I
Cum propter egregiam et singularem Cn. Planci, iudices, in mea salute custodienda fidem tam multos et bonos uiros eius honori uiderem esse fautores, capiebam animo non mediocrem uoluptatem quod, cuius officium mihi saluti fuisset, ei meorum temporum memoriam suffragari uidebam. Cum autem audirem meos partim inimicos, partim inuidos huic accusationi esse fautores, eandemque rem aduersariam esse in iudicio Cn. Plancio quae in petitione fuisset adiutrix, dolebam, iudices, et acerbe ferebam, si huius salus ob eam ipsam causam esset infestior quod is meam salutem atque uitam sua beniuolentia praesidio custodiaque texisset. Nunc autem uester, iudices, conspectus et consessus iste reficit et recreat mentem meam, cum intueor et contemplor unum quemque uestrum. Video enim hoc in numero neminem cui mea salus non cara fuerit, cuius non exstet in me summum meritum, cui non sim obstrictus memoria benefici sempiterna. Itaque non extimesco ne Cn. Plancio custodia meae salutis apud eos obsit qui me ipsi maxime saluum uidere uoluerunt, saepiusque, iudices, mihi uenit in mentem admirandum esse M. Laterensem, hominem studiosissimum et dignitatis et salutis meae, reum sibi hunc potissimum delegisse quam metuendum ne uobis id ille magna ratione fecisse uideatur. Quamquam mihi non sumo tantum neque adrogo, iudices, ut Cn. Plancium suis erga me meritis impunitatem consecutum putem. Nisi eius integerrimam uitam, modestissimos mores, summam fidem, continentiam, pietatem, innocentiam ostendero, nihil de poena recusabo; sin omnia praestitero quae sunt a bonis uiris exspectanda, petam, iudices, a uobis, ut, cuius misericordia salus mea custodita sit, ei uos uestram misericordiam me deprecante tribuatis. Equidem ad reliquos labores, quos in hac causa maiores suscipio quam in ceteris, etiam hanc molestiam adsumo, quod mihi non solum pro Cn. Plancio dicendum est, cuius ego salutem non secus ac meam tueri debeo, sed etiam pro me ipso, de quo accusatores plura paene quam de re reoque dixerunt.
II
Quamquam, iudices, si quid est in me ipso ita reprehensum ut id ab hoc seiunctum sit, non me id magno opere conturbat; non enim timeo ne, quia perraro grati homines reperiantur, idcirco, cum me nimium gratum illi esse dicant, id mihi criminosum esse possit. Quae uero ita sunt agitata ab illis ut aut merita Cn. Planci erga me minora esse dicerent quam a me ipso praedicarentur, aut, si essent summa, negarent ea tamen ita magni ut ego putarem ponderis apud uos esse debere, haec mihi sunt tractanda, iudices, et modice, ne quid ipse offendam, et tum denique cum respondero criminibus, ne non tam innocentia reus sua quam recordatione meorum temporum defensus esse uideatur. Sed mihi in causa facili atque explicata perdifficilis, iudices, et lubrica defensionis ratio proponitur. Nam, si tantum modo mihi necesse esset contra Laterensem dicere, tamen id ipsum esset in tanto usu nostro tantaque amicitia molestum. Vetus est enim lex illa iustae ueraeque amicitiae quae mihi cum illo iam diu est, ut idem amici semper uelint, neque est ullum amicitiae certius uinculum quam consensus et societas consiliorum et uoluntatum. Mini autem non id est in hac re molestissimum, contra illum dicere, sed multo illud magis quod in ea causa contra dicendum est in qua quaedam hominum ipsorum uidetur facienda esse contentio. Quaerit enim Laterensis atque hoc uno maxime urget qua se uirtute, qua laude Plancius, qua dignitate superarit. Ita, si cedo illius ornamentis, quae multa et magna sunt, non solum huius dignitatis iactum facienda est sed etiam largitionis recipienda suspicio est; sin hunc illi antepono, contumeliosa habenda est oratio, et dicendum est id quod ille me flagitat, Laterensem a Plancio dignitate esse superatum. Ita aut amicissimi hominis existimatio offendenda est, si illam accusationis condicionem sequar, aut optime de me meriti salus deserenda.
III
Sed ego, Laterensis, caecum me et praecipitem ferri confitear in causam, si te aut a Plancio aut ab ullo dignitate potuisse superari dixero. Itaque discedam ab ea contentione ad quam tu me uocas et ueniam ad illam ad quam me causa ipsa deducit. Quid? tu in magistratibus dignitatis iudicem putas esse populum? Fortasse non numquam est; utinam uero semper esset! Sed est perraro et, si quando est, in eis magistratibus est mandandis quibus salutem suam committi putat; his leuioribus comitiis diligentia et gratia petitorum honos paritur, non eis ornamentis quae esse in te uidemus. Nam quod ad populum pertinet, semper dignitatis iniquus iudex est qui aut inuidet aut fauet. Quamquam nihil potes in te, Laterensis, constituere quod sit proprium laudis tuae quin id tibi sit commune cum Plancio. Sed hoc totum agetur alio loco; nunc tantum disputo de iure populi, qui et potest et solet non numquam dignos praeterire; nec, si a populo praeteritus est quem non oportuit, a iudicibus condemnandus est qui praeteritus non est. Nam, si ita esset, quod patres apud maiores nostros tenere non potuerunt, ut reprehensores essent comitiorum, id haberent iudices, quod multo etiam minus esset ferendum. Tum enim magistratum non gerebat is qui ceperat, si patres auctores non erant facti; nunc postulatur a uobis ut eius exitio qui creatus sit iudicium populi Romani reprendatis. Itaque iam quoniam qua nolui ianua sum ingressus in causam, sperare uideor tantum afuturam esse orationem meam a minima suspicione offensionis tuae, te ut potius obiurgem, quod iniquum in discrimen adducas dignitatem tuam, quam ut eam ego ulla contumelia coner attingere.
IV
Tu continentiam, tu industriam, tu animum in rem publicam, tu uirtutem, tu innocentiam, tu fidem, tu labores tuos, quod aedilis non sis factus, fractos esse et abiectos et repudiatos putas? Vide tandem, Laterensis, quantum ego a te dissentiam. Si me dius fidius decem soli essent in ciuitate uiri boni, sapientes, iusti, graues, qui te indignum aedilitate iudicauissent, grauius de te iudicatum putarem quam est hoc quod tu metuis ne a populo iudicatum esse uideatur. Non enim comitiis iudicat semper populus, sed mouetur plerumque gratia, cedit precibus, facit eos a quibus est maxime ambitus, denique, etiam si iudicat, non dilectu aliquo aut sapientia ducitur ad iudicandum, sed impetu non numquam et quadam etiam temeritate. Non est enim consilium in uolgo, non ratio, non discrimen, non diligentia, semperque sapientes ea quae populus fecisset ferenda, non semper laudanda dixerunt. Qua re, cum te aedilem fieri oportuisse dicis, populi culpam, non competitoris accusas. Vt fueris dignior quam Plancius de quo ipso tecum ita contendam paulo post ut conseruem dignitatem tuam sed ut fueris dignior, non competitor a quo es uictus, sed populus a quo es praeteritus, in culpa est. In quo illud primum debes putare, comitiis, praesertim aediliciis, studium esse populi, non iudicium; eblandita illa, non enucleata esse suffragia; eos qui suffragium ferant, quid cuique ipsi debeant considerare saepius quam quid cuique a re publica debeatur. Sin autem mauis esse iudicium, non tibi id rescindendum est sed ferendum. "Male iudicauit populus." At iudicauit. "Non debuit." At potuit. "Non fero." At multi clarissimi et sapientissimi ciues tulerunt. Est enim haec condicio liberorum populorum praecipueque huius principis populi et omnium gentium domini atque uictoris, posse suffragiis uel dare uel detrahere quod uelit cuique; nostrum est autem, nostrum qui in hac tempestate populi iactemur et fluctibus ferre modice populi uoluntates, adlicere alienas, retinere partas, placare turbatas; honores si magni non putemus, non seruire populo; sin eos expetamus, non defetigari supplicando.
V
Venio iam ad ipsius populi partis ut illius contra te oratione potius quam mea disputem. Qui si tecum congrediatur et si una loqui uoce possit, haec dicat: "ego tibi, Laterensis, Plancium non anteposui sed, cum essetis aeque boni uiri, meum beneficium ad eum potius detuli qui a me contenderat quam ad eum qui mihi non nimis submisse supplicarat." Respondebis, credo, te splendore et uetustate familiae fretum non ualde ambiendum putasse. At uero te ille ad sua instituta suorumque maiorum exempla reuocabit; semper se dicet rogari uoluisse, semper sibi supplicari; se M. Seium, qui ne equestrem quidem splendorem incolumem a calamitate iudici retinere potuisset, homini nobilissimo, innocentissimo, eloquentissimo, M. Pisoni, praetulisse; praeposuisse se Q. Catulo, summa in familia nato, sapientissimo et sanctissimo uiro, non dico C. Serranum, stultissimum hominem - fuit enim tamen nobilis - non C. Fimbriam, nouum hominem - fuit enim et animi satis magni et consili - sed Cn. Mallium, non solum ignobilem uerum sine uirtute, sine ingenio, uita etiam contempta ac sordida. "Desiderarunt te," inquit, "oculi mei, cum tu esses Cyrenis; me enim quam socios tua frui uirtute malebam, et quo plus intererat, eo plus aberat a me, cum te non uidebam. Deinde sitientem me uirtutis tuae deseruisti ac reliquisti. Coeperas enim petere tribunatum pl. temporibus eis quae istam eloquentiam et uirtutem requirebant; quam petitionem cum reliquisses, si hoc indicasti, tanta in tempestate te gubernare non posse, de uirtute tua dubitaui, si nolle, de uoluntate sin, quod magis intellego, temporibus te aliis reseruasti, ego quoque," inquiet populus Romanus, "ad ea te tempora reuocaui ad quae tu te ipse seruaras. Pete igitur eum magistratum in quo mihi magnae utilitati esse possis; aediles quicumque erunt, idem mihi sunt ludi parati; tribuni pl. permagni interest qui sint. Qua re aut redde mihi quod ostenderas, aut si, quod mea minus interest, id te magis forte delectat, reddam tibi istam aedilitatem etiam neglegenter petenti, sed amplissimos honores ut pro dignitate tua consequare, condiscas censeo mihi paulo diligentius supplicare."
