I

1. Inter has turbarum difficultates, quas perfidia ducis rege Quadorum excitauit occiso per scelus, dirum in oriente committitur facinus, Papa Armeniorum rege clandestinis insidiis obtruncato: cuius materiae impio conceptae consilio hanc primordialem fuisse nouimus causam. 2. consarcinabant in hunc etiam tum adultum crimina quaedam apud Valentem exaggerentes male sollertes homines, dispendiis saepe communibus pasti. inter quos erat Terentius dux demisse ambulans, semperque submaestus, sed, quoad uixerat, acer dissensionum instinctor. 3. qui adscitis in societatem gentilibus paucis, ob flagitia sua suspensis in metum, scribendo ad comitatum adsidue Cylacis necem replicabat et Artabanis, addens eundem iuuenem ad superbos actus elatum nimis esse in subiectos inmanem. 4. unde quasi futurus particeps suscipiendi tunc pro instantium rerum ratione tractatus, idem Papa regaliter uocatus, et apud Tarsum Ciliciae obsequiorum specie custoditus, cum neque ad imperatoris castra accipi nec urgentis aduentus causam scire cunctis reticentibus posset, tandem secretiore indicio conperit, per litteras Romano rectori suadere Terentium, mittere prope diem alterum Armeniae regem, ne odio Papae speque quod reuertetur, natio nobis oportuna deficeret ad iura Persarum, eam rapere ui uel metu uel adulatione flagrantium. 5. Quae reputans ille, inpendere sibi praesagiebat exitium graue. et doli iam prudens, neque aliam nisi cito discessu salutis reperiens uiam, suadentibus his, quibus fidebat, conglobatis trecentis comitibus secutis eum e patria, cum equis uelocissimis, ut in magnis solet dubiisque terroribus, audacter magis quam considerate pleraque diei parte emensa egressus cuneatim properabat intrepidus. 6. cumque eum prouinciae moderator, apparitoris, qui portam tuebatur percitus festinato studio, repperisset in suburbanis, ut remaneret enixius obsecrabat, et parum hoc impetrato, mortis auersus est metu. 7. nec minus paulo postea legionem secutam iamque aduentantem ipse cum promptissimis retrorsus excurrens, fundensque in modum scintillarum sagittas, sed uoluntate errans, ita in fugam conpulit ut cum tribuno milites uniuersi perterrefacti uiuidius quam uenerant remearent ad muros. 8. exin solutus omni formidine, biduo et binoctio exanclatis itinerum laboribus magnis, cum ad flumen uenisset Euphraten, et inopia nauium uoraginosum amnem uado transire non posset, nandi imprudentia pauentibus multis, ipse omnium maxime cunctabatur: et remansisset, ni cunctis uersantibus uaria, id reperire potuisset effugium in necessitatis abrupto tutissimum. 9. lectulos in uillis repertos binis utribus suffulserunt, quorum erat abundans prope in agris uinariis copia: quibus singulis proceres insisidentes et regulus ipse, iumenta trahentes, praeruptos undarum occursantium fluctus obliquatis meatibus declinabant: hocque commento tandem ad ulteriorem ripam post extrema discrimina peruenerunt. 10. residui omnes equis inuecti natantibus, et circumluente flumine saepe demersi iactatique, infirmati periculoso madore expelluntur ad contrarias margines, ubi paulisper refecti expeditius quam diebus praeteritis incedebant. 11. Hoc nuntiato princeps ante dicti fuga perculsus, quem elaqueatum fidem rupturum existimabat, cum sagittariis mille succinctis et leuibus Danielum mittit et Barzimerem reuocaturos eum, comitem unum, alterum Scutariorum tribunum. 12. hi locorum gnaritate confisi, quod ille properans ut peregrinus et insuetus, maeandros faciebat et gyros, conpendiosis uallibus eius itinera praeuenerunt, et diuisis inter se copiis, clausere uias proximas duas, trium milium interuallo distinctas, ut transiturus per utramuis caperetur inprouidus: sed euanuit cogitatum hoc casu. 13. uiator quidam ad citeriora festinans cum cliuum armato milite uidisset oppletum, per posterulam tramitem medium squalentem frutectis et sentibus uitabundus excedens, in Armenios incidit fessos, et ductus ad regem, arcano semone solum, quae uiderat, docet ac retinetur intactus. 14. moxque metu dissimulato eques mittitur clandestinus ad dextrum itineris latus, diuersoria paraturus et cibum, quo paulum progresso, in laeuum tractum item talia facturus ire iubetur ocissime, alterum aliorsum nesciens missum. 15. quibus ita utiliter ordinatis, rex ipse cum suis, dumeta per quae uenit relegente eo rursus monstranteque hispidam et iumento onusto exiguam callem post terga relictis militibus euolauit, qui captis eius ministris, missis ad mentes obseruantium praestringendas, quasi uenaticiam praedam modo non porrectis brachiis exspectabant. dumque hi uenturum operiuntur, ille regno incolumis restitutus et cum gaudio popularium summo susceptus fide grandi remansit inmobilis, iniuriis, quas pertulerat, omnibus demussatis. 16. Danielus post haec et Barzimeres cum lusi iam iam reuertissent, probrosis lacerati conuiciis ac si inertes et desides, ut hebetatae primo adpetitu uenenatae serpentes, ora exacuere letalia, cum primum potuissent, lapso pro uirium copia nocituri. 17. et leniendi causa flagitii sui uel fraudis, quam meliore consilio pertulerunt, apud imperatoris aures rumorum omnium tenacissimas incessebant falsis criminibus Papam, incentiones Circeas in uertendis debilitandisque corporibus miris modis eum callere fingentes: addentesque quod huius modi artibus offusa sibi caligine mutata sua suorumque forma transgressus, tristes sollicitudines, si huic inrisioni superfuerit, excitabit. 18. Hinc in illum inexplicabile auctum principis odium, et doli struebantur in dies, ut per uim ei uel clam uita adimeretur: agentique tunc in Armenia Traiano, et rem militarem curanti id secretis committitur scriptis. 19. qui inlecebrosis regem insidiis ambiens, et modo serenae mentis Valentis indices litteras tradens, modo ipse sese eius conuiuiis ingerens, ad ultimum conposita fraude ad prandium uerecundius inuitauit: qui nihil aduersum metuens uenit, concessoque honoratiore discubuit loco. 20. cumque adponerentur exquisitae cuppediae, et aedes amplae neruorum et articulato flatilique sonitu resultarent, iam uino incalescente, ipso conuiuii domino per simulationem naturalis cuiusdam urgentis egresso, gladium destrictum intentans, toruo lumine ferociens quidam inmittitur barbarus asper ex his, quos scurras appellant, confossurus iuuenem, ne exilire posset etiam tum praepeditum. 21. quo uiso regulus forte prominens ultra torum, expedito dolone adsurgens ut uitam omni ratione defenderet, perforato pectore deformis procubuit uictima, ictibus multiplicatis foede concisa. 22. hocque figmento nefarie decepta credulitate, inter epulas, quae reuerendae sunt uel in Euxino ponto, hospitali numine contuente peregrinus cruor in ambitiosa lintea conspersus spumante sanie satietati superfuit conuiuarum, horrore maximo dispersorum. ingemiscat siquis uita digressis est dolor, huius adrogantiam facti Fabricius ille Luscinus, sciens qua animi magnitudine Democharen uel, ut quidam scribunt, Niciam ministrum reppulerit regium, conloquio occultiore pollicitum, quod Pyrrum Italiam tunc bellis saeuissimis exurentem ueneno poculis necabit infectis, scripseritque ad regem ut ab interiore caueret obsequio. tantum reuerentiae locum apud priscam illam iustitiam uel hostilis mensae genialitas obtinebat. 23. uerum excusabatur recens inusitatum facinus et pudendum necis exemplo Sertorianae, adulatoribus forsitan ignorantibus quod, ut Demosthenes perpetuum Graeciae decus adfirmat, numquam similitudine aut inpunitate alterius criminis diluitur id quod contra ac liceat arguitur factum.

