulus Marcellinus nec umquam indisertus et in consulatu pereloquens uisus est, non tardus sententiis, non inops uerbis, uoce canora, facetus satis. C. Memmius L. F. perfectus litteris, sed Graecis, fastidiosus sane Latinarum, argutus orator uerbisque dulcis sed fugiens non modo dicendi uerum etiam cogitandi laborem, tantum sibi de facultate detraxit quantum imminuit industriae."

LXXI

[248] Hoc loco Brutus: "Quam uellem," inquit, "de his etiam oratoribus qui hodie sunt tibi dicere liberet; et, si de aliis minus, de duobus tamen quos a te scio laudari solere, Caesare et Marcello, audirem non minus libenter quam audiui de eis qui fuerunt." "Cur tandem?" inquam; "an exspectas quid ego iudicem de istis, qui tibi sunt aeque noti ac mihi?" "Mihi me hercule," inquit, "Marcellus satis est notus, Caesar autem parum; [249] illum enim saepe audiui, hic, cum ego iudicare iam aliquid possem, afuit." "Quid igitur de illo iudicas," inquam, "quem saepe audiuisti?" "Quid censes," inquit, "nisi id, quod habiturus es similem tui?" "Ne ego," inquam, "si ita est, uelim tibi eum placere quam maxime." "Atqui et ita est," inquit, "et uehementer placet; nec uero sine causa. Nam et didicit et omissis ceteris studiis unum id egit seseque cotidianis commentationibus acerrime exercuit. [250] Itaque et lectis utitur uerbis et frequentibus sententiis et splendore uocis et dignitate motus fit speciosum et inlustre quod dicit, omniaque sic suppetunt, ut ei nullam deesse uirtutem oratoris putem; maximeque laudandus est, qui hoc tempore ipso, quod liceat in hoc communi nostro et quasi fatali malo, consoletur se cum conscientia optimae mentis tum etiam usurpatione et renouatione doctrinae. Vidi enim Mytilenis nuper uirum atque, ut dixi, uidi plane uirum. Itaque cum eum antea tui similem in dicendo uiderim, tum uero nunc a doctissimo uiro tibique, ut intellexi, amicissimo Cratippo instructum omni copia multo uidebam similiorem." [251] "Hic ego: "Etsi," inquam, "de optimi uiri nobisque amicissimi laudibus libenter audio, tamen incurro in memoriam communium miseriarum, quarum obliuionem quaerens hunc ipsum sermonem produxi longius. Sed de Caesare cupio audire quid tandem Atticus iudicet."

LXXII

Et ille: "Praeclare," inquit, "tibi constas, ut de eis qui nunc sint nihil uelis ipse dicere; et hercule si sic ageres, ut de eis egisti qui iam mortui sunt, neminem ut praetermitteres: ne tu in multos Autronios et Staienos incurreres. Qua re siue hanc turbam effugere uoluisti siue ueritus es ne quis se aut praeteritum aut non satis laudatum queri posset, de Caesare tamen potuisti dicere, praesertim cum et tuum de illius ingenio notissimum iudicium esset nec illius de tuo obscurum." [252] "Sed tamen, Brute," inquit Atticus, "de Caesare et ipse ita iudico et de hoc huius generis acerrimo existimatore saepissime audio, illum omnium fere oratorum Latine loqui elegantissime; nec id solum domestica consuetudine, ut dudum de Laeliorum et Muciorum familiis audiebamus, sed quamquam id quoque credo fuisse, tamen, ut esset perfecta illa bene loquendi laus, multis litteris et eis quidem reconditis et exquisitis summoque studio et diligentia est consecutus: [253] qui etiam in maximis occupationibus ad te ipsum, inquit in me intuens, de ratione Latine loquendi accuratissime scripserit primoque in libro dixerit uerborum dilectum originem esse eloquentiae tribueritque, mi Brute, huic nostro, qui me de illo maluit quam se dicere, laudem singularem; nam scripsit his uerbis, cum hunc nomine esset adfatus: ac si, ut cogitata praeclare eloqui possent, non nulli studio et usu elaborauerunt, cuius te paene principem copiae atque inuentorem bene de nomine ac dignitate populi Romani meritum esse existimare debemus; hunc facilem et cotidianum nouisse sermonem num pro relicto est habendum?"

LXXIII

[254] Tum Brutus: "Amice hercule," inquit, "et magnifice te laudatum puto, quem non solum principem atque inuentorem copiae dixerit, quae erat magna laus, sed etiam bene meritum de populi Romani nomine et dignitate. Quo enim uno uincebamur a uicta Graecia, id aut ereptum illis est aut certe nobis cum illis communicatum. [255] Hanc autem, inquit, gloriam testimoniumque Caesaris tuae quidem supplicationi non, sed triumphis multorum antepono. Et recte quidem, inquam, Brute; modo sit hoc Caesaris iudici, non beneuolentiae testimonium. Plus enim certe adtulit huic populo dignitatis, quisquis est ille, si modo est aliquis, qui non inlustrauit modo sed etiam genuit in hac urbe dicendi copiam, quam illi, qui Ligurum castella expugnauerunt: ex quibus multi sunt, ut scitis, triumphi. [256] Verum quidem si audire uolumus, omissis illis diuinis consiliis, quibus saepe constituta est imperatorum sapientia salus ciuitatis aut belli aut domi, multo magnus orator praestat minutis imperatoribus. "At prodest plus imperator." Quis negat? Sed tamen non metuo ne mihi acclametis; est autem quod sentias dicendi libere locus malim mihi L. Crassi unam pro M'. Curio dictionem quam castellanos triumphos duo. "At plus interfuit rei publicae castellum capi Ligurum quam bene defendi causam M'. Curi." [257] Credo; sed Atheniensium quoque plus interfuit firma tecta in domiciliis habere quam Mineruae signum ex ebore pulcherrimum; tamen ego me Phidiam esse mallem quam uel optimum fabrum tignarium. Qua re non quantum quisque prosit, sed quanti quisque sit ponderandum est; praesertim cum pauci pingere egregie possint aut fingere, operarii autem aut baiuli deesse non possint.