VI
Haec populi oratio est, mea uero, Laterensis, haec: qua re uictus sis non debere iudicem quaerere, modo ne largitione sis uictus. Nam si, quotienscumque praeteritus erit is qui non debuerit praeteriri, totiens oportebit eum qui factus erit condemnari, nihil iam est quod populo supplicetur, nihil quod diribitio, nihil quod renuntiatio suffragiorum exspectetur. Simul ut qui sint professi uidero dicam: "hic familia consulari est, ille praetoria; reliquos uideo esse ex equestri loco; sunt omnes sine macula, sunt omnes aeque boni uiri atque integri, sed seruari necesse est gradus; cedat consulari generi praetorium, ne contendat cum praetorio nomine equester locus." Sublata sunt studia, exstinctae suffragationes, nullae contentiones, nulla libertas populi in mandandis magistratibus, nulla exspectatio suffragiorum; nihil, ut plerumque euenit, praeter opinionem accidet, nulla erit posthac uarietas comitiorum. Sin hoc persaepe accidit ut et factos aliquos et non factos esse miremur, si campus atque illae undae comitiorum, ut mare profundum et immensum, sic efferuescunt quodam quasi aestu ut ad alios accedant, ab aliis autem recedant, tamen nos in impetu studiorum et motu temeritatis modum aliquem et consilium et rationem requiremus? Qua re noli me ad contentionem uestrum uocare, Laterensis. Etenim si populo grata est tabella, quae frontis aperit hominum, mentis tegit datque eam libertatem ut quod uelint faciant, promittant autem quod rogentur, cur tu id in iudicio ut fiat exprimis quod non fit in campo? "Hic quam ille dignior" perquam graue est dictu. Quo modo igitur est aequius? Sic credo, quod agitur, quod satis est iudici: "hic factus est.!" "Cur iste potius quam ego?" Vel nescio uel non dico uel denique quod mihi grauissimum esset, si dicerem, sed impune tamen deberem dicere: "non recte." Nam quid adsequerere, si illa extrema defensione uterer, populum quod uoluisset fecisse, non quod debuisset?
VII
Quid? si populi quoque factum defendo, Laterensis, et doceo Cn. Plancium non obrepsisse ad honorem, sed eo uenisse cursu qui semper patuerit hominibus ortis hoc nostro equestri loco, possumne eripere orationi tuae contentionem uestrum, quae tractari sine contumelia non potest, et te ad causam aliquando crimenque deducere? Si quod equitis Romani filius est? inferior esse debuit, omnes tecum equitum Romanorum filii petiuerunt. Nihil dico amplius; hoc tamen miror cur huic potissimum irascare qui longissime a te afuit. Equidem, si quando, ut fit, iactor in turba, non illum accuso qui est in summa sacra uia, cum ego ad Fabianum fornicem impellor, sed eum qui in me ipsum incurrit atque incidit. Tu neque Q. Pedio, forti uiro, suscenses neque huic A. Plotio, ornatissimo homini familiari meo, et ab eo qui hos dimouit potius quam ab eis qui in te ipsum incubuerunt te depulsum putas. Sed tamen haec tibi est prima cum Plancio generis uestri familiaeque contentio, qua abs te uincitur; cur enim non confitear quod necesse est? Sed non hic magis quam ego a meis competitoribus et alias et in consulatus petitione uincebar. Sed uide ne haec ipsa quae despicis huic suffragata sint. Sic enim conferamus. Est tuum nomen utraque familia consulare. Num dubitas igitur quin omnes qui fauent nobilitati qui id putant esse pulcherrimum, qui imaginibus, qui nominibus uestris ducuntur, te aedilem fecerint? Equidem non dubito. Sed si parum multi sunt qui nobilitatem ament, num ista est nostra culpa? Etenim ad caput et ad fontem generis utriusque ueniamus.
VIII
Tu es e municipio antiquissimo Tusculano, ex quo sunt plurimae familiae consulares, in quibus est etiam Iuuentia - tot ex reliquis municipiis omnibus non sunt - hic est e praefectura Atinati non tam prisca, non tam honorata, non tam suburbana. Quantum interesse uis ad rationem petendi? Primum utrum magis fauere putas Atinatis an Tusculanos suis? Alteri - scire enim hoc propter uicinitatem facile possum - cum huius ornatissimi atque optimi uiri, Cn. Saturnini, patrem aedilem, cum praetorem uiderunt, quod primus ille non modo in eam familiam sed etiam in praefecturam illam sellam curulem attulisset, mirandum in modum laetati sunt; alteros - credo, quia refertum est municipium consularibus, nam maliuolos non esse certo scio - numquam intellexi uehementius suorum honore laetari. Habemus hoc nos, habent nostra municipia. Quid ego de me, de fratre meo loquar? quorum honoribus agri ipsi prope dicam montesque fauerunt. Num quando uides Tusculanum aliquem de. M. Catone illo in omni uirtute principe, num de Ti. Coruncanio municipe suo, num de tot Fuluiis gloriari? Verbum nemo facit. At in quemcumque Arpinatem incideris, etiam si nolis, erit tamen tibi fortasse etiam de nobis aliquid, sed certe de C. Mario audiendum. Primum igitur hic habuit studia suorum ardentia, tu tanta quanta in hominibus iam saturatis honoribus esse potuerunt. Deinde tui municipes sunt illi quidem splendidissimi homines, sed tamen pauci, si quidem cum Atinatibus conferantur; huius praefectura plena uirorum fortissimorum, sic ut nulla tota Italia frequentior dici possit; quam quidem nunc multitudinem uidetis, iudices, in squalore et luctu supplicem uobis. Hi tot equites Romani, tot tribuni aerarii - nam plebem a iudicio dimisimus, quae cuncta comitiis adfuit - quid roboris, quid dignitatis huius petitioni attulerunt? Non modo enim tribum Teretinam, de qua dicam alio loco, sed dignitatem, sed oculorum coniectum, sed solidam et robustam et adsiduam frequentiam praebuerunt. Nam municipia coniunctione etiam uicinitatis uehementer mouentur.
IX
Omnia quae dico de Plancio dico expertus in nobis; sumus enim finitimi Atinatibus. Laudanda est uel etiam amanda uicinitas retinens ueterem illum offici morem, non infuscata maliuolentia, non adsueta mendaciis, non fucosa, non fallax, non erudita artificio simulationis uel suburbano uel etiam urbano. Nemo Arpinas non Plancio studuit, nemo Somnus, nemo Casinas? nemo Aquinas. Tractus ille celeberrimus Venafranus, Allifanus, tota denique ea nostra ita aspera et montuosa et fidelis et simplex et fautrix suorum regio se huius honore ornari, se augeri dignitate arbitrabatur, isdemque nunc ex municipiis adsunt equites Romani publice cum legatione et testimonio, nec minore nunc sunt sollicitudine quam tum erant studio. Etenim est grauius spoliari fortunis quam non augeri dignitate. Ergo ut alia in te erant inlustriora, Laterensis, quae tibi maiores tui reliquerant, sic te Plancius hoc non solum municipi uerum etiam uicinitatis genere uincebat; nisi forte te Labicana aut Gabina aut Bouillana uicinitas adiuuabat, quibus e municipiis uix iam qui carnem Latinis petant reperiuntur. Adiungamus, si uis, id quod tu huic obesse etiam putas, patrem publicanum; qui ordo quanto adiumento sit in honore quis nescit? Flos enim equitum Romanorum, ornamentum ciuitatis, firmamentum rei publicae publicanorum ordine continetur. Quis est igitur qui neget ordinis eius studium fuisse in honore Planci singulare? Neque iniuria, uel quod erat pater is qui est princeps iam diu publicanorum, uel quod is ab sociis unice diligebatur, uel quod diligentissime rogabat, uel quia pro filio supplicabat, uel quod huius ipsius in illum ordinem summa officia quaesturae tribunatusque constabant, uel quod illi in hoc ornando ordinem se ornare et consulere liberis suis arbitrabantur.
X
Aliquid praeterea - timide dicam, sed tamen dicendum est - non enim opibus, non inuidiosa gratia, non potentia uix ferenda, sed commemoratione benefici, sed misericordia, sed precibus aliquid attulimus etiam nos. Appellaui populum tributim, submisi me et supplicaui; ultro me hercule se mihi etiam offerentis, ultro pollicentis rogaui. Valuit causa rogandi, non gratia. Nec si uir amplissimus, cui nihil est quod roganti concedi non iure possit, de aliquo, ut dicis, non impetrauit, ego sum adrogans quod me ualuisse dico, Nam ut omittam illud quod ego pro eo laborabam qui ualebat ipse per sese, rogatio ipsa semper est gratiosissima quae est officio necessitudinis coniuncta maxime. Neque enim ego sic rogabam ut petere uiderer, quia familiaris esset meus, quia uicinus, quia huius parente semper plurimum essem usus, sed ut quasi parenti et custodi salutis meae. Non potentia mea sed causa rogationis fuit gratiosa. Nemo mea restitutione laetatus est, nemo iniuria doluit, cui non huius in me misericordia grata fuerit. Etenim si ante reditum meum Cn. Plancio se uolgo uiri boni, cum hic tribunatum peteret, ultro offerebant, cui nomen meum absentis honori fuisset, ei meas praesentis preces non putas profuisse? An Minturnenses coloni, quod C. Marium e ciuili ferro atque ex impiis manibus eripuerunt, quod tecto receperunt, quod fessum inedia fluctibusque recrearunt, quod uiaticum congesserunt, quod nauigium dederunt, quod eum linquentem terram eam quam seruarat uotis, ominibus lacrimisque prosecuti sunt, aeterna in laude uersantur; Plancio, quod me uel ui pulsum uel ratione cedentem receperit, iuuerit, custodierit, his et senatui populoque Romano, ut haberent quem reducerent, conseruarit, honori hanc fidem, misericordiam, uirtutem fuisse miraris?
