I

PLINIUS SEVERO SUO S.

Legatum mihi obvenit modicum, sed amplissimo gratius. Cur amplissimo gratius? Pomponia Gratilla, exheredato filio Assudio Curiano, heredem reliquerat me: dederat coheredes Sertorium Severum praetorium virum, aliosque equites Romanos splendidos. Curianus orabat ut sibi donarem portionem meam seque praeiudicio iuvarem; eandem tacita conventione salvam mihi pollicebatur. Respondebam non convenire moribus meis aliud palam, aliud agere secreto. Praeterea non esse satis honestum donare et locupleti et orbo: in summam, non profuturum ei, si donassem; profuturum, si cessissem; esse autem me paratum cedere, si inique inhereditatum mihi liqueret. Ad hoc ille: "Rogo cognoscas". Cunctatus paulum "faciam;" inquam "neque enim video cur ipse me minorem putem quam tibi videor. Sed iam nunc memento non defuturam mihi constantiam, si ita fides duxerit, secundum matrem tuam pronuntiandi." "Ut voles;" ait "voles enim quod aequissimum". Adhibui in consilium duos, quos tunc civitas nostra spectatissimos habuit, Corellium et Frontinum. His circumdatus, in cubiculo meo sedi. Dixit Curianus quae pro se putabat. Respondi paucis ego; neque enim aderat alius qui defunctae pudorem tueretur; deinde secessi et ex consilii sententia "uidetur" inquam, "Curiane, mater tua iusta habuisse causas irascendi tibi". Post hoc ille cum ceteris subscripsit centumvirale iudicium mecum non subscripsit. Appetebat iudicii dies: coheredes mei componere et transigere cupiebant, non diffidentia causae, sed metu temporum. Verebantur quod videbant multis accidisse, ne ex centumvirali iudicio capitis rei exirent. Et erant quidam in illis quibus obici et Gratillae amicitia et Rustici posset; rogant me ut cum Curiano loquar. Convenimus in aedem Concordiae. Ibi ego: "Si mater" inquam, "te ex parte quarta scripsisset heredem, num queri posses? Quid si heredem quidem instituisset ex asse, sed legatis ita exhausisset, ut non amplius apud te quam quarta remaneret? Igitur sufficere tibi debet, si exheredatus a matre quartam partem ab heredibus eius accipias, quam tamen ego augebo. Scis te non subscripsisse mecum, et iam biennium transisse, omniaque me usu cepisse. Sed ut te coheredes mei tractabiliorem experiantur, utque tibi nihil abstulerit reverentia mei, offero pro mea parte tantumdem". Tuli fructum non conscientiae modo, verum etiam famae. Ille ergo Curianus legatum mihi reliquit; et factum meum, nisi forte blandior mihi, antiquum nobili honore signavit. Haec tibi scripsi, quia de omnibus quae me vel delectant vel angunt, non aliter tecum quam mecum loqui soleo: deinde quod durum existimabam, te amantissimum mei fraudare voluptate quam ipse capiebam. Neque enim sum tam sapiens, ut nihil mea intersit, an iis quae honeste fecisse me credo, testificatio quaedam et quasi praemium accedat. Vale.

II

PLINIUS FLACCO SUO S.

Accepi pulcherrimos turdos, cum quibus parem calculum ponere nec urbis copiis ex Laurentino, nec maris tam turbidis tempestatibus possum. Recipies ergo epistulas steriles et simpliciter ingratas; ac ne illam quidem solertiam Diomedis in permutando munere imitantes. Sed, quae facilitas tua, hoc magis dabis veniam, quod se non mereri fatentur. Vale.

III

PLINIUS ARISTONI SUO S.

Cum tua plurima officia tua mihi grata et iucunda sunt, tum vel maxime quod me celandum non putasti fuisse apud te de versiculis meis multum copiosumque sermonem, eumque diversitate iudiciorum longius processisse; exstitisse etiam quosdam qui scripta quidem ipsa non improbarent, me tamen amice simpliciterque reprehenderent quod haec scriberem recitaremque. Quibus ego, ut augeam meam culpam, ita respondeo: facio nonnumquam versiculos severos patrum, facio: nam et comoedias audio et specto mimos, et lyricos lego et sotadicos intelligo; aliquando praeterea rideo, iocor, ludo: utque omnia innoxiae remissionis genera breviter amplectar, homo sum. Nec vero moleste fero hanc esse de moribus meis existimationem ut, qui nesciunt talia doctissimos, gravissimos, sanctissimos homines scriptitasse, me scribere mirentur. Ab illis autem quibus notum est quos quantosque auctores sequar, facile impetrari posse confido, ut errare me, sed cum illis sinant, quorum non seria modo, verum etiam lusus exprimere laudabile est. An ego verear (neminem viventium, ne quam in speciem adulationis incidam, nominabo) sed ego verear ne me non satis deceat quod decuit M. Tullium, C. Calvum, Asinium Pollionem, M. Messallam, Q. Hortensium, M. Brutum, L. Sullam, Q. Catulum, Q. Scaevolam, Ser. Sulpicium, Varronem, Torquatum (immo Torquatos), C. Memmium, Lentulum, Gaetulicum, Annaeum Senecam et proxime Virginium Rufum? Et si non sufficiunt exempla privata, divum Iulium, divum Augustum, divum Nervam, T. Caesarem? Neronem enim transeo, quamvis sciam non corrumpi in deterius quae aliquando etiam a malis, sed honesta manere, quae saepius a bonis fiunt. Inter quos vel praecipue numerandus est P. Virgilius, Cornelius Nepos et prius Accius Enniusque. Non quidem hi senatores, sed sanctitas morum non distat ordinibus. Recito tamen, quod illi an fecerint, nescio; etiam: sed illi iudicio suo poterant esse contenti; mihi modestior conscientia est quam ut satis absolutum putem quod a me probetur. Itaque has recitandi causas sequor: primum quod ipse qui recitat aliquanto acrius scriptis suis auditorum reverentia intendit; deinde quod de quibus dubitat, quasi ex consilii sententia statuit. Multa etiam a multis admonetur; et si non admoneatur, quid quisque sentiat perspicit ex vultu, oculis, nutu, manu, murmure, silentio; quae satis apertis notis iudicium ab humanitate discernunt. Atque adeo, si cui forte eorum qui interfuerunt curae fuerit eadem illa legere, intelliget me quaedam aut commutasse, aut praeterisse, fortasse etiam ex suo iudicio, quamvis ipse nihil dixerit mihi. Atque haec ita disputo, quasi populum in auditorium, non in cubiculum amicos advocarim, quos plures habere multis gloriosum, reprehensioni nemini fuit. Vale.