LXXIV

[258] Sed perge, Pomponi, de Caesare et redde quae restant." "Solum quidem," inquit ille, "et quasi fundamentum oratoris uides, locutionem emendatam et Latinam, cuius penes quos laus adhuc fuit, non fuit rationis aut scientiae, sed quasi bonae consuetudinis. Mitto C. Laelium P. Scipionem: aetatis illius ista fuit laus tamquam innocentiae sic Latine loquendi - nec omnium tamen, nam illorum aequalis Caecilium et Pacuuium male locutos uidemus - sed omnes tum fere, qui nec extra urbem hanc uixerant neque eos aliqua barbaries domestica infuscauerat, recte loquebantur. Sed hanc certe rem deteriorem uetustas fecit et Romae et in Graecia. Confluxerunt enim et Athenas et in hanc urbem multi inquinate loquentes ex diuersis locis. Quo magis expurgandus est sermo et adhibenda tamquam obrussa ratio, quae mutari non potest, nec utendum prauissima consuetudinis regula. [259] T. Flamininum, qui cum Q. Metello consul fuit, pueri uidimus: existimabatur bene Latine, sed litteras nesciebat. Catulus erat ille quidem minime indoctus, ut a te paulo est ante dictum, sed tamen suauitas uocis et lenis appellatio litterarum bene loquendi famam confecerat. Cotta, qui se ualde dilatandis litteris a similitudine Graecae locutionis abstraxerat sonabatque contrarium Catulo, subagreste quiddam planeque subrusticum, alia quidem quasi inculta et siluestri uia ad eandem laudem peruenerat. Sisenna autem quasi emendator sermonis usitati cum esse uellet, ne a C. Rusio quidem accusatore deterreri potuit quo minus inusitatis uerbis uteretur." [260] "Quidnam istuc est?" inquit Brutus; "aut quis est iste C. Rusius?" Et ille: "Fuit accusator," inquit, "uetus, quo accusante C. Hirtilium Sisenna defendens dixit quaedam eius sputatilica esse crimina.

LXXV

Tum C. Rusius: "Circumuenior," inquit, "iudices, nisi subuenitis. Sisenna quid dicat nescio; metuo insidias. Sputatilica, quid est hoc? Sputa quid sit scio, tilica nescio." Maximi risus; sed ille tamen familiaris meus recte loqui putabat esse inusitate loqui. [261] Caesar autem rationem adhibens consuetudinem uitiosam et corruptam pura et incorrupta consuetudine emendat. Itaque cum ad hanc elegantiam uerborum Latinorum - quae, etiam si orator non sis et sis ingenuus ciuis Romanus, tamen necessaria est adiungit illa oratoria ornamenta dicendi, tum uidetur tamquam tabulas bene pictas conlocare in bono lumine. Hanc cum habeat praecipuam laudem, in communibus non uideo cui debeat cedere. Splendidam quandam minimeque ueteratoriam rationem dicendi tenet, uoce motu forma etiam magnificam et generosam quodam modo." [262] Tum Brutus: "Orationes quidem eius mihi uehementer probantur. Compluris autem legi atque etiam commentarios, quos idem scripsit rerum suarum." "Valde quidem," inquam, "probandos; nudi enim sunt, recti et uenusti, omni ornatu orationis tamquam ueste detracta. Sed dum uoluit alios habere parata, unde sumerent qui uellent scribere historiam, ineptis gratum fortasse fecit, qui illa uolent calamistris inurere: sanos quidem homines a scribendo deterruit; nihil est enim in historia pura et inlustri breuitate dulcius. Sed ad eos, si placet, qui uita excesserunt, reuertamur.

LXXVI

[263] C. Sicinius igitur Q. Pompei illius, qui censor fuit, ex filia nepos, quaestorius mortuus est; probabilis orator, iam uero etiam probatus, ex hac inopi ad ornandum, sed ad inueniendum expedita Hermagorae disciplina. Ea dat rationes certas et praecepta dicendi, quae si minorem habent apparatum - sunt enim exilia -, tamen habent ordinem et quasdam errare in dicendo non patientis uias. Has ille tenens et paratus ad causas ueniens, uerborum non egens, ipsa illa comparatione disciplinaque dicendi iam in patronorum numerum peruenerat. [264] Erat etiam uir doctus in primis C. Visellius Varro, consobrinus meus, qui fuit cum Sicinio aetate coniunctus. Is, cum post curulem aedilitatem iudex quaestionis esset, est mortuus; in quo fateor uulgi iudicium a iudicio meo dissensisse. Nam populo non erat satis uendibilis: praeceps quaedam et cum idcirco obscura quia peracuta, tum rapida et celeritate caecata oratio; sed neque uerbis aptiorem cito alium dixerim neque sententiis crebriorem. Praeterea perfectus in litteris iurisque ciuilis iam a patre Aculeone traditam tenuit disciplinam. [265] Reliqui sunt, qui mortui sint, L. Torquatus, quem tu non tam cito rhetorem dixisses, etsi non deerat oratio, quam, ut Graeci dicunt, politikon. Erant in eo plurimae litterae nec eae uulgares, sed interiores quaedam et reconditae, diuina memoria, summa uerborum et grauitas et elegantia; atque haec omnia uitae decorabat grauitas et integritas. Me quidem admodum delectabat etiam Triari in illa aetate plena litteratae senectutis oratio. Quanta seueritas in uultu! Quantum pondus in uerbis! Quam nihil non consideratum exibat ex ore!" [266] Tum Brutus Torquati et Triari mentione commotus - utrumque enim eorum admodum dilexerat -: "Ne ego," inquit, "ut omittam cetera quae sunt innumerabilia, de istis duobus cum cogito, doleo nihil tuam perpetuam auctoritatem de pace ualuisse! Nam nec istos excellentis uiros nec multos alios praestantis ciuis res publica perdidisset." "Sileamus," inquam, "Brute, de istis, ne augeamus dolorem. Nam et praeteritorum recordatio est acerba et acerbior exspectatio reliquorum. Itaque omittamus lugere et tantum quid quisque dicendo potuerit, quoniam id quaerimus, praedicemus.

LXXVII

[267] Sunt etiam ex eis, qui eodem bello occiderunt, M. Bibulus, qui et scriptitauit accurate, cum praesertim non esset orator, et egit multa constanter; Appius Claudius socer tuus, conlega et familiaris meus: hic iam et satis studiosus et ualde cum doctus tum etiam exercitatus orator et cum auguralis tum omnis publici iuris antiquitatisque nostrae bene peritus fuit. L. Domitius nulla ille quidem arte, sed Latine tamen et multa cum libertate dicebat. [268] Duo praeterea Lentuli consulares, quorum Publius ille nostrarum iniuriarum ultor, auctor salutis, quicquid habuit, quantumcumque fuit, illud totum habuit e disciplina; instrumenta naturae deerant; sed tantus animi splendor et tanta magnitudo ut sibi omnia, quae clarorum uirorum essent, non dubitaret asciscere eaque omni dignitate obtineret. L. autem Lentulus satis erat fortis orator, si modo orator, sed cogitandi non ferebat laborem; uox canora, uerba non horrida sane, ut plena esset animi et terroris oratio; quaereres in iudiciis fortasse melius, in re publica quod erat esse iudicares satis. [269] Ne T. quidem Postumius contemnendus in dicendo; de re publica uero non minus uehemens orator quam bellator fuit, effrenatus et acer nimis, sed bene iuris publici leges atque instituta cognouerat." Hoc loco Atticus: "Putarem te," inquit, "ambitiosum esse, si, ut dixisti, ei quos iam diu conligis uiuerent. Omnis enim commemoras, qui ausi aliquando sunt stantes loqui, ut mihi imprudens M. Seruilium praeterisse uideare."