XI
Vitia me hercule Cn. Planci res eae de quibus dixi tegere potuerunt, ne tu in ea uita de qua iam dicam tot et tanta adiumenta huic honori fuisse mirere. Hic est enim qui adulescentulus cum A. Torquato profectus in Africam sic ab illo grauissimo et sanctissimo atque omni laude et honore dignissimo uiro dilectus est ut et contuberni necessitudo et adulescentis modestissimi pudor postulabat, quod, si adesset, non minus ille declararet quam hic illius frater patruelis et socer, T. Torquatus, omni illi et uirtute et laude par, qui est quidem cum illo maximis uinclis et propinquitatis et adfinitatis coniunctus, sed ita magnis amoris ut illae necessitudinis causae leues esse uideantur. Fuit in Creta postea contubernalis Saturnini, propinqui sui, miles huius Q. Metelli; cui cum fuerit probatissimus hodieque sit, omnibus esse se probatum sperare debet. In ea prouincia legatus fuit C. Sacerdos, qua uirtute, qua constantia uir! L. Flaccus, qui homo, qui ciuis! qualem hunc putent, adsiduitate testimonioque declarant. In Macedonia tribunus militum fuit, in eadem prouincia postea quaestor. Primum Macedonia sic eum diligit ut indicant hi principes ciuitatum suarum; qui cum missi sint ob aliam causam, tamen huius repentino periculo commoti huic adsident, pro hoc laborant, huic si praesto fuerint, gratius se ciuitatibus suis facturos putant quam si legationem suam et mandata confecerint. L. uero Apuleius hunc tanti facit ut morem illum maiorum qui praescribit in parentum loco quaestoribus suis praetores esse oportere officiis beniuolentiaque superarit. Tribunus pl. fuit non fortasse tam uehemens quam isti quos tu iure laudas, sed certe talis, quales si omnes semper fuissent, numquam desideratus uehemens esset tribunus.
XII
Omitto illa quae, si minus in scaena sunt, at certe, cum sunt prolata, laudantur, ut uiuat cum suis, primum cum parente - nam meo iudicio pietas fundamentum est omnium uirtutum - quem ueretur ut deum - neque enim multo secus est parens liberis - amat uero ut sodalem, ut fratrem, ut aequalem. Quid dicam cum patruo, cum adfinibus, cum propinquis, cum hoc Cn. Saturnino, ornatissimo uiro? cuius quantam honoris huius cupiditatem fuisse creditis, cum uidetis luctus societatem? Quid de me dicam qui mihi in huius periculo reus esse uideor? quid de his tot uiris talibus quos uidetis ueste mutata? Atque haec sunt indicia, iudices, solida et expressa, haec signa probitatis non fucata forensi specie, sed domesticis inusta notis ueritatis. Facilis est illa occursatio et blanditia popularis; aspicitur, non attrectatur; procul apparet, non excutitur, non in manus sumitur. Omnibus igitur rebus ornatum hominem tam externis quam domesticis, non nullis rebus inferiorem quam te, genere dico et nomine, superiorem aliis, municipum, uicinorum, societatum studio, meorum temporum memoria, parem uirtute, integritate, modestia aedilem factum esse miraris? Hunc tu uitae splendorem maculis aspergis istis? Iacis adulteria, quae nemo non modo nomine sed ne suspicione quidem possit agnoscere. "Bimaritum" appellas, ut uerba etiam fingas, non solum crimina. Ductum esse ab eo in prouinciam aliquem dicis libidinis causa, quod non crimen est, sed impunitum in maledicto mendacium; raptam esse mimulam, quod dicitur Atinae factum a iuuentute uetere quodam in scaenicos iure maximeque oppidano. O adulescentiam traductam eleganter, cui quidem cum quod licuerit obiciatur, tamen id ipsum falsum reperiatur! Emissus aliquis e carcere. Et quidem emissus per imprudentiam, emissus, ut cognostis, necessarii hominis optimique adulescentis rogatu; idem postea praetoris mandatu requisitus. Atque haec nec ulla alia sunt coniecta maledicta in eius uitam de cuius uos pudore, religione, integritate dubitetis.
XIII
"Pater uero," inquit, "etiam obesse filio debet." o uocem duram atque indignam tua probitate, Laterensis! Pater ut in iudicio capitis, pater ut in dimicatione fortunarum, pater ut apud talis uiros obesse filio debeat; qui si esset turpissimus, si sordidissimus, tamen ipso nomine patrio ualeret apud clementis iudices et misericordis; ualeret, inquam, communi sensu omnium et dulcissima commendatione naturae. Sed cum sit Cn. Plancius is eques Romanus, ea primum uetustate equestris nominis ut pater, ut auus, ut maiores eius omnes equites Romani fuerint, summum in praefectum florentissima gradum tenuerint et dignitatis et gratiae, deinde ut ipse in legionibus P. Crassi imperatoris inter ornatissimos homines, equites Romanos, summo splendore fuerit, ut postea princeps inter suos plurimarum rerum sanctissimus et iustissimus iudex, maximarum societatum auctor, plurimarum magister: si non modo in eo nihil umquam reprehensum sed laudata sunt omnia, tamen is oberit honestissimo filio pater qui uel minus honestum et alienum tueri uel auctoritate sua uel gratia possit? "Asperius," inquit, "locutus est aliquid aliquando." Immo fortasse liberius. "At id ipsum," inquit, "non est ferendum." Ergo ei ferendi sunt qui hoc queruntur, libertatem equitis Romani se ferre non posse? Vbinam ille mos, ubi illa aequitas iuris, ubi illa antiqua libertas quae malis oppressa ciuilibus extollere iam caput et aliquando recreata se erigere debebat? Equitum ego Romanorum in homines nobilissimos maledicta, publicanorum in Q. Scaeuolam, uirum omnibus ingenio, iustitia, integritate praestantem, aspere et ferociter et libere dicta commemorem?
XIV
Consuli P. Nasicae praeco Granius medio in foro, cum ille edicto iustitio domum decedens rogasset Granium quid tristis esset; an quod reiectae auctiones essent: "immo uero," inquit, "quod legationes." Idem tribuno pl. potentissimo homini, M. Druso, et multa in re publica molienti, cum ille eum salutasset et, ut fit, dixisset: "quid agis, Grani?" respondit: "immo uero tu, Druse, quid agis?" Ille L. Crassi, ille M. Antoni uoluntatem asperioribus facetiis saepe perstrinxit impune: nunc usque eo est oppressa nostra adrogantia ciuitas ut, quae fuit olim praeconi in ridendo, nunc equiti Romano in plorando non sit concessa libertas. Quae enim umquam Plancio uox fuit contumeliae potius quam doloris? quid est autem umquam questus nisi cum a sociis et a se iniuriam propulsaret? Cum senatus impediretur quo minus, id quod hostibus semper erat tributum, responsum equitibus Romanis redderetur, omnibus illa iniuria dolori fuit publicanis, sed eum ipsum dolorem hic tulit paulo apertius. Communis ille sensus in aliis fortasse latuit; hic, quod cum ceteris animo sentiebat, id magis quam ceteri et uoltu promptum habuit et lingua. Quamquam, iudices, agnosco enim ex me - permulta in Plancium quae ab eo numquam dicta sunt conferuntur. Ego quia dico aliquid aliquando non studio adductus, sed aut contentione dicendi aut lacessitus, et quia, ut fit in multis, exit aliquando aliquid si non perfacetum, at tamen fortasse non rusticum, quod quisque dixit, me id dixisse dicunt. Ego autem, si quid est quod mihi scitum esse uideatur et homine ingenuo dignum atque docto, non aspernor, stomachor cum aliorum non me digna in me conferuntur. Nam quod primus sciuit legem de publicanis tum cum uir amplissimus consul id illi ordini per populum dedit quod per senatum, si licuisset, dedisset, si in crimen est quia suffragium tulit, quis non tulit publicanus? si quia primus sciuit, utrum id sortis esse uis, an eius qui illam legem ferebat? Si sortis, nullum crimen est in casu; si consulis, statuis etiam hunc a summo uiro principem esse ordinis iudicatum.
XV
Sed aliquando ueniamus ad causam. In qua tu nomine legis Liciniae, quae est de sodaliciis, omnis ambitus leges complexus es; neque enim quicquam aliud in hac lege nisi editicios iudices es secutus. Quod genus iudicum si est aequum ulla in re nisi in hac tribuaria, non intellego quam ob rem senatus hoc uno in genere tribus edi uoluerit ab accusatore neque eandem editionem transtulerit in ceteras causas, de ipso denique ambitu reiectionem fieri uoluerit iudicum alternorum, cumque nullum genus acerbitatis praetermitteret, hoc tamen unum praetereundum putarit. Quid? huiusce rei tandem obscura causa est, an et agitata tum cum ista in senatu res agebatur, et disputata hesterno die copiosissime a Q. Hortensio, cui tum est senatus adsensus? Hoc igitur sensimus: "cuiuscumque tribus largitor esset, et per hanc consensionem quae magis honeste quam uere sodalitas nominaretur quam quisque tribum turpi largitione corrumperet, eum maxime eis hominibus qui eius tribus essent esse notum." Ita putauit senatus, cum reo tribus ederentur eae quas is largitione deuinctas haberet, eosdem fore testis et iudices. Acerbum omnino genus iudici sed tamen, si uel sua uel ea quae maxime esset cuique coniuncta tribus ederetur, uix recusandum.
XVI
Tu autem, Laterensis, quas tribus edidisti? Teretinam, credo. Fuit certe id aequum et certe exspectatum est et fuit dignum constantia tua. Cuius tu tribus uenditorem et corruptorem et sequestrem Plancium fuisse clamitas, eam tribum profecto, seuerissimorum praesertim hominum et grauissimorum, edere debuisti. At Voltiniam; libet enim tibi nescio quid etiam de illa tribu criminari. Hanc igitur ipsam cur non edidisti? quid Plancio cum Lemonia, quid cum Oufentina, quid cum Clustumina? Nam Maeciam, non quae iudicaret, sed quae reiceretur, esse uoluisti. Dubitatis igitur, iudices, quin uos M. Laterensis suo iudicio non ad sententiam legis, sed ad suam spem aliquam de ciuitate delegerit? dubitatis quin eas tribus in quibus magnas necessitudines habet Plancius, cum ille non ediderit, iudicarit officiis ab hoc obseruatas, non largitione corruptas? Quid enim potes dicere cur ista editio non summam habeat acerbitatem, remota ratione illa quam in decernendo secuti sumus? Tu deligas ex omni populo aut amicos tuos aut inimicos meos aut denique eos quos inexorabilis, quos inhumanos? quos crudelis existimes; tu me ignaro, nec opinante, inscio conuoces et tuos et tuorum amicorum necessarios, iniquos uel meos uel etiam defensorum meorum, eodemque adiungas quos natura putes asperos atque omnibus iniquos; deinde effundas repente ut ante consessum meorum iudicum uideam quam potuerim qui essent futuri suspicari, apud eosque me ne quinque quidem reiectis, quod in proximo reo de consili sententia constitutum est, cogas causam de fortunis omnibus dicere? Non enim, si aut Plancius ita uixit ut offenderet sciens neminem, aut tu ita errasti ut eos ederes imprudens, ut nos inuito te tamen ad iudices non ad carnifices ueniremus, idcirco ista editio per se non acerba est.