IV

PLINIUS VALERIANO SUO S.

Res parva, sed initium non parvae. Sollers, vir praetorius, a senatu petiit ut sibi instituere in agris suis nundinas permitteretur; contradixerunt Vicentinorum legati: adfuit Tuscilius Nominatus: dilata causa est. Alio senatu Vicentini sine advocato intraverunt: dixerunt se deceptos; lapsine verbo, an quia ita sentiebant? Interrogati a Nepote praetore, quem docuissent, responderunt "Quem prius". Interrogati an tunc gratiis adfuisset, responderunt "Sex milibus nummum". An rursus aliquid dedissent, dixerunt "Mille denarios". Nepos postulavit ut Nominatus induceretur. Hactenus illo die. Sed quantum auguror, longius res procedet. Nam pleraque tacta et omnino tantum commota latissime serpunt. Erexi aures tuas. Quamdiu nunc oportet, quam blande roges, ut reliqua cognoscas? Si tamen non ante ob haec ipsa veneris Romam spectatorque malueris esse, quam lector. Vale.

V

PLINIUS MAXIMO SUO S.

Nuntiatum mihi est C. Fannium decessisse, qui nuntius me gravi dolore confudit. Primum quod amavi hominem elegantem et disertum; deinde quod iudicio eius uti solebam. Erat enim natura acutus, usu exercitatus, varietate promptissimus. Angit me super ista casus illius. Decessit vetere testamento: omisit quos maxime diligebat, prosecutus est quibus offensior erat. Sed hoc utcumque tolerabile: gravius illud, quod pulcherrimum opus imperfectum reliquit. Quamvis enim agendis causis distringeretur, scribebat tamen exitus occisorum aut relegatorum a Nerone; et iam tres libros absolverat subtiles et diligentes et Latinos atque inter sermonem historiamque medios. Ac tanto magis reliquos perficere cupiebat, quanto frequentius hi lectitabantur. Mihi autem videtur acerba semper et immatura mors eorum qui immortale aliquid parant. Nam qui voluptatibus dediti quasi in diem vivunt, vivendi causas cotidie finiunt: qui vero posteros cogitant et memoriam sui operibus extendunt, his nulla mors non repentina est, ut quae semper aliquid abrumpat. Caius quidem Fannius, quod accidit, multo ante praesensit. Visus est sibi per nocturnam quietem iacere in lectulo suo compositus in habitu studentis, habere ante se scrinium, ita ‹ut› solebat; mox imaginatus est venisse Neronem, in toro resedisse; prompsisse primum librum quem de sceleribus eius ediderat, eumque ad extremum resolvisse; idem in secundo et tertio fecisse, tunc abiisse. Expavit, et sic interpretatus est tamquam idem sibi futurus esset scribendi finis, qui fuisset illi legendi: et fuit idem. Quod me recordantem miseratio subit, quantum vigiliarum, quantum laboris exhauserit frustra. Occursant animo meo mortalitas, mea scripta. Nec dubito te quoque eadem cogitatione terreri pro istis quae inter manus habes. Proinde, dum suppetit vita, enitamur ut mors quam paucissima quae abolere possit inveniat. Vale.

VI

PLINIUS APOLLINARI SUO S.