LXXVIII

[270] "Non," inquam, "ego istuc ignoro, Pomponi, multos fuisse qui uerbum numquam in publico fecissent, cum melius aliquanto possent quam isti oratores quos conligo dicere; sed his commemorandis etiam illud adsequor, ut intellegatis primum ex omni numero quam non multi ausi sint dicere, deinde ex eis ipsis quam pauci fuerint laude digni. [271] Itaque ne hos quidem equites Romanos, amicos nostros, qui nuper mortui sunt, omittam P. Cominium Spoletinum, quo accusante defendi C. Cornelium, in quo et compositum dicendi genus et acre et expeditum fuit; T. Accium Pisaurensem, cuius accusationi respondi pro A. Cluentio, qui et accurate dicebat et satis copiose, eratque praeterea doctus Hermagorae praeceptis, quibus etsi ornamenta non satis opima dicendi, tamen, ut hastae uelitibus amentatae, sic apta quaedam et parata singulis causarum generibus argumenta traduntur. [272] Studio autem neminem nec industria maiore cognoui, quamquam ne ingenio quidem qui praestiterit facile dixerim C. Pisoni genero meo. Nullum tempus illi umquam uacabat aut a forensi dictione aut a commentatione domestica aut a scribendo aut a cogitando. Itaque tantos processus efficiebat ut euolare, non excurrere uideretur; eratque uerborum et dilectus elegans et apta et quasi rotunda constructio; cumque argumenta excogitabantur ab eo multa et firma ad probandum tum concinnae acutaeque sententiae; gestusque natura ita uenustus ut ars etiam, quae non erat, et e disciplina motus quidam uideretur accedere. Vereor ne amore uidear plura quam fuerint in illo dicere; quod non ita est; alia enim de illo maiora dici possunt. Nam nec continentia nec pietate nec ullo genere uirtutis quemquam eiusdem aetatis cum illo conferendum puto.

LXXIX

[273] Nec uero M. Caelium praetereundum arbitror, quaecumque eius in exitu uel fortuna uel mens fuit; qui quamdiu auctoritati meae paruit, talis tribunus plebis fuit ut nemo contra ciuium perditorum popularem turbulentamque dementiam a senatu et a bonorum causa steterit constantius. Antiquam eius actionem multum tamen et splendida et grandis et eadem in primis faceta et perurbana commendabat oratio. Graues eius contiones aliquot fuerunt, acres accusationes tres eaeque omnes ex rei publicae contentione susceptae; defensiones, etsi illa erant in eo meliora quae dixi, non contemnendae tamen saneque tolerabiles. Hic cum summa uoluntate bonorum aedilis curulis factus esset, nescio quo modo discessu meo discessit a sese ceciditque, postea quam eos imitari coepit quos ipse peruerterat. [274] Sed de M. Calidio dicamus aliquid, qui non fuit orator unus e multis, potius inter multos prope singularis fuit: ita reconditas exquisitasque sententias mollis et perlucens uestiebat oratio. Nihil tam tenerum quam illius comprensio uerborum, nihil tam flexibile, nihil quod magis ipsius arbitrio fingeretur, ut nullius oratoris aeque in potestate fuerit: quae primum ita pura erat ut nihil liquidius, ita libere fluebat ut nusquam adhaeresceret; nullum nisi loco positum et tamquam in uermiculato emblemate, ut ait Lucilius, structum uerbum uideres; nec uero ullum aut durum aut insolens aut humile aut [in] longius ductum; ac non propria uerba rerum sed pleraque translata, sic tamen ut ea non inruisse in alienum locum sed immigrasse in suum diceres; nec uero haec soluta nec diffluentia sed astricta numeris, non aperte nec eodem modo semper sed uarie dissimulanterque conclusis. [275] Erant autem et uerborum et sententiarum illa lumina quae uocant Graeci schemata, quibus tamquam insignibus in ornatu distinguebatur omnis oratio. QVA DE RE AGITVR autem illud quod multis locis in iuris consultorum includitur formulis, id ubi esset uidebat.

LXXX

[276] Accedebat ordo rerum plenus artis, actio liberalis totumque dicendi placidum et sanum genus. Quod si est optimum suauiter dicere, nihil est quod melius hoc quaerendum putes. Sed cum a nobis paulo ante dictum sit tria uideri esse quae orator efficere deberet, ut doceret ut delectaret, ut moueret: duo summe tenuit, ut et rem illustraret disserendo et animos eorum qui audirent deuinciret uoluptate; aberat tertia illa laus, qua permoueret atque incitaret animos, quam plurimum pollere diximus; nec erat ulla uis atque contentio: siue consilio, quod eos, quorum altior oratio actioque esset ardentior, furere atque bacchari arbitraretur, siue quod natura non esset ita factus siue quod non consuesset siue quod non nosset. Hoc unum illi, si nihil utilitatis habebat, afuit; si opus erat, defuit. [277] Quin etiam memini, cum in accusatione sua Q. Gallio crimini dedisset sibi eum uenenum parauisse idque a se esse deprensum seseque chirographa testificationes indicia quaestiones manifestam rem deferre diceret deque eo crimine accurate et exquisite disputauisset, me in respondendo, cum essem argumentatus, quantum res ferebat, hoc ipsum etiam posuisse pro argumento, quod ille, cum pestem capitis sui, cum indicia mortis se comperisse manifesto et manu tenere diceret, tam solute egisset, tam leniter, tam oscitanter. [278] "Tu istuc, M. Calidi, nisi fingeres, sic ageres? Praesertim cum ista eloquentia alienorum hominum pericula defendere acerrime soleas, tuum neglegeres? Vbi dolor? Vbi ardor animi, qui etiam ex infantium ingeniis elicere uoces et querelas solet? Nulla perturbatio animi, nulla corporis, non frons percussa, non femur; pedis, quod minimum est, nulla supplosio. Itaque tantum afuit ut inflammares nostros animos, somnum isto loco uix tenebamus." Sic nos summi oratoris uel sanitate uel uitio pro argumento ad diluendum crimen usi sumus." [279] Tum Brutus: "Atque dubitamus," inquit, "utrum ista sanitas fuerit an uitium? Quis enim non fateatur, cum ex omnibus oratoris laudibus longe ista sit maxima, inflammare animos audientium et quocumque res postulet modo flectere, qui hac uirtute caruerit, id ei quod maximum fuerit defuisse?"

