I

C. PLINIUS SECVNDUS SEPTITIO SUO S.

Frequenter hortatus es ut epistulas, si quas paulo accuratius scripsissem, colligerem publicaremque. Collegi, non servato temporis ordine, (neque enim historiam componebam) sed ut quaeque in manus venerat. Superest ut nec te consilii, nec me paeniteat obsequii. Ita enim fiet ut eas, quae adhuc neglectae iacent, requiram; et si quas addidero, non supprimam. Vale.

II

PLINIUS ARRIANO SUO S.

Quia tardiorem adventum tuum prospicio, librum quem prioribus epistulis promiseram, exhibeo. Hunc rogo ex consuetudine tua et legas et emendes: eo magis quod nihil ante peraeque eodem stilo scripsisse videor. Tentavi enim imitari Demosthenem semper tuum, Calvum nuper meum, figuris dumtaxat orationis: nam vim tantorum virorum ‹pauci, quos aequus amavit›, assequi possunt. Nec materia ipsa huic (vereor ne improbe dicam) aemulationi repugnavit. Erat enim prope tota in contentione dicendi; quod me longae desidiae dormientem excitavit, si modo is sum ego qui excitari possim. Non tamen omnino Marci nostri lekythoys fugimus, quotiens paululum itinere decedere non intempestivis amoenitatibus admonebamur. Acres enim esse, non tristes, volebamus. Nec est quod putes me sub hac exemptione veniam postulare. Immo, quo magis intendam limam tuam, confitebor et ipsum me et contubernales ab editione non abhorrere, si modo tu fortasse errori nostro album calculum adieceris. Est enim plane aliquid edendum, atque utinam hoc potissimum, quod paratum est (audis desidiae votum) edendum autem ex pluribus causis: maxime quod libelli quos emisimus, dicuntur in manibus esse, quamvis iam gratiam novitatis exuerint; nisi tamen auribus nostri bibliopolae blandiuntur. Sed sane blandiantur, dum per hoc mendacium nobis studia nostra commendent. Vale.

III

PLINIUS CANINIO RUFO S.

Quid agit Comum, tuae meaeque deliciae? Quid suburbanum amoenissimum? Quid illa porticus verna semper? Platanon opacissimus? Quid Euripus viridis et gemmeus? Quid subiectus et serviens lacus? Quid illa mollis et tamen solida gestatio? Quid balineum illud, quod plurimum sol implet et circumit? Quid triclinia illa popularia? Quid illa paucorum? Quid cubicula diurna nocturnaque? Possidentne te, et per vices partiuntur? An, ut solebas, intentione rei familiaris obeundae, crebris excursionibus avocaris? Si te possident, felix beatusque es; sin minus, unus ex multis. Quin tu (tempus est enim) humiles et sordidas curas aliis mandas, et ipse te in alto isto et pingui secessu studiis adseris? Hoc sit negotium tuum, hoc otium, hic labor, haec quies; in his vigiliae, in his etiam somnus reponatur. Effinge aliquid et excude quod sit perpetuo tuum. Nam reliqua rerum tuarum post te alium atque alium dominum sortientur: hoc numquam desinet esse, si semel coeperit, tuum. Scio quem animum, quod horter ingenium: tu modo enitere ut tibi ipse sis tanti, quanti videberis aliis, si tibi fueris. Vale.

IV

PLINIUS POMPEIAE CELERINAE, SOCRUI S.

Quantum copiarum in Ocriculano, in Narniensi, in Carsulano, in Perusino tuo, in Narniensi vero etiam balineum, ex epistolis meis (nam iam tuis opus non est) una illa brevis et vetus sufficit. Non me hercule tam mea sunt quae mea sunt, quam quae tua. Hoc tamen differunt, quod sollicitius et intentius tui me quam mei excipiunt. Idem forasse eveniet tibi, si quando in nostra deverteris: quod velim facias, primum ut perinde nostris rebus ac nos tuis perfruaris: deinde ut mei expergiscantur aliquando, qui me secure ac prope negligenter exspectant. Nam mitium dominorum apud servos ipsa consuetudine metus exolescit; novitatibus excitantur probarique dominis per alios magis quam per ipsos laborant. Vale.

V

PLINIUS VOCONIO ROMANO SUO S.

