I

Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conuentus agendos proficiscitur. Ibi cognoscit de P. Clodii caede, de senatusque consulto certior factus ut omnes iuniores Italiae coniurarent delectum tota prouincia habere instituit. Eae res in Galliam transalpinam celeriter perferuntur. Addunt ipsi et adfingunt rumoribus Galli, quod res poscere uidebantur, retineri urbano motu Caesarem neque in tantis dissensionibus ad exercitum uenire posse. Hac inpulsi occasione, qui iam se populi Romani imperio subiectos dolerent, liberius atque audacius de bello consilia inire incipiunt. Indictis inter se principes Galliae conciliis siluestribus ac remotis locis queruntur de Acconis morte; posse hunc casum ad ipsos recidere demonstrant; miserantur communem Galliae fortunam: omnibus pollicitationibus ac praemiis deposcunt qui belli initium faciant et sui capitis periculo Galliam in libertatem uindicent. In primis rationem esse habendam dicunt, prius quam eorum clandestina consilia efferantur, ut Caesar ab exercitu intercludatur. Id esse facile, quod neque legiones audeant absente imperatore ex hibernis egredi, neque imperator sine praesidio ad legiones peruenire possit. Postremo in acie praestare interfici, quam non ueterem belli gloriam libertatemque quam a maioribus acceperint reciperare.

II

His rebus agitatis profitentur Carnutes se nullum periculum communis salutis causa recusare principesque ex omnibus bellum facturos pollicentur et, quoniam in praesentia obsidibus cauere inter se non possint ne res efferatur, at iure iurando ac fide sanciatur petunt, conlatis militaribus signis, quo more eorum grauissima caerimonia continetur, ne facto initio belli a reliquis deserantur. Tum conlaudatis Carnutibus, dato iure iurando ab omnibus qui aderant, tempore eius rei constituto ab concilio disceditur.

III

Vbi ea dies uenit, Carnutes Cotuato et Conconnetodumno ducibus, desperatis hominibus, Cenabum signo dato concurrunt ciuesque Romanos, qui negotiandi causa ibi constiterant, in his C. Fufium Citam, honestum equitem Romanum, qui rei frumentariae iussu Caesaris praeerat, interficiunt bonaque eorum diripiunt. Celeriter ad omnes Galliae ciuitates fama perfertur. Nam ubi quae maior atque inlustrior incidit res, clamore per agros regionesque significant; hunc alii deinceps excipiunt et proximis tradunt, ut tum accidit. Nam quae Cenabi oriente sole gesta essent ante primam confectam uigiliam in finibus Aruernorum audita sunt, quod spatium est milium passum circiter centum LX.

IV

Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Aruernus, summae potentiae adulescens, cuius pater principatum Galliae totius obtinuerat et ob eam causam, quod regnum appellabat, ab ciuitate erat interfectus, conuocatis suis clientibus facile incendit. Cognito eius consilio ad arma concurritur. Prohibentur ab Gobannitione, patruo suo, reliquisque principibus, qui hanc temptandam fortunam non existimabant; expellitur ex oppido Gergouia; non desistit tamen atque in agris habet delectum egentium ac perditorum. Hac coacta manu quoscumque adit ex ciuitate ad suam sententiam perducit; hortatur ut communis libertatis causa arma capiant, magnisque coactis copiis aduersarios suos, a quibus paulo ante erat eiectus, expellit ex ciuitate. Rex ab suis appellatur. Dimittit quoque uersus legationes; obtestatur ut in fide maneant. Celeriter sibi Senones, Parisios, Pictones, Cadurscos, Turonos, Aulercos, Lemouices, Andos reliquosque omnes in Oceanum adtingunt adiungit; omnium consensu ad eum defertur imperium. Qua oblata potestate omnibus his ciuitatibus obsides, imperat, certum numerum militum ad se celeriter adduci iubet, armorum quantum quaeque ciuitas domi quodque ante tempus efficiat constituit; in primis equitatui studet. Summae diligentiae summam imperii seueritatem addit; magnitudine supplicii dubitantes cogit. Nam maiore commisso delicto igni atque omnibus tormentis necat, leuiore de causa auribus desectis aut singulis effossis oculis domum remittit, ut sint reliquis documento et magnitudine poenae perterreant alios.

V

His suppliciis celeriter coacto exercitu Lucterium Cadurcum, summae hominem audaciae, cum parte copiarum in Rutenos mittit; ipse in Bituriges proficiscitur. Eius aduentu Bituriges ad Haeduos, quorum erant in fide, legatos mittunt, subsidium rogatum, quo facilius hostium copias sustinere possint. Haedui de consilio legatorum quos Caesar ad exercitum reliquerat copias equitatus peditatusque subsidio Biturigibus mittunt. Qui cum ad flumen Ligerim uenissent, quod Bituriges ab Haeduis diuidit, paucos dies ibi morati neque flumen transire ausi domum reuertuntur legatisque nostris renuntiant se Biturigum perfidiam ueritos reuertisse, quibus id consilii fuisse cognouerint ut, si flumen transissent, una ex parte ipsi, altera Aruerni se circumsisterent. Id eane de causa quam legatis pronuntiarint, an perfidia adducti fecerint, quod nihil nobis constat, non uidetur pro certo esse ponendum. Bituriges eorum discessu statim cum Aruernis iunguntur.