XVII
An uero nuper clarissimi ciues nomen editicii iudicis non tulerunt, cum ex CXXV iudicibus principibus equestris ordinis quinque et LXX reus reiceret, L referret, omniaque potius permiscuerunt quam ei legi condicionique parerent; nos neque ex delectis iudicibus sed ex omni populo, neque editos ad reiciendum sed ab accusatore constitutos iudices ita feremus ut neminem reiciamus? Neque ego nunc legis iniquitatem queror, sed factum tuum a sententia legis doceo discrepare; et illud acerbum iudicium si, quem ad modum senatus censuit populusque iussit, ita fecisses ut huic et suam et ab hoc obseruatas tribus ederes, non modo non quererer, sed hunc eis iudicibus editis qui idem testes esse possent absolutum putarem, neque nunc multo secus existimo. Cum enim has tribus edidisti, ignotis te iudicibus uti malle quam notis indicauisti; fugisti sententiam legis, aequitatem omnem reiecisti, in tenebris quam in luce causam uersari maluisti. "Voltinia tribus ab hoc corrupta, Teretinam habuerat uenalem. Quid diceret apud Voltiniensis aut apud tribulis suos iudices?" Immo uero tu quid diceres? quem iudicem ex illis aut tacitum testem haberes aut uero etiam excitares? Etenim si reus tribus ederet, Voltiniam fortasse Plancius propter necessitudinem ac uicinitatem, suam uero certe edidisset. Vel si quaesitor huic edendus fuisset, quem tandem potius quam hunc C. Alfium quem habet, cui notissimus esse debet, uicinum, tribulem, grauissimum hominem iustissimumque edidisset? cuius quidem aequitas et ea uoluntas erga Cn. Planci salutem quam ille sine ulla cupiditatis suspicione prae se fert facile declarat non fuisse fugiendos tribulis huic iudices cui quaesitorem tribulem exoptandum fuisse uideatis.
XVIII
Neque ego nunc consilium reprehendo tuum quod non eas tribus quibus erat hic maxime notus edideris, sed a te doceo consilium non seruatum senatus. Etenim quis te tum audiret illorum, aut quid diceres? Sequestremne Plancium? Respuerent aures, nemo agnosceret, repudiarent. An gratiosum? Illi libenter audirent, nos non timide confiteremur. Noli enim putare, Laterensis, legibus istis quas senatus de ambitu sanciri uoluerit id esse actum ut suffragatio, ut obseruantia, ut gratia tolleretur. Semper fuerunt uiri boni qui apud tribulis suos gratiosi esse uellent; neque uero tam durus in plebem noster ordo fuit ut eam coli nostra modica liberalitate noluerit, neque hoc liberis nostris interdicendum est, ne obseruent tribulis suos, ne diligant, ne conficere necessariis suis suam tribum possint, ne par ab eis munus in sua petitione respectent. Haec enim plena sunt offici, plena obseruantiae, plena etiam antiquitatis. Isto in genere et fuimus ipsi, cum ambitionis nostrae tempora postulabant, et clarissimos uiros esse uidimus, et hodie esse uolumus quam plurimos gratiosos. Decuriatio tribulium, discriptio populi, suffragia largitione deuincta seueritatem senatus et bonorum omnium uim ac dolorem excitarent. Haec doce, haec profer, huc incumbe, Laterensis, decuriasse Plancium, conscripsisse, sequestrem fuisse, pronuntiasse, diuisisse; tum mirabor te eis armis uti quae tibi lex dabat noluisse. Tribulibus enim iudicibus non modo seueritatem illorum, si ista uera sunt, sed ne uoltus quidem ferre possemus. Hanc tu rationem cum fugeris cumque eos iudices habere nolueris quorum in huius delicto cum scientia certissima, tum dolor grauissimus esse debuerit, quid apud hos dices qui abs te taciti requirunt cur sibi hoc oneris imposueris, cur se potissimum delegeris, cur denique se diuinare malueris quam eos qui scirent iudicare?
XIX
Ego Plancium, Laterensis, et ipsum gratiosum esse dico et habuisse in petitione multos cupidos sui gratiosos; quos tu si sodalis uocas, officiosam amicitiam nomine inquinas criminoso; sin, quia gratiosi sint, accusandos putas, noli mirari te id quod tua dignitas postularit repudiandis gratiosorum amicitiis non esse adsecutum. Nam ut ego doceo gratiosum esse in sua tribu Plancium, quod multis benigne fecerit, pro multis spoponderit, in operas plurimos patris auctoritate et gratia miserit, quod denique omnibus officiis per se, per patrem, per maiores suos totam Atinatem praefecturam comprehenderit, sic tu doce sequestrem fuisse, largitum esse, conscripsisse, tribulis decuriauisse. Quod si non potes, noli tollere ex ordine nostro liberalitatem, noli maleficium putare esse gratiam, noli obseruantiam sancire poena. Itaque haesitantem te in hoc sodaliciorum tribuario crimine ad communem ambitus causam contulisti, in qua desinamus aliquando, si uidetur, uolgari et peruagata declamatione contendere. Sic enim tecum ago. Quam tibi commodum est, unam tribum delige; tu doce, id quod debes, per quem sequestrem, quo diuisore corrupta sit; ego, si id facere non potueris quod, ut opinio mea fert, ne incipies quidem, per quem tulerit docebo. Estne haec uera contentio? placetne sic agi? num possum magis pedem conferre, ut aiunt, aut propius accedere? Quid taces, quid dissimulas, quid tergiuersaris? Etiam atque etiam insto atque urgeo, insector, posco atque adeo flagito crimen. Quamcumque tribum, inquam, delegeris quam tulerit Plancius, tu ostendito, si poteris, uitium; ego qua ratione tulerit docebo. Neque erit haec alia ratio Plancio ac tibi, Laterensis. Nam ut quas tribus tu tulisti, si iam ex te requiram, possis quorum studio tuleris explicare, sic ego hoc contendo, me tibi ipsi aduersario cuiuscumque tribus rationem poposceris redditurum.
XX
Sed cur sic ago? Quasi non comitiis iam superioribus sit Plancius designatus aedilis; quae comitia primum habere coepit consul cum omnibus in rebus summa auctoritate, tum harum ipsarum legum ambitus auctor; deinde habere coepit subito praeter opinionem omnium, ut, ne si cogitasset quidem largiri quispiam, daretur spatium comparandi. Vocatae tribus, latum suffragium, diribitae tabellae. Longe plurimum ualuit Plancius; nulla largitionis nec fuit nec esse potuit suspicio. Ain tandem? una centuria praerogatiua tantum habet auctoritatis ut nemo umquam prior eam tulerit quin renuntiatus sit aut eis ipsis comitiis consul aut certe in illum annum; aedilem tu Plancium factum esse miraris, in quo non exigua pars populi, sed uniuersus populus uoluntatem suam declararit, cuius in honore non unius tribus pars sed comitia tota comitiis fuerint praerogatiua? Quo quidem tempore, Laterensis, si id facere uoluisses, aut si grauitatis esse putasses tuae quod multi nobiles saepe fecerunt, ut, cum minus ualuissent suffragiis quam putassent, postea prolatis comitiis prosternerent se et populo Romano fracto animo atque humili supplicarent, non dubito quin omnis ad te conuersum se fuerit multitudo. Numquam enim fere nobilitas, integra praesertim atque innocens, a populo Romano supplex repudiata est. Sed si tibi grauitas tua et magnitudo animi pluris fuit, sicuti esse debuit, quam aedilitas, noli, cum habeas id quod malueris, desiderare id quod minoris putaris. Equidem primum ut honore dignus essem maxime semper laboraui, secundo ut existimarer tertium mihi fuit illud quod plerisque primum est, ipse honos, qui eis denique debet esse iucundus quorum dignitati populus Romanus testimonium, non beneficium ambitioni dedit.
XXI
Quaeris etiam, Laterensis, quid imaginibus tuis, quid ornatissimo atque optimo uiro, patri tuo, respondeas mortuo. Noli ista meditari atque illud caue potius ne tua ista querela dolorque nimius ab illis sapientissimis uiris reprendatur. Vidit enim pater tuus Appium Claudium, nobilissimum hominem, uiuo fratre suo, potentissimo et clarissimo ciui, C. Claudio, aedilem non esse factum et eundem sine repulsa factum esse consulem; uidit hominem sibi maxime coniunctum, egregium uirum, L. Volcatium, uidit M. Pisonem ista in aedilitate offensiuncula accepta summos a populo Romano esse honores adeptos. Auus uero tuus et P. Nasicae tibi aediliciam praedicaret repulsam, quo ciue neminem ego statuo in hac re publica fortiorem, et C. Mari, qui duabus aedilitatis acceptis repulsis septiens consul est factus, et L. Caesaris, Cn. Octaui, M. Tulli, quos omnis scimus aedilitate praeteritos consules esse factos. Sed quid ego aedilicias repulsas conligo? quae saepe eius modi habitae sunt ut eis qui praeteriti essent benigne a populo factum uideretur. Tribunus militum L. Philippus, summa nobilitate et eloquentia, quaestor C. Caelius, clarissimus ac fortissimus adulescens, tribuni pl. P. Rutilius Rufus, C. Fimbria, C. Cassius, Cn. Orestes facti non sunt, quos tamen omnis consules factos scimus esse. Quae tibi ultro pater et maiores tui non consolandi tui gratia dicent, neque uero quo te liberent aliqua culpa, quam tu uereris ne a te suscepta uideatur, sed ut te ad istum cursum tenendum quem a prima aetate suscepisti cohortentur. Nihil est enim, mihi crede, Laterensis, de te detractum. Detractum dico; si me hercule uere quod accidit interpretari uelis, est aliquid etiam de uirtute significatum tua.