LXXXI

"Sit sane ita," inquam; "sed redeamus ad eum qui iam unus restat, Hortensium, tum de nobismet ipsis, quoniam id etiam, Brute, postulas, pauca dicemus. Quamquam facienda mentio est, ut quidem mihi uidetur, duorum adulescentium, qui si diutius uixissent magnam essent eloquentiae laudem consecuti." [280] "C. Curionem te," inquit Brutus, "et C. Licinium Caluum arbitror dicere." "Recte," inquam, "arbitraris; quorum quidem alter [quod uerisimile dixisset] ita facile soluteque uerbis uoluebat satis interdum acutas, crebras quidem certe sententias, ut nihil posset ornatius esse, nihil expeditius. Atque hic parum a magistris institutus naturam habuit admirabilem ad dicendum; industriam non sum expertus, studium certe fuit. Qui si me audire uoluisset, ut coeperat, honores quam opes consequi maluisset." "Quidnam est," inquit, "istuc? Et quem ad modum distinguis?" "Hoc modo," inquam. [281] "Cum honos sit praemium uirtutis iudicio studioque ciuium delatum ad aliquem, qui eum sententiis, qui suffragiis adeptus est, is mihi et honestus et honoratus uidetur. Qui autem occasione aliqua etiam inuitis suis ciuibus nactus est imperium, ut ille cupiebat, hunc nomen honoris adeptum, non honorem puto. Quae si ille audire uoluisset, maxima cum gratia et gloria ad summam amplitudinem peruenisset, ascendens gradibus magistratuum, ut pater eius fecerat, ut reliqui clariores uiri. Quae quidem etiam cum P. Crasso M. F., cum initio aetatis ad amicitiam se meam contulisset, saepe egisse me arbitror, cum eum uehementer hortarer ut eam laudis uiam rectissimam esse duceret quam maiores eius ei tritam reliquissent. [282] Erat enim cum institutus optime tum etiam perfecte planeque eruditus, ineratque et ingenium satis acre et orationis non inelegans copia; praetereaque sine adrogantia grauis esse uidebatur et sine segnitia uerecundus. Sed hunc quoque absorbuit aestus quidam insolitae adulescentibus gloriae; qui quia nauarat miles operam imperatori, imperatorem se statim esse cupiebat, cui muneri mos maiorum aetatem certam, sortem incertam reliquit. Ita grauissumo suo casu, dum Cyri et Alexandri similis esse uoluit, qui suum cursum transcurrerant, et L. Crassi et multorum Crassorum in uentus est dissimillimus.

LXXXII

[283] Sed ad Caluum - is enim nobis erat propositus - reuertamur; qui orator fuit cum litteris eruditior quam Curio tum etiam accuratius quoddam dicendi et exquisitius adferebat genus; quod quamquam scienter eleganterque tractabat, nimium tamen inquirens in se atque ipse sese obseruans metuensque ne uitiosum colligeret, etiam uerum sanguinem deperdebat. Itaque eius oratio nimia religione attenuata doctis et attente audientibus erat inlustris, a multitudine autem et a foro, cui nata eloquentia est, deuorabatur." [284] Tum Brutus: "Atticum se," inquit, "Caluus noster dici oratorem uolebat: inde erat ista exilitas quam ille de industria consequebatur." "Dicebat," inquam, "ita; sed et ipse errabat et alios etiam errare cogebat. Nam si quis eos qui nec inepte dicunt nec odiose nec putide Attice putat dicere, is recte nisi Atticum probat neminem. Insulsitatem enim et insolentiam tamquam insaniam quandam orationis odit, sanitatem autem et integritatem quasi religionem et uerecundiam oratoris probat. Haec omnium debet oratorum eadem esse sententia. [285] Sin autem ieiunitatem et siccitatem et inopiam, dum modo sit polita, dum urbana, dum elegans, in Attico genere ponit, hoc recte dumtaxat; sed quia sunt in Atticis alia aliis meliora, uideat ne ignoret et gradus et dissimilitudines et uim et uarietatem Atticorum. "Atticos," inquit, "uolo imitari." Quos? Nec enim est unum genus. Nam quid est tam dissimile quam Demosthenes et Lysias? Quam idem et Hyperides? Quam horum omnium Aeschines? Quem igitur imitaris? Si aliquem, ceteri ergo Attice non dicebant? Si omnis, qui potes, cum sint ipsi dissimillimi inter se? In quo illud etiam quaero, Phalereus ille Demetrius Atticene dixerit. Mihi quidem ex illius orationibus redolere ipsae Athenae uidentur. At est floridior, ut ita dicam, quam Hyperides, quam Lysias: natura quaedam aut uoluntas ita dicendi fuit.

LXXXIII

[286] Et quidem duo fuerunt per idem tempus dissimiles inter se, sed Attici tamen; quorum Charisius multarum orationum, quas scribebat aliis, cum cupere uideretur imitari Lysiam; Demochares autem, qui fuit Demostheni sororis filius, et orationes scripsit aliquot et earum rerum historiam quae erant Athenis ipsius aetate gestae non tam historico quam oratorio genere perscripsit. Atque Charisi uult Hegesias esse similis, isque se ita putat Atticum, ut ueros illos prae se paene agrestis putet. [287] At quid est tam fractum, tam minutum, tam in ipsa, quam tamen consequitur, concinnitate puerile? "Atticorum similes esse uolumus." Optime; suntne igitur hi Attici oratores? "Quis negare potest? Hos imitamur." Quo modo, qui sunt et inter se dissimiles et aliorum? "Thucydidem," inquit, "imitamur." Optime, si historiam scribere, non si causas dicere cogitatis. Thucydides enim rerum gestarum pronuntiator sincerus et grandis etiam fuit; hoc forense concertatorium iudiciale non tractauit genus. Orationes autem quas interposuit - multae enim sunt - eas ego laudare soleo; imitari neque possim si uelim, nec uelim fortasse si possim. Vt si quis Falerno uino delectetur, sed eo nec ita nouo ut proximis consulibus natum uelit, nec rursus ita uetere ut Opimium aut Anicium consulem quaerat -"atqui hae notae sunt optimae," credo; sed nimia uetustas nec habet eam quam quaerimus suauitatem nec est iam sane tolerabilis - [288] num igitur qui hoc sentiat, si is potare uelit, de dolio sibi hauriendum putet? Minime; sed quandam sequatur aetatem. Sic ego istis censuerim et nouam istam quasi de musto ac lacu feruidam orationem fugiendam nec illam praeclaram Thucydidi nimis ueterem tamquam Anicianam notam persequendam. Ipse enim Thucydides si posterius fuisset, multo maturior fuisset et mitior.