Vidistine quemquam Marco Regulo timidiorem humilioremque post Domitiani mortem? Sub quo non minora flagitia commiserat quam sub Nerone, sed tectiora. Coepit vereri ne sibi irascerer; nec fallebatur: irascebar. Rustici Aruleni periculum foverat, exsultaverat morte: adeo ut librum recitaret publicaretque, in quo Rusticum insectatur atque etiam Stoicorum simiam appellat. Adicit vitellina cicatrice stigmosum. Agnoscis eloquentiam Reguli. Lacerat Herennium Senecionem tam intemperanter quidem, ut dixerit ei Mettius Carus: "Quid tibi cum meis mortuis? Numquid ego aut Crasso aut Camerino molestus sum?"; quos ille sub Nerone accusaverat. Haec me Regulus dolenter tulisse credebat, eoque etiam cum recitaret librum, non adhibuerat. Praeterea reminiscebatur quam capitaliter ipsum me apud centumviros lacessisset. Aderam Arrionillae, Timonis uxori, rogatu Aruleni Rustici. Regulus contra. Nitebamur nos in parte causae sententia Metii Modesti, optimi viri: is tunc in exsilio erat, a Domitiano relegatus. Ecce tibi Regulus "quaero" inquit, "Secunde quid me Modesto sentias". Vides quod periculum, si respondissem "bene", quod flagitium, si "male". Non possum dicere aliud tunc mihi quam deos adfuisse. "Respondebo", inquam, "si de hoc centumviri iudicaturi sunt." Rursus ille: "Quaero quid de Modesto sentias." Iterum ego: "Solebant testes in reos, non in damnatos interrogari." Tertio ille: "Nam iam quid de Modesto, sed quid de pietate Modesti sentias quaero." "Quaeris", inquam, "quid sentiam? At ego ne interrogare quidem fas puto de quo pronuntiatum est." Conticuit: me laus et gratulatio secuta est, quod nec famam meam aliquo responso, utili fortasse, inhonesto tamen, laeseram, nec me laqueis tam insidiosae interrogationis involveram. Nunc ergo conscientia perterritus apprehendit Caecilium Celerem, mox Fabium Iustum rogat ut me sibi reconcilient. Nec contentus, pervenit ad Spurinnam. Huic suppliciter (ut est, cum timet, abiectissimus) "Rogo" inquit, "mane videas Plinium domi, sed plane mane; neque enim diutius ferre sollicitudinem possum; et quoquo modo efficias ne mihi irascatur. Evigilaveram. Nuntius a Spurinna: "Venio ad te". "Immo ego ad te". Coimus in porticum Liviae, cum alter ad alterum tenderemus. Exponit Reguli mandata; addit preces suas, ut decebat optimum virum pro dissimillimo "parce". Cui ego: "Dispicies ipse quid renuntiandum Regulo putes. Te decipi a me non oportet. Exspecto Mauricum (nondum enim ab exsilio venerat); ideo nihil in alterutram partem respondere tibi respondere possum, facturus quicquam ille decreverit. Illum enim esse huius consilii ducem, me comitem, decet." Paucos post dies ipse me Regulus convenit in praetoris officio: illuc me persecutus secreto petit. Ait timere se ne animo meo penitus haereret, quod in centumvirali iudicio aliquando dixisset, cum responderet mihi et Satrio Rufo: "Satrius Rufus, et cui est cum Cicerone aemulatio, et qui contentus nonn est eloquentia saeculi nostri." Respondi, nunc me intelligere maligne dictum, quia ipse confiteretur; ceterum potuisse honorificum existimari. "Est enim" inquam, "mihi cum Cicerone aemulatio, nec sum contentus eloquentia saeculi nostri. Nam stultissimum credo ad imitandum non optima quaeque proponere. Sed tu, qui huius iudicii meministi, cur illius oblitus es quo me interrogasti quid de Metii Modesti pietate sentirem?" Expalluit notabiliter, quamvis palleat semper; et haesitabundus inquit: "Interrogavi non ut tibi nocerem, sed ut Modesto". Vide hominis crudelitatem, qui se non dissimulet exsuli nocere voluisse. Subiunxit egregiam causam. "Scripsit" inquit, "in epistula quadam, quae apud Domitianum recitata est: "Regulus omnium bipedum nequissimus." Quod quidem Modestus verissime scripserat. Hic fere nobis sermonis terminus. Neque enim volui progredi longius, ut mihi omnia libera servarem dum Mauricus venit. Nec me praeterit esse Regulum dyskathaireton. Est enim locuples, factiosus; curatur a multis, timetur a pluribus, quod plerumque fortius amore est. Potest tamen fieri ut concussa labantur. Nam gratia malorum tam infida est, quam ipsi. Verum, ut quidem saepius dicam, exspecto Mauricum. Vir est gravis, prudens, multis experimentis eruditus, et qui futura possit ex praeteritis providere. Mihi et tentandi aliquid, et quiescendi illo auctore ratio constabit. Haec tibi scripsi quia aequum erat te, pro amore mutuo, non solum omnia mea facta dictaque, verum etiam consilia cognoscere. Vale.

VI

PLINIUS CORNELIO TACITO SUO S.

Ridebis, et licet rideas. Ego ille, quem nosti, apros tres et quidem pulcherrimos cepi. "Ipse?", inquis. Ipse; non tamen ut omnino ab inertia mea et quiete discederem. Ad retia sedebam; erant in proximo non venabulum aut lancea, sed stilus et pugillares. Meditabar aliquid enotabamque, ut si manus vacuas, plenas tamen ceras reportarem. Non est quod contemnas hoc studendi genus. Mirum est ut animus hac agitatione motuque corporis excitetur. Iam undique silvae et solitudo, ipsumque illud silentium, quod venationi datur, magna cogitationis incitamenta sunt. Proinde cum venabere, licebit auctore me, ut panarium et lagunculam, sic etiam pugillares feras. Experieris non Dianam magis montibus quam Minervam inerrare. Vale.

VII

PLINIUS OCTAVIO RUFO SUO S.

Vide in quo me fastigio collocaris, cum mihi idem potestatis idemque regni dederis, quod Homerus Iovi Optimo Maximo. To d'eteron men edoke pater, eteron d'aneneusen. Nam ego quoque simili nutu ac renutu respondere voto tuo possum. Etenim, sicut fas est mihi, praesertim te exigente, excusare Baeticis contra unum hominem advocationem, ita nec fidei nostrae nec constantiae, quam diligis, convenit adesse contra provinciam, quam tot officiis, tot laboribus, tot etiam periculis meis aliquando devinxerim. Tenebo ergo hoc temperamentum, ut ex duobus, quorum alterum petis, eligam id potius in quo non solum studio tuo, verum etiam iudicio satisfaciam. Neque enim tanto opere mihi considerandum est quid vir optimus in praesentia velis, quam quid semper sis probaturus. Me circa Idus Octobres spero Romae futurum, eademque haec praesentem quoque tua meaque fide Gallo confirmaturum: cui tamen nunc iam licet spondeas de animo meo. E, kai kyaneesin ep'ophrysi neuse Kronion. Cur enim non usquequaque Homericis versibus agam tecum? Quatenus tu me tuis agere non pateris; quorum tanta cupiditate ardeo, ut videar mihi hac sola mercede posse corrumpi, ut vel contra Baeticos adsim. Paene praeterii quod minime praetereundum fuit, accepisse me cariotas optimas, quae nunc cum ficis et boletis certandum habent. Vale.

VIII

PLINIUS POMPEIO SATURNINO SUO S.