VI

His rebus in Italiam Caesari nuntiatis, cum iam ille urbanas res uirtute Cn. Pompei commodiorem in statum peruenisse intellegerent, in transalpinam Galliam profectus est. Eo cum uenisset, magna difficultate adficiebatur, qua ratione ad exercitum peruenire posset. Nam si legiones in prouinciam arcesseret, se absente in itinere proelio dimicaturas intellegebant; si ipse ad exercitum contenderet, ne iis quidem eo tempore qui quieti uiderentur suam salutem recte committi uidebat.

VII

Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus eam ciuitatem Aruernis conciliat. Progressus in Nitiobroges et Gabalos ab utrisque obsides accipit et magna coacta manu in prouinciam Narbonem uersus eruptionem facere contendit. Qua re nuntiata Caesar omnibus consiliis anteuertendum existimauit ut Narbonem proficisceretur. Eo cum uenisset, timentes confirmat, praesidia in Rutenis prouincialibus, Volcis Arecomicis, Tolosatibus circumque Narbonem, quae loca hostibus erant finitima, constituit, partem copiarum ex prouincia supplementumque quod ex Italia adduxerat in Heluios, qui fines Aruernorum contingunt, conuenire iubet.

VIII

His rebus comparatis represso iam Lucterio et remoto, quod intrare intra praesidia periculosum putabat, in Heluios proficiscitur. Etsi mons Ceuenna, qui Aruernos ab Heluiis discludit, durissimo tempore anni, altissima niue iter impediebat, tamen discussa niue in altitudinem pedum VI atque ita uiis patefactis summo militum labore ad fines Aruernorum peruenit. Quibus oppressis inopinantibus, quod se Ceuenna ut muro munitos existimabant, ac ne singulari quidem umquam homini eo tempore anni semitae patuerant, equitibus imperat ut quam latissime possint uagentur et quam maximum hostibus terrorem inferant. Celeriter haec fama ac nuntii ad Vercingetorigem perferuntur; quem perterriti omnes Aruerni circumsistunt atque obsecrant ut suis fortunis consulat neu se ab hostibus diripi patiatur, praesertim cum uideat omne ad se bellum translatum. Quorum ille precibus permotus castra ex Biturigibus mouet in Aruernos uersus.

IX

At Caesar biduum in his locis moratur, quod haec de Vercingetorige usu uentura opinione praeceperat, per causam supplementi equitatusque cogendi ab exercitu discedit, Brutum adulescentem his copiis praefecit; hunc monet ut in omnis partis equites quam latissime peruagentur: daturum se operam ne longius triduo ab castris absit. His constitutis rebus suis inopinantibus quam maximis potest itineribus Viennam peruenit. Ibi nactus recentem equitatum, quem multis ante diebus eo praemiserat, neque diurno neue nocturno itinere intermisso per fines Haeduorum in Lingones contendit, ubi duae legiones hiemabant, ut, si quid etiam de sua salute ab Haeduis iniretur consilii, celeritate praecurreret. Eo cum peruenisset, ad reliquas legiones mittit priusque omnes in unum locum cogit quam de eius aduentu Aruernis nuntiari posset. Hac re cognita Vercingetorix rursus in Bituriges exercitum reducit atque inde profectus Gorgobinam, Boiorum oppidum, quos ibi Heluetico proelio uictos Caesar conlocauerat Haeduisque adtribuerat, oppugnare instituit.

X

Magna haec res Caesari difficultatem ad consilium capiendum adferebat: si reliquam partem hiemis uno loco legiones contineret, ne stipendiariis Haeduorum expugnatis cuncta Gallia deficeret, quod nullum amicis in eo praesidium uideret positum esse: si maturius ex hibernis adduceret, ne ab re frumentaria duris subuectionibus laboraret. Praestare uisum est tamen omnes difficultates perpeti quam tanta contumelia accepta omnium suorum uoluntates alienare. Itaque cohortatus Haeduos de supportando commeatu praemittit ad Boios, qui de suo aduentu doceant hortenturque ut in fide maneant atque hostium impetum magno animo sustineant. Duabus Agedinci legionibus atque impedimentis totius exercitus relictis ad Boios proficiscitur.

XI

Altero die cum ad oppidum Senonum Vellaunodunum uenisset, ne quem post se hostem relinqueret, quo expeditiore re frumentaria uteretur, oppugnare instituit idque biduo circumuallauit; tertio die missis ex oppido legatis de deditione arma conferri, iumenta produci, sescentos obsides dari iubet. Ea qui conficeret C. Trebonium legatum reliquit, ipse, ut quam primum iter conficeret, Cenabum Carnutum proficiscitur; qui tum primum adlato nuntio de oppugnatione Vellaunoduni, cum longius eam rem ductum iri existimarent, praesidium Cenabi tuendi causa, quod eo mitterent, comparabant. Huc biduo peruenit. Castris ante oppidum positis diei tempore exclusus in posterum oppugnationem differt quaeque ad eam rem usui sint militibus imperat et, quod oppidum Cenabum pons fluminis Ligeris contingebat, ueritus ne noctu ex oppido profugerent, duae legiones in armis excubare iubet. Cenabenses paulo ante mediam noctem silentio ex oppido egressi flumen transire coeperunt. Qua re per exploratores nuntiata Caesar legiones quas expeditas esse iusserat portis incensis intromittit atque oppido potitur perpaucis ex hostium numero desideratis quin cuncti caperentur, quod pontis atque itinerum angustiae multitudini fugam intercluserant. Oppidum diripit atque incendit, praedam militibus donat, exercitum Ligerim traducit atque in Biturigum fines peruenit.