LXXXIV

"Demosthenem igitur imitemur." O di boni; quid, quaeso, nos aliud agimus aut quid aliud optamus? At non adsequimur. Isti enim uidelicet Attici nostri quod uolunt adsequuntur. [289] Ne illud quidem intellegunt, non modo ita memoriae proditum isse sed ita necesse fuisse, cum Demosthenes dicturus esset, ut concursus audiendi causa ex tota Graecia fierent. At cum isti Attici dicunt, non modo a corona, quod est ipsum miserabile, sed etiam ab aduocatis relinquuntur. Qua re si anguste et exiliter dicere est Atticorum, sint sane Attici; sed in comitium ueniant, ad stantem iudicem dicant: subsellia grandiorem et pleniorem uocem desiderant. [290] Volo hoc oratori contingat, ut cum auditum sit eum esse dicturum, locus in subselliis occupetur, compleatur tribunal, gratiosi scribae sint in dando et cedendo loco, corona multiplex, iudex erectus; cum surgat is qui dicturus sit, significetur a corona silentium, deinde crebrae assensiones, multae admirationes; risus cum uelit, cum uelit fletus: ut qui haec procul uideat, etiam si quid agatur nesciat, at placere tamen et in scaena esse Roscium intellegat. Haec cui contingant, eum scito Attice dicere, ut de Pericle audimus, ut de Hyperide, ut de Aeschine, de ipso quidem Demosthene maxime. [291] Sin autem acutum prudens et idem sincerum et solidum et exsiccatum genus orationis probant nec illo grauiore ornatu oratorio utuntur et hoc proprium esse Atticorum uolunt, recte laudant. Est enim in arte tanta tamque uaria etiam huic minutae subtilitati locus. Ita fiet ut non omnes, qui Attice, idem bene, sed ut omnes, qui bene, idem etiam Attice dicant. Sed redeamus rursus ad Hortensium."

LXXXV

[292] "Sane quidem," inquit Brutus; "quamquam ista mihi tua fuit periucunda a proposita oratione digressio." Tum Atticus: "Aliquotiens sum," inquit, "conatus, sed interpellare nolui. Nunc quoniam iam ad perorandum spectare uidetur sermo tuus, dicam, opinor, quod sentio." "Tu uero," inquam, "Tite." Tum ille: "Ego," inquit, "ironiam illam quam in Socrate dicunt fuisse, qua ille in Platonis et Xenophontis et Aeschini libris utitur, facetam et elegantem puto. Est enim et minime inepti hominis et eiusdem etiam faceti, cum de sapientia disceptetur, hanc sibi ipsum detrahere, eis tribuere inludentem, qui eam sibi adrogant, ut apud Platonem Socrates in caelum effert laudibus. Protagoram Hippiam Prodicum Gorgiam ceteros, se autem omnium rerum inscium fingit et rudem. Decet hoc nescio quo modo illum, nec Epicuro, qui id reprehendit assentior. Sed in historia, qua tu es usus in omni sermone, cum qualis quisque orator fuisset exponeres, uide quaeso, "inquit, "ne tam reprehendenda sit ironia quam in testimonio." "Quorsus," inquam, "istuc? Non enim intellego." [293] "Quia primum," inquit, "ita laudauisti quosdam oratores ut imperitos posses in errorem inducere. Equidem in quibusdam risum uix tenebam, cum Attico Lysiae Catonem nostrum comparabas, magnum me hercule hominem uel potius summum et singularem uirum - nemo dicet secus -; sed oratorem? Sed etiam Lysiae similem? Quo nihil potest esse pictius. Bella ironia, si iocaremur; sin adseueramus, uide ne religio nobis tam adhibenda sit quam si testimonium diceremus. [294] Ego enim Catonem tuum ut ciuem, ut senatorem, ut imperatorem, ut uirum denique cum prudentia et diligentia tum omni uirtute excellentem probo; orationes autem eius ut illis temporibus ualde laudo - significant enim formam quandam ingeni, sed admodum impolitam et plane rudem -, Origines uero cum omnibus oratoris laudibus refertas diceres et Catonem cum Philisto et Thucydide comparares, Brutone te id censebas an mihi probaturum? Quos enim ne e Graecis quidem quisquam imitari potest, his tu comparas hominem Tusculanum nondum suspicantem quale esset copiose et ornate dicere.

LXXXVI

[295] Galbam laudas. Si ut illius aetatis principem, adsentior - sic enim accepimus -; sin ut oratorem, cedo quaeso orationes - sunt enim - et dic hunc, quem tu plus quam te amas, Brutum uelle te illo modo dicere. Probas Lepidi orationes. Paulum hic tibi adsentior, modo ita laudes ut antiquas; quod item de Africano, de Laelio, cuius tu oratione negas fieri quicquam posse dulcius, addis etiam nescio quid augustius. Nomine nos capis summi uiri uitaeque elegantissimae uerissimis laudibus. Remoue haec: ne ista dulcis oratio ita sit abiecta ut eam aspicere nemo uelit. [296] Carbonem in summis oratoribus habitum scio; sed cum in ceteris rebus tum in dicendo semper, quo iam nihil est melius, id laudari, qualecumque est, solet. Dico idem de Gracchis, etsi de eis ea sunt a te dicta, quibus ego adsentior. Omitto ceteros; uenio ad eos in quibus iam perfectam putas esse eloquentiam, quos ego audiui sine controuersia magnos oratores, Crassum et Antonium. De horum laudibus tibi prorsus adsentior, sed tamen non isto modo: ut Polycliti Doryphorum sibi Lysippus aiebat, sic tu suasionem legis Seruiliae tibi magistram fuisse; haec germana ironia est. Cur ita sentiam non dicam, ne me tibi adsentari putes. [297] Omitto igitur quae de his ipsis, quae de Cotta, quae de Sulpicio, quae modo de Caelio dixeris. Hi enim fuerunt certe oratores; quanti autem et quales tu uideris. Nam illud minus curo quod congessisti operarios omnis; ut mihi uideantur mori uoluisse non nulli, ut a te in oratorum numerum referrentur."

LXXXVII

Haec cum ille dixisset: "Longi sermonis initium pepulisti," inquam, "Attice, remque commouisti noua disputatione dignam, quam in aliud tempus differamus. [298] Voluendi enim sunt libri cum aliorum tum in primis Catonis. Intelleges nihil illius liniamentis nisi eorum pigmentorum, quae inuenta nondum erant, florem et colorem defuisse. Nam de Crassi oratione sic existimo, ipsum fortasse melius potuisse scribere, alium, ut arbitror, neminem. Nam in hoc eirona me duxeris esse, quod eam orationem mihi magistram fuisse dixerim. Nam etsi tute melius existimare uideris de ea, si quam nunc habemus, facultate, tamen adulescentes quid in Latinis potius imitaremur non habebamus. [299] Quod autem plures a nobis nominati sunt, eo pertinuit, ut paulo ante dixi, quod intellegi uolui, in eo, cuius omnes cupidissimi essent, quam pauci digni nomine euaderent. Quare eirona me, ne si Africanus quidem fuit, ut ait in historia sua C. Fannius, existimari uelim." "Vt uoles," inquit Atticus. "Ego enim non alienum a te putabam, quod et in Africano fuisset et in Socrate." [300] Tum Brutus: "De isto postea; sed tu," inquit me intuens, "orationes nobis ueteres explicabis?" "Vero," inquam, "Brute; sed in Cumano aut in Tusculano aliquando, si modo licebit, quoniam utroque in loco uicini sumus. Sed iam ad id unde digressi sumus reuertamur.