II

1. Haec per Armeniam notabiliter gesta sunt. Sapor uero post suorum pristinam cladem conperto interitu Papae, quem sociare sibi inpendio conabatur, maerore graui perculsus augenteque nostri exercitus alacritate formidinem, maiora sibi praeseminans, 2. Arsace legato ad principem misso, perpetuam aerumnarum causam deseri penitus suadebat Armeniam: si id displicuisset, aliud poscens, ut Hiberiae diuisione cessante remotisque inde partis Romanae praesidiis, Aspacures solus regnare permitteretur, quem ipse praefecerat genti. 3. ad quae Valens in hanc respondit sententiam nihil derogare se posse placitis ex consensu firmatis, sed ea studio curatiore defendere. glorioso proposito contrariae regis litterae hieme iam extrema perlatae sunt, uana causantis et tumida. adseuerabat enim non posse semina radicitus amputari discordiarum, nisi interuenissent conscii pacis foederatae cum Iouiano, quorum aliquos uita didicerat abscessisse. 4. Ingrauescente post haec altius cura, imperator eligere consilia quam inuenire sufficiens, id conducere rebus existimans, Victorem magistrum equitum et Vrbicium Mesopotamiae ducem ire propere iussit in Persas, responsum absolutum et unius modi perferentes: quod rex iustus et suo contentus, ut iactitabat, sceleste concupiscat Armeniam, ad arbitrium suum uiuere cultoribus eius permissis: sed ni Sauromaci praesidia militum inpertita principio sequentis anni, ut dispositum est, inpraepedita reuerterint, inuitus ea conplebit, quae sponte sua facere supersedit. 5. quae legatio recta quidem et libera, ni deuiasset in eo, quod absque mandatis oblatas sibi regiones in eadem Armenia suscepit exiguas. Qua regressa aduenit Surena potestatis secundae post regem, has easdem imperatori offerens partes, quas audacter nostri sumpsere legati. 6. quo suscepto liberaliter et magnifice sed parum impetrato, quod poscebat, remisso, parabantur magna instrumenta bellorum, ut mollita hieme imperatore tribus agminibus perrupturo Persidem, ideoque Scytharum auxilia festina celeritate mercante. 7. Proinde parum adeptus ea, quae spe uana conceperat Sapor, ultraque solitum asperatus, quod ad expeditionem accingi rectorem conpererat nostrum: iram eius conculcans Surenae dedit negotium, ut ea, quae Victor comes susceperat et Vrbicius, armis repeteret, si quisquam repugnaret, et milites Sauromacis praesidio destinati malis adfligerentur extremis. 8. haecque, ut statuerat, maturata confestim nec emendari potuerunt nec uindicari, quia rem Romanam alius circumsteterat metus totius Gothiae, Thracias licentius perrumpentis: quae funera tunc explicari poterunt carptim, si ad ea quoque uenerimus. 9. Haec per eoos agitata sunt tractus. quorum inter seriem Africanas clades et legatorum Tripoleos manes inultos etiam tum et errantes sempiternus uindicauit iustitiae uigor, aliquotiens serus sed scrupulosus quaesitor gestorum recte uel secius, hoc modo. 10. Remigius, quem populanti prouincias rettulimus comiti fauisse Romano, postquam Leo in eius locum magister esse coepit officiorum, a muneribus rei publicae iam quiescens, negotiis se ruralibus dedit prope Mogontiacum in genitalibus locis. 11. quem ibi morantem securius praefectus praetorio Maximinus reuersum ad otium spernens, ut solebat dirae luis ritu grassari per omnia, laedere modis quibus poterat adfectabat: utque rimaretur plura, quae latebant, Caesarium antehac eius domesticum, postea notarium principis, raptum, quae Remigius egerit uel quantum acceperit, ut Romani iuuaret actus infandos, per quaestionem cruentam interrogabat. I2. quibus ille cognitis, cum esset, ut dictum est, in secessu, conscientia malorum urgente, uel rationem formidine superante calumniarum, innodato gutture laquei nexibus interiit.