XII

Vercingetorix, ubi de Caesaris aduentu cognouit, oppugnatione desistit atque obuiam Caesari proficiscitur. Ille oppidum Biturigum positum in uia Nouiodunum oppugnare instituerat. Quod ex oppido cum legati ad eum uenissent oratum ut sibi ignosceret suaeque uitae consuleret, ut celeritate reliquas res conficeret, qua pleraque erat consecutus, arma conferri, equos produci, obsides dari iubet. Parte iam obsidum tradita, cum reliqua administrarentur, centurionibus et paucis militibus intromissis qui arma iumentaque conquirerent, equitatus hostium procul uisus est, qui agmen Vercingetorigis antecesserant. Quem simul atque oppidani conspexerunt atque in spem auxilium uenerunt, clamore sublato arma capere, portas claudere, murum complere coeperunt. Centuriones in oppido cum ex significatione Gallorum noui aliquid ab iis iniri consilii intellexissent, gladiis destrictis portas occupauerunt suosque omnes incolumes receperunt.

XIII

Caesar ex castris equitatum educi iubet, proelium equestre committit; laborantibus iam suis Germanos equites circiter CCCC submittit, quos ab initio secum habere instituerat. Eorum impetum Galli sustinere non potuerunt atque in fugam coniecti multis amissis se ad agmen receperunt. Quibus profligatis rursus oppidani perterriti comprehensos eos quorum opera plebem concitatam existimabant ad Caesarem perduxerunt seseque ei dediderunt. Quibus rebus confectis Caesar ad oppidum Auaricum, quod erat maximum munitissimumque in finibus Biturigum atque agri fertilissima regione, profectus est, quod eo oppido recepto ciuitatem, Biturigum se in potestatem redacturum confidebat.

XIV

Vercingetorix tot continuis incommodis Velloaunoduni, Cenabi, Nouioduni acceptis suos ad concilium conuocant. Docet longe alia ratione esse bellum gerendum atque antea gestum sit. Omnibus modis huic rei studendum, ut pabulatione et commeatu Romani prohibeantur. Id esse facile, quod equitatu ipsi abundent et quod anni tempore subleuentur. Pabulum secari non posse; necessario dispersos hostes ex aedificiis petere: hos omnes cotidie ab equitibus deleri posse. Praeterea communis salutis causa rei familiaris commoda neglegenda; uicos atque aedificia incendi oportere hoc spatio ab uia quoque uersus, quo pabulandi causa adire posse uideantur. Harum ipsis rerum copiam suppetere, quod, quorum in finibus bellum geratur, eorum oppidum subleuentur; Romanos aut inopiam non laturos aut magno cum periculo longius ab castris processuros: neque interesse ipsosne interficiant inpedimentisne exuant, quibus amissis bellum geri non possit. Praeterea oppida incendi oportere, quae non munitione et loci natura ab omni sint periculo tuta, ne suis sint ad detractandam militiam receptacula neu Romanis proposita ad copiam commeatus praedamque tollendam. Haec si grauia aut acerba uideantur, multo illa grauius aestimari debere, liberos, coniuges in seruitutem abstrahi, ipsos interfici; quae sit necesse accidere uictis.

XV

Omnium consensu hac sententia probata uno die amplius XX urbes Biturigum incenduntur. Hoc idem fit in reliquis ciuitatibus: in omnibus partibus incendia conspiciuntur: quae etsi magno cum dolore omnes ferebant, tamen hoc sibi solacii proponebant, quod se prope explorata uictoria celeriter amissa reciperaturos confidebant. Deliberatur de Auarico in communi concilio, incendi placeat an defendi. Procumbunt omnibus Gallis ad pedes Bituriges, ne pulcherrimam prope totius Galliae urbem, quae praesidio et ornamento sit ciuitati, suis manibus succendere cogantur: facile se loci natura defensuros dicunt, quod prope ex omnibus partibus flumine et palude circumdata unum habent et perangustum aditum. Datur petentibus uenia dissuadente primo Vercingetorige, post concedente et precibus ipsorum et misericordia uulgi. Defensores oppido idonei deliguntur.

XVI

Vercingetorix minoribus Caesarem itineribus subsequitur et locum castris deligit paludibus siluisque munitum ab Auarico longe milia passuum XVI. Ibi per certos exploratores in singula diei tempora quae ad Auricum agerentur cognoscebat et quid fieri uellet imperabat. Omnis nostras pabulationes frumentationesque obseruabat dispersosque, cum longius necessario procederent, adoriebatur magnoque incommodo adficiebat, etsi, quantum ratione prouideri poterat, ab nostris occurrebatur ut incertis temporibus diuersisque itineribus iretur.