Amavi curam et sollicitudinem tuam, quod cum audisses me aestate Tuscos meos petiturum, ne facerem suasisti, dum putas insalubres. Est sane gravis et pestilens ora Tuscorum quae per litus extenditur. Sed hi procul a mari recesserunt; quin etiam Apennino, saluberrimo montium, subiacet. Atque adeo, ut omnem pro me metum ponas, accipe temperiem caeli, regionis situm, villae amoenitatem; quae et tibi auditu et mihi relatu iucunda erunt. Caelum est hieme frigidum et gelidum; myrtos, oleas, et quae alia assiduo tepore laetantur, aspernatur ac respuit: laurum tamen patitur, atque etiam nitidissimam profert; interdum, sed non saepius quam sub urbe nostra, necat. Aestatis mira clementia. Semper aer spiritu aliquo movetur; frequentius tamen auram quam ventos habet. Hinc senes multi: videas avos proavosque iam iuvenum; audias fabulas veteres sermonesque maiorum; cumque veneris illo, putes alio te saeculo natum. Regionis forma pulcherrima. Imaginare amphitheatrum aliquod immensum et quae sola rerum natura possit effingere. Lata et diffusa planities montibus cingitur; montes summa sui parte procera nemora et antiqua habent. Frequens ibi et varia venatio. Inde caeduae silvae cum ipso monte descendunt: has inter pingues terrenique colles (neque enim facile usquam saxum, etiam si quaeratur, occurrit) planissimis campis fertilitate non cedunt; opimamque messem serius tantum, sed non minus percoquunt. Sub his per latus omne vineae porriguntur, unamque faciem longe lateque contexunt; quarum a fine imoque quasi margine arbusta nascuntur; prata inde campique: campi quos non nisi ingentes boves et fortissima aratra perfringunt. Tantis glebis tenacissimum solum, cum primum prosecatur, assurgit, ut nono demum sulco perdometur. Prata florida et gemmea trifolium aliasque herbas, teneras semper et molles et quasi novas, alunt. Cuncta enim perennibus rivis nutriuntur. Sed ubi aquae plurimum, palus nulla: quia devexa terra quicquid liquoris accepit nec absorbuit, effundit in Tiberim. Medios ille agros secat, navium patiens, omnesque fruges devehit in urbem, hieme dumtaxat et vere; aestate summittitur, immensique fluminis nomen arenti alveo deserit, autumno resumit. Magnam capies voluptatem, si hunc regionis situm ex monte prospexeris. Neque enim terras tibi, sed formam aliquam, ad eximiam pulchritudinem pictam, videberis cernere: ea varietate, ea descriptione, quocumque inciderint, oculi reficientur. Villa in colle imo sita prospicit quasi ex summo: ita leniter et sensim, clivo fallente, consurgit, ut cum ascendere te non putes, sentias ascendisse. A tergo Apenninum, sed longius habet. Accipit ab hoc auras quamlibet sereno et placido die, non tamen acres et immodicas, sed spatio ipso lassas et infractas. Magna sui parte meridiem spectat, aestivumque solem ab hora sexta, hibernum aliquanto maturius, quasi invitat in porticum latam et prominulam. Multa in hac membra; atrium etiam ex more veterum. Ante porticum xystus concisus in plurimas species distinctusque buxo; demissus inde pronusque pulvinus, cui bestiarum effigies invicem adversas buxus inscripsit. Acanthus in plano mollis et, paene dixerim, liquidus. Ambit hunc ambulatio pressis varieque tonsis viridibus inclusa: ab his gestatio in modum circi, quae buxum multiformem humilesque et retentas manu arbusculas circumit. Omnia maceria muniuntur: hanc gradata buxus operit et subtrahit. Pratum inde non minus natura quam superiora illa arte, visendum: campi deinde porro multaque alia prata et arbusta. A capite porticus triclinium excurrit, valvis xystum desinentem, et protinus pratum multumque ruris videt fenestris. Hac latus xysti, et quod prosilit villae, hac hypodromi nemus comasque prospectat. Contra mediam fere porticum diaeta paulum recedit; cingit areolam, quae quattuor platanis inumbratur. Inter has marmoreo labro aqua exundat, circumiectasque platanos et subiecta platanis leni adspergine fovet. Est in hac diaeta dormitorium cubiculum, quod diem, clamorem, sonum excludit: iunctaque et cotidiana amicorum coenatio, quae areolam illam, porticum aliam, eademque omnia quae porticus aspicit. Est et aliud cubiculum a proxima platano viride et umbrosum, marmore excultum podio tenus: nec cedit gratiae marmoris ramos insidentesque ramis aves imitata pictura, cui subest fonticulus. In hoc fonte crater, circa siphunculi plures miscent iucundissimum murmur. In cornu porticus amplissimum cubiculo a triclinio occurrit; aliis fenestris xystum, aliis despicit pratum, sed ante piscinam, quae fenestris servit ac subiacet, strepitu visuque iucundam. Nam ex edito desiliens aqua, suscepta marmore, albescit. Idem cubiculum hieme tepidissimum quia plurimo sole perfunditur. Cohaeret hypocauston et, si dies nubilus, immisso vapore solis vicem supplet. Inde apodyterium balinei laxum et hilare excipit cella frigidaria, in qua baptisterium amplum atque opacum. Si natare latius aut tepidius velis, in area piscina est, in proximo puteus, ex quo possis rursus adstringi, si paeniteat teporis. Frigidariae cellae connectitur media, cui sol benignissime praesto est; caldariae magis, prominet enim. In hac tres descensiones: duae in sole, tertia a sole longius, a luce non longius. Apodyterio superpositum est sphaeristerium, quod plura genera exercitationis pluresque circulos capit. Nec procul a balineo scalae, quae in cryptoporticum ferunt, prius ad diaetas tres: harum alia areolae illi, in qua platani quattuor, alia prato, alia vineis imminet diversis, diversasque caeli partes, ut prospectus, habet. In summa cryptoporticu cubiculum, ex ipsa cryptoporticu excisum, quod hypodromum, vineas, montes intuetur. Iungitur cubiculum obvium soli, maxime hiberno. Hinc oritur diaeta, quae villae hypodromum adnectit. Haec facies, hic visus a fronte. A latere aestiva cryptoporticus in edito posita; quae non aspicere vineas, sed tangere videtur. In media triclinium saluberrimum afflatum ex Apenninis vallibus recipit: post latissimis fenestris vineas, valvis aeque vineas, sed per cryptoporticum quasi admittit. A latere triclinii quod fenestris caret, scalae convivio utilia secretiore ambitu suggerunt. In fine cubiculum, cui non minus iucundum prospectum cryptoporticus ipsa quam vineae praebent. Subest cryptoporticus subterraneae similis; aestate incluso frigore riget, contentaque aere suo nec desiderat auras nec admittit. Post utramque cryptoporticum, unde triclinium desinit, incipit porticus, ante medium diem hiberna, inclinato die aestiva.Hac adeuntur diaetae duae, quarum in altera cubicula quattuor, altera tria, ut circuit sol, aut sole utuntur aut umbra. Hanc dispositionem amoenitatemque tectorum longe lateque praecedit hypodromus: medius patescit, statimque intrantium oculis totus offertur. Platanis circumitur; illae hedera vestiuntur, utque summae suis, ita imae alienis frondibus virent. Hedera truncum et ramos pererrat, vicinasque platanos transitu suo copulat; has buxus interiacet. Exteriores buxos circumvenit laurus, umbraeque platanorum suam confert. Rectus hic hypodromi limes in extrema parte hemicyclio frangitur mutatque faciem: cupressis ambitur et tegitur, densiore umbra opacior nigriorque; interioribus circulis (sunt enim plures) purissimum diem recipit. Inde etiam rosas effert, umbrarumque frigus non ingrato sole distinguit. Finito vario illo multiplicique curvamine, recto limiti redditur, nec huic uni. Nam viae plures intercedentibus buxis dividuntur. Alibi pratulum, alibi ipsa buxus intervenit in formas mille descripta, litteras interdum, quae modo nomen domini dicunt, modo artificis: alternis metulae surgunt, alternis inserta sunt poma: et in opere urbanissimo subita velut illati ruris imitatio. Medium spatium brevioribus utrimque platanis adornatur. Post has acanthus hinc inde lubricus et flexuosus, deinde plures figurae pluraque nomina. In capite stibadium candido marmore vite protegitur. Vitem quattuor columellae Carystiae subeunt. E stibadio aqua, velut expressa cubantium pondere, siphunculis effluit; cavato lapide suscipitur, gracili marmore continetur, atque ita occulte temperatur ut impleat nec redundet. Gustatorium graviorque caenatio margini imponitur; levior navicularum et avium figuris innatans circumit. Contra fons egerit aquam et recipit: nam expulsa in altum in se cadit inunctisque hiatibus et absorbetur et tollitur. E regione stibadii adversum cubiculum tantum stibadio reddit ornatus, quantum accipit ab illo. Marmore splendet, valvis in viridia prominet et exit: alia viridia superioribus inferioribusque fenestris suspicit despicitque . Mox zothecula refugit quasi in cubiculum idem atque aliud. Lectus hic et undique fenestrae et tamen lumen obscurum, umbra premente. Nam laetissima vitis per omne tectum in culmen nititur et ascendit. Non secus ibi quam in nemore iaceas: imbrem tantum, tamquam in nemore, non sentias. Hic quoque fons nascitur simulque subducitur. Sunt locis pluribus disposita sedilia e marmore, quae ambulatione fessos, ut cubiculum ipsum, iuvant. Fonticuli sedilibus adiacent; per totum hypodromum dulces strepunt rivi, et, qua manus duxit, sequuntur. His nunc illa viridia, nunc haec: interdum simul omnia lavantur. Vitassem iamdudum ne viderer argutior, nisi proposuissem omnes angulos tecum epistula circumire. Neque enim verebar ne laboriosum esset legenti tibi, quod visenti non fuisset; praesertim cum interquiescere, si liberet, depositaque epistula, quasi residere saepius posses. Praeterea indulsi amori meo. Amo enim quae maxima ex parte ipse inchoavi, aut inchoata percolui. In summam (cur enim non aperiam tibi vel iudicium meum vel errorem?) primum ego officium scriptoris existimo, ut titulum suum legat, atque identidem interroget se quid coeperit scribere; sciatque, si materiae immoratur, non esse longum; longissimum, si aliquid arcessit atque attrahit. Vides quot versibus Homerus, quot Virgilius arma, hic Aeneae, Achillis ille, describat: brevis tamen uterque est, quia facit quod instituit. Vides ut Aratus minutissima etiam sidera consectetur et colligat, modum tamen servat. Non enim excursus hic eius, sed opus ipsum est. Similiter nos, ut parva magnis, cum totam villam oculis tuis subicere conemur, si nihil inductum et quasi devium loquimur, non epistula quae describit, sed villa quae describitur magna est. Verum illuc unde coepi, ne secundum legem meam reprehendar, si longior fuero in hoc quod excessi. Habes causas cur ego Tuscos meos Tusculanis, Tiburtinis Praenestinisque meis praeponam. Nam super illa quae rettuli, altius ibi otium et pinguius, eoque securius: nulla necessitas togae, nemo arcessitor ex proximo. Placida omnia et quiescentia; quod ipsum salubritati regionis, ut purius caelum, ut aer liquidior, accedit. Ibi animo, ibi corpore maxime valeo. Nam studiis animum, venatu corpus exerceo. Mei quoque nusquam salubrius degunt: usque adhuc certe neminem ex iis quos eduxeram mecum (venia sit dicto) ibi amisi. Dii modo in posterum hoc mihi gaudium, hanc gloriam loco servent. Vale.