XXII
Noli enim existimare non magnum quendam motum fuisse illius petitionis tuae, de qua ne aliquid iurares destitisti. Denuntiasti homo adulescens quid de summa re publica sentires, fortius tu quidem quam non nulli defuncti honoribus, sed apertius quam uel ambitionis uel aetatis tuae ratio postulabat. Quam ob rem in dissentiente populo noli putare nullos fuisse quorum animos tuus ille fortis animus offenderet; qui te incautum fortasse nunc tuo loco demouere potuerunt, prouidentem autem et praecauentem numquam certe mouebunt. An te illa argumenta duxerunt? "Dubitatis," inquit, "quin coitio facta sit, cum tribus plerasque cum Plotio tulerit Plancius? An una fieri potuerunt, si una tribus non tulissent? At non nullas punctis paene totidem." Quippe, cum iam facti prope superioribus comitiis declaratique uenissent. Quamquam ne id quidem suspicionem coitionis habuerit. Neque enim umquam maiores nostri sortitionem constituissent aediliciam, nisi uiderent accidere posse ut competitores pares suffragiis essent. Et ais prioribus comitiis Aniensem a Plotio Pedio, Teretinam a Plancio tibi esse concessam; nunc ab utroque eas auolsas, ne in angustum uenirent. Quam conuenit nondum cognita populi uoluntate hos quos iam tum coniunctos fuisse dicis iacturam suarum tribuum, quo uos adiuuaremini, fecisse; eosdem, cum iam essent experti quid ualerent, restrictos et tenacis fuisse? Etenim uerebantur, credo, angustias. Quasi res in contentionem aut in discrimen aliquod posset uenire. Sed tamen tu A. Plotium, uirum ornatissimum, in idem crimen uocando indicas eum te adripuisse a quo non sis interrogatus. Nam quod questus es pluris te testis habere de Voltinia quam quot in ea tribu puncta tuleris, indicas aut eos testis te producere qui, quia nummos acceperint, te praeterierint, aut te ne gratuita quidem eorum suffragia tulisse.
XXIII
Illud uero crimen de nummis quos in circo Flaminio deprehensos esse dixisti caluit re recenti, nunc in causa refrixit. Neque enim qui illi nummi fuerint nec quae tribus nec qui diuisor ostendis. Atque is quidem eductus ad consules qui tum in crimen uocabatur se inique a tuis iactatum grauiter querebatur. Qui si erat diuisor, praesertim eius quem tu habebas reum, cur abs te reus non est factus? cur non eius damnatione aliquid ad hoc iudicium praeiudici comparasti? Sed neque tu haec exhibes neque eis confidis; alia te ratio, alia cogitatio ad spem huius opprimendi excitauit. Magnae sunt in te opes, late patet gratia; multi amici, multi cupidi tui, multi fautores laudis tuae. Multi huic inuident, multis etiam pater, optimus uir, nimium retinens equestris iuris et libertatis uidetur; multi etiam communes inimici reorum omnium, qui ita semper testimonium de ambitu dicunt quasi aut moueant animos iudicum suis testimoniis, aut gratum populo Romano sit, aut ab eo facilius ob eam causam dignitatem quam uolunt consequantur. Quibuscum me, iudices, pugnantem more meo pristino non uidebitis; non quo mihi fas sit quicquam defugere quod salus Planci postulet, sed quia neque necesse est me id persequi uoce quod uos mente uideatis, et quod ita de me meriti sunt illi ipsi quos ego testis uideo paratos ut eorum reprehensionem uos uestrae prudentiae adsumere, meae modestiae remittere debeatis. Illud unum uos magno opere oro atque obsecro, iudices, cum huius quem defendo, tum communis periculi causa, ne fictis auditionibus, ne disseminato dispersoque sermoni fortunas innocentium subiciendas putetis. Multi amici accusatoris, non nulli etiam nostri iniqui, multi communes obtrectatores atque omnium inuidi multa finxerunt. Nihil est autem tam uolucre quam maledictum, nihil facilius emittitur, nihil citius excipitur, latius dissipatur. Neque ego, si fontem maledicti reperietis, ut neglegatis aut dissimuletis umquam postulabo. Sed si quid sine capite manabit, aut si quid erit eius modi ut non exstet auctor, qui audierit autem aut ita neglegens uobis esse uidebitur ut unde audierit oblitus sit, aut ita leuem habebit auctorem ut memoria dignum non putarit, huius illa uox uolgaris "audiui" ne quid innocenti reo noceat oramus.
XXIV
Sed uenio iam ad L. Cassium, familiarem meum, cuius ex oratione ne illum quidem Iuuentium tecum expostulaui quem ille omni et humanitate et uirtute ornatus adulescens primum de plebe aedilem curulem factum esse dixit. In quo, Cassi, si ita tibi respondeam, nescisse id populum Romanum, neque fuisse qui id nobis. narraret, praesertim mortuo Congo, non, ut opinor, admirere, cum ego ipse non abhorrens a studio antiquitatis me hic id ex te primum audisse confitear. Et quoniam tua fuit perelegans et persubtilis oratio, digna equitis Romani uel studio uel pudore, quoniamque sic ab his es auditus ut magnus honos et ingenio et humanitati tuae tribueretur, respondebo ad ea quae dixisti, quae pleraque de ipso me fuerunt; in quibus ipsi aculei, si quos habuisti in me reprehendendo, tamen mihi non ingrati acciderunt. Quaesisti utrum mihi putarem, equitis romani filio, faciliorem fuisse ad adipiscendos honores uiam an futuram esse filio meo, quia esset familia consulari. Ego uero quamquam illi omnia malo quam mihi, tamen honorum aditus numquam illi faciliores optaui quam mihi fuerunt. Quin etiam, ne forte ille sibi me potius peperisse iam honores quam iter demonstrasse adipiscendorum putet, haec illi soleo praecipere quamquam ad praecepta aetas non est grauis - quae rex ille a Ioue ortus suis praecepit filiis: Vigilandum est semper; multae insidiae sunt bonis. Id quod multi inuideant Nostis cetera. Nonne, quae scripsit grauis et ingeniosus poeta, scripsit non ut illos regios pueros qui iam nusquam erant, sed ut nos et nostros liberos ad laborem et ad laudem excitaret? Quaeris quid potuerit amplius adsequi Plancius, si Cn. Scipionis fuisset filius. Magis aedilis fieri non potuisset, sed hoc praestaret, quod ei minus inuideretur. Etenim honorum gradus summis hominibus et infimis sunt pares, gloriae dispares.
XXV
Quis nostrum se dicit M'. Curio, quis C. Fabricio, quis C. Duellio parem, quis A. Atilio Calatino, quis Cn. et P. Scipionibus, quis Africano, Marcello, Maximo? Tamen eosdem sumus honorum gradus quos illi adsecuti. Etenim in uirtute multi sunt adscensus, ut is maxime gloria excellat qui uirtute plurimum praestet; honorum populi finis est consulatus; quem magistratum iam octingenti fere consecuti sunt. Horum, si diligenter quaeres, uix decimam partem reperies gloria dignam. Sed nemo umquam sic egit ut tu: "cur iste fit consul? quid potuit amplius, si L. Brutus esset, qui ciuitatem dominatu regio liberauit?" Honore nihil amplius, laude multum. Sic igitur Plancius nihilo minus quaestor est factus et tribunus pl. et aedilis quam si esset summo loco natus, sed haec pari loco orti sunt innumerabiles alii consecuti. Profers triumphos T. Didi et C. Mari et quaeris quid simile in Plancio. Quasi uero isti quos commemoras propterea magistratus ceperint quod triumpharant, et non, quia commissi sunt eis magistratus in quibus re bene gesta triumpharent, propterea triumpharint. Rogas quae castra uiderit; qui et miles in Creta hoc imperatore et tribunus in Macedonia militum fuerit, et quaestor tantum ex re militari detraxerit temporis quantum in me custodiendum transferre maluerit. Quaeris num disertus sit. Immo, id quod secundum est, ne sibi quidem uidetur. Num iuris consultus. Quasi quisquam sit qui sibi hunc falsum de iure respondisse dicat. Omnes enim istius modi artes in eis reprehenduntur qui, cum professi sunt, satis facere non possunt, non in eis qui se afuisse ab istis studiis confitentur. Virtus, probitas, integritas in candidato, non linguae uolubilitas, non ars, non scientia requiri solet. Vt nos in mancipiis parandis quamuis frugi hominem si pro fabro aut pro tectore emimus, ferre moleste solemus, si eas artis quas in emendo secuti sumus forte nesciunt, sin autem emimus quem uilicum imponeremus, quem pecori praeficeremus, nihil in eo nisi frugalitatem, laborem, uigilantiam esse curamus, sic populus Romanus deligit magistratus quasi rei publicae uilicos; in quibus si qua praeterea est ars, facile patitur, sin minus, uirtute eorum et innocentia contentus est. Quotus enim quisque disertus, quotus quisque iuris peritus est, ut eos numeres qui uolunt esse? Quod si praeterea nemo est honore dignus, quidnam tot optimis et ornatissimis ciuibus est futurum?
XXVI
Iubes Plancium de uitiis Laterensis dicere. Nihil potest nisi eum nimis in se iracundum putauisse. Idem effers Laterensem laudibus. Facile patior id te agere multis uerbis quod ad iudicium non pertineat, et id te accusantem tam diu dicere quod ego defensor sine periculo possim confiteri. Atqui non modo confiteor summa in Laterense ornamenta esse sed te etiam reprehendo quod ea non enumeres, alia quaedam inania et leuia conquiras. "Praeneste fecisse ludos." Quid? alii quaestores nonne fecerunt? "Cyrenis liberalem in publicanos, iustum in socios fuisse." Quis negat? sed ita multa Romae geruntur ut uix ea quae fiunt in prouinciis audiantur. Non uereor ne mihi aliquid, iudices, uidear adrogare, si de quaestura mea dixero. Quamuis enim illa floruerit, tamen eum me postea fuisse in maximis imperiis arbitror ut non ita multum mihi gloriae sit ex quaesturae laude repetendum. Sed tamen non uereor ne quis audeat dicere ullius in Sicilia quaesturam aut clariorem aut gratiorem fuisse. Vere me hercule hoc dicam: sic tum existimabam, nihil homines aliud Romae nisi de quaestura mea loqui: frumenti in summa caritate maximum numerum miseram; negotiatoribus comis, mercatoribus iustus, mancipibus liberalis, sociis abstinens, omnibus eram uisus in omni officio diligentissimus; excogitati quidam erant a Siculis honores in me inauditi. Itaque hac spe decedebam ut mihi populum Romanum ultro omnia delaturum putarem. At ego cum casu diebus eis itineris faciendi causa decedens e prouincia Puteolos forte uenissem, cum plurimi et lautissimi in eis locis solent esse, concidi paene, iudices, cum ex me quidam quaesisset quo die Roma exissem et num quidnam esset noui. Cui cum respondissem me e prouincia decedere: "etiam me hercule," inquit, "ut opinor, ex Africa."