III

1. Secuto post haec anno, Gratiano adscito in trabeae societatem Aequitio consule, Valentiniano post uastatos aliquos Alamanniae pagos munimentum aedificanti prope Basiliam, quod appellant accolae Robur, offertur praefecti relatio Probi, docentis Illyrici clades. 2. quibus ille ut cunctatorem decuerat ducem, examinatius lectis, attonitus cogitationibus anxiis, Paterniano notario misso negotium scrupulosa quaesiuit indagine, moxque ueris per eum nuntiis gestorum acceptis, euolare protinus festinabat, ausos temerare limitem barbaros primo fragore, ut mente conceperat, oppressurus armorum. 3. quia igitur abeunte autumno multa inpediebant et aspera, adnitebantur omnes per regiam optimates, ut ad usque principium ueris oratum eum pertinerent et exoratum: primum durata pruinis itinera, ubi nec adultae in pastum herbae reperirentur nec cetera usui congrua, penetrari non posse firmantes: dein uicinorum Galliis regum inmanitatem, maximeque omnium Macriani ut formidati tunc praetendentes, quem constabat inpacatum relictum etiam ipsa urbium moenia temptaturum. 4. haec memorantes addentesque utilia, reduxere eum in meliorem sententiam, statimque, ut conducebat rei communi, prope Mogontiacum blandius rex ante dictus accitur, procliuis ipse quoque ad excipiendum foedus, ut apparebat. et uenit inmane quo quantoque flatu distentus ut futurus arbiter superior pacis, dieque praedicto conloquii ad ipsam marginem Rheni caput altius erigens stetit, hinc inde sonitu scutorum intonante gentilium. 5. contra Augustus escensis amnicis lembis, saeptus ipse quoque multitudine castrensium ordinum, tutius prope ripas accessit, signorum fulgentium nitore conspicuus, et inmodestis gestibus murmureque barbarico tandem sedato, post dicta et audita ultro citroque uersus, amicitia media sacramenti fide firmatur. 6. hisque perfectis discessit turbarum rex artifex delenitus, futurus nobis deinceps socius, et dedit postea ad usque uitae tempus extremum constantis in concordiam animi facinorum documentum pulchrorum. 7. periit autem in Francia postea, quam dum interneciue uastando perrupit auidius, oppetit Mallobaudis bellicosi regis insidiis circumuentus. post foedus tamen sollemni ritu impletum Treueros Valentinianus ad hiberna discessit.