VII

PLINIUS CALVISIO SUO S.

Nec heredem institui, nec praecipere posse rem publicam constat: Saturninus autem, qui nos reliquit heredes, quadrantem rei publicae nostrae, deinde pro quadrante praeceptionem quadringentorum milium dedit. Hoc, si ius aspicias, irritum; si defuncti voluntatem, ratum et firmum est. Mihi autem defuncti voluntas (vereor quam in partem iurisconsulti quod sum dicturus accipiant) antiquior iure est; utique in eo quod ad communem patriam voluit pervenire. An cui de mero sestertium undecies contuli, huic quadringentorum milium paulo amplius tertiam partem ex adventicio denegem? Scio te quoque a iudicio meo non abhorrere, cum eandem rem publicam ut civis optimus diligas. Velim ergo, cum proxime decuriones contrahentur, quid sit iuris indices; parce tamen et modeste: deinde subiungas nos quadringenta milia offerre, sicut praecepit Saturninus. Illius hoc munus, illius liberalitas; nostrum tamen obsequium vocetur. Haec ego scribere publice supersedi: primum quod memineram pro necessitudine amicitiae nostrae, pro facultate prudentiae tuae et debere te et posse perinde meis ac partibus fungi: deinde quia verebar ne modum, quem tibi in sermone custodire facile est, tenuisse in epistula non viderer. Nam sermonem vultus, gestus, vox ipsa moderatur; epistula omnibus commendationibus destituta, malignitati interpretantium exponitur. Vale.

VIII

PLINIUS CAPITONI SUO S.