XXVII
Huic ego iam stomachans fastidiose: "immo ex Sicilia," inquam. Tum quidam, quasi qui omnia sciret: "quid? tu nescis," inquit, "hunc quaestorem Syracusis fuisse?" Quid multa? destiti stomachari et me unum ex eis feci qui ad aquas uenissent. Sed ea res, iudices, haud scio an plus mihi profuerit quam si mihi tum essent omnes gratulati. Nam postea quam sensi populi Romani auris hebetiores, oculos autem esse acris atque acutos, destiti quid de me audituri essent homines cogitare; feci ut postea cotidie praesentem me uiderent, habitaui in oculis, pressi forum; neminem a congressu meo neque ianitor meus neque somnus absterruit. Ecquid ego dicam de occupatis meis temporibus, cui fuerit ne otium quidem umquam otiosum? Nam quas tu commemoras, Cassi, legere te solere orationes, cum otiosus sis, has ego scripsi ludis et feriis, ne omnino umquam essem otiosus. Etenim M. Catonis illud quod in principio scripsit Originum suarum semper magnificum et praeclarum putaui, "clarorum uirorum atque magnorum non minus oti quam negoti rationem exstare oportere." Itaque si quam habeo laudem, quae quanta sit nescio, parta Romae est, quaesita in foro; meaque priuata consilia publici quoque catus comprobauerunt, ut etiam summa res publica mihi domi fuerit gerenda et urbs in urbe seruanda. Eadem igitur, Cassi, uia munita Laterensi est, idem uirtuti cursus ad gloriam, hoc facilior fortasse quod ego huc a me ortus et per me nixus ascendi, istius egregia uirtus adiuuabitur commendatione maiorum. Sed ut redeam ad Plancium, numquam ex urbe is afuit nisi sorte, lege, necessitate; non ualuit rebus isdem quibus fortasse non nulli, at ualuit adsiduitate, ualuit obseruandis amicis, ualuit liberalitate; fuit in oculis, petiuit, ea est usus ratione uitae qua minima inuidia noui homines plurimi sunt eosdem honores consecuti.
XXVIII
Nam quod ais, Cassi, non plus me Plancio debere quam bonis omnibus, quod eis aeque mea salus cara fuerit, ego me debere bonis omnibus fateor. Sed etiam ei quibus ego debeo boni uiri et ciues comitiis aediliciis aliquid se meo nomine Plancio debere dicebant. Verum fac me multis debere et in eis Plancio; utrum igitur me conturbare oportet, an ceteris, cum cuiusque dies uenerit, hoc nomen quod urget nunc cum petitur dissoluere? Quamquam dissimilis est pecuniae debitio et gratiae. Nam qui pecuniam dissoluit, statim non habet id quod reddidit; qui autem debet, in retinet alienum; gratiam autem et qui refert habet, et qui habet in eo ipso quod habet refert. Neque ego nunc Plancio desinam debere, si hoc soluero, nec minus ei redderem uoluntate ipsa, si hoc molestiae non accidisset. Quaeris a me, Cassi, quid pro fratre meo, qui mihi est carissimus, quid pro meis liberis, quibus nihil mihi potest esse iucundius, amplius quam quod pro Plancio facio facere possim, nec uides istorum ipsorum caritate ad huius salutem defendendam maxime stimulari me atque excitari. Nam neque illis huius salute a quo meam sciunt esse defensam quicquam est optatius, et ego ipse numquam illos aspicio quin, cum per hunc me eis conseruatum esse meminerim, huius meritum in me recorder. Opimium damnatum esse commemoras, seruatorem ipsum rei publicae, Calidium adiungis, cuius lege Q. Metellus in ciuitatem sit restitutus; reprehendis meas pro Plancio preces, quod neque Opimius suo nomine liberatus sit neque Metelli Calidius.
XXIX
De Calidio tibi tantum respondeo quod ipse uidi, Q. Metellum Pium consulem praetoriis comitiis petente Q. Calidio populo Romano supplicasse, cum quidem non dubitaret et consul et homo nobilissimus patronum esse illum suum id in iudicio Calidi putes quod ego in Planci facio, aut Metellum Pium, si Romae esse potuisset, aut patrem eius, si uixisset, non fuisse facturum. Nam Opimi quidem calamitas utinam ex hominum memoria posset euelli! Volnus illud rei publicae, dedecus huius imperi, turpitudo populi Romani, non iudicium putandum est. Quam enim illi iudices, si iudices et non parricidae infligere securim quam cum illum e ciuitate eiecerunt qui praetor finitimo, consul domestico bello rem publicam liberarat? At enim nimis ego magnum beneficium Planci facio et, ut ais, id uerbis exaggero. Quasi uero me tuo arbitratu et non meo gratum esse oporteat. "Quod istius tantum meritum?" inquit; "an quia te non iugulauit?" Immo uero quia iugulari passus non est. Quo quidem tu loco, Cassi, etiam purgasti inimicos meos meaeque uitae nullas ab illis insidias fuisse dixisti. Posuit hoc idem Laterensis. Quam ob rem paulo post de isto plura dicam; de te tantum requiro, utrum putes odium in me mediocre inimicorum fuisse - quod fuit ullorum umquam barbarorum tam immane ac tam crudele in hostem? - an fuisse in eia aliquem aut famae metum aut poenae quorum uidisti toto illo anno ferrum in foro, flammam in delubris, uim in tota urbe uersari. Nisi forte existimas eos idcirco uitae meae pepercisse quod de reditu meo nihil timerent. Et quemquam putas fuisse tam excordem qui uiuis his, stante urbe et curia rediturum me, si uiuerem, non putaret? Quam ob rem non debes is homo et is ciuis praedicare uitam meam, quae fidelitate amicorum conseruata sit, inimicorum modestia non esse appetitam.
XXX
Respondebo tibi nunc, Laterensis, minus fortasse uehementer quam abs te sum prouocatus, sed profecto nec considerate minus nec minus amice. Nam primum fuit illud asperius me, quae de Plancio dicerem, ementiri et temporis causa fingere. Scilicet homo sapiens excogitaui quam ob rem uiderer maximis benefici uinculis obstrictus, cum liber essem et solutus. Quid enim? mihi ad defendendum Plancium parum multae, parum iustae necessitudines erant familiaritatis, uicinitatis, patris amicitiae? quae si non essent, uererer, credo, ne turpiter facerem, si hoc splendore et hac dignitate hominem defenderem. Fingenda mihi fuit uidelicet causa peracuta ut ei quem mihi debere oporteret ego me omnia debere dicerem. At id etiam gregarii milites faciunt inuiti ut coronam dent ciuicam et se ab aliquo seruatos esse fateantur, non quo turpe sit protectum in acie ex hostium manibus eripi nam id accidere nisi forti uiro et pugnanti comminus non potest -, sed onus benefici reformidant, quod permagnum est alieno debere idem quod parenti. Ego, cum ceteri uera beneficia etiam minora dissimulent, ne obligati esse uideantur, eo me beneficio obstrictum esse ementior cui ne referri quidem gratia posse uideatur? An hoc tu, Laterensis, ignoras? qui cum mihi esses amicissimus, cum uel periculum uitae tuae mecum sociare uoluisses, cum me in illo tristi et acerbo luctu atque discessu non lacrimis solum tuis sed animo, corpore, copiis prosecutus esses, cum meos liberos et uxorem me absente tuis opibus auxilioque defendisses, sic mecum semper egisti, te mihi remittere atque concedere ut omne studium meum in Cn. Planci honore consumerem, quod eius in me meritum tibi etiam ipsi gratum esse dicebas. Nihil autem me noui, nihil temporis causa dicere, nonne etiam est illa testis oratio quae est a me prima habita in senatu? In qua cum perpaucis nominatim egissem gratias, quod omnes enumerari nullo modo possent, scelus autem esset quemquam praeteriri, statuissemque eos solum nominare qui causae nostrae duces et quasi signiferi fuissent, in his Plancio gratias egi. Recitetur oratio, quae propter rei magnitudinem dicta de scripto est, in qua ego homo astutus ei me dedebam cui nihil magno opere deberem, et huius offici tanti seruitutem astringebam testimonio sempiterno. Nolo cetera quae a me mandata sunt litteris recitare; praetermitto, ne aut proferre uidear ad tempus aut eo genere uti litterarum quod meis studiis aptius quam consuetudini iudiciorum esse uideatur.
XXXI
Atque etiam clamitas, Laterensis: "quo usque ista dicis? nihil in Cispio profecisti; obsoletae iam sunt preces tuae." De Cispio mihi igitur obicies, quem ego de me bene meritum, quia te teste cognoram, te eodem auctore defendi? et ei dices "quo usque?" quem negas, quod pro Cispio contenderim, impetrare potuisse? Nam istius uerbi "quo usque" haec poterat esse inuidia: "datus est tibi ille, condonatus est ille; non facis finem: ferre non possumus." Ei quidem qui pro uno laborarit et id ipsum non obtinuerit dici "quo usque?" inridentis magis est quam reprehendentis; nisi forte ego unus ita me gessi in iudiciis, ita et cum his et inter hos uixi, is in causis patronus, is in re publica ciuis et sum et semper fui, solus ut a te constituar qui nihil a iudicibus debeam umquam impetrare. Et mihi lacrimulam Cispiani iudici obiectas. Sic enim dixisti: "uidi ego tuam lacrimulam." Vide quam me uerbi tui paeniteat. Non modo lacrimulam sed multas lacrimas et fletum cum singultu uidere potuisti. An ego, qui meorum lacrimis me absente commotus simultates, quas mecum habebat, deposuisset meaeque salutis non modo non oppugnator, ut inimici mei putarant, sed etiam defensor fuisset, huius in periculo non significarem dolorem meum? Tu autem, Laterensis, qui tum lacrimas meas gratas esse dicebas, nunc easdem uis inuidiosas uideri.