Peropportune mihi redditae sunt litterae tuae, quibus flagitabas ut tibi aliquid ex scriptis meis mitterem, cum ego id ipsum destinassem. Addidisti ergo calcaria sponte currenti, pariterque et tibi veniam recusandi laboris et mihi exigendi verecundiam sustulisti. Nam nec me timide uti decet eo quod oblatum est, nec te gravari quod depoposcisti. Non est tamen quod ab homine desidioso aliquid novi operis exspectes. Petiturus sum enim ut rursus vaces sermoni quem apud municipes meos habui bibliothecam dedicaturus. Memini quidem te iam quaedam adnotasse, sed generaliter; ideo nunc rogo ut non tantum universitati eius attendas, verum etiam particulas qua soles lima persequaris. Erit enim et post emendationem liberum nobis vel publicare vel continere. Quin immo fortasse hanc ipsam cunctationem nostram in alterutram sententiam emendationis ratio deducet, quae aut indignum editione, dum saepius retractat, inveniet, aut dignum, dum id ipsum experitur, efficiet. Quamquam huius cunctationis meae causae non tam in scriptis, quam in ipso materiae genere consistunt. Est enim paulo quasi gloriosius et elatius. Onerabit hoc modestiam nostram, etiamsi stilus ipse pressus demissusque fuerat, propterea quod cogimur cum de munificentia parentum nostrorum, tum de nostra disputare. Anceps hic et lubricus locus est, etiam cum illi necessitas lenocinatur. Etenim si alienae quoque laudes parum aequis auribus accipi solent, quam difficile est obtinere ne molesta videatur oratio de se aut de suis disserentis? Nam cum ipsi honestati, tum aliquanto magis gloriae eius praedicationique invidemus; atque ea demum recte facta minus detorquemus et carpimus, quae in obscuritate et silentio reponuntur. Qua ex causa saepe ipse mecum nobisne tantum, quicquid illud est, composuisse, an et aliis debeamus, ut nobis. Admonet istud quoque, quod pleraque quae sunt agendae rei necessaria, eadem peracta nec utilitatem parem nec gratiam retinent. Ac, ne longius exempla repetamus, quid utilius fuit, quam munificentiae rationem etiam stilo prosequi? Per hoc enim assequebamur, primum ut honestis cogitationibus immoraremur; deinde ut pulchritudinem illarum longiore tractatu pervideremus; postremo ut subitae largitionis comitem paenitentiam caveremus. Nascebatur ex his exercitatio quaedam contemnendae pecuniae. Nam cum omnes homines ad custodiam eius natura restrinxerit, nos contra multum ac diu pensitatus amor liberalitatis communibus avaritiae vinculis eximebat; tantoque laudabilior munificentia nostra fore videbatur, quod ad illam non impetu quodam, sed consilio trahebamur. Accedebat his causis, quod non ludos aut gladiatores, sed annuos sumptus in alimenta ingenuorum pollicebamur. Oculorum porro et aurium voluptates adeo non egent commendatione, ut non tam incitari debeant oratione quam reprimi. Ut vero aliquis libenter educationis taedium laboremque suscipiat, non praemiis modo, verum etiam exquisitis adhortationibus impetrandum est. Nam si medici salubres, sed voluptate carentes cibos, blandioribus alloquiis prosequuntur, quanto magis decuit publice consulentem, utilissimum munus, sed non perinde populare, comitate orationis inducere? Praesertim cum enitendum haberemus ut quod parentibus dabatur, et orbis probaretur, honoremque paucorum ceteri patienter et exspectarent et mererentur. Sed ut tunc communibus magis commodis quam privatae iactantiae studebamus, cum intentionem effectumque muneris nostri vellemus intelligi, ita nunc in ratione edendi veremur ne forte non aliorum utilitatibus, sed propriae laudi servisse videamur. Praeterea meminimus quanto maiore animo honestatis fructus in conscientia quam in fama reponatur. Sequi enim gloria, non appeti debet; nec, si casu aliquo non sequatur, idcirco quod gloriam meruit, minus pulchrum est. Ii vero qui benefacta sua verbis adornant, non ideo praedicare quia fecerint, sed ut praedicarent effecisse creduntur. Sic, quod magnificum referente alio fuisset, ipso qui gesserat recensente, vanescit. Homines enim cum rem destruere non possunt, iactationem eius incessunt. Ita si silenda feceris, factum ipsum; si laudanda, quod non sileas ipse, culpatur. Me vero peculiaris quaedam impedit ratio: etenim hunc ipsum sermonem non apud populum, sed apud decuriones habui; nec in propatulo, sed in curia. Vereor ergo ut sit satis congruens, cum in dicendo affectationem vulgi acclamationemque defugerim, nunc eadem illa editione sectari; cumque plebem ipsam cui consulebatur, limine curiae parietibusque discreverim, ne quam in speciem ambitionis inciderem, nunc eos etiam ad quos ex munere nostro nihil pertinet, praeter exemplum, velut obvia assentatione conquirere. Habes cunctationis meae causas; obsequar tamen consilio tuo, cuius mihi auctoritas pro ratione sufficiet. Vale.

IX

PLINIUS MINUTIO FUNDANO SUO S.

Mirum est quam singulis diebus in urbe ratio aut constet, aut constare videatur, pluribus cunctisque non constet. Nam si quem interroges "Hodie quid egisti?", respondeat "Officio togae virilis interfui; sponsalia aut nuptias frequentavi; ille me ad signandum testamentum , ille in advocationem, ille in consilium rogavit." Haec quo die feceris, necessaria; eadem, si cotidie fecisse te reputes, inania videntur; multo magis cum secesseris. Tunc enim subit recordatio "quot dies quam frigidis rebus absumpsi?" Quod evenit mihi, postquam in Laurentino meo aut lego aliquid, aut scribo, aut etiam corpori vaco, cuius fulturis animus sustinetur. Nihil audio quod audisse, nihil dico quod dixisse paeniteat. Nemo apud me quemquam sinistris sermonibus carpit; neminem ipse reprehendo, nisi unum me, cum parum commode scribo; nulla spe, nullo timore sollicitor, nullis rumoribus inquietor. Mecum tantum et cum libellis loquor. O rectam sinceramque vitam! O dulce otium honestumque, ac paene omni negotio pulchrius! O mare, o litus, verum secretumque moysaion! Quam multa invenitis, quam multa dictatis? Proinde tu quoque strepitum istum inanemque discursum, et multum ineptos labores, ut primum fuerit occasio, relinque, teque studiis vel otio trade. Satius est enim, ut Attilius noster eruditissime simul et facetissime dixit, otiosum esse, quam nihil agere. Vale.