Suades ut historiam scribam, et suades non solus: multi hoc me saepe monuerunt, et ego volo; non quia commode facturum esse confidam (id enim temere credas, nisi expertus) sed quia mihi pulchrum in primis videtur non pati occidere quibus aeternitas debeatur, aliorumque famam cum sua extendere. Me autem nihil aeque ac diuturnitatis amor et cupido sollicitat: res homine dignissimas, praesertim qui nullius sibi conscius culpae, posteritatis memoriam non reformidet. Itaque diebus ac noctibus cogito si qua me quoque possim tollere humo (id enim voto meo sufficit) illud supra votum victorque virum volitare per ora. Quamquam - Sed hoc satis est quod prope sola historia polliceri videtur.Orationi enim et carmini parva gratia, nisi eloquentia est summa: historia quoquo modo scripta delectat. Sunt enim homines natura curiosi, et quamlibet nuda rerum cognitione capiuntur, ut qui sermunculis etiam fabellisque ducantur. Me vero ad hunc studium impellit domesticum quoque exemplum. Avunculus meus, idemque per adoptionem pater, historias, et quidem religiosissime, scripsit. Invenio autem apud sapientes honestissimum esse maiorum vestigia sequi, si modo recto itinere praecesserint. Cur ergo cunctor? Egi magnas et graves causas.. Has (etiamsi mihi tenuis ex his spes) destino retractare, ne tantus ille labor meus, nisi hoc quod reliquum est, studii reddidero, mecum pariter intercidat. Nam si rationem posteritatis habeas, quicquid non est peractum, pro non inchoato est. Dices "Potes simul et rescribere actiones et componere historiam. Utinam! Sed utrumque tam magnum est,, ut abunde sit alterum efficere. Undevicesimo aetatis anno dicere in foro coepi, et nunc demum quid praestare debeat orator, adhuc tamen per caliginem video. Quid si huic oneri novum accesserit? Habet quidem oratio et historia multa communia, sed plura diversa in his ipsis quae communia videntur. Narrat sane illa; narrat haec, sed aliter. Huic pleraque humilia et sordida, et ex medio petita. Illi omnia recondita, splendida, excelsa conveniunt. Hanc saepius ossa, musculi, nervi; illam tori quidam et quasi iubae decent. Haec vel maxime vi, amaritudine, instantia; illa tractu et suavitate, atque etiam dulcedine placet. Postremo alia verba, alius sonus, alia constructio. Nam plurimum refert, ut Thucydides ait, ktema sit, an agonisma, quorum alterum oratio, alterum historia est. His ex causis non adducor ut duo dissimilia, et hoc ipso diversa quod maxima, confundam misceamque, ne tanta quasi colluvione turbatus, ibi faciam quod hic debeo.. Ideoque interim veniam (ut ne a meis verbis discedam) advocandi peto. Tu tamen iam nunc cogita quae potissimum tempora aggrediamur. Vetera et scripta aliis? Parata inquisitio, sed onerosa collatio. Intacta et nova? Graves offensae, levis gratia. Nam praeter id quod in tantis vitiis hominum plura culpanda sunt quam laudanda: tum si laudaveris, parcus; si culpaveris, nimius fuisse dicaris; quamvis illud plenissime, hoc restrictissime feceris. Sed haec me non retardant: est enim mihi pro fide satis animi. Illud peto praesternas ad quod hortaris eligasque materiam; ne mihi iam scribere parato alia rursus cunctationis et morae ratio nascatur. Vale.

IX

PLINIUS SATURNINO SUO S.

Varie me affecerunt litterae tuae: nam partim laeta, partim tristia continebant. Laeta, quod te in urbe teneri nuntiabant. "Nollem" inquis; sed ego volo; praeterea, quod recitaturum statim ut venissem pollicebantur. Ago gratias quod exspector. Triste illud, quod Iulius Valens graviter iacet; quamquam ne hoc quidem triste, si illius utilitatibus aestimetur, cuius interest quam maturissime inexplicabili morbo liberari. Illud plane non triste solum, verum etiam luctuosum, quod Iulius Avitus decessit, dum ex quaestura redit, decessit in nave, procul a fratre amantissimo, procul a matre, a sororibus. Nihil ista ad mortuum pertinent; sed pertinuerunt cum moreretur; pertinent ad hos qui supersunt. Iam quod in flore primo tantae indolis iuvenis exstinctus est, summa consecuturus, si virtutes eius maturuissent. Quo ille studiorum amor flagrabat! Quantum legit! Quantum etiam scripsit! Quae nunc omnia cum ipso sine fructu posteritatis abierunt. Sed ego indulgeo dolori? Cui si frenos remittas, nulla materia non maxima est. Finem epistulae faciam, ut facere possim etiam lacrimis, quas epistula expressit. Vale.

X

PLINIUS ANTONINO SUO S.

Cum versus tuos aemulor, tum maxime quam sint boni experior. Ut enim pictores pulchram absolutamque faciem raro, ni in peius, affingunt, ita ego ab hoc archetypo laboro et decido. Quo magis hortor ut quam plurima proferas, quae imitari omnes concupiscant, nemo,, aut paucissimi possint. Vale.

XI

PLINIUS TRANQUILLO SUO S.

Libera tandem hendecasyllaborum meorum fidem, quia scripta tua communibus amicis spoponderunt. Appellantur cotidie et flagitantur; ac iam periculum est ne cogantur ad exhibendum formulam accipere. Sum et ipse in edendo haesitator: tu tamen meam quoque cunctationem tarditatemque vicisti. Proinde aut rumpe iam moras, aut cave ne eosdem illos libellos, quos tibi hendecasyllabi nostri blanditiis elicere non possunt, convicio scazontes extorqueant. Perfectum opus absolutumque est, nec iam splendescit lima, sed atteritur. Patere me videre titulum tuum; patere audire, describi, legi, venire volumina Tranquilli mei. Aequum est nos in amore tam mutuo eandem percipere ex te voluptatem, qua tu perfrueris ex nobis. Vale.