XVII

Castris ad eam partem oppidi positis Caesar quae intermissa a flumine et a paludibus aditum, ut supra diximus, angustum habebat, aggerem apparare, uineas agere, turres duas constituere coepit: nam circumuallare loci natura prohibebat. De re frumentaria Boios atque Haeduos adhortari non destitit: quorum alteri, quod nullo studio agebant, non multum adiuuabant, alteri non magnis facultatibus, quod ciuitas erat exigua et infirma, celeriter quod habuerunt consumpserunt. Summa difficultate rei frumentariae adfecto exercitu tenuitate Boiorum, indiligentia Haeduorum, incendiis aedificiorum, usque eo ut complures dies frumento milites caruerint et pecore ex longinquioribus uictis adacto extremam famem sustentarent, nulla tamen uox est ab iis audita populi Romani maiestate et superioribus uictoriis indigna. Quin etiam Caesar cum in opere singulas legiones appellaret et, si acerbius inopiam ferrent, se dimissurum oppugnationem diceret, uniuersi ab eo ne id faceret petebant: sic se complures annos illo imperante meruisse, ut nullam ignominiam acciperent, numquam infecta re discerent: hoc se ignominiae laturos loro, si inceptam oppugnationem reliquissent: praestare omnes perferre acerbitates quam non ciuibus Romanis qui Cenabi perfidia Gallorum interissent parentarent. Haec eadem centurionibus tribunisque militum mandabant, ut per eos ad Caesarem deferrentur.

XVIII

Cum iam muro turres adpropinquassent, ex captiuis Caesar cognouit Vercingetorigem consumpto pabulo castra mouisse propius Auaricum atque ipsum cum equitatu expeditisque, qui inter equites proeliari consuessent, insidiarum causa eo profectum quo nostros postero die pabulatum uenturos arbitraretur. Quibus rebus cognitis media nocte silentio profectus ad hostium castra mane peruenit. Illi celeriter per exploratores aduentu Caesaris cognito carros impedimentaque sua in artiores siluas abdiderunt, copias omnis in loco edito atque aperto instruxerunt. Qua re nuntiata Caesar celeriter sarcinas conferri, arma expediri iussit.

XIX

Collis erat leniter ab infimo adcliuis. Hunc ex omnibus fere partibus palus difficilis atque inpedita cingebat non latior pedibus quinquaginta. Hoc se colle interruptis pontibus Galli fiducia loci continebant generatimque distributi in ciuitates omnia uada ac saltus eius paludis obtinebant sic animo parati ut, si eam paludem Romani perrumpere conarentur, haesitantes premerent ex loco superiore, ut, qui propinquitatem loci uideret, paratos prope aequo Marte ad dimicandum existimaret, qui iniquitatem condicionis perspiceret, inani simulatione sese ostentare cognosceret. Indignantes milites Caesar quod conspectum suum hostes ferre possent tantulo spatio interiecto et signum proelii exposcentes edocet quanto detrimento et quot uirorum fortium morte necesse sit constare uictoriam; quos cum sic animo paratos uideat ut nullum pro sua laude periculum recusent, summae se iniquitatis condemnari debere, nisi eorum uitam sua salute habeat cariorem. Sic milites consolatus eodem die reducit in castra reliquaque quae ad oppugnationem oppidi pertinebant administrare instituit.

XX

Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionis insimulatus, quod castra proprius Romanos mouisset, quod cum omni equitatu discessisset, quod sine imperio tantas copias reliquisset, quod eius discessu Romani tanta opportunitate et celeritate uenisset - non haec omnia fortuito aut sine consilio accidere potuisse; regnum illum Galliae malle Caesaris concessu quam ipsorum habere beneficio - tali modo accusatus ad haec respondit: quod castra mouisset, factum inopia pabuli etiam ipsis hortantibus: quod propius Romanos accessisset, persuasum loci opportunitate, qui se ipse sine munitione defenderet: equitum uero operam neque in loco palustri desiderari debuisse et illic fuisse utilem quo sint profecti. Summam inperii se consulto nulli discedentem tradidisse, ne is multitudinis studio ad dimicandum impelleretur, cui rei propter animi mollitiem studere omnes uideret, quod diutius laborem ferre non possent. Romani si casu interuenerint, Fortunae, si alicuius indicio uocati, huic habendam gratiam, quod et paucitatem eorum ex loco superiore cognoscere et uirtutem despicere potuerint, qui dimicare non ausi turpiter se in castra receperint. Imperium se ab Caesare per proditionem nullum desiderare, quod habere uictoria posset, quae etiam esset sibi atque omnibus Gallis explorata: quin etiam ipsis remittere, si sibi magis honorem tribuere quam ab se salutem accipere uidebantur. "Haec ut intellegatis", inquit, "a me sincere pronuntiari, audite Romanos milites." Producit seruos, quos in pabulatione paucis ante diebus exceperat et fame uinculisque excruciauerat. Hi iam ante edocti quae interrogati pronuntiarent milites se esse legionarios dicunt; fame et inopia adductos clam et castris exisse, si quid frumenti aut pecoris in agris reperire possent: simili omnem exercitum inopia premi, nec iam uires sufficere cuiusquam nec ferre operis laborem posse: itaque statuisse imperatorem, si nihil in oppugnatione oppidi profecisset, triduo exercitum deducere. "Haec", inquit, "a me", Vercingetorix, "beneficia habetis, quem proditionis insimulatis; cuius opera sine uestro sanguine antum exercitum uictorem fame consumptum uidetis; quem turpiter se ex fuga recipientem ne qua ciuitas suis finibus recipiat a me prouisum est."