IV

1. Haec per Gallias et latus agebantur arctoum. at in eois partibus alto externorum silentio intestina pernicies augebatur per Valentis amicos et proximos, apud quos honestate utilitas erat antiquior. nauabatur enim opera diligens ut homo rigidus, audire cupiens lites, a studio iudicandi reuocaretur, metu ne ita ut Iuliani temporibus defensione innocentiae respirante, frangeretur potentium tumor adsumpta licentia latius solitus euagari. 2. ob haec et similia concordi consensu dehortantibus multis, maximeque Modesto praefecto praetorio regiorum arbitrio spadonum exposito, et subagreste ingenium nullis uetustatis lectionibus expolitum coacto uultu fallente, et adserente, quod infra imperiale columen causarum essent minutiae priuatarum, ille ad humilitandam celsitudinem potestatis negotiorum examina spectanda instituta esse arbitratus, ut monebat, abstinuit penitus, laxauitque rapinarum fores, quae roborabantur in dies iudicum aduocatorumque prauitate sentientium paria, qui tenuiorum negotia militaris rei rectoribus uel intra palatium ualidis uenditantes, aut opes aut honores quaesiuere praeclaros. 3. Hanc professionem oratorum forensium politikes moriou eidolon, id est ciuilitatis particulae umbram uel adulationis partem quartam esse definit amplitudo Platonis, Epicurus autem kakotechnian nominans inter artes numerat malas. Tisias suasionis opificem esse memorat adsentiente Leontino Gorgia. 4. quam a ueteribus ita determinatam orientalium quorundam uersutia ad usque bonorum extulit odium, unde etiam retinaculis temporis praestituti frenatur. ergo absolutis super eius indignitate paucis, quam in illis partibus agens expertus sum, ad coeptorum cursum regrediar institutum. 5. Florebant elegantiae priscae patrociniis tribunalia, cum oratores concitae facundiae, attenti studiis doctrinarum, ingenio fide copiis ornamentisque dicendi pluribus eminebant, ut Demosthenes, quo dicturo concursus audiendi causa ex tota Graecia fieri solitos monumentis Atticis continetur, et Callistratus, quem nobilem illam super Oropo causam [qui locus in Euboea est] perorantem idem Demosthenes Academia cum Platone relicta sectatus est: ut Hyperides et Aeschines et Andocides et Dinarchus et Antiphon ille Rhamnusius, quem ob defensum negotium omnium primum antiquitas prodidit accepisse mercedem. 6. nec minus apud Romanos Rutilii et Galbae et Scauri uita moribus frugalitateque spectati et postea per uarias aeui sequentis aetates censorii et consulares multi et triumphales, Crassi et Antonii et cum Philippis Scaeuolae aliique numerosi post exercitus prosperrime ductos, post uictorias et tropaea ciuilibus stipendiorum officiis floruerunt, laureasque fori speciosis certaminibus occupantes summis gloriae honoribus fruebantur. 7. post quos excellentissimus omnium Cicero, orationis imperiosae fluminibus saepe depressos aliquos iudiciorum eripiens flammis "non defendi homines sine uituperatione fortasse posse, neglegenter defendi sine scelere non posse" firmabat. 8. At nunc uidere est per eoos omnes tractus uiolenta et rapacissima genera hominum per fora omnia uolitantium, et subsidentium diuites domus, ut Spartanos canes aut Cretas, uestigia sagacius colligendo ad ipsa cubilia peruenire causarum. 9. In his primus est coetus eorum, qui seminando diuersa iurgia per uadimonia mille iactantur, uiduarum postes et orborum liminia deterentes, et aut inter discordantes amicos aut propinquantes uel adfines, si simultatum leuia senserint receptacula, odia struentes infesta : in quibus aetatis progressu non ut aliorum uitia intepescunt, sed magis magisque roborantur: inter rapinas insatiabiles inopes ad capiendam uersutis orationibus iudicum fidem, quorum nomen ex iustitia natum est, sicam ingenii destringentes. 10. horum [obstinatione] libertatem temeritas, constantiam audacia praeceps, eloquentiam inanis quaedam imitatur fluentia loquendi: quarum artium scaeuitate, ut Tullius adseuerat, nefas est religionem decipi iudicantis. ait enim "cumque nihil tam incorruptum esse debeat in re publica quam suffragium, quam sententia, non intellego cur, qui ea pecunia corruperit, poena dignus sit: qui eloquentia, laudem etiam ferat. mihi quidem hoc plus mali facere uidetur, qui oratione, quam qui pretio iudicem corrumpit: quod pecunia corrumpere pudentem nemo potest, dicendo potest". 11. Secundum est genus eorum, qui iuris professi scientiam, quam repugnantium sibi legum aboleuere discidia, uelut uinculis ori inpositis reticentes, iugi silentio umbrarum sunt similes propriarum. hi uelut fata natalicia praemonstrantes aut Sibyllae oraculorum interpretes, uultus grauitate ad habitum conposita tristiorem, ipsum quoque uenditant, quod oscitantur. 12. hi ut altius uideantur iura callere, Trebatium locuntur et Cascellium et Alfenum et Auruncorum Sicanorumque iam diu leges ignotas, cum Euandri matre abhinc saeculis obrutas multis. et si uoluntate matrem tuam finxeris occidisse, multas tibi suffragari absolutionem lectiones reconditas pol]icentur, si te senserint esse nummatum. 13. Tertius eorum est ordo, qui ut in professione turbulenta clarescant, ad expugnandam ueritatem ora mercenaria procudentes, per prostitutas frontes uilesque latratus, quo uelint, aditus sibi patefaciunt crebros: qui inter sollicitudines iudicum per multa distentas inresolubili nexu uincientes negotia, laborant, ut omnis quies litibus inplicetur, et nodosis quaestionibus de industria iudicia circumscribunt, quae cum recte procedunt, delubra sunt aequitatis: cum deprauantur, foueae fallaces et caecae: in quas si captus ceciderit quisquam, non nisi per multa exiliet lustra, ad usque ipsas medullas exsuctus. 14. Quartum atque postremum est genus inpudens, peruicax et indoctmn eorum, qui cum inmature a litterariis eruperint ludis, per angulos ciuitatum discurrunt, mimiambos non causarum remediis congrua commentantes, fores diuitum deterendo, cenarum ciborumque aucupantes delicias exquisitas. 15. qui cum semel umbraticis lucris, et inhiandae undique pecuniae sese dediderint, litigare frustra quoslibet innocentes hortantur, et ad defendendam causam admissi, quod raro contingit, suscepti nomen et uim negotii sub ore disceptatoris inter ipsos conflictuum articulos instruuntur, circumlocutionibus indigestis ita scatentes, ut conluuionis taeterrimae audire existimes ululabili clamore Thersiten. 16. cum autem ad inopiam muniendarum uenerint allegationum, ad effrenatam deflectunt conuiciandi licentiam: quo nomine ob adsidua in personas honorabiles probra diebus dictis aliquotiens sunt damnati, e quibus ita sunt rudes non nulli ut numquam se codices habuisse meminerint. 17. et si in circulo doctorum auctoris ueteris inciclerit nomen, piscis aut edulii peregrinum esse uocabulum arbitrantur: si uero aduena quisquam inusitatum sibi antea Marcianum uerbo tenus quaesierit oratorem, omnes confestim Marcianos appellari se fingunt. 18. nec iam fas ullum prae oculis habent, sed tamquam auaritiae uenundati et usucapti, nihil praeter interminatam petendi licentiam norunt. et siquem semel intra retia ceperint, cassibus mille inpedicant, per morborum simulationem uicissim consulto cessantes: utque peruulgati iuris proferatur lectio uana, septem uendibiles introitus praeparant, dilationum examina longissima contexentes. 19. et cum nudatis litigatoribus dies cesserint et menses et anni, tandem obtrita uetustate controuersia intromissa, ipsa capita splendoris ingressa alia secum aduocatorum simulacra inducunt. cumque intra cancellorum uenerint saepta, et agi coeperint alicuius fortunae uel salus, atque laborari debeat, ut ab insonte gladius uel calamitosa detrimenta pellantur, conrugatis hinc inde frontibus brachiisque histrionico gestu formatis, ut contionaria Gracchi fistula post occipitium desit, consistitur altrinsecus diu: tandemque ex praemeditato conludio per eum, qui est in uerba fidentior, suaue quoddam principium dicendi exeritur, Cluentianae uel pro Ctesiphonte orationum aemula ornamenta promittens: et in eam conclusionem cunctis finem cupientibus desinit, ut nondum se patroni post speciem litis triennium editam causentur instructos, spatioque prorogati temporis impetrato, quasi cum Antaeo uetere conluctati, perseueranter flagitant pulueris periculosi mercedes. 20. Verum tamen haec cum ita sint, non desunt aduocatis incommoda plurima, parum sustinenda recte uicturo. namque sellulariis quaestibus inescati, inter se hostiliter dissident et erupta maledicendi ferocia, ut dictum est, multos offendunt: quam tunc effutiunt cum commissarum sibi causarum infirmitatem rationibus ualidis conuallare non possunt. 21. et iu dices patiuntur interdum doctos ex Philistionis aut Aesopi cauillationibus, quam ex Aristidis illius Iusti uel Catonis disciplina productos: qui aere graui mercati publicas potestates, ut creditores molesti opes cuiusque modi fortunae rimantes, alienis gremiis excutiunt praedas. 22. ad ultimum id habet causidicina cum ceteris metuendum et graue, quod hoc ingenitum est paene litigantibus cunctis, ut, cum iurgia mille casibus cadant, accidentia secus in potestate esse existiment patronorum, et omnem certaminum exitum isdem soleant adsignare, et non uitiis rerum aut iniquitati aliquotiens disceptantium sed solis defensantibus irascantur. uerum unde huc declinauimus reuertamur.