LXXXVIII

[301] Hortensius igitur cum admodum adulescens orsus esset in foro dicere, celeriter ad maiores causas adhiberi coeptus est: et quamquam inciderat in Cottae et Sulpici aetatem, qui annis decem maiores erant, excellente tum Crasso et Antonio, dein Philippo, post Iulio, cum his ipsis dicendi gloria comparabatur. Primum memoria tanta quantam in nullo cognouisse me arbitror, ut quae secum commentatus esset, ea sine scripto uerbis eisdem redderet quibus cogitauisset. Hoc adiumento ille tanto sic utebatur ut sua et commentata et scripta et nullo referente omnia omnium aduersariorum dicta meminisset. [302] Ardebat autem cupiditate sic ut in nullo umquam flagrantius studium uiderim. Nullum enim patiebatur esse diem quin aut in foro diceret aut meditaretur extra forum. Saepissime autem eodem die utrumque faciebat. Attuleratque minime uulgare genus dicendi; duas quidem res quas nemo alius: partitiones quibus de rebus dicturus esset et conlectiones, memor et quae essent dicta contra quaeque ipse dixisset. [303] Erat in uerborum splendore elegans, compositione aptus, facultate copiosus; eaque erat cum summo ingenio tum exercitationibus maximis consecutus. Rem complectebatur memoriter diuidebat acute, nec praetermittebat fere quicquam quod esset in causa aut ad confirmandum aut ad refellendum. Vox canora et suauis, motus et gestus etiam plus artis habebat quam erat oratori satis. Hoc igitur florescente Crassus est mortuus, Cotta pulsus, iudicia intermissa bello, nos in forum uenimus.

LXXXIX

[304] Erat Hortensius in bello primo anno miles, altero tribunus militum, Sulpicius legatus; aberat etiam M. Antonius; exercebatur una lege iudicium Varia, ceteris propter bellum intermissis; cui frequens aderam, quamquam pro se ipsi dicebant oratores non illi quidem principes, L. Memmius et Q. Pompeius, sed oratores tamen teste diserto utique Philippo, cuius in testimonio contentio et uim accusatoris habebat et copiam. [305] Reliqui qui tum principes numerabantur in magistratibus erant cottidieque fere a nobis in contionibus audiebantur. Erat enim tribunus plebis tum C. Curio, quamquam is quidem silebat, ut erat semel a contione uniuersa relictus; Q. Metellus Celer non ille quidem orator, sed tamen non infans; diserti autem Q. Varius C. Carbo Cn. Pomponius, et hi quidem habitabant in rostris; C. etiam Iulius aedilis curulis cottidie fere accuratas contiones habebat. Sed me cupidissimum audiendi primus dolor percussit, Cotta cum est expulsus. Reliquos frequenter audiens acerrimo studio tenebar cottidieque et scribens et legens et commentans oratoriis tantum exercitationibus contentus non eram. Iam consequente anno Q. Varius sua lege damnatus excesserat; [306] ego autem in iuris ciuilis studio multum operae dabam Q. Scaeuolae Q. F., qui quamquam nemini se ad docendum dabat, tamen consulentibus respondendo studiosos audiendi docebat. Atque huic anno proximus Sulla consule et Pompeio fuit. Tum P. Sulpici in tribunatu cottidie contionantis totum genus dicendi penitus cognouimus; eodemque tempore, cum princeps Academiae Philo cum Atheniensium optimatibus Mithridatico bello domo profugisset Romamque uenisset, totum ei me tradidi admirabili quodam ad philosophiam studio concitatus, in quo hoc etiam commorabar attentius - etsi rerum ipsarum uarietas et magnitudo summa me delectatione retinebat - quod tamen sublata iam esse in perpetuum ratio iudiciorum uidebatur. [307] Occiderat Sulpicius illo anno tresque proximo trium aetatum oratores erant crudelissime interfecti, Q. Catulus M. Antonius C. Iulius. [Eodem anno etiam Moloni Rhodio Romae dedimus operam et actori summo causarum et magistro.]

XC

Haec etsi uidentur esse a proposita oratione diuersa, tamen idcirco a me proferuntur ut nostrum cursum perspicere, quoniam uoluisti, Brute, possis - nam Attico haec nota sunt - et uidere quem ad modum simus in spatio Q. Hortensium ipsius uestigiis persecuti. [308] Triennium fere fuit urbs sine armis, sed oratorum aut interitu aut discessu aut fuga - nam aberant etiam adulescentes M. Crassus et Lentuli duo - primas in causis agebat Hortensius, magis magisque cottidie probabatur Antistius, Piso saepe dicebat, minus saepe Pomponius, raro Carbo, semel aut iterum Philippus. At uero ego hoc tempore omni noctes et dies in omnium doctrinarum meditatione uersabar. [309] Eram cum Stoico Diodoto, qui cum habitauisset apud me mecumque uixisset, nuper est domi meae mortuus. A quo cum in aliis rebus tum studiosissime in dialectica exercebar, quae quasi contracta et astricta eloquentia putanda est; sine qua etiam tu, Brute, iudicauisti te illam iustam eloquentiam, quam dialecticam esse dilatatam putant, consequi non posse. Huic ego doctori et eius artibus uariis atque multis ita eram tamen deditus ut ab exercitationibus oratoriis nullus dies uacuus esset. [310] Commentabar declamitans - sic enim nunc loquuntur - saepe cum M. Pisone et cum Q. Pompeio aut cum aliquo cottidie, idque faciebam multum etiam Latine, sed Graece saepius, uel quod Graeca oratio plura ornamenta suppeditans consuetudinem similiter Latine dicendi adferebat, uel quod a Graecis summis doctoribus, nisi Graece dicerem, neque corrigi possem neque doceri. [311] Tumultus interim in recuperanda re publica et crudelis interitus oratorum trium Scaeuolae Carbonis Antisti, reditus Cottae Curionis Crassi Lentulorum Pompei, leges et iudicia constituta, recuperata res publica; ex numero autem oratorum Pomponius Censorinus Murena sublati. Tum primum nos ad causas et priuatas et publicas adire coepimus, non ut in foro disceremus, quod plerique fecerunt, sed ut, quantum nos efficere potuissemus, docti in forum ueniremus. [312] Eodem tempore Moloni dedimus operam; dictatore enim Sulla legatus ad senatum de Rhodiorum praemiis uenerat. Itaque prima causa publica pro Sex. Roscio dicta tantum commendationis habuit ut non ulla esset quae non digna nostro patrocinio uideretur. Deinceps inde multae, quas nos diligenter elaboratas et tamquam elucubratas adferebamus.