X

PLINIUS ATRIO CLEMENTI SUO S.

Si quando urbs nostra liberalibus studiis floruit, nunc maxime floret. Multa claraque exempla sunt. Suffecerit unus, Euphrates philosophus. Hunc eo in Syria, cum adulescentulus militarem, penitus et domi inspexi, amarique ab eo laboravi, etsi non erat laborandum. Est enim obvius et expositus, plenusque humanitate quam praecipit. Atque utinam sic ipse, quam spem tunc ille de me concepit, impleverim, ut ille multum virtutibus suis addidit! Aut ego nunc illas magis miror, quia magis intellego; quamquam ne nunc quidem satis intellego. Ut enim de pictore, sculptore, fictore, nisi artifex iudicare, ita nisi sapiens non potest perspicere sapientem. Quantum mihi tamen cernere datur, multa in Euphrate sic eminent et elucent, ut mediocriter quoque doctos advertant et afficiant. Disputat subtiliter, graviter, ornate; frequenter etiam Platonicam illam sublimitatem et latitudinem effingit. Sermo est copiosus et varius: dulcis in primis, et qui repugnantes quoque ducat, et impellat. Ad haec, proceritas corporis, decora facies, demissus capillus, ingens et cana barba. Quae licet fortuita et inania putentur, illi tamen plurimum venerationis acquirunt. Nullus horror in cultu, nulla tristitia, multum severitatis: reverearis occursum, non reformides. Vitae sanctitas summa, comitas par. Insectatur vitia, non homines; nec castigat errantes, sed emendat. Sequaris monentem attentus et pendens; et persuaderi tibi, etiam cum persuaserit, cupias. Iam vero liberi tres, duo mares, quos diligentissime instituit. Socer Pompeius Iulianus, cum cetera vita, tum vel hoc uno magnus et clarus, quod ipse provinciae princeps hunc inter altissimas conditiones generum, non honoribus principem, sed sapientia elegit. Quamquam quid ego plura de viro, quo mihi frui non licet? An ut magis angar, quod non licet? Nam distringor officio ut maximo, sic molestissimo. Sedeo pro tribunali, subnoto libellos, conficio tabulas, scribo plurimas sed illitteratissimas litteras. Soleo nonnumquam (nam id ipsum quando contingit!) de his occupationibus apud Euphraten queri. Ille me consolatur; affirmat etiam esse hanc philosophiae, et quidem pulcherrimam partem, agere negotium publicum, cognoscere iudicare, promere et exercere iustitiam, quaeque ipsi doceant in usu habere. Mihi tamen hoc unum non persuadet, satius esse ista facere quam cum illo dies totos audiendo discendoque consumere. Quo magis te, cui vacat, hortor, cum in urbe proxime veneris, (venias autem ob hoc maturius) illi te expoliendum limandumque permittas. Neque enim ego (ut multi) invideo aliis bono quo ipse careo; sed contra sensum quendam voluptatemque percipio, si ea quae mihi denegantur, amicis video superesse. Vale.

XI

PLINIUS FABIO IUSTO S.

Olim mihi nullas epistolas mittis. "Nihil est" inquis, "quod scribam". At hoc ipsum scribe "nihil est quod scribam"; vel solum illud, unde incipere priores solebant: "si vales bene est, ego valeo". Hoc mihi sufficit; est enim maximum. Ludere me putas? Serio peto. Fac sciam quid agas; quod sine sollicitudine summa nescire non possum. Vale.

XII

PLINIUS CALESTRIO TIRONI SUO S.

Iacturam gravissimam feci, si iactura dicenda est tanti viri amissio. Decessit Corellius Rufus, et quidem sponte: quod dolorem meum exulcerat. Est enim luctuosissimum genus mortis, quae non ex natura nec fatalis videtur. Nam utcumque in illis qui morbo finiuntur, magnum ex ipsa necessitate solacium est; in iis vero quos arcessita mors aufert, hic insanabilis dolor est, quod creduntur potuisse diu vivere. Corellium quidem summa ratio, quae sapientibus pro necessitate est, ad hoc consilium compulit, quamquam plurimas vivendi causas habentem: optimam conscientiam, optimam famam, maximam auctoritatem; praeterea filiam, uxorem, nepotem, sorores, interque tot pignora, veros amicos. Sed tam longa, tam iniquam valetudine conflictabatur, ut haec tanta pretia vivendi mortis rationibus vincerentur. Tertio et tricesimo anno (ut ipsum praedicantem audiebam) pedum dolore correptus est. Patrius hic illi: nam plerumque morbi quoque per successiones quasdam, ut alia, traduntur. Hunc abstinentia, sanctitate, quoad viridis aetas, vicit et fregit; novissime eum senectute ingravescentem, viribus animi sustinebat. Cum quidem incredibiles cruciatus et indignissima tormenta pateretur (iam enim dolor non pedibus solis, ut prius, insidebat, sed omnia membra pervagabatur) veni ad eum Domitiani temporibus, in suburbano iacentem. Servi e cubiculo recesserunt: Habebat hoc moris, quotiens intrasset fidelior amicus; quin etiam uxor (quamquam omnis secreti capacissima) digrediebatur. Circumtulit oculos et "Cur" inquit, "me putas hos tantos dolores tamdiu sustinere? Ut scilicet isti latroni vel uno die supersim. Dedisses huic animo par corpus, fecisset quod optabat." Affuit tamen deus voto, cuius ille compos, ut iam securus liberque moriturus, multa illa vitae, sed minora retinacula abrupit. Increverat valetudo, quam temperantia mitigare tentavit, perseverantem constantia effugit. Iam dies alter, tertius, quartus: abstinebat cibo. Misit ad me uxor eius Hispulla communem amicum C. Geminium cum tristissimo nuntio, destinasse Corellium mori, nec aut suis aut filiae precibus flecti; solum superesse me, a quo revocari posset ad vitam. Cucurri; perveneram in proximum, cum mihi ab eadem Hispulla Iulius Atticus nuntiat iam ne me quidem impetraturum: tam obstinate magis ac magis induruisse. Dixerat sane medico admoventi cibum "kekrika"; quae vox quantum admirationis in animo meo, tantum desiderii reliquit. Cogito quo amico, quo viro caream. Implevit quidem annum septimum et sexagesimum, quae aetas etiam robustissimis satis longa est; scio. Evasit perpetuam valetudinem; scio. Decessit superstitibus suis, florente re publica, quae illi omnibus suis carior erat; et hoc scio. Tamen tamquam et iuvenis et firmissimi mortem doleo: doleo autem (licet me imbecillum putes) meo nomine. Amisi enim, amisi vitae meae testem, rectorem, magistrum. In summa dicam, quod recenti dolore contubernali meo Calvisio dixi: Vereor ne neglegentibus vivam. Proinde adhibe solacia mihi; non haec: "Senex erat, infirmus erat" (novi enim), sed nova aliqua, sed magna, quae audierim numquam, legerim numquam. Nam quae audivi, quae legi, sponte succurrunt, sed tanto dolore superantur. Vale.