V

1. Pubescente iam uere Valentinianus a Treueris motus, per nota itinera gradu celeri contendebat, eique regiones aduentanti, quas petebat, legatio Sarmatarum offertur: pedibusque eius prostrata orabat pacifica prece, ut propitius ueniret et lenis, nullius diri facinoris participes popularis suos inuenturus aut conscios. 2. Quibus saepe eadem iterantibus, hactenus perpensa deliberatione respondit, haec in locis, ubi dicuntur admissa, quaerenda uerissimis documentis et uindicanda. cumque exinde Carnuntum Illyriorum oppidum introisset, desertum quidem nunc et squalens sed ductori exercitus perquam oportunum, ubi fors copiam dedisset aut ratio, e statione proxima reprimebat barbaricos adpetitus. 3. Et quamquam terrori cunctis erat, dum sperabatur ut acer et uehemens mox iudices damnari iussurus, quorum perfidia uel secessione Pannoniarum nudatum est latus: cum illuc uenisset, ita intepuit ut neque in Gabinii regis inquireret necem neque inusta rei publicae uulnera, quo sinente uel agente segnius euenissent, accuratius uestigaret: eo uidelicet more quo erat seuerus in gregariis corrigendis, remissior erga maiores fortunas uel uerbis asperioribus incessendas. 4. solum tamen incitato petebat odio Probum, numquam, ex quo eum uiderat, minari desinens uel mitescens: cuius rei causae nec obscurae fuerunt nec leues. hic praefecturam praetorio non tunc primitus nanctus, eamque multis atque utinam probabilibus modis in longum proferre gestiens, non ut prosapiae suae claritudo monebat, plus adulationi quam uerecundiae dedit. 5. contemplatus enim propositum principis, quaerendae undique pecuniae uias absque iustormn iniustorumque discretione scrutantis, errantem non reducebat ad aequitatis tramitem, ut saepe moderatores fecere tranquilli: sed ipse quoque flexibilem sequebatur atque transuersum. 6. uncle graues obedientium casus, exitialia prouisorum nomina titulorum, iuxta opulentas et tenues eneruatas succidere fortunas, argumentis aliis post ualidioribus aliis, usu laedendi reperiente longaeuo. denique tributorum onera uectigaliumque augmenta multiplicata, optimatum quosdam ultimorum metu exagitatos mutare conpulerunt sedes, et flagitantium ministrorum amaritudine quidam expressi, cum non suppeteret quod daretur, erant perpetui carcerum inquilini: e quibus aliquos, cum uitae iam taederet et lucis, suspendiorum exoptata remedia consumpserunt. 7. haec ita inlecebrosius atque inhumani—s agi loquebatur quidem pertinax rumor, Valentinianus uero tamquam auribus cera inlitis ignorabat, indifferenter quidem lucrandi uel ex rebus minimis auidus, idque tantum cogitans quod offerebatur, parsurus tamen fortasse Pannoniis, si haec ante ingemiscenda conpendia conperisset, quae nimium sero tali didicit casu. 8. ad prouincialium residuorum exemplum etiam Epirotae acturos sibi gratias a praefecto mittere conpulsi legatos, Iphiclem quendam philosophum, spectatum robore pectoris hominem, adegere non sponte propria pergere ad id munus implendum. 9. qui cum imperatorem uidisset, agnitus aduentusque sui causam interrogatus, Graece respondit, atque ut philosophus ueritatis professor quaerente curatius principe si hi, qui misere, ex animo bene sentiunt de praefecto, "gementes", inquit "et inuiti". 10. quo ille uerbo tamquam telo perculsus, actus eius ut sagax bestia rimabatur, genuino percunctando sermone, quos noscitabat: ubinam ille esset uerbi gratia honore ante suos excellens et nomine, uel ille diues, aut alius ordinis primus. cumque disceret perisse aliquem laqueo, abisse alium trans mare, consciuisse sibi alium mortem, aut plumbo uita erepta extinctum, in inmensum excanduit, urente irarum nutrimenta tunc officiorum magistro Leone - pro nefas - ipso quoque praefecturam, ut e celsiore scopulo caderet, adfectante: quam si adeptus rexisset, prae his, quae erat ausurus, administratio Probi ferebatur in caelum. 11. Agens itaque apud Carnuntum imperator per continuos tres menses aestiuos arma parabat et alimenta, siqua fors secundasset, peruasurus oportune Quados, tumultus atrocis auctores; in quo oppido Faustinus, filius sororis Viuentii praefecti praetorio, notarius militans, Probo spectante negotium, carnificis manu peremptus est post tormenta, uocatus in crimen, quod asinum occidisse dicebatur ad usum artium secretarum, ut adserebant quidam urgentes, ut autem aiebat ille, ad imbecillitatem firmandam fluentium capillorum. 12. alio quoque in eum perniciose conposito, quod petenti per iocum cuidam Nigrino, ut eum notarium faceret, exclamauit ille hominem ridens "fac me imperatorem, si id uolueris impetrare". hocque ludibrio inique interpretato et Faustinus ipse et Nigrinus et alii sunt interfecti. 13. Praemisso igitur Merobaude cum militari peditum manu, quam regebat, ad uastandos cremandosque barbaricos pagos, comite adiuncto Sebastiano, Valentinianus Acincum propere castra commouit, nauigiisque ad repentinum casum coniunctis, et contabulato celeri studio ponte, per partem aliam transiit in Quados, speculantes quidem ex diruptis montibus eius aduentum, quo plerique ancipites incertique accidentium cum suis caritatibus secesserunt: sed stupore defixos cum in regionibus suis contra quam opinabantur augusta cernerent signa. 14. progressus ergo coacto gradu in quantum res tulit, iugulataque aetate promiscua, quam etiam tum palantem subitus occupauit excursus, et tectis conbustis redit cum incolumibus cunctis, quos duxerat secum, itidemque apud Acincum moratus autumno praecipiti, per tractus conglaciari frigoribus adsuetos commoda quaerebat hiberna, nullaque sedes idonea reperiri praeter Sabariam poterat, quamuis eo inualidam tempore adsiduisque malis adflictam. 15. unde hoc etiam si magni intererat, paulisper sequestrato, inpigre motus, peragrata fluminis ripa, castrisque praesidio conpetenti munitis atque castellis, Bregitionem peruenit, ibique diu conpositum ad quietem principis fatum sortem denuntiabat ei supremam prodigiis ingerentibus multis. 16. namque diebus ante paucissimis ruinas fortunarum indicantia celsarum, arsere crinita sidera cometarum, quorum originem supra docuimus. ante apud Sirmium repentino fragore nubium fulmen excussum, palatii et curiae partem incendit et fori, et apud Sabariam eodem adhuc constituto, bubo culminibus regii lauacri insidens occentansque funebria, nulla iacientium sagittas et lapides contemplabili dextera cadere potuit, certatim licet ardenti studio petebatur. 17. item cum ab urbe praedicta tenderet ad procinctum, per portam uoluit, unde introiit, exire, ut omen colligeret, quod cito remeabit ad Gallias. cumque locus adgestis ruderibus neglectus purgatur, lapsam forem ferratam, quae exitum obserauit, multitudo remouere non potuit uiribus magnis enisa, et dum frustra tereret diem, coactus per aliam egressus est portam. 18. nocteque, quam lux eruptura eum uita secuta est, ut per quietem solet, uidebat coniugem suam absentem sedere passis capillis, amictu squalenti contectam: quam aestimari dabatur Fortunam eius esse cum taetro habitu iam discessuram. 19. progressus deinde matutinus, contractiore uultu substristis cum eum oblatus non susciperet equus, anteriores pedes praeter morem erigens in sublime, innata feritate concitus, ut erat inmanis, dexteram stratoris militis iussit abscidi, quae eum insilientem iumento pulsarat inconsulto: perissetque cruciabiliter innocens iuuenis, ni tribunus stabuli Cerealis dirum nefas cum sui periculo distulisset.