XCI

[313] Nunc quoniam totum me non naeuo aliquo aut crepundiis, sed corpore omni uideris uelle cognoscere, complectar non nulla etiam quae fortasse uideantur minus necessaria. Erat eo tempore in nobis summa gracilitas et infirmitas corporis, procerum et tenue collum: qui habitus et quae figura non procul abesse putatur a uitae periculo, si accedit labor et laterum magna contentio. Eoque magis hoc eos quibus eram carus, commouebat, quod omnia sine remissione, sine uarietate, ui summa uocis et totius corporis contentione dicebam. [314] Itaque cum me et amici et medici hortarentur ut causas agere desisterem, quoduis potius periculum mihi adeundum quam a sperata dicendi gloria discedendum putaui. Sed cum censerem remissione et moderatione uocis et commutato genere dicendi me et periculum uitare posse et temperatius dicere, ut consuetudinem dicendi mutarem, ea causa mihi in Asiam proficiscendi fuit. Itaque cum essem biennium uersatus in causis et iam in foro celebratum meum nomen esset, Roma sum profectus. [315] Cum uenissem Athenas, sex mensis cum Antiocho ueteris Academiae nobilissimo et prudentissimo philosopho fui studiumque philosophiae numquam intermissum a primaque adulescentia cultum et semper auctum hoc rursus summo auctore et doctore renouaui. Eodem tamen tempore Athenis apud Demetrium Syrum ueterem et non ignobilem dicendi magistrum studiose exerceri solebam. Post a me Asia tota peragrata est +cum summis quidem oratoribus, quibuscum exercebar ipsis libentibus; quorum erat princeps Menippus Stratonicensis meo iudicio tota Asia illis temporibus disertissimus; et, si nihil habere molestiarum nec ineptiarum Atticorum est, hic orator in illis numerari recte potest. [316] Adsiduissime autem mecum fuit Dionysius Magnes; erat etiam Aeschylus Cnidius, Adramyttenus Xenocles. Hi tum in Asia rhetorum principes numerabantur. Quibus non contentus Rhodum ueni meque ad eundem, quem Romae audiueram Molonem applicaui cum actorem in ueris causis scriptoremque praestantem tum in notandis animaduertendisque uitiis et in instituendo docendoque prudentissimum. Is dedit operam, si modo id consequi potuit, ut nimis redundantis nos et supra fluentis iuuenili quadam dicendi impunitate et licentia reprimeret et quasi extra ripas diffluentis coerceret. Ita recepi me biennio post non modo exercitatior sed prope mutatus. Nam et contentio nimia uocis resederat et quasi deferuerat oratio lateribusque uires et corpori mediocris habitus accesserat.

XCII

[317] Duo tum excellebant oratores qui me imitandi cupiditate incitarent, Cotta et Hortensius; quorum alter remissus et lenis et propriis uerbis comprendens solute et facile sententiam, alter ornatus, acer et non talis qualem tu eum, Brute, iam deflorescentem cognouisti, sed uerborum et actionis genere commotior. Itaque cum Hortensio mihi magis arbitrabar rem esse, quod et dicendi ardore eram propior et aetate coniunctior. Etenim uideram in isdem causis, ut pro M. Canuleio, pro Cn. Dolabella consulari, cum Cotta princeps adhibitus esset, priores tamen agere partis Hortensium. Acrem enim oratorem, et incensum et agentem et canorum concursus hominum forique strepitus desiderat. [318] Vnum igitur annum, cum redissemus ex Asia, causas nobilis egimus, cum quaesturam nos, consulatum Cotta, aedilitatem peteret Hortensius. Interim me quaestorem Siciliensis excepit annus, Cotta ex consulatu est profectus in Galliam, princeps et erat et habebatur Hortensius. Cum autem anno post ex Sicilia me recepissem, iam uidebatur illud in me, quicquid esset, esse perfectum et habere maturitatem quandam suam. Nimis multa uideor de me, ipse praesertim; sed omni huic sermoni propositum est non ut ingenium et eloquentiam meam perspicias, unde longe absum, sed ut laborem et industriam. [319] Cum igitur essem in plurimis causis et in principibus patronis quinquennium fere uersatus, tum in patrocinio Siciliensi maximum in certamen ueni designatus aedilis cum designato consule Hortensio.

XCIII

Sed quoniam omnis hic sermo noster non solum enumerationem oratorum uerum etiam praecepta quaedam desiderat, quid tamquam notandum et animaduertendum sit in Hortensio breuiter licet dicere. [320] Nam is post consulatum - credo quod uideret ex consularibus neminem esse secum comparandum, neglegeret autem eos qui consules non fuissent - summum illud suum studium remisit quo a puero fuerat incensus, atque in omnium rerum abundantia uoluit beatius, ut ipse putabat, remissius certe uiuere. Primus et secundus annus et tertius tantum quasi de picturae ueteris colore detraxerat, quantum non quiuis unus ex populo, sed existimator doctus et intellegens posset cognoscere. Longius autem procedens ut in ceteris eloquentiae partibus, tum maxime in celeritate et continuatione uerborum adhaerescens, sui dissimilior uidebatur fieri cottidie. [321] Nos autem non desistebamus cum omni genere exercitationis tum maxime stilo nostrum illud quod erat augere, quantumcumque erat. Atque ut multa omittam in hoc spatio et in his post aedilitatem annis, et praetor primus et incredibili populari uoluntate consul sum factus. Nam cum propter adsiduitatem in causis et industriam tum propter exquisitius et minime uulgare orationis genus animos hominum ad me dicendi nouitate conuerteram. [322] Nihil de me dicam: dicam de ceteris, quorum nemo erat qui uideretur exquisitius quam uulgus hominum studuisse litteris, quibus fons perfectae eloquentiae continetur, nemo qui philosophiam complexus esset matrem omnium bene factorum beneque dictorum, nemo qui ius ciuile didicisset rem ad priuatas causas et ad oratoris prudentiam maxime necessariam, nemo qui memoriam rerum Romanarum teneret, ex qua, si quando opus esset, ab inferis locupletissimos testis excitaret, nemo qui breuiter arguteque inluso aduersario laxaret iudicum animos atque a seueritate paulisper ad hilaritatem risumque traduceret, nemo qui dilatare posset atque a propria ac definita disputatione hominis ac temporis ad communem quaestionem uniuersi generis orationem traducere, nemo qui delectandi gratia digredi parumper a causa, nemo qui ad iracundiam magno opere iudicem, nemo qui ad fletum posset adducere, nemo qui animum eius, quod unum est oratoris maxime proprium, quocumque res postularet, impellere.

XCIV

[323] Itaque cum iam paene euanuisset Hortensius et ego anno meo, sexto autem post illum consulem consul factus essem, reuocare se ad industriam coepit, ne cum pares honore essemus, aliqua re superior esse uiderer. Sic duodecim post meum consulatum annos in maximis causis, cum ego mihi illum, sibi me ille anteferret, coniunctissime uersati sumus, consulatusque meus, qui illum primo leuiter perstrinxerat, idem nos rerum mearum gestarum, quas ille admirabatur, laude coniunxerat. [324] Maxime uero perspecta est utriusque nostrum exercitatio paulo ante quam perterritum armis hoc studium, Brute, nostrum conticuit subito et obmutuit: cum lege Pompeia ternis horis ad dicendum datis ad causas simillimas inter se uel potius easdem noui ueniebamus cotidie. Quibus quidem causis tu etiam, Brute, praesto fuisti complurisque et nobiscum et solus egisti, ut qui non satis diu uixerit Hortensius tamen hunc cursum confecerit: annis ante sedecim causas agere coepit quam tu es natus; idem quarto et sexagensimo anno, perpaucis ante mortem diebus, una tecum socerum tuum defendit Appium. Dicendi autem genus quod fuerit in utroque, orationes utriusque etiam posteris nostris indicabunt.