XIII

PLINIUS SOSIO SENECIONI SUO S.

Magnum proventum poetarum annus hic attulit. Toto mense Aprili nullus fere dies, quo non recitaret aliquis. Iuvat me quod vigent studia, proferunt se ingenia hominum et ostentant; tametsi ad audiendum pigre coitur. Plerique in stationibus sedent, tempusque audiendis fabulis conterunt, ac subinde sibi nuntiari iubent an iam recitator intraverit, an dixerit praefationem, an ex magna parte evolverit librum; tum demum, ac tunc quoque lente cunctanterque veniunt; nec tamen permanent, sed ante finem recedunt, alii dissimulanter et furtim, alii simpliciter et libere. At hercule memoria parentum Claudium Caesarem ferunt, cum in palatio spatiaretur, audissetque clamorem, causam requisisse; cumque dictum esset recitare Nonianum, subitum recitanti inopinatumque venisse. Nunc otiosissimus quisque multo ante rogatus, et identidem admonitus, aut non venit, aut, si venit, queritur se diem, quia non perdiderit, perdidisse. Sed tanto magis laudandi probandique sunt, quos a scribendi recitandique studio haec auditorum vel desidia vel superbia non retardat. Equidem prope nemini defui. Erant sane plerique amici. Neque enim est fere quisquam qui studia, ut non simul et nos amet. His ex causis longius quam destinaveram tempus in urbe consumpsi. Possum iam repetere secessum, et scribere aliquid quod non recitem; ne videar, quorum recitationibus affui, non auditor fuisse, sed creditor. Nam ut in ceteris rebus, ita in audiendi officio perit gratia, si reposcatur. Vale.

XIV

PLINIUS IUNIO MAURICO SUO S.

Petis ut fratris tuae filiae prospiciam maritum; quod merito mihi potissimum iniungis. Scis enim quantopere summum illum virum suspexerim dilexerimque, quibus ille adulescentiam meam exhortationibus foverit, quibus etiam laudibus ut laudandus viderer effecerit. Nihil est quod a te mandari mihi aut maius aut gratius, nihil quod honestius a me suscipi possit, quam ut eligam iuvenem, ex quo nasci nepotes Aruleno Rustico deceat. Qui quidem diu quaerendus fuisset, nisi paratus et quasi provisus esset Minicius Acilianus; qui me ut iuvenis iuvenem (est enim minor pauculis annis) familiarissime diligit, reveretur ut senem. Nam ita formari a me et institui cupit, ut ego a vobis solebam. Patria est ei Brixia, ex illa nostra Italia, quae multum adhuc verecundiae, frugalitatis atque etiam rusticitatis antiquae retinet ac servat. Pater Minicius Macrinus, equestris ordinis princeps, quia nihil altius voluit; allectus enim a divo Vespasiano inter praetorios, honestam quietem huic nostrae, ambitioni dicam an dignitati, constantissime praetulit. Habet aviam maternam Serranam Proculam, e municipio Patavino. Nosti loci mores. Serrana tamen Patavinis quoque severitatis exemplum est. Contigit et avunculus ei P. Acilius, gravitate, prudentia, fide prope singulari. In summa, nihil erit in domo tota quod non tibi tamquam in tua placeat. Aciliano vero ipsi plurimum vigoris et industriae, quamquam in maxima verecundia. Quaesturam, tribunatum, praeturam honestissime percucurrit, ac iam pro se tibi necessitatem ambiendi remisit. Est illi facies liberalis multo sanguine, multo rubore suffusa; est ingenua totius corporis pulchritudo et quidam senatorius decor. Quae ego nequaquam arbitror neglegenda: debet enim hoc castitati puellarum quasi praemium dari. Nescio an adiciam esse patri eius amplas facultates. Nam cum imaginor vos, quibus quaerimus generum, silendum de facultatibus puto; cum publicos mores atque etiam leges civitatis intueor, quae vel in primis census hominum spectandos arbitrantur, ne id quidem praetereundum videtur. Et sane de posteris, et his pluribus, cogitanti, hic quoque in conditionibus deligendis ponendus est calculus. Tu fortasse me putes indulsisse amori meo, supraque ista quam res patitur sustulisse: at ego fide mea spondeo, futurum ut omnia longe ampliora quam a me praedicantur invenias. Diligo quidem adulescentem ardentissime, sicut meretur; sed hoc ipsum amantis est, non onerare eum laudibus. Vale.

XV

PLINIUS SEPTITIO CLARO SUO S.

Heus tu, promittis ad coenam, nec venis. Dicitur ius: ad assem impendium reddes, nec id modicum. Paratae erant lactucae singulae, cochleae ternae, ova bina, alica cum mulso et nive, (nam hanc quoque computabis, immo hanc in primis, quae periit in ferculo), olivae, betacei, cucurbitae, bulbi, alia mille non minus lauta. Audisses comoedos, vel lectorem, vel lyristen, vel (quae mea liberalitas) omnes. At tu apud nescio quem ostrea, vulvas, echinos, Gaditanas maluisti. Dabis poenas, non dico quas. Dure fecisti; invidisti, nescio an tibi, certe mihi, sed tamen et tibi. Quantum nos lusissemus, risissemus, studuissemus! Potes apparatius coenare apud multos, nusquam hilarius, simplicius, incautius. In summa: experire, et nisi postea te aliis potius excusaveris, mihi semper excusa. Vale.