VI

1. Post haec Quadorum uenere legati, pacem cum praeteritorum oblitteratione suppliciter obsecrantes, quam ut adipisci sine obstaculo possent, et tirocinium et quaedam utilia rei Romanae pollicebantur. 2. quos quoniam suscipi placuit, et redire indutiis, quae poscebantur, indultis - quippe eos uexari diutius nec ciborum inopia nec alienum tempus anni patiebantur - in consistorium Aequitio suadente sunt intromissi. cumque membris incuruatis starent metu debiles et praestricti, docere iussi, quae ferebant, usitatas illas causationum species iurandi fidem addendo firmabant: nihil ex communi mente procerum gentis delictum adseuerantes in nostros, sed per extimos quosdam latrones amnique confines euenisse, quae inciuiliter gesta sunt, etiam id quoque addendo, ut sufficiens ad facta purganda firmantes, quod munimentum extrui coeptum nec iuste nec oportune, ad ferociam animos agrestes accendit. 3. ad haec imperator ira uehementi perculsus, et inter exordia respondendi tumidior, increpabat uerborum obiurgatorio sonu nationem omnem ut beneficiorum inmemorem et ingratam. paulatimque lenitus et ad molliora propensior, tamquam ictus e caelo uitalique uia uoceque simul obstructa, suffectus igneo lamine cernebatur; et repente cohibito sanguine, letali sudore perfusus, ne laberetur spectantibus et uilibus, concursu ministrorum uitae secretioris ad conclaue ductus est intimum. 4. ubi locatus in lecto, exiguas spiritus reliquias trahens, nondum intellegendi minuto uigore, cunctos agnoscebat adstantes, quos cubicularii, nequis eum necatum suspicaretur, celeritate maxima conrogarant. et quoniam uiscerum flagrante conpage laxanda erat necessario uena, nullus inueniri potuit medicus hanc ob causam, quod eos per uaria sparserat, curaturos militem pestilentiae morbo temptatum. 5. unus tamen repertus, uenam eius iterum saepiusque pungendo, ne guttam quidem cruoris elicere potuit, internis nimietate calorum ambustis, uel, ut quidam existimabant, arefactis ideo membris, quod meatus aliqui, quos haemorrhoidas nunc appellamus, obserati sunt gelidis frigoribus concrustati. 6. sensit inmensa ui quadam urgente morborum, ultimae necessitatis adesse praescripta, dicereque conatus aliqua uel mandare, ut singultus ilia crebrius pulsans, stridorque dentium et brachiorum motus uelut caestibus dimicantium indicabat, iam superatus liuentibusque maculis interfusus, animam diu conluctatam efflauit, aetatis quinquagesimo anno et quinto, imperii, minus centum dies, secundo et decimo.