XXXII
Negas tribunatum Planci quicquam attulisse adiumenti dignitati meae; atque hoc loco, quod uerissime facere potes, L. Racili, fortissimi et constantissimi uiri, diuina in me merita commemoras. Cui quidem ego, sicut Cn. Plancio, numquam dissimulaui me plurimum debere semperque prae me feram; nullas enim sibi ille neque contentiones neque inimicitias neque uitae dimicationes nec pro re publica nec pro me defugiendas putauit. Atque utinam quam ego sum in illum gratus, tam licuisset per hominum uim et iniuriam populo Romano ei gratiam referre! Sed si non eadem contendit in tribunatu Plancius, existimare debes non huic uoluntatem defuisse sed me, cum tantum iam Plancio deberem, Racili beneficiis fuisse contentum. An uero putas idcirco minus libenter iudices mea causa esse facturos quod me esse gratum crimineris? An, cum patres conscripti illo senatus consulto quod in monumento Mari factum est, quo mea salus omnibus est gentibus commendata, uni Cn. Plancio gratias egerint - unus enim fuit de magistratibus defensor salutis meae - cui senatus pro me gratias agendas putauit, ei ego a me referendam gratiam non putem? Atque haec cum uides, quo me tandem in te animo putas esse, Laterensis? ullum esse tantum periculum, tantum laborem, tantam contentionem quam ego non modo pro salute tua sed etiam pro dignitate defugerim? Quo quidem etiam magis sum non dicam miser - nam hoc quidem abhorret a uirtute uerbum - sed certe exercitus, non quia multis debeo - leue enim est onus benefici gratia -, sed quia nomina saepe concurrunt, propter aliquorum bene de me meritorum inter ipsos contentiones, ut eodem tempore in omnis uerear ne uix possim gratus uideri Sed ego haec meis ponderibus examinabo, non solum quid cuique debeam sed etiam quid cuiusque intersit, et quid a me cuiusque tempus poscat.
XXXIII
Agitur studium tuum uel etiam, si uis, existimatio, laus aedilitatis; at Cn. Planci salus, patria, fortunae. Saluum tu me esse cupisti; hic fecit etiam ut esse possem. Distineor tamen et diuellor dolore et in causa dispari offendi te a me doleo; sed me dius fidius multo citius meam salutem pro te abiecero quam Cn. Planci salutem tradidero contentioni tuae. Etenim, iudices, cum omnibus uirtutibus me adfectum esse cupio, tum nihil est quod malim quam me et esse gratum et uideri. Haec enim est una uirtus non solum maxima sed etiam mater uirtutum omnium reliquarum. Quid est pietas nisi uoluntas grata in parentes? qui sunt boni ciues, qui belli, qui domi de patria bene merentes, nisi qui patriae beneficia meminerunt? qui sancti, qui religionum colentes, nisi qui meritam dis immortalibus gratiam iustis honoribus et memori mente persoluunt? Quae potest esse uitae iucunditas sublatis amicitiis? quae porro amicitia potest esse inter ingratos? Quis est nostrum liberaliter educatus cui non educatores, cui non magistri sui atque doctores, cui non locus ipse ille mutus ubi alitus aut doctus est cum grata recordatione in mente uersetur? Cuius opes tantae esse possunt aut umquam fuerunt quae sine multorum amicorum officiis stare possint? quae certe sublata memoria et gratia nulla exstare possunt. Equidem nihil tam proprium hominis existimo quam non modo beneficio sed etiam beniuolentiae significatione adligari, nihil porro tam inhumanum, tam immane, tam ferum quam committere ut beneficio non dicam indignus sed uictus esse uideare. Quae cum ita sint, iam succumbam, Laterensis, isti tuo crimini meque in eo ipso in quo nihil potest esse nimium, quoniam ita tu uis, nimium gratum esse concedam petamque a uobis, iudices, ut eum beneficio complectamini quem qui reprehendit in eo reprehendit quod gratum praeter modum dicat esse. Neque enim illud ad neglegendam meam gratiam debet ualere quod dixit idem, uos nec nocentis nec litigiosos esse, quo minus me apud uos ualere oporteret. Quasi uero in amicitia mea non haec praesidia, si quae forte sunt in me, parata semper amicis esse maluerim quam necessaria. Etenim ego de me tantum audeo dicere, amicitiam meam uoluptati pluribus quam praesidio fuisse, meque uehementer uitae meae paeniteret, si in mea familiaritate locus esset nemini nisi litigioso aut nocenti.
XXXIV
Sed haec nescio quo modo frequenter in me congessisti saneque in eo creber fuisti, te idcirco in ludos causam conicere noluisse ne ego mea consuetudine aliquid de tensis misericordiae causa dicerem, quod in aliis aedilibus ante fecissem. Non nihil egisti hoc loco; nam mihi eripuisti ornamentum orationis meae. Deridebor, si mentionem tensarum fecero, cum tu id praedixeris; sine tensis autem quid potero dicere? Hic etiam addidisti me idcirco mea lege exsilio ambitum sanxisse ut miserabiliores epilogos possem dicere. Non uobis uidetur cum aliquo declamatore, non cum laboris et fori discipulo disputare? "Rhodi enim," inquit, "ego non fui" - me uolt fuisse - "sed fui," inquit - putabam in Vaccaeis dicturum - "bis in Bithynia." Si locus habet reprehensionis ansam aliquam, nescio cur seueriorem Nicaeam putes quam Rhodum; si spectanda causa est, et tu in Bithynia summa cum dignitate fuisti et ego Rhodi non minore. Nam quod in eo me reprehendisti quod nimium multos detenderem, utinam et tu, qui potes, et ceteri, qui defugiunt, uellent me labore hoc leuare! Sed fit uestra diligentia, qui causis ponderandis omnis fere repudiatis, ut ad nos pleraeque confluant, qui miseris et laborantibus negare nihil possumus. Admonuisti etiam, quod in Creta fuisses, dictum aliquod in petitionem tuam dici potuisse; me id perdidisse. Vter igitur nostrum est cupidior dicti? egone qui quod dici potuit non dixerim, an tu qui etiam ipse in te dixeris? Te aiebas de tuis rebus gestis nullas litteras misisse, quod mihi meae quas ad aliquem misissem obfuissent. Quas ego mihi obfuisse non intellego, rei publicae uideo prodesse potuisse.
XXXV
Sed sunt haec leuiora, illa uero grauia atque magna, quod meum discessum, quem saepe defleras, nunc quasi reprehendere et subaccusare uoluisti. Dixisti enim non auxilium mihi sed me auxilio defuisse. Ego uero fateor me, quod uiderim mihi auxilium non deesse, idcirco illi auxilio pepercisse. Qui enim status, quod discrimen, quae fuerit in re publica tempestas illa quis nescit? Tribunicius me terror an consularis furor mouit? Decertare mihi ferro magnum fuit cum reliquiis eorum quos ego florentis atque integros sine ferro uiceram? Consules post hominum memoriam taeterrimi atque turpissimi,sicut et illa principia et hi recentes rerum exitus declararunt, quorum alter exercitum perdidit, alter uendidit, empti prouinciis a senatu, a re publica, a bonis omnibus defecerant; qui exercitu, qui armis, qui opibus plurimum poterant cum quid sentirent nesciretur, furialis illa uox nefariis stupris, religiosis altaribus effeminata secum et illos et consules facere acerbissime personabat; egentes in locupletis, perditi in bonos, serui in dominos armabantur. At erat mecum senatus, et quidem ueste mutata, quod pro me uno post hominum memoriam publico consilio susceptum est. Sed recordare qui tum fuerint consulum nomine hostes, qui soli in hac urbe senatum senatui parere non siuerint edictoque suo non luctum patribus conscriptis sed indicia luctus ademerint. At erat mecum cunctus equester ordo; quem quidem in contionibus saltator ille Catilinae consul proscriptionis denuntiatione terrebat. At tota Italia conuenerat; cui quidem belli intestini et uastitatis metus inferebatur.
XXXVI
Hisce ego auxiliis studentibus atque incitatis uti me, Laterensis, potuisse confiteor, sed erat non iure, non legibus, non disceptando decertandum - nam profecto, praesertim tam bona in causa, numquam, quo ceteri saepe abundarunt, id mihi ipsi auxilium meum defuisset - armis fuit, armis, inquam, fuit dimicandum; quibus a seruis atque a seruorum ducibus caedem fieri senatus et bonorum rei publicae exitiosum fuisset. Vinci autem improbos a bonis fateor fuisse praeclarum, si finem tum uincendi uiderem, quem profecto non uidebam. Vbi enim mihi praesto fuissent aut tam fortes consules quam L. Opimius, quam e Marius, quam L. Flaccus, quibus ducibus improbos ciuis res publica uicit armatis, aut, si minus fortes, at tamen tam iusti quam P. Mucius, qui arma quae priuatus P. Scipio ceperat, ea Ti. Graccho interempto iure optimo sumpta esse defendit? Esset igitur pugnandum cum consulibus. Nihil dico amplius nisi illud: uictoriae nostrae grauis aduersarios paratos, interitus nullos esse ultores uidebam. Hisce ego auxiliis salutis meae si idcirco defui quia nolui dimicare, fatebor id quod uis, non mihi auxilium, sed me auxilio defuisse; sin autem, quo maiora studia in me bonorum fuerunt, hoc eis magis consulendum et parcendum putaui, tu id in me reprehendis quod Q. Metello laudi datum est hodieque est et semper erit maximae gloriae? quem, ut potes ex multis audire qui tum adfuerunt, constat inuitissimis uiris bonis cessisse, nec fuisse dubium quin contentione et armis superior posset esse. Ergo ille cum suum, non cum senatus factum defenderet, cum perseuerantiam sententiae suae, non salutem rei publicae retinuisset, tamen ob illam constantiam, quod illud uoluntarium uolnus accepit, iustissimos omnium Metellorum et clarissimos triumphos gloria et laude superauit, quod et illos ipsos improbissimos ciuis interfici noluit et ne quis bonus interiret in eadem caede prouidit; ego tantis periculis propositis cum, si uictus essem, interitus rei publicae, si uicissem, infinita dimicatio pararetur, committerem ut idem perditor rei publicae nominarer qui seruator fuissem?
XXXVII
Mortem me timuisse dicis. Ego uero ne immortalitatem quidem contra rem publicam accipiendam putarem, nedum emori cum pernicie rei publicae uellem. Nam qui pro re publica uitam ediderunt - licet me desipere dicatis - numquam me hercule eos mortem potius quam immortalitatem adsecutos putaui. Ego uero si tum illorum impiorum ferro ac manu concidissem, in perpetuum res publica ciuile praesidium salutis suae perdidisset. Quin etiam si me uis aliqua morbi aut natum ipsa consumpsisset, tamen auxilia posteritatis essent imminuta, quod peremptum esset mea morte id exemplum qualis futurus in me restituendo fuisset senatus populusque Romanus. An, si umquam uitae cupiditas in me fuisset, ego mense Decembri mei consulatus omnium parricidarum tela commossem? quae, si XX quiessem dies, in aliorum uigiliam consulum recidissent. Quam ob rem, si uitae cupiditas contra rem publicam est turpis, certe multo mortis cupiditas mea turpior fuisset cum pernicie ciuitatis. Nam quod te esse in re publica liberum es gloriatus, id ego et fateor et laetor et tibi etiam in hoc gratulor; quod me autem negasti, in eo neque te neque quemquam diutius patiar errare.