XXI

Conclamat omnis multitudo et suo more armis concrepat, quod facere in eo consuerunt cuius oratione adprobant; summum esse Vercingetorigem ducem, nec de eius fidem dubitandum, nec maiore ratione bellum administrari posse. Statuunt ut decem milia hominum delecta ex omnibus opiis in oppidum mittantur, nec solis Biturigibus communem salutem committendam censent, quod penes eos, si id oppidum retinuissent, summam uictoriae constare intellegebant.

XXII

Singulari militum nostrorum uirtuti consilia cuiusque modi Gallorum occurrebant, ut est summae genus sollertiae atque ad omnia imitanda et efficienda quae ab quoque traduntur aptissimum. Nam et laqueis falces auertebant, quas, cum destinauerant, tormentis introrsus reducebant, et aggerem cuniculis subtrahebant, eo scientius quod apud eos magnae sunt ferrariae atque omne genus cuniculorum notum atque usitatum est. Totum autem murum ex omni parte turribus contabulauerant atque has coriis intexerant. Tum crebris diurnis nocturnisque eruptionibus aut aggeri ignem inferebant aut milites occupatos in opere adoriebantur et nostrarum turrium altitudinem, quantum has cotidianus agger expresserat, commissis suarum turrium malis adaequabant et apertos cuniculos praeusta et praeacuta materia et pice feruefacta et maximi ponderis saxis morabantur moenibusque adpropinquare prohibebant.

XXIII.

Muri autem omnes Gallici hac fere forma sunt. Trabes derectae perpetuae in longitudinem paribus interuallis distantes inter se binos pedes in solo conlocantur. Hae reuinciuntur introrsus et multo aggere uestiuntur: ea autem quam diximus interualla grandibus in fronte saxis effarciuntur. His conlocatis et coagmentatis alius insuper ordo additur, ut idem illud interuallum seruetur neque inter se contingant trabes, sed paribus intermissae spatiis singulae singulis saxis interiectis arte continentur. Sic deinceps omne opus contexitur, dum iusta muri altitudo expleatur. Hoc cum in speciem uarietatemque opus deforme non est alternis trabibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines seruant, tum ad utilitatem et defensionem urbium summam habet opportunitatem, quod et ab incendio lapis et ab ariete materia defendit, quae perpetuis trabibus pedes quadragenos plerumque introrsus reuincta neque perrumpi neque distrahi potest.

XXIV

His tot rebus inpedita oppugnatione milites, cum toto tempore frigore et adsiduis imbribus tardarentur, tamen continenti labore omnia haec superauerunt et diebus XXV aggerem longum pedes CCCXXX, altum pedes LXXX exstruxerunt. Cum is murum hostium paene contingeret, et Caesar ad opus consuetudine excubaret militesque hortaretur ne quod omnino tempus ab opere intermitteretur, paulo ante tertiam uigiliam est animaduersum fumare aggerem, quem cuniculo hostes succederant, eodemque tempore toto muro clamore sublato duabus portis ab utroque latere turrium eruptio fiebat: aliis faces atque aridam materiam de muro in aggerem eminus iacebant, picem reliquasque res quibus ignis excitari potest fundebant, ut quo primum occurreretur aut cui rei ferretur auxilium uix ratio iniri posset. Tamen, quod instituto Caesaris semper duae legiones pro castris excubabant pluresque partitis temporibus erant in opere, celeriter factum est ut alii eruptionibus resisterent, alii turres reducerent aggeremque intersciderent, omnis uero ex castris multitudo ad restinguendum concurreret.

XXV

Cum in omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctis pugnaretur semperque hostibus spes uictoriae redintegraretur, eo magis quos deustos pluteos turrium uidebant nec facile adire apertos ad auxiliandum animaduertebant, semperque ipsi recentes defessis succederent omnemque Galliae salutem in illo uestigio temporis positam arbitrarentur, accidit inspectantibus nobis quod dignum memoria uisum praetereundum non existimauimus. Quidam ante portam oppidi Gallus per manus sebi ac picis traditas glebas in ignem a regine turris proiecebat: scorpione ab latere dextro traiectus examinatusque concidit. Hunc ex proximis unus iacentem transgressus eodem illo munere fungebantur: eadem ratione ictu scorpionis examinato alteri successit tertius et tertio quartus, nec prius ille est a propugnatoribus uacuus relictus locus quam restincto aggere atque omni ea parte summotis hostibus finis est pugnandi factus.

XXVI

Omnia experti Galli, quod res nulla successerant, postero die consilium ceperunt ex oppido profugere, hortante et iubente Vercingetorige. Id silentio noctis conati non magna iactura suorum esse effecturos sperabant, propterea quod neque longe ad oppido castra Vercingetorigis aberant, et palus, quae perpetua intercedebat, Romanos ad insequendum tardabat. Iamque haec facere noctu apparabant, cum matres familiae repente in publicum procurrerunt, flentemque proiectae ad pedes suorum omnibus precibus petierunt ne se et communes liberos hostibus ad supplicium dederent, quos ad capiendam fugam naturae et uirium infirmitas impedirent. Vbi eos in sententia perstare uiderunt, quod plerumque in summo periculo timor misericordiam non recepit, conclamare et significare de fuga Romanis coeperunt. Quod timore perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorum uiae praeoccuparentur, consilio destiterunt.