XII

PLINIUS FABATO PROSOCERO SUO S.

Percepi litteras tuas, ex quibus cognovi tui nomine dedicasse; sequenti die in portarum ornatum pecuniam promisisse, ut initium novae liberalitatis esset consummatio prioris. Gaudeo primum tua gloria, cuius ad me pars aliqua pro necessitudine nostra redundat: deinde quod memoria soceri mei pulcherrimis operibus video proferri; quam mihi a quocumque excoli iucundum, a te vero laetissimum est. Quod superest, deos precor ut animum istum tibi, animo isti tempus quam longissimum tribuant. Nam liquet mihi futurum ut peracto quod proxime promisisti, inchoes aliud. Nescit enim semel incitata liberalitas stare, cuius pulchritudinem usus ipse commendat. Vale.

XIII

PLINIUS SCAURO SUO S.

Recitaturus oratiunculam quam publicare cogito, advocavi aliquos ut revererer, paucos ut vero audirer. Nam mihi duplex ratio recitandi: una, ut sollicitudine intendar, altera, ut admonear, si quid forte me, ut meum, fallit. Tuli quod petebam: inveni qui mihi copiam consilii sui facerent. Ipse praeterea quaedam emendanda adnotavi. Emendavi librum quem misi tibi. Materiam ex titulo cognosces; cetera liber explicabit: quem iam nunc oportet ita consuescere,, ut sine praefatione intellegatur. Tu velim quid de universo, quid de partibus sentias, scribas mihi. Ero enim vel cautior in continendo, vel constantior in edendo, si huc vel illuc auctoritas tua accesserit. Vale.

XIV

PLINIUS VALERIANO SUO S.

Et tu rogas et ego promisi, si rogasses, scripturum me tibi, quem habuisset eventum postulatio Nepotis circa Tuscilium Nominatum. Inductus est Nominatus; egit ipse pro se, nullo accusante. Nam legati Vicentinorum non modo non presserunt eum, verum etiam sublevaverunt. Summa defensionis non fidem sibi in advocatione, sed constantiam defuisse; descendisse ut acturum, atque etiam in curiam visum; deinde sermonibus amicorum deterritum recessisse; monitum enim ne desiderio senatoris, non iam quasi de nundinis, sed quasi de gratia, fama, dignitate certantis, tam pertinaciter, praesertim in senatu, repugnaret: alioquin maiorem invidiam quam proxime passurum. (Erat sane prius, a paucis tamen, acclamatum exeunti). Subiunxit preces multumque lacrimarum: quin etiam tota actione homo in dicendo exercitatus operam dedit ut deprecari magis (id enim et favorabilius et tutius) quam defendi videretur. Absolutus est sententia designati consulis Afranii Dextro, cuius haec summa: melius quidem Nominatum fuisse facturum, si causam Vicentinorum eodem animo quo susceperat pertulisset: quia tamen in hoc genus culpae non fraude incidisset, nihilque dignum animadversione admisisse convinceretur, liberandum, ita ut Vicentinis, quod acceperat, redderet. Assenserunt omnes praeter Flavium Aprum. Is interdicendum ei advocationibus in quinquennium censuit: et quamvis neminem auctoritate traxisset, constanter in sententia mansit: quin etiam Dextrum, qui primus diversum censuerat, prolata lege de senatu habendo, iurare coegit a re publica esse quod censuisset. Cui quamquam legitimae postulationi, a quibusdam reclamatum est. Exprobrare enim censenti ambitionem videbatur. Sed priusquam sententiae dicerentur, Nigrinus tribunus plebis recitavit libellum disertum et grave, quo questus est venire advocationes, venire etiam praevaricationes: in lites coiri et gloriae loco poni ex spoliis civium magnos et statos reditus. Recitavit capita legum, admonuit senatusconsulti: in fine dixit petendum ab optimo principe ut, quia leges, quia senatusconsulta contemnerentur, ipse tantis vitiis mederetur. Pauci dies, et liber principis severus, et tamen moderatus. Leges ipsum; est in publicis actis. Quam me iuvat quod in causis agendis non modo pactione, dono, munere, verum etiam xeniis semper abstinui! Oportet quidem quae sunt inhonesta, non quasi illicita, sed quasi pudenda vitare. Iucundum tamen si prohiberi publice videas quod numquam tibi permiseris. Erit fortasse, immo non dubie, huius propositi mei et minor laus et obscurior fama, cum omnes ex necessitate facient quod ego sponte faciebam. Interim fruor voluptate cum alii divinum me, alii meis rapinis, meae avaritiae occursum per ludum ac iocum dictitant. Vale.

XV

PLINIUS PONTIO SUO S.

Secesseram in municipium, cum mihi nuntiatum est Cornutum Tertullum accepisse Aemiliae viae curam. Exprimere non possum quanto sim gaudio affectus et ipsius et meo nomine. Ipsius, quod sit licet, sicut est, ab omni ambitione longe remotus, debet tamen ei iucundus esse honor ultro datus; meo, quod aliquanto magis me delectat mandatum mihi officium, postquam par Cornuto datum video. Neque enim augeri dignitate quam aequari bonis gratius. Cornuto autem quid melius? Quid sanctius? Quid in omni genere laudis ad exemplar antiquitatis expressius? Quod mihi cognitum est non fama, qua alioqui optima et meritissima fruitur, sed longis magnisque experimentis. Una diligimus, una dileximus omnes fere, quos aetas nostra in utroque sexu aemulandos tulit: quae societas amicitiarum artissima nos familiaritate coniunxit. Accessit vinculum necessitudinis publicae. Idem enim mihi, ut scis, collega, quasi voto petitus, in praefectura aerarii fuit; fuit et in consulatu. Tum ego qui vir et quantus esset, altissime inspexi, cum sequerer ut magistrum, ut parentem revererer: quod non tam aetatis maturitate quam vitae merebatur. His ex causis ut illi, sic mihi gratulor; nec privatim magis quam publice, quod tandem homines non ad pericula, ut prius, verum ad honores virtute perveniunt. In infinitum epistulam extendam, si gaudio meo indulgeam. Praevertor ad ea quae me agentem hic nuntius deprehendit. Eram cum prosocero meo, eram cum amita uxoris, eram cum amicis diu desideratis; circumibam agellos; audiebam multum rusticarum querelarum: rationes legebam invitus et cursim (aliis enim chartis, aliis sum litteris initiatus) coeperam etiam itineri me praeparare. Nam includor angustiis commeatus, eoque ipso, quod delegatum Cornuto audio officium, mei admoneor. Cupio te quoque sub idem tempus Campania tua remittat ne quis, cum in urbem rediero, contubernio nostro dies pereat. Vale.