XXXVIII
Nam si quis idcirco aliquid de libertate mea deminutum putat quod non ab omnibus isdem a quibus antea solitus sum dissentire dissentiam, primum, si bene de me meritis gratum me praebeo, nonne desino incurrere in crimen hominis nimium memoris nimiumque grati? Sin autem aliquando sine ullo rei publicae detrimento respicio etiam salutem cum meam tum meorum, certe non modo non sum reprehendendus sed etiam, si ruere uellem, boni uiri me ut id ne facerem rogarent. Res uero ipsa publica, si loqui posset, ageret mecum ut, quoniam sibi seruissem semper, numquam mihi, fructus autem ex sese non, ut oportuisset, laetos et uberes, sed magna acerbitate permixtos tulissem, ut iam mihi seruirem, consulerem meis; se non modo satis habere a me sed etiam uereri ne parum mihi pro ego quantum a me haberet reddidisset. Quid? si horum ego nihil cogito et idem sum in re publica qui fui semper, tamenne libertatem requires meam? quam tu ponis in eo, si semper cum eis quibuscum aliquando contendimus depugnemus. Quod est longe secus. Stare enim omnes debemus tamquam in orbe aliquo rei publicae, qui quoniam uersatur, eam deligere partem ad quam nos illius utilitas salusque conuerterit.
XXXIX
Ego autem Cn. Pompeium non dico auctorem, ducem, defensorem salutis meae - nam haec priuatim fortasse officiorum memoriam et gratiam quaerunt sed dico hoc quod ad salutem rei publicae pertinet: ego eum non tuear quem omnes in re publica principem esse concedunt? Ego C. Caesaris laudibus desim, quas primum populi Romani, nunc etiam senatus, cui me semper addixi, plurimis atque amplissimis iudiciis uideam esse celebratas? Tum hercule me confitear non iudicium aliquod habuisse de utilitate rei publicae, sed hominibus amicum aut inimicum fuisse. An, cum uideam nauem secundis uentis cursum tenentem suum, si non eum petat portum quem ego aliquando probaui, sed alium non minus tutum atque tranquillum, cum tempestate pugnem periculose potius quam illi, salute praesertim proposita, obtemperem et paream? Ego uero haec didici, haec uidi, haec scripta legi; haec de sapientissimis et clarissimis uiris et in hac re publica et in aliis ciuitatibus monumenta nobis et litterae prodiderunt, non semper easdem sententias ab isdem, sed quascumque rei publicae status, inclinatio temporum, ratio concordiae postularet, esse defensas. Quod ego et facio, Laterensis, et semper faciam libertatemque quam tu in me requiris, quam ego neque dimisi umquam neque dimittam, non in pertinacia, sed in quadam moderatione positam putabo.
XL
Nunc uenio ad illud extremum in quo dixisti, dum Planci in me meritum uerbis extollerem, me arcem facere e cloaca lapidemque e sepulcro uenerari pro deo; neque enim mihi insidiarum periculum ullum neque mortis fuisse. Cuius ego temporis rationem explicabo breui neque inuitus. Nihil enim est ex meis temporibus quod minus peruagatum, quodque minus aut mea commemoratione celebratum sit aut hominibus auditum atque notum. Ego enim, Laterensis, ex illo incendio legum, iuris, senatus, bonorum omnium cedens, cum mea domus ardore suo deflagrationem urbi atque Italiae toti minaretur, nisi quieuissem, Siciliam petiui animo, quae et ipsa erat mihi sicut domus una coniuncta et obtinebatur a C. Vergilio, quocum me uno uel maxime cum uetustas tum amicitia, cum mei fratris conlegia tum rei publicae causa sociarat. Vide nunc caliginem temporum illorum. Cum ipsa paene insula mihi sese obuiam ferre uellet, praetor ille, eiusdem tribuni pl. contionibus propter eandem rei publicae causam saepe uexatus, nihil amplius dico nisi me in Siciliam uenire noluit. Quid dicam? C. Vergilio, tali ciui et uiro, beniuolentiam in me, memoriam communium temporum, pietatem, humanitatem, fidem defuisse? Nihil, iudices, est eorum sed, quam tempestatem nos uobiscum non tulissemus, metuit ut eam ipse posset opibus suis sustinere. Tum consilio repente mutato Brundisium terra petere contendi; nam maritimos cursus praecludebat hiemis magnitudo.
XLI
Cum omnia illa municipia quae sunt a Vibone ad Brundisium in fide mea, iudices, essent, iter mihi tutum multis minitantibus magno cum suo metu praestiterunt. Brundisium ueni uel potius ad moenia accessi; urbem unam mihi amicissimam declinaui, quae se potius exscindi quam e suo complexu eriperer facile pateretur. In hortos me M. Laeni Flacci contuli. Cui cum omnis metus, publicatio bonorum, exsilium, mors proponeretur, haec perpeti, si acciderent, maluit quam custodiam mei capitis dimittere. Cuius ego et parentis eius, prudentissimi atque optimi senis, et fratris et utriusque filiorum manibus in naui tuta ac fideli conlocatus, eorumque preces et uota de meo reditu exaudiens Dyrrachium, quod erat in fide mea, petere contendi. Quo cum uenissem, cognoui id quod audieram, refertam esse Graeciam sceleratissimorum hominum ac nefariorum, quorum impium ferrum ignisque pestiferos meus ille consulatus e manibus extorserat; qui ante quam de meo aduentu audire potuissent, cum a me abessent aliquot dierum uiam, in Macedoniam ad Planciumque perrexi. Hic uero simul atque mare me transisse cognouit - audi, audi atque attende, Laterensis, ut scias quid ego Plancio debeam, confiteareque aliquando me quod faciam et grate et pie facere; huic autem, quae pro salute mea fecerit, si minus profutura sint, obesse certe non oportere. Nam simul ac me Dyrrachium attigisse audiuit, statim ad me lictoribus dimissis, insignibus abiectis, ueste mutata profectus est. O acerbam mihi, iudices, memoriam temporis illius et loci, cum hic in me incidit, cum complexus est conspersitque lacrimis nec loqui prae maerore potuit! o rem cum auditu crudelem tum uisu nefariam! o reliquos omnis dies noctesque eas quibus iste a me non recedens Thessalonicam me in quaestoriumque perduxit! Hic ego nunc de praetore Macedoniae nihil dicam amplius nisi eum et ciuem optimum semper et mihi amicum fuisse, sed eadem timuisse quae ceteros; Cn. Plancium fuisse unum, non qui minus timeret sed, si acciderent ea quae timerentur, mecum ea subire et perpeti uellet. Qui, cum ad me L. Tubero, meus necessarius, qui fratri meo legatus fuisset, decedens ex Asia uenisset easque insidias quas mihi paratas ab exsulibus coniuratis audierat ad me animo amicissimo detulisset. in Asiam me ire propter eius prouinciae mecum et cum meo fratre necessitudinem comparantem non est passus; ui me, ui, inquam, Plancius et complexu suo retinuit multosque mensis a capite meo non discessit, abiecta quaestoria persona comitisque sumpta.
XLII
O excubias tuas, Cn. Planci, miseras, o flebilis uigilias, o noctes acerbas, o custodiam etiam mei capitis infelicem! si quidem ego tibi uiuus non prosum, qui fortasse mortuus profuissem. Memini enim, memini neque umquam obliuiscar noctis illius cum tibi uigilanti, adsidenti, maerenti uana quaedam miser atque inania falsa spe inductus pollicebar, me, si essem in patriam restitutus, praesentem tibi gratias relaturum; sin aut uitam mihi fors ademisset aut uis aliqua maior reditum peremisset, hos, hos quos enim ego tum alios animo intuebar? - omnia tibi illorum laborum praemia pro me persoluturos. Quid me aspectas, quid mea promissa repetis, quid meam fidem imploras? Nihil tibi ego tum de meis opibus pollicebar, sed de horum erga me beniuolentia promittebam; hos pro me lugere, hos gemere, hos decertare pro meo capite uel uitae periculo uelle uidebam; de horum desiderio, luctu, querelis cotidie aliquid tecum simul audiebam ; nunc timeo ne tibi nihil praeter lacrimas queam reddere, quas tu in meis acerbitatibus plurimas effudisti. Quid enim possum aliud nisi maerere, nisi flere, nisi te cum mea salute complecti? Salutem tibi idem dare possunt qui mihi reddiderunt. Te tamen - exsurge, quaeso! - retinebo et complectar, nec me solum deprecatorem fortunarum tuarum sed comitem sociumque profitebor; atque, ut spero, nemo erit tam crudeli animo tamque inhumano nec tam immemor non dicam meorum in bonos meritorum, sed bonorum in me, qui a me mei seruatorem capitis diuellat ac distrahat. Non ego meis ornatum beneficiis a uobis deprecor, iudices, sed custodem salutis meae, non opibus contendo, non auctoritate, non gratia, sed precibus, sed lacrimis, sed misericordia, mecumque uos simul hic miserrimus et optimus obtestatur parens, et pro uno filio duo patres deprecamur. Nolite, iudices, per uos, per fortunas, per liberos uestros inimicis meis, eis praesertim quos ego pro uestra salute suscepi, dare laetitiam gloriantibus uos iam oblitos mei salutis eius a quo mea salus conseruata est hostis exstitisse; nolite animum meum debilitare cum luctu tum etiam metu commutatae uestrae uoluntatis erga me; sinite me, quod uobis fretus huic saepe promisi, id a uobis ei persoluere. Teque, C. Flaue, oro et obtestor, qui meorum consiliorum in consulatu socius, periculorum particeps, rerum quas gessi adiutor fuisti, meque non modo saluum semper sed etiam ornatum florentemque esse uoluisti, ut mihi per hos conserues eum per quem me tibi et his conseruatum uides. Plura ne dicam tuae me etiam lacrimae impediunt uestraeque, iudices, non solum meae, quibus ego magno in metu meo subito inducor in spem, uos eosdem in hoc conseruando futuros qui fueritis in me, quoniam istis uestris lacrimis de illis recordor quas pro me saepe et multum profudistis.