XCV

[325] Sed si quaerimus cur adulescens magis floruerit dicendo quam senior Hortensius, causas reperiemus uerissimas duas. Primam, quod genus erat orationis Asiaticum adulescentiae magis concessum quam senectuti. Genera autem Asiaticae dictionis duo sunt: unum sententiosum et argutum, sententiis non tam grauibus et seueris quam concinnis et uenustis, qualis in historia Timaeus, in dicendo autem pueris nobis Hierocles Alabandeus, magis etiam Menecles frater eius fuit, quorum utriusque orationes sunt in primis ut Asiatico in genere laudabiles. Aliud autem genus est non tam sententiis frequentatum quam uerbis uolucre atque incitatum, quale est nunc Asia tota, nec flumine solum orationis, sed etiam exornato et faceto genere uerborum, in quo fuit Aeschylus Cnidius et meus aequalis Milesius Aeschines. In his erat admirabilis orationis cursus, ornata sententiarum concinnitas non erat. [326] Haec autem, ut dixi, genera dicendi aptiora sunt adulescentibus, in senibus grauitatem non habent. Itaque Hortensius utroque genere florens clamores faciebat adulescens. Habebat enim et Meneclium illud studium crebrarum uenustarumque sententiarum, in quibus, ut in illo Graeco, sic in hoc erant quaedam magis uenustae dulcesque sententiae quam aut necessariae aut interdum utiles;] et erat oratio cum incitata et uibrans tum etiam accurata et polita. Non probabantur haec senibus - saepe uidebam cum inridentem tum etiam irascentem et stomachantem Philippum -, sed mirabantur adulescentes, multitudo mouebatur. [327] [Erat excellens iudicio uulgi et facile primas tenebat adulescens. Etsi enim genus illud dicendi auctoritatis habebat parum, tamen aptum esse aetati uidebatur.] Et certe, quod et ingeni quaedam forma elucebat et exercitatio perfecta uerborum astricta comprehensione, summam hominum admirationem excitabat. Sed cum iam honores et illa senior auctoritas grauius quiddam requireret, remanebat idem nec decebat idem; quodque exercitationem studiumque dimiserat, quod in eo fuerat acerrimum, concinnitas illa crebritasque sententiarum pristina manebat, sed ea uestitu illo orationis quo consuerat ornata non erat. Hoc tibi ille, Brute, minus fortasse placuit quam placuisset, si illum flagrantem studio et florentem facultate audire potuisses."

XCVI

[328] Tum Brutus: "Ego uero," inquit, "et ista quae dicis uideo qualia sint et Hortensium magnum oratorem semper putaui maximeque probaui pro Messalla dicentem, cum tu afuisti." "Sic ferunt," inquam, "idque declarat totidem quot dixit, ut aiunt, scripta uerbis oratio. Ergo ille a Crasso consule et Scaeuola usque ad Paullum et Marcellum consules floruit, nos in eodem cursu fuimus a Sulla dictatore ad eosdem fere consules. Sic Q. Hortensi uox exstincta fato suo est, nostra publico." [329] "Melius, quaeso, ominare," inquit Brutus. "Sit sane ut uis," inquam, "et id non tam mea causa quam tua; sed fortunatus illius exitus, qui ea non uidit cum fierent quae prouidit futura. Saepe enim inter nos impendentis casus defleuimus, cum belli ciuilis causas in priuatorum cupiditatibus inclusas, pacis spem a publico consilio esse exclusam uideremus. Sed illum uidetur felicitas ipsius qua semper est usus ab eis miseriis quae consecutae sunt morte uindicauisse. [330] Nos autem, Brute, quoniam post Hortensi clarissimi oratoris mortem orbae eloquentiae quasi tutores relicti sumus, domi teneamus eam saeptam liberali custodia et hos ignotos atque impudentis procos repudiemus tueamurque ut adultam uirginem caste et ab amatorum impetu quantum possumus prohibeamus. Equidem etsi doleo me in uitam paulo serius tamquam in uiam ingressum, prius quam confectum iter sit, in hanc rei publicae noctem incidisse, tamen ea consolatione sustentor quam tu mihi, Brute, adhibuisti tuis suauissimis litteris, quibus me forti animo esse oportere censebas, quod ea gessissem quae de me etiam me tacente ipsa loquerentur uiuerentque mortuo; quae, si recte esset, salute rei publicae, sin secus, interitu ipso testimonium meorum de re publica consiliorum darent.

XCVII

[331] Sed in te intuens, Brute, doleo, cuius in adulescentiam per medias laudes quasi quadrigis uehentem transuersa incurrit misera fortuna rei publicae. Hic me dolor tangit, haec cura sollicitat et hunc mecum socium eiusdem et amoris et iudici. Tibi fauemus, te tua frui uirtute cupimus, tibi optamus eam rem publicam in qua duorum generum amplissimorum renouare memoriam atque augere possis. Tuum enim forum, tuum erat illud curriculum, tu illuc ueneras unus, qui non linguam modo acuisses exercitatione dicendi sed et ipsam eloquentiam locupletauisses grauiorum artium instrumento et isdem artibus decus omne uirtutis cum summa eloquentiae laude iunxisses. [332] Ex te duplex nos afficit sollicitudo, quod et ipse re publica careas et illa te. Tu tamen, etsi cursum ingeni tui, Brute, premit haec importuna clades ciuitatis, contine te in tuis perennibus studiis et effice id quod iam prope modum uel plane potitis effeceras, ut te eripias ex ea quam ego congessi in hunc sermonem turba patronorum. Nec enim decet te ornatum uberrimis artibus, quas cum domo haurire non posses arcessiuisti ex urbe ea quae domus est semper habita doctrinae, numerari in uulgo patronorum. Nam quid te exercuit Pammenes uir longe eloquentissimus Graeciae? Quid illa uetus Academia atque eius heres Aristus hospes et familiaris meus, si quidem similes maioris partis oratorum futuri sumus? [333] Nonne cernimus uix singulis aetatibus binos oratores laudabilis constitisse? Galba fuit inter tot aequalis unus excellens, cui, quem ad modum accepimus, et Cato cedebat senior et qui temporibus illis aetate inferiores fuerunt, Lepidus postea, deinde Carbo; nam Gracchi in contionibus multo faciliore et liberiore genere dicendi, quorum tamen ipsorum ad aetatem laus eloquentiae perfecta nondum fuit; Antonius Crassus, post Cotta Sulpicius Hortensius. Nihil dico amplius, tantum dico: si mihi accidisset ut numerarer in multis ... si operosa est concursatio magis opportunorum ..."