VII

1. Replicare nunc est oportunum, ut aliquotiens fecimus, et ab ortu primigenio patris huiusce principis ad usque ipsius obitum actus eius discurrere per epilogos breuis, nec uitiorum praetermisso discrimine uel bonorum, quae potestatis amplitudo monstrauit, nudare solita semper animorum interna. 2. Natus apud Cibalas Pannoniae oppidum Gratianus maior ignobili stirpe, cognominatus est a pueritia prima Funa rius ea re, quod nondum adultus uenalem circumferens funem, quinque militibus eum rapere studio magno conatis nequaquam cessit: aemulatus Crotoniaten Milonem, cui mala saepe cohaerenter laeua manu retinenti uel dextra, nulla umquam uirium fortitudo abstraxit. 3. ob ergo ualidi corporis robur, et peritiam militum more luctandi notior multis, post dignitatem protectoris atque tribuni comes praefuit rei castrensi per Africam, unde furtorum suspicione contactus digressusque, multo postea pari potestate Brittannum rexit exercitum, tandemque honeste sacramento solutus reuertit ad larem, et agens procul a strepitu, multatione bonorum adflictus est a Constantio hoc nomine, quod ciuili flagrante discordia, hospitio dicebatur suscepisse Magnentium, per agrum suum ad proposita festinantem. 4. Cuius meritis Valentinianus ab ineunte adulescentia commendabilis, contextu suarum quoque suffragante uirtutum, indutibus imperatoriae maiestatis apud Nicaeam ornatus, in Augustum collegium fratrem Valentem adsciuit, ut germanitate ita concordia sibi iunctissimum, inter probra medium et praecipua, quae loco docebimus conpetenti. 5. igitur Valentinianus post periculorum molestias plures, dum esset priuatus, emensas, inperitare exorsus, arces prope flumina sitas et urbes, et Gallias petit Alamannicis patentes excursibus, reuiuiscentibus erectius cognito principis Iuliani interitu, quem post Constantem solum omnium formidabant. 6. ideo autem etiam Valentinianus merito timebatur, quod auxit et exercitus ualido supplemento, et utrubique Rhenum celsioribus castris muniuit atque castellis, ne latere usquam hostis ad nostra se proripiens possit. 7. Utque multa praetereamus, quae egit moderatoris auctoritate fundati, quaeque per se uel duces correxit industrios : post Gratianum filium in societatem suae potestatis adsumptum, Vithicabium regem Alamannorum Vadomario genitum, adulescentem in flore primo genarum, nationes ad tumultus cientem et bella, clam, quia non potuit aperte, confodit: et Alamannis congressus prope Solicinium locum, ubi insidiis paene perierat circumuentus, ad exitium ultimum delere potuit uniuersos, ni paucos uelox effugium tenebris amendasset. 8. Inter haec tamen caute gesta, iam conuersos ad metuendam rabiem Saxonas, semper quolibet inexplorato ruentes, delatosque tunc ad terrestres tractus, quorum spoliis paene redierant locupletes, malefido quidem sed utili commento peremit, praeda raptoribus ui fractis excussa. 9. Itidemque Brittannos, cateruas superfusorum ostium non ferentes, spe meliorum adsumpta, in libertatem et quietem restituit placidam, nullo paene redire permisso grassatorum ad sua. 10. Efficacia pari Valentinum quoque Pannonium exulem, per has prouincias molientem otium turbare commune, antequam negotium efferuescat, oppressit. Africam deinde malo repentino perturbatam discriminibus magnis exemit, cum uoraces militarium fastus ferre nequiens Firmus, ad omnes dissensionum motus perflabiles gentes Mauricas concitasset. Similique fortitudine clades ingemiscendas Illyrici uindicasset, ni morte praeuentus reliquisset rem seriam inperfectam. 11. Ac licet opera praestabilium ducum haec, quae rettulimus, consummata sunt: tamen ipsum quoque satis constat ut erat expeditae mentis usuque castrensis negotii diuturno firmatus, egisse conplura : inter quae illud elucere clarius potuit, si Macrianum regem ea tempestate terribilem, uiuum capere potuisset, ut industria magna temptarat, postquam eum euasisse Burgundios, quos ipse admouerat Alamannis, maerens didicisset et tristis.

VIII

1. Haec super actibus principis breui sunt textu percursa: nunc confisi, quod nec metu nec adulandi foeditate constricta posteritas, incorrupta praeteritorum solet esse spectatrix, summatim eius numerabimus uitia, post et bene merita narraturi. 2. adsimulauit non numquam clementiae speciem cum esset in acerbitatem naturae calore propensior, oblitus profecto quod regenti imperium omnia nimia uelut praerupti scopuli sunt deuitanda. 3. nec enim usquam reperitur miti cohercitione contentus sed aliquotiens quaestiones multiplicari iussisse cruentas, post interrogationes funestas non nullis ad usque discrimina uitae uexatis: et ita erat effusior ad nocendum ut nullum aliquando damnatorum capitis eriperet morte subscriptionis elogio leni, cum id etiam principes interdum fecere saeuissimi. 4. atquin potuit exempla multa contueri maiorum et imitari peregrina atque interna humanitatis et pietatis, quas sapientes consanguineas uirtutum esse definiunt bonas. e quibus haec sufficiet poni. Artaxerxes Persarum ille rex potentissimus, quem Macrochira membri unius longitudo commemoravit, suppliciorum uarietates, quas natio semper exercuit cruda, lenitate genuina castigans, tiaras ad uicem capitum quibusdam noxiis amputabat: et ne secaret aures more regio pro delictis, ex galeris fila pendentia praecidebat: quae temperantia morum ita tolerabilem eum fecit et uerecundum, ut adnitentibus cunctis multos et mirabiles actus impleret Graecis scriptoribus celebratos. 5. Praenestino praetore, qui bello quodam Samnitico properare iussus ad praesidium uenerat segnius, ad crimen diluendum exhibito Papinus Cursor ea tempestate dictator securem per lictorem expediri, homineque abiecta purgandi se fiducia stupefacto, uisum prope fruticem iussit abscidi: hocque ioci genere castigatum eum absoluit, non ideo contemptus, ut qui bella diuturna per se superauit et grauia, solus ad resistendum aptus Alexandro Magno, si calcasset Italiam, aestimatus. 6. haec forsitan Valentinianus ignorans minimeque reputans adflicti solacia status semper esse lenitudinem principum, poenas per ignes augebat et gladios: quod ultimum in aduersis rebus remedium pietas reperitur animorum, ut Isocratis memorat pulchritudo: cuius uox est perpetua docentis, ignosci debere interdum armis superato rectori, quam iustum quid sit ignoranti. 7. unde motum existimo Tullium praeclare pronuntiasse, cum defenderet Oppium "et enim multum posse ad salutem alterius, honori multis; parum potuisse ad exitium, probro nemini umquam fuit". 8. Auiditas plus habendi sine honesti prauique differentia, et indagandi quaestus uarios per alienae uitae naufragia exundauit in hoc principe flagrantius adulescens. quam quidam praetendentes imperatorem Aurelianum purgare temptabant, id adfirmando quod, ut ille post Gallienum et lamentabilis rei publicae casus exinanito aerario torrentis ritu ferebatur in diuites, ita hic quoque post procinctus Parthici clades magnitudine indigens inpensarum, ut militi supplementa suppeterent et inpendium, crudelitati cupiditatem opes nimias congerendi miscebat: dissimulans scire quod sunt aliqua, quae fieri non oportet, etiam si licet, Themistoclis illius ueteris dissimilis, qui cum post pugnam agminaque deleta Persarum licenter obambulans, armillas aureas uidisset humi proiectas et torquem "tolle" inquit "haec" ad comitum quendam prope adstantem uersus quia Themistocles non es, quodlibet spernens in duce magnanimo lucrum.... 9. huius exempla continentiae similia plurima in Romanis exuberant ducibus : quibus omissis quoniam non sunt perfectae uirtutis indicia - nec enim aliena non rapere laudis est - unum ex multis constans innocentiae uulgi ueteris specimen ponam. cum proscriptorum locupletes domus diripiendas Romanae plebi Marius dedisset et Cinna, uulgi rudes animi sed humana soliti respectare, alienis laboribus pepercerunt, ut nullus egens reperiretur aut infimus qui de ciuili luctu fructum contrectare pateretur sibi concessum. 10. Inuidia praeter haec ante dictus medullitus urebatur et sciens pleraque uitiorum imitari solere uirtutes, memorabat adsidue liuorem seueritatis rectae potestatis esse [inuidiam] sociam. utque sunt dignitatum apices maximi, licere sibi cuncta existimantes, et ad supplicandum contrarios exturbandosque meliores pronius inclinati, bene uestitos oderat et eruditos et opulentos et nobiles: et fortibus detra hebat, ut solus uideretur bonis artibus eminere, quo uitio exarsisse principem legimus Hadrianum. 11. Arguebat hic idem princeps timidos saepius, maculosos tales appellans et sordidos et intra sortem humilem amendandos, ad pauores inritos aliquotiens abiectius pallens et, quod nusquam erat, ima mente formidans. 12 quo intellecto magister officiorum Remigius cum eum ex incidentibus ira feruere sentiret, fieri motus quosdam barbaricos inter alia subserebat: hocque ille audito, quia timore mox frangebatur, ut Antoninus Pius erat serenus et clemens. 13. iudices numquam consulto malignos elegit, sed si semel promotos agere didicit inmaniter, Lycurgos inuenisse praedicabat et Cassios, columina iustitiae prisca, scribensque hortabatur adsidue ut noxas uel leues acerbius uindicarent. 14. nec adflictis, si fors ingruisset inferior, erat ullum in principis benignitate perfugium, quod semper ut agitato mari iactatis portus patuit exoptatus. finis enim iusti imperii, ut sapientes docent, utilitas obedientium aestimatur et salus.