XVI

PLINIUS ERUCIO SUO S.

Amabam Pompeium Saturninum, hunc dico nostrum; laudabamque eius ingenium, etiam antequam scirem quam varium, quam flexibile, quam multiplex esset: nunc vero totum me tenet, habet, possidet. Audivi causas agentem acriter et ardenter, nec minus polite et ornate, sive meditata, sive subita proferret. Adsunt aptae crebraeque sententiae, gravis et decora constructio, sonantia verba et antiqua. Omnia haec mire placent, cum impetu quodam et flumine praevehuntur; placent, si retractentur. Senties quod ego, cum orationes eius in manus sumpseris; quas facile cuilibet veterum, quorum est aemulus, comparabis. Idem tamen in historia magis satisfaciet vel brevitate, vel luce, vel suavitate, vel splendore etiam et sublimitate narrandi. Nam in concionibus idem, qui in orationibus, est: pressior tamen et circumscriptior et adductior. Praeterea facit versus, quales Catullus aut Calvus. Quantum illis leporis, dulcedinis, amaritudinis, amoris! Inserit sane, sed data opera, molliusculos leniusculosque, duriusculos quosdam; et hoc, quasi Catullus aut Calvus. Legit mihi nuper epistulas: uxoris esse dicebat. Plautum vel Terentium metro solutum legi credidi; quae sive uxoris sunt, ut affirmat, sive ipsius, ut negat, pari gloria dignus est, qui aut illa componat, aut uxorem, quam virginem accepit, tam doctam politamque reddiderit. Est ergo mecum per diem totum: eundem antequam scribam, eundem cum scripsi, eundem etiam cum remittor, non tamquam eundem, lego. Quod te quoque ut facias et hortor et moneo. Neque enim debet operibus eius obesse, quod vivit. An si inter eos quos numquam vidimus floruisset, non solum libros eius, verum etiam imagines conquireremus; eiusdem nunc honor praesentis et gratia quasi satietate languescet? At hoc pravum malignumque est, non admirari hominem admiratione dignissimum, quia videre, alloqui, audire, complecti, nec laudare tantum, verum etiam amare contingit. Vale.

XVII

PLINIUS CORNELIO TITIANO SUO S.

Est adhuc curae hominibus fides et officium; sunt qui defunctorum quoque amicos agant. Titinius Capito ab imperatore nostro impetravit ut sibi liceret statuam L. Syllani in foro ponere. Pulchrum et magna laude dignum, amicitia principis in hoc uti, quantumque gratia valeas, aliorum honoribus experiri. Est omnino Capitoni in usu claros viros colere. Mirum est qua religione, quo studio imagines Brutorum, Cassiorum, Catonum domi, ubi potest, habeat. Idem clarissimi cuiusque vitam egregiis carminibus exornat. Scias ipsum plurimis virtutibus abundare, qui alienas sic amat. Redditus est L. Syllano debitus honor, cuius immortalitati Cato prospexit pariter et suae. Neque enim magis decorum et insigne est, statuam in foro populi Romani habere, quam ponere. Vale.

XVIII

PLINIUS SVETONIO TRANQUILLO SUO S.

Scribis te perterritum somnio, vereri ne quid adversi in actione patiaris; rogas ut dilationem petam, et pauculos dies, certe proximum, excusem. Difficile est, sed experiar: καὶ γάρ τ᾽ ὄναρ ἐκ . . . Διός ἐστιν. . Refert tamen, eventura soleas, an contraria somniare. Mihi reputanti somnium meum, istud quod times tu egregiam actionem portendere videtur. Susceperam causam Iunii Pastoris, cum mihi quiescenti visa est socrus mea advoluta genibus, ne agerem, obsecrare. Et eram acturus adulescentulus adhuc; eram in quadruplici iudicio; eram contra potentissimos civitatis, atque etiam Caesaris amicos; quae singula excutere mentem mihi post triste somnium poterant. Egi tamen, λογισάμενος illud εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης. Nam mihi patria (et si quid carius patria) fides videbatur. Prospere cessit; atque adeo illa actio mihi aures hominum, illa ianuam famae patefecit. Proinde dispice, an tu quoque sub hoc exemplo somnium istud in bonum vertas: aut, si tutius putas illud cautissimi cuiusque praeceptum, "quod dubitas ne feceris"; id ipsum rescribe. Ego aliquam stropham inveniam: agamque causam tuam ut ipsam agere, cum tu voles, possis. Est enim sane alia ratio tua, alia mea fuit. Nam iudicium centumvirale differri nullo modo, istud aegre quidem, sed tamen potest. Vale.

XIX

PLINIUS ROMANO FIRMO SUO S.

Municeps tu meus, et condiscipulus, et ab ineunte aetate contubernalis; pater tuus et matri et avunculo meo, mihi etiam, quantum aetatis diversitas passa est, familiaris; magnae et graves causae cur suscipere et augere dignitatem tuam debeam. Esse autem tibi centum milium censum satis indicat quod apud nos decurio es. Igitur, ut te non decurione solum, verum etiam equite Romano perfruamur, offero tibi ad implendas equestres facultates trecenta milia nummum. Te memorem huius muneris amicitiae nostrae diuturnitas spondet. Ego ne illud quidem admoneo, quod admonere deberem, nisi scirem sponte facturum, ut dignitate a me data, quam modestissime, ut a me data, utare. Nam sollicitius custodiendus est honor, in quo etiam beneficium amici tuendum est. Vale.

XX

PLINIUS CORNELIO TACITO SUO S.