XXVII

Postero die Caesar, promota turri derectisque operibus quae facere instituerat, magno coorto imbre non inutilem hanc ad capiendum consilium tempestatem arbitratus est, quod paulo incautius custodias in muro dispositas uidebat, suosque languidius in opere uersari iussit et quid fieri uellet ostendit. Legionibusque citra uineas in occulto expeditis cohortatus ut aliquando pro tantis laboribus fructum uictoriae perciperent iis qui primi murum ascendissent praemia proposuit militibusque signum dedit. Illi subito ex omnibus partibus euolauerunt murumque celeriter compleuerunt.

XXVIII

Hostes re noua perterriti, muro turribusque deiecti in foro ac locis patentioribus cuneatim constituerunt, hoc animo ut, si qua ex parte obuiam [contra] ueneretur, acie instructa depugnarent. Vbi neminem in aequum locum sese demittere, sed toto undique muro circumfundi uiderunt, ne omnino spes fugae tolleretur, abiectis armis ultimas oppidi partes continenti impetu petiuerunt, parsque ibi, cum angusto exitu portarum se ipsi premerent, a militibus, pars iam egressa portis ab equitibus est interfecta. Nec fuit quisquam cui praedae studeret. Sic et Cenabensi caede et labore operis incitati non aetate confectis, non mulieribus, non infantibus pepercerunt. Denique ex omni numero, qui fuit circiter milium XL, uix DCCC, qui primo clamore audito se ex oppido eiecerunt, incolumes ad Vercingetorigem peruenerunt. Quos ille multa iam nocte silentio sic ex fuga excepit, ueritus ne qua in castris ex eorum concursu et misericordia uulgi seditio oreretur, ut procul in uia dispositis familiaribus suis principibusque ciuitatum disparandos deducendosque ad suos curaret, quae cuique ciuitati pars castrorum ab initio obuenerat.

XXIX

Postero die concilio conuocato consolatus cohortatusque est ne se admodum animo demitterent neue perturbarentur incommodo. Non uirtute neque in acie uicisse Romanos, sed artificio quodam et scientia oppugnationis, cuius rei fuerint ipsi imperiti. Errare, si qui in bello omnis secundos rerum prouentus exspectent. Sibi numquam placuisse Auaricum defendi, cuius rei testes ipsos haberet; sed factum imprudentia Biturigum et nimia obsequentia reliquorum uti hoc incommodum acciperetur. Id tamen se celeriter commodis sanaturum. Nam quae ab reliquis Gallis ciuitates dissentirent, has sua diligentia adiuncturum atque unum consilium totius Galliae effecturum, cuius consensui ne orbi quidem terrarum possit obsistere; inde se prope iam effectum habere. Interea aequum esse ab iis communis salutis causa impetrari ut castra munire instituerent, quo facilius repentinos hostium impetus sustinerent.

XXX

Fuit haec oratio non ingrata Gallis, et maxime quod ipse animo non defecerat tanto accepto incommodo neque se in occultum abdiderat et conspectum multitudinis fugerat; plusque animo prouidere et praesentire existimabantur, quod re integra primo incendendum Auaricum, post deserendum censuerat. Itaque ut reliquorum imperatorum res aduersae auctoritatem minuunt, sic huius ex contrario dignitas incommodo accepto in dies augebatur. Simul in spem ueniebant eius adfirmatione de reliquis adiungendis ciuitatibus; primumque eo tempore Galli castra munire instituerunt; et sic sunt animo confirmati homines insueti laboris, ut omnia quae imperarentur sibi patienda existimarent.

XXXI

Nec minus quam est pollicitus Vercingetorix animo laborabat ut reliquas ciuitates adiungeret, atque earum principes donis pollicitationibusque alliciebat. Huic rei idoneos homines deligebat, quorum quisque aut oratione subdola aut amicitia facillime capere posset. Qui Auarico expugnato refugerant, armandos uestiendosque curat; simul, ut deminutae copiae redintegrarentur imperat certum numerum militum ciuitatibus, quem et quam ante diem in castra adduci uelit, sagittariosque omnes, quorum erat permagnus numerus in Gallia, conquiri et ad se mittit iubet. His rebus celeriter id quod Auarici deperierat expletur. Interim Teutomatus, Ollouiconis filius, rex Nitiobrogrum, cuius pater ab senatu nostro amicus erat appellatus, cum magno equitum suorum numero et quos ex Aquitania conduxerat ad eum peruenit.