XVI

PLINIUS MARCELLINO SUO S.

Tristissimus haec tibi scribo, Fundani nostri filia minore defuncta: qua puella nihil umquam festivius, amabilius, nec modo longiore vita, sed prope immortalitate dignius vidi. Nondum annos quattuordecim impleverat et iam illi anilis prudentia, matronalis gravitas erat; et tamen suavitas puellaris cum virginali verecundia. Ut illa patris cervicibus inhaerebat! Ut nos amicos paternos et amanter et modeste complectebatur! Ut nutrices et paedagogos, ut praeceptores, pro suo quemque officio diligebat! Quam studiose, quam diligenter lectitabat! Ut parce custoditeque ludebat! Qua illa temperantia, qua patientia, qua etiam constantia novissimam valetudinem tulit! Medicis obsequebatur; sororem, patrem adhortabatur, ipsamque se destitutam corporis viribus, vigore animi sustinebat. Duravit hic illi usque ad extremum, nec aut spatio valetudinis aut metu mortis infractus est; quo plures gravioresque nobis causas relinqueret et desiderii et doloris. O triste plane acerbumque funus! O morte ipsa mortis tempus indignius! Iam destinata erat egregio iuveni, iam electus nuptiarum dies, iam nos vocati. Quod gaudium quo maerore mutatum est! Non possum exprimere verbis quantum animo vulnus acceperim, cum audivi Fundanum ipsum (ut multa luctuosa dolor invenit) praecipientem, quod in vestes, margarita, gemmas fuerunt erogaturus, hoc in thus et unguenta et odores impenderetur. Est quidem ille eruditus et sapiens, ut qui se ab ineunte aetate altioribus studiis artibusque dediderit; sed nunc omnia quae audiit sapeque dixit aspernatur; expulsisque virtutibus aliis, pietatis est totus. Ignosces, laudabis etiam, si cogitaveris quid amiserit. Amisit enim filiam quae non minus mores eius quam os vultumque referebat, totumque patrem mira similitudine exscripserat. Proinde si quas ad eum de dolore tam iusto litteras mittes, memento adhibere solacium, non quasi castigatorium et nimis forte, sed molle et humanum. Quod ut facilius admittat, multum faciet medii temporis spatium. Ut enim crudum adhuc vulnus medentium manus reformidat, deinde patitur, atque ultro requirit; sic recens animi dolor consolationes reicit ac refugit; mox desiderat et clementer admotis acquiescit. Vale.

XVII

PLINIUS SPURINNAE SUO S.

Scio quanto opere bonis artibus faveas, quantum gaudium capias, si nobiles iuvenes dignum aliquid maioribus suis faciant: quo festinantius nuntio tibi fuisse me in auditorio Calpurnii Pisonis. Recitabat erotopaignion, eruditam sane luculentamque materiam. Scripta erat elegis fluentibus, et teneris, et enodibus, sublimibus etiam, ut poscit locus. Apte enim et varie nunc attollebatur, nunc residebat, excelsa depressis, exilia plenis, severis iucunda mutabat: omnia ingenio pari. Commendabat haec voce suavissima, vocem verecundia; multum sanguinis, multum sollicitudinis in ore, magna ornamenta recitantis. Etenim nescio quo pacto magis in studiis homines timor quam fiducia decet. Ne plura (quamquam libet plura, quo sunt pulchriora de iuvene, rariora de nobili) recitatione finita, multum ac diu exosculatus adulescentem, qui est acerrimus stimulus monendi, laudibus incitavi, pergeret qua coepisset, lumenque quod sibi maiores sui praetulissent, posteris ipse praeferret. Gratulatus sum optimae matri, gratulatus et fratri, qui ex auditorio illo non minorem pietatis gloriam quam ille alter eloquentiae tulit: tam notabiliter pro fratre recitante primum metus eius, post gaudium eminuit. Dii faciant ut talia tibi saepius nuntiem; faveo enim saeculo, ne sit sterile et effoetum; mireque cupio ne nobiles nostri nihil in domibus suis pulchrum, nisi imagines habeant: quae nunc mihi hos adulescentes tacite laudare, adhortari et, quod amborum gloriae satis magnum est, agnoscere videntur. Vale.

XVIII

PLINIUS MACRO SUO S.

Bene est mihi, quia tibi bene est. Habes uxorem tecum, habes filium. Frueris mari, fontibus, viridibus, agro, villa amoenissima. Neque enim dubito esse amoenissimam, in qua se composuerat homo felicior ante quam felicissimus fieret. Ego in Tuscis et venor et studeo; quae interdum alternis, interdum simul facio: nec tamen adhuc possum pronuntiare utrum sit difficilius capere aliquid an scribere. Vale.

XIX

PLINIUS PAULINO SUO S.