Frequens mihi disputatio est cum quodam docto homine et perito, cui nihil aeque in causis agendis ut brevitas placet; quam ego custodiendam esse confiteor, si causa permittat; alioquin praevaricatio est transire dicenda; praevaricatio etiam cursim et breviter attingere quae sint inculcanda, infigenda, repetenda. Nam plerisque longiore tractatu vis quaedam et pondus accedit; utque corpori ferrum, sic oratio animo non ictu magis quam mora imprimitur. Hic ille mecum auctoritatibus agit; ac mihi ex Graecis orationes Lysiae ostentat; ex nostris Gracchorum Catonisque, quorum sane plurimae sunt circumcisae et breves. Ego Lysiae Demosthenem, Aeschinem, Hyperiden, multosque praeterea, Gracchis et Catoni Pollionem, Caesarem, Caelium, in primis Marcum Tullium oppono, cuius oratio optima fertur esse, quae maxima. Et hercule, ut aliae bonae res, ita bonus liber melior est quisque, quo maior. Vides ut statuas, signa, picturas, hominum denique multorumque animalium formas, arborum etiam, si modo sint decorae, nihil magis quam amplitudo commendet. Idem orationibus evenit; quin etiam voluminibus ipsis auctoritatem quandam et pulchritudinem adicit magnitudo. Haec ille multaque alia quae a me in eandem sententiam solent dici, ut est in disputando incomprehensibilis et lubricus, ita eludit, ut contendat hos ipsos, quorum orationibus nitar, pauciora dixisse quam ediderint. Ego contra puto. Testes sunt multae mutorum orationes, et Ciceronis pro Murena, pro Vareno; in quibus brevis et nuda quasi subscriptio quorundam criminum solis titulis indicatur. Ex his apparet illum permulta dixisse, cum ederet omisisse. Idem pro Cluentio ait, se totam causam vereri instituto solum perorasse, et pro C. Cornelio quadriduo egisse; ne dubitare possimus quae per plures dies, ut necesse erat, latius dixerit, postea recisa ac repurgata, in unum librum, grandem quidem, unum tamen, coarctasse. At aliud est actio bona, aliud oratio. Scio nonnullis ita videri; sed ego (forsitan fallor) persuasum habeo posse fieri ut sit actio bona, quae non sit bona oratio; non posse non bonam actionem esse, quae sit bona oratio. Est enim oratio actionis exemplar et quasi archetypon. Ideo in optima quaque mille figuras extemporales invenimus; in his etiam, quas tantum editas scimus, ut in Verrem "Artificem quem? Quemnam? Recte admones: Polyclitum esse dicebant". Sequitur ergo ut actio sit absolutissima, quae maxime orationis similitudinem expresserit, si modo iustum et debitum tempus accipiat; quod si negetur, nulla oratoris, maxima iudicis culpa est. Adsunt, huic opinioni meae, leges quae longissima tempora largiuntur, nec brevitatem dicentibus, sed copiam, hoc est diligentiam, suadent; quam praestare nisi in angustissimis causis non potest brevitas. Adiciam quod me docuit usus, magister egregius. Frequenter egi, frequenter iudicavi, frequenter in consilio fui. Aliud alios movet; ac plerumque parvae res maximas trahunt. Varia sunt hominum iudicia, variae voluntates; inde qui eandem causam simul audierunt, interdum idem, sed ex diversis animi motibus sentiunt. Praeterea suae quisque inventioni favet, et quasi fortissimum amplectitur, cum ab alio dictum est, quod ipse praevidit. Omnibus ergo dandum est aliquid quod teneant, quod agnoscant. Dixit aliquando mihi Regulus, cum simul adessemus: "Tu omnia quae sunt in causa putas exsequenda; ego iugulum statim video; hunc premo. (Premit sane quod elegit, sed in eligendo frequenter errat). Respondi posse fieri ut genu esset, aut tibia, aut talus, ubi ille iugulum putaret. "At ego" inquam, "qui iugulum perspicere non possum, omnia pertento, omnia experior." Panta denique lithon kino. Utque in agricultura non vineas tantum, verum etiam arbusta, nec arbusta tantum, verum etiam campos curo et exerceo, utque in ipsis campis non far aut siliginem solam, sed hordeum, fabam, ceteraque legumina fero, sic in actione plura quasi semina latius spargo, ut quae provenerint colligam. Neque enim minus imperspicua, incerta, fallaciaque sunt iudicum ingenia, quam tempestatum terrarumque. Nec me praeterit summum oratorem Periclem sic a comico Eupolide laudari:

"πρὸς δέ γ᾽ αὐτοῦ τῷ τάχει
πειθώ τις ἐπεκάθητο τοῖσι χείλεσιν.
οὕτως ἐκήλει, καὶ μόνος τῶν ῥητόρων
τὸ κέντρον ἐγκατέλειπε τοῖς ἀκροωμένοις."

Verum huic ipsi Pericli nec illa Peitho, nec illud ekelei brevitate, vel velocitate, vel utraque (differunt enim) sine facultate summa contigisset. Nam delectare, persuadere, copiam dicendi spatiumque desiderant; relinquere vero aculeum in audientium animis, is demum potest, qui non pungit, sed infigit. Adde quae de eodem Pericle comicus alter:

"ἤστραπτ᾽, ἐβρόντα, συνεκύκα τὴν . . . Ἡλλάδα"

Non enim amputata oratio et abscissa, sed lata et magnifica et excelsa tonat, fulgurat, omnia denique perturbat ac miscet. Optimus tamen modus est, quis negat? Sed non minus non servat modum qui infra rem quam qui supra, qui adstrictius, quam qui effusius dicit. Itaque audis frequenter ut illud immodice et redundanter, ita hoc ieiune et infirme. Alius excessisse materiam, alius dicitur non implesse. Aeque uterque ; sed ille imbecillitate, hic viribus peccat. Quod certe etsi non limatioris, maioris tamen ingenii vitium est. Nec vero, cum haec dico, illum Homericum ametroepe probo, sed hunc

"καὶ ἔπεα νιφάδεσσιν ἐοικότα χειμερίῃσιν,"

Non quia non et ille mihi validissime placeat,

"παῦρα μέν, ἀλλὰ μάλα λιγέως"

Si tamen detur electio, illam orationem similem nivibus hibernis, id est crebram, assiduam et largam, postremo divinam et caelestem volo. At est gratior multis actio brevis. Est; sed inertibus, quorum delicias desidiamque quasi iudicium respicere ridiculum est. Nam si hos in consilio habeas, non solum satius est breviter dicere, sed omnino non dicere. Haec est adhuc sententia mea, quam mutabo, si dissenseris tu; sed plane cur dissentias, explices rogo. Quamvis enim cedere auctoritati tuae debeam, rectius tamen arbitror in tanta re ratione quam auctoritate superari. Proinde, si non errare videor, id ipsum quam voles brevi epistula, sed tamen scribe; confirmabis enim iudicium meum: si errare longissimam para. Num corrupi te, qui tibi, si mihi accederes, brevis epistulae necessitatem, si dissenties, longissimae imposui? Vale.