XXXII

Caesar Auarici complures dies commoratus summamque ibi copiam frumenti et reliqui commeatus nactus exercitum ex labore atque inopia refecit. Iam prope hieme confecta cum ipso anni tempore ad gerendum bellum uocaretur et ad hostem proficisci constituisset, siue eum ex paludibus siluiusque elicere siue obsidione premere posset, legati ad eum principes Haeduorum ueniunt oratum ut maxime necessario tempore ciuitati subueniant; summo esse in periculo rem, quod, cum singuli magistratus antiquitus creari atque regiam potestatem annum obtinere consuessent, duo magistratum gerant et se uterque eorum legionibus creatum esse dicat. Horum esse alterum Conuictolitauem, florentem et illustrem adulescentem, alterum Cotum antiquissima familia natum atque ipsum hominem summae potentiae et magnae cognationis, cuius frater Valetiacus proximo anno eundem magistratum gesserit. Ciuitatem esse omnem in armis, diuisum senatum, diuisum populum, suas cuiusque eorum clientelas. Quod si diutius alatur controuersia, fore uti pars cum parte ciuitatis confligat. Id ne accidat, positum in eius diligentia atque auctoritate.

XXXIII

Caesar, etsi a bello atque hostes discedere detrimentosum esse existimabat, tamen non ignorans quanta ex dissensionibus incommoda oriri consuessent, ne tanta et tam coniuncta populo Romano ciuitas, quam ipse semper aluisset omnibusque rebus ornasset, ad uim atque arma descenderet, atque ea pars quae minus sibi confideret auxilia a Vercingetorige arcesseret, huic rei praeuertendum existimauit, et, quod legionibus Haeduorum iis qui summum magistratum obtinerent excedere ex finibus non liceret, ne quid de iure aut de legibus eorum deminuisse uideretur, ipse in Haeduos proficisci statuit senatuque omnem et quos inter controuersia esset ad se Decetiam euocauit. Cum prope omnis ciuitas eo conuenisset, docereturque paucis clam conuocatis alio loco, alio tempore atque oportuerit fratrem a fratre renuntiatum, cum leges duo ex una familia uiuo utroque non solum magistratus creari uetarent, sed etiam in senatu esse prohiberent, Cotum imperium deponere coegit. Conuictolitauem, qui per sacerdotes more ciuitatis intermissis magistratibus esset creatus, potestatem obtinere iussit.

XXXIV

Hoc decreto interposito cohortatus Haeduos ut controuersiarum ac dissensionis obliuiscerentur atque omnibus omissis [his] rebus huic bello seruirent eaque quae meruissent praemia ab se deuicta Gallia exspectarent equitatumque omnem et peditum milia decem sibi celeriter mitterent, quae in praesidiis rei frumentariae causa disponeret, exercitum in duas partes diuisit: quattuor legiones in Senones Parisiosque Labieno ducendas dedit, sex ipse in Aruernos ad oppidum Gergouiam secundum flumen Elauer duxit: equitatus partem illi adtribuit, partem sibi reliquit. Qua re cognita Vercingetorix omnibus interruptis eius fluminis pontibus ad altera fluminis parte iter facere coepit.

XXXV

Cum uterque utrique esset exercitus in conspectu fereque e regione castris castra poneret, dispositis exploratoribus necubi effecto ponte Romani copias traducerent, erat in magnis Caesari difficultatibus res, ne maiorem aestatis partem flumine impediretur, quod non fere ante autumnum Elauer uado transiri solet. Itaque, ne id accideret siluestri loco castris positis e regione unius eorum pontium quos Vercingetorix rescindendos curauerat, postero die cum duabus legionibus in occulto restitit; reliquas quas copias cum omnibus impedimentis, ut consuerat, misit, apertis quibusdam cohortibus, ut numeros legionum constare uideretur. His quam longissime possent progredi iussis, cum iam ex diei tempore coniecturam caperet in castra peruentum, isdem sublicis, quarum pars inferior integra remanebat, pontem reficere coepit. Celeriter effecto opere legionibusque traductis et loco castris idoneo delecto reliquas copias reuocauit. Vercingetorix re cognita, ne contra suam uoluntatem dimicare cogeretur, magnis itineribus antecessit.

XXXVI

Caesar ex eo loco quintis castris Gergouiam peruenit equestrique eo die proeli leui facto, perspecto urbis situ, quae posita in altissimo monte omnis aditus difficiles habebat, de oppugnatione desperauit, de obsessione non prius agendum constituit quam rem frumentariam expedisset. At Vercingetorix castris prope oppidum in monte positis mediocribus circum se interuallis separatim singularium ciuitatum copias conlocauerat, atque omnibus eius iugi collibus occupatis qua dispici poterat horribilem speciem praebebat, principesque earum ciuitatum, quos sibi ad consilium capiendum delegerat, prima luce cotidie ad se conuenire iubebat, seu quid communicandum seu quid administrandum uideretur, neque ullum ere diem intermittebat quin equestri proelio interiectis sagittariis quid in quoque esset animi ac uirtutis suorum periclitaretur. Erat e regione oppidi collis sub ipsis radicibus montis egregie munitus atque ex omni parte circumcisus: quem si tenerent nostris, et aquae magna parte et pabulatione libera prohibituri hostes uidebantur. Sed is locus praesidio ab his non infimo tenebatur. Tamen silentio noctis Caesar ex castris egressus, prius quam subsidio ex oppido ueniri posset, deiecto praesidio potitus loco duas ibi legiones conlocauit fossamque duplicem duodenum pedum a maioribus castris ad minora perduxit, ut tuto ab repentino hostium incursu etiam singuli commeare possent.