IX

1. Consentaneum est uenire post haec ad eius actus sequendos recte sentientibus et probandos: cum quibus si reliqua temperasset, uixerat ut Traianus et Marcus. in prouinciales admodum parcus, tributorum ubique molliens sarcinas ': oppidorum et limitum conditor tempestiuus: militaris disciplinae censor eximius, in hoc tantum deerrans quod, cum gregariorum etiam leuia puniret errata, potiorum ducum flagitia progredi sinebat in maius, ad querelas in eos motas aliquotiens obsurdescens: unde Brittannici strepitus et Africanae clades et uastitas emersit Illyrici. 2. Omni pudicitiae cultu domi castus et foris, nullo contagio conscientiae uiolatus obscenae, nihil incestum: hancque ob causam tamquam retinaculis petulantiam frenarat aulae regalis, quod custodire facile potuit, necessitudinibus suis nihil indulgens, quas aut in otio reprimebat aut mediocriter honorauit absque fratre, quem temporis conpulsus angustiis in amplitudinis suae societatem adsumpsit. 3. Scrupulosus in deferendis potestatibus celsis nec imperante eo prouinciam nummularius rexit aut administratio uenundata, nisi inter initia ut solent occupationis spe uel inpunitatis quaedam scelesta committi. 4. Ad inferenda propulsandaque bella sollertissimus, cautus, aestu Martii pulueris induratus, boni prauique suasor et desuasor admodum prudens, militaris rei ordinum scrutantissimus: scribens decore, uenusteque pingens et fingens et nouorum inuentor armorum: memoria sermoneque incitato quidem sed raro, facundiae proximo uigens, amator munditiarum laetusque non profusis epulis sed excultis. 5. Postremo hoc moderamine principatus inclaruit quod inter religionum diuersitates medius stetit nec quemquam inquietauit neque, ut hoc coleretur, imperauit aut illud: nec interdictis minacibus subiectorum ceruicem ad id, quod ipse coluit, inclinabat, sed intemeratas reliquit has partes ut repperit. 6. Corpus eius lacertosum et ualidum, capilli fulgor colorisque nitor, cum oculis caesiis semper obliquum intuentis et toruum, atque pulchritudo staturae liniamentorumque recta conpago maiestatis regiae decus implebat.

X

1. Post conclamata imperatoris suprema corpusque curatum ad sepulturam, ut missum Constantinopolim inter diuorum reliquias humaretur, suspenso instante procinctu anceps rei timebatur euentus cohortibus Gallicanis, quae, non semper dicatae legitimorum principum fidei uelut imperiorum arbitrae, ausurae nouum quoddam in tempore sperabantur: hoc temptandae nouitati res adiuuante quod gestorum ignarus etiam tum Gratianus agebat tum apud Treueros, ubi profecturus eum morari disposuerat pater. 2. cum negotium in his esset angustiis et tamquam in eadem naui futuri periculorum, si accidissent, participes, omnes eadem formidarent: sedit summatum consilio, auulso ponte, quem compaginarat ante necessitas, inuadens terras hostilis, ut superstitis Valentiniani mandato Merobaudes protinus acciretur. 3. hocque ille ut erat sollertis ingenii, quod euenerat ratus, aut forte doctus ab eo, per quem uocabatur, rupturum concordiae iura Gallicanum militem suspicatus, missam ad se tesseram finxit redeundi cum eo ad obseruandas Rheni ripas quasi furore barbarico crudescente: utque erat secrete mandatum, Sebastianum principis adhuc ignorantem excessum longius amendauit, quietum quidem uirum et placidum sed militari fauore sublatum, ideo maxime tunc cauendum. 4. Reuerso itaque Merobaude, altiore cura prospectum, expedito consilio Valentinianus puer defuncti filius tum quadrimus, uocaretur in imperium cooptandus, centesimo lapide disparatus degensque cum Iustina matre in uilla, quam Murocinctam appellant. 5. hocque concinenti omnium sententia confirmato Cerealis auunculus eius ocius missus eundem puerum lectica inpositum duxit in castra sextoque die post parentis obitum imperator legitime declaratus Augustus nuncupatur more sollemni. 6. et licet cum haec agerentur, Gratianum indigne laturum existimantes absque sui permissu principem alium institutum, postea metus sollicitudine discussa uixere securius, quod ille, ut erat beniuolus et peritus, consanguineum pietate nimia dilexit et educauit.