Video quam molliter tuos habeas; quo simplicius tibi confitebor qua indulgentia meos tractem. Est mihi semper in animo Homericum illud: pater d'hos epios een et hoc nostrum paterf amiliae. Quod si essem natura asperior et durior, frangeret me tamen infirmitas liberti mei Zosimi, cui tanto maior humanitas exhibenda est, quanto nunc illa magis eget. Homo probus, officiosus, litteratus; et ars quidem eius et quasi inscriptio, comoedus, in qua plurimum facit. Nam pronuntiat acriter, sapienter, apte, decenter etiam; utitur et cithara perite, ultra quam comoedo necesse est. Idem tam commode orationes et historias et carmina legit, ut hoc solum didicisse videatur. Haec tibi sedulo exposui, quo magis scires quam multa unus mihi et quam iucunda ministeria praestaret. Accedit longa iam caritas hominis, quam ipsa pericula auxerunt. Est enim ita natura comparatum, ut nihil aeque amorem incitet et accendat quam carendi metus, quem ego pro hoc non semel patior. Nam ante aliquot annos, dum intente instanterque pronuntiat, sanguinem reiecit, atque ob hoc in Aegyptum missus a me, post longam peregrinationem confirmatus rediit nuper; deinde dum per continuos dies nimis imperat voci, veteris infirmitatis tussicula admonitus, rursus sanguinem reddidit. Qua ex causa destinavi eum mittere in praedia tua, quae Foro Iulii possides. Audivi enim te saepe referentem esse ibi et aerem salubrem et lac eiusmodi curationibus accommodatissimum. Rogo ergo scribas tuis ut illi villa, ut domus pateat; offerant etiam sumptibus eius, si quid opus erit; erit autem opus modico. Est enim tam parcus et continens, ut non solum delicias, verum etiam necessitates valetudinis frugalitate restringat. Ego proficienti tantum viatici dabo, quantum sufficiat eunti in tua. Vale.

XX

PLINIUS URSO SUO S.

Iterum Bithyni (breve tempus a Iulio Basso) et Rufum Varenum proconsule detulerunt: Varenum, quem nuper adversus Bassum advocatum et postularant et acceperant. Inducti in senatum, inquisitionem postulaverunt: tum Varenus petiit ut sibi quoque defensionis causa evocare testes liceret: recusantibus Bithyniis, cognitio suscepta est. Egi pro Vareno, non sine eventu: nam bene an male, liber indicabit. In actionibus enim utramque in partem fortuna dominatur: multum commendationis et detrahit et affert memoria, vox, gestus, tempus ipsum; postremo vel amor vel odium rei. Liber offensis, liber gratia, liber et secundis casibus et adversis caret. Respondit mihi Fonteius Magnus, unus ex Bithynis, plurimis verbis, paucissimis rebus. Est plerisque Graecorum, ut illi, pro copia volubilitas; tam longas tamque frigidas periodos uno spiritu, quasi torrente, contorquent. Itaque Iulius Candidus non invenuste solet dicere aliud esse eloquentiam, aliud loquentiam. Nam eloquentia vix uni aut alteri, immo, si M. Antonio credimus, nemini; haec vero, quam Candidus loquentiam appellat, multis atque etiam imprudentissimo cuique maxime contigit. Postero die dixit pro Vareno Homullus callide, acriter, culte; contra Nigrinus presse, graviter, ornate. Censuit Acilius Rufus consul designatus inquisitionem Bithynis esse dandam: postulationem Vareni silentio praeteriit. Haec forma negandi fuit. Cornelius Priscus consularis et accusatoribus quae petebant et reo tribuit, vicitque numero. Impetravimus rem nec lege comprehensam, nec satis usitatam, iustam tamen. Quare iustam, non sum epistula exsecuturus, ut desideres actionem. Nam si verum est Homericum illud ten gar aoiden mallon epikeit'anthropos, eper akonteoisi# neotate amphipeletai, providendum est mihi ne gratiam novitatis et florem, quae oratiunculam illam vel maxime commendat, epistulae loquacitate praecerpam. Vale.

XXI

PLINIUS RUFO SUO S.

Descenderam in basilicam Iuliam, auditurus quibus proxima comperendinatione respondere debebam. Sedebant iudices, decemviri venerant, obversabantur advocati; silentium longum, tandem a praetore nuntius. Dimittuntur centumviri; eximitur dies, me gaudente, qui numquam ita paratus sum, ut non mora laeter. Causa dilationis, Nepos praetor, qui legibus quaerit. Proposuerat breve edictum, admonebat accusatores, admonebat reos, exsecuturum se quae senatusconsulto continerentur. Suberat edicto senatusconsultum, hoc omnes, qui quid negotii haberent, iurare prius quam agerent, iubebantur, nihil se ob advocationem cuiquam dedisse, promisisse, cavisse. His enim verbis, ac mille praeterea et venire advocationes et emi vetabantur. Peractis tamen negotiis, permittebatur pecuniam dumtaxat decem milia dare. Hoc facto Nepotis commotus praetor, qui centumviralibus praesidebat, deliberaturus an sequeretur exemplum, inopinatum nobis otium dedit. Interim tota civitate Nepotis edictum carpitur, laudatur. Multi: "Invenimus qui curva corrigeret. Quid? Ante hunc praetores non fuerunt? Quis autem hic est qui emendet publicos mores?" Alii contra: "Rectissime fecit initurus magistratum: iura recognovit; senatusconsulta legit; reprimit foedissimas pactiones; rem pulcherrimam venire non patitur." Tales ubique sermones: qui tamen alterutram in partem ex eventu praevalebunt. Est omnino iniquum, sed usu receptum, quod honesta consilia vel turpia, prout male aut prospere cedunt, ita vel probantur vel reprehenduntur. Inde plerumque eadem facta, modo diligentiae, modo vanitatis, modo libertatis, modo furoris nomen accipiunt. Vale.