XXI

PLINIUS PATERNO SUO S.

Ut animi tui iudicio, sic oculorum plurimum tribuo: non quia multum (ne tibi placeas) sed quia tantum quantum ego sapis; quamquam hoc quoque multum est. Omissis iocis, credo decentes esse servos qui sunt empti mihi ex consilio tuo; superest ut frugi sint; quod de venalibus melius auribus quam oculis iudicatur. Vale.

XXII

PLINIUS CATILIO SEVERO SUO S.

Diu iam in urbe haereo, et quidem attonitus. Perturbat me longa et pertinax valetudo Titi Aristonis, quem singulariter et miror et diligo. Nihil est enim illo gravius, sanctius, doctius: ut mihi non unus homo, sed litterae ipsae omnesque bonae artes in uno homine summum periculum adire videantur. Quam peritus ille et privati iuris et publici! Quantum rerum, quantum exemplorum, quantum antiquitatis tenet! Nihil est quod discere velis, quod ille docere non possit: mihi certe, quotiens aliquid abditum quaero, ille thesaurus est. Iam quanta sermonibus eius fides! Quanta auctoritas! Quam pressa et decora cunctatio! Quid est quod non statim sciat? Et tamen plerumque haesitat, dubitat, diversitate rationum, quas acri magnoque iudicio ab origine causisque primis repetit, discernit, expendit. Ad haec quam parcus in victu, quam modicus in cultu! Soleo ipsum, cubiculum eius, ipsumque lectum ut imaginem quandam priscae frugalitatis aspicere. Ornat haec magnitudo animi, quae nihil ad ostentationem, omnia ad conscientiam refert; recteque facti non ex populi sermone mercedem, sed ex facto petit! In summam, non facile quemquam ex istis, qui sapientiae studium habitu corporis prae se ferunt, huic viro comparabis. Non quidem gymnasia sectatur aut porticus, nec disputationibus longis aliorum otium suum[que] delectat, sed in toga negotiisque versatur; multos advocatione, plures consilio iuvat. Nemini tamen istorum castitate, pietate, iustitia, fortitudine etiam primo loco cesserit. Mirareris si interesses qua patientia hanc ipsam valetudinem toleret, ut dolori resistat, ut sitim differat, ut incredibilem febrium ardorem immotus opertusque transmittat. Nuper me paucosque mecum, quos maxime diligit, advocavit; rogavitque ut medicos consuleremus de summa valetudinis, ut, si esset insuperabilis, sponte exiret e vita; sin tantum difficilis et longa, resisteret maneretque. Dandum enim precibus uxoris, dandum filiae lacrimis, dandum etiam nobis amicis, ne spes nostras, si modo non essent inanes, voluntaria morte desereret. Id ego arduum in primis et praecipua laude dignum puto. Nam impetu quodam et instinctu procurrere ad mortem commune cum multis; deliberare vero et causas eius expendere, utque suaserit ratio, vitae mortisque consilium suscipere vel ponere, ingentis est animi. Et medici quidem secunda nobis pollicentur: superest ut promissis Deus annuat, tandemque me hac sollicitudine exsolvat; qua liberatus, Laurentinum meum, hoc est libellos et pugillares studiosumque otium repetam. Nunc enim nihil legere, nihil scribere aut assidenti vacat, aut anxio libet. Habes quid timeam, quid optem, quid etiam in posterum destinem; tu quid egeris, quid agas, quid velis agere, invicem nobis, sed laetioribus epistulis scribe. Erit confusioni mediocre solacium, si tu nihil quereris. Vale.

XXIII

PLINIUS POMPEIO FALCONI SUO S.

Consulis an existimem te in tribunatu causas agere debere. Plurimum refert quid esse tribunatum putes; inanem umbram, et sine honore nomen, an potestatem sacrosanctam, et quam in ordinem cogi ut a nullo, ita ne a se quidem deceat. Ipse cum tribunus essem, erraverim fortasse, qui me esse aliquid putavi; sed tamquam essem, abstinui causis agendis; primum quod deforme arbitrabar, cui assurgere, cui loco cedere omnes oporteret, hunc omnibus sedentibus stare; et qui iubere posset tacere quemcumque, huic silentium clepsydra indici; et quem interfari nefas esset, hunc etiam convicia audire; et si inulta pateretur, inertem, si ulcisceretur, insolentem videri. Erat hic quoque aestus ante oculos, si forte me appellasset vel ille cui adessem, vel ille quem contra, intercederem et auxilium ferrem; an quiescerem sileremque, et quasi eiurato magistratu privatum ipse me facerem . His rationibus motus, malui me tribunum omnibus exhibere, quam paucis advocatum. Sed tu (iterum dicam) plurimum interest quid esse tribunatum putes; quam personam tibi imponas, quae sapienti viro ita aptanda est, ut perferatur. Vale.

XXIV

PLINIUS HISPANO SUO S.

Tranquillus, contubernalis meus, vult emere agellum, quem venditare amicus tuus dicitur. Rogo cures quanti aequum est emat. Ita enim delectabit emisse. Nam mala emptio semper ingrata est, eo maxime quod exprobrare stultitiam domino videtur. In hoc autem agello (si modo arriserit pretium) Tranquilli mei stomachum multa sollicitant: vicinitas urbis, opportunitas viae, mediocritas villae, modus ruris, qui avocet magis quam distringat. Scholasticis porro dominis, ut hic est, sufficit abunde tantum soli, ut relevare caput, reficere oculos, reptare per limitem, semitam terere, omnesque viticulas suas nosse, et numerare arbusculas possint. Haec tibi exposui, quo magis scires quantum ille esset mihi, quantum ego tibi debiturus, si praediolum istud, quod commendatur his dotibus, tam salubriter emerit, ut paenitentiae locum non relinquat. Vale.