XXXVII

Dum haec ad Gergouiam geruntur, Conuictolitauis Haeduus, cui magistratum adiudicatum a Caesare demonstrauimus, sollicitatus ab Aruernis pecunia cum quibusdam adulescentibus conloquitur; quorum erat princeps Litauiccus atque eius fratres, amplissima familia nati adulescentes. Cum his praemium communicat hortaturque ut se liberos et imperio natos meminerint. Vnam esse Haeduorum ciuitatem, quae certissimam Galliae uictoriam distineat; eius auctoritate reliquas contineri; qua traducta locum consistendi Romanis in Gallia non fore. Esse non nullo se Caesaris beneficio affectum, sic tamen, ut iustissimam apud eum causam obtinuerit; sed plus communi libertati tribuere. Cur enim potius Haedui de suo iure et de legibus ad Caesarem disceptatorem, quam Romani ad Haeduos ueniant? Celeriter adulescentibus et oratione magistratus et praemio deductis, cum se uel principes eius consilii fore profiterentur, ratio perficiendi quaerebatur, quod ciuitatem temere ad suscipiendum bellum adduci posse, confidebant. Placuit ut Litauiccus decem illis milibus quae Caesari ad bellum mitterentur praeficeretur atque ea ducenda curaret, fratresque eius ad Caesarem praecurrerent. Reliqua qua ratione agi placeat constituunt.

XXXVIII

Litauiccus accepto exercitu, cum milia passuum circiter XXX ab Gergouia abesset, conuocatis subito milibus lacrimas: "Quo proficiscimur", inquit, "milites? Omnis noster equitatus, omnis nobilitas interiit: principes ciuitatis, Eporedorix et Viridomarus, insimulati proditionis ab Romanis indicta causa interfectis sunt. Haec ab his cognoscite, qui ex ipsa caede fugerunt: nam ego fratribus atque omnibus meis propinquis interfectis dolore prohibeor quae gesta sunt pronuntiare." Producuntur ii quos ille edocuerat quae dici uellet, atque eadem quae Litauiccus pronuntiauerat multitudini exponunt; [multos] equites Haeduorum interfectos, quod conlocuti cum Aruernis dicerentur; ipsos se inter multitudinem militum occultasse atque ex media caede fugisse. Conclamant Haedui et Litauiccum obsecrant ut sibi consulat. "Quasi uero" inquit ille, "consilii sit res, ac non necesse sit nobis Gergouiam contenderet et cum Aruernis nosmet coniungere. An dubitamus quin nefario facinore admisso Romani iam ad nos interficiendos concurrant? Proinde, si quid in nobis animi est, persequamur eorum mortem qui indignissime interierunt, atque hos latrones interficiamus." Ostendit ciues Romanos, qui eius praesidii fiducia una erant: magnum numerum frumenti commeatusque diripit, ipsos crudeliter excruciatos interficit. Nuntios tota ciuitate Haeduorum dimittit, eodem mendacio de caede equitum et principum permouet; hortatur ut simili ratione atque ipse fecerit suas iniurias persequantur.

XXXIX

Eporedorix Haeduus, summo loco natus adulescens et summae domi potentiae, et una Viridomarus, pari aetate et gratia, sed genere dispari, quem Caesar ab Diuiciaco sibi traditum ex humili loco ad summam dignitatem perduxerat, in equitum numero conuenerant nominatim ab eo euocati. His erat inter se de principatu contentio, et in illa magistratuum controuersia alter pro Conuictolitaui, alter pro Coto summis opibus pugnauerant. Ex his Eporedorix cognito Litauicci consilio media fere nocte rem ad Caesarem defert; orat ne patiatur ciuitatem prauis adulescentium consiliis ab amicitia populi Romani deficere; quod futurum prouideat, si se tot hominum milia cum hostibus coniunxerint, quorum salutem neque propinqui neglegere neque ciuitas leui momento aestimare possit.

XL

Magna adfectus sollicitudine hoc nuntio Caesar, quod semper Haeduorum ciuitati praecipue indulserat, nulla interposita dubitatione legiones expeditas quattuor equitatumque omnem ex castris educit, nec fuit spatium tali tempore ad contrahenda castra, quod res posita in celeritate uidebatur: C. Fabium legatum cum legionibus duabus castris praesidio reliquit. Fratres Litauicci cum comprehendi iussisset, paulo ante repperit ad hostes fugisse. Adhortatus milites ne necessario tempore itineris labore permoueantur, cupidissimis omnibus progressus milia passuum XXV agmen Haeduorum conspicatur; immisso equitatu inter eorum moratur atque inpedit interdicitque omnibus ne quemquam interficiant. Eporedorigem et Viridomarum, quos illi interfectos existimabant, inter equites uersari suosque appellare iubet. His cognitis et Litauicci fraude perspecta Haedui manus tenere et deditionem significare et proiectis armis mortem deprecari incipiunt. Litauiccus cum suis clientibus, quibus more Gallorum nefas est etiam in extrema fortuna deserere patronos, Gergouiam profugit.

XLI

Caesar nuntiis ad ciuitatem Haeduorum missis, qui suo beneficio conseruatos docerent, quos iure belli interficere potuisset, tribusque horis noctis exercitui ad quietem datis castra ad Gergouiam mouit. Medio fere itinere equites a Fabio missi quanto res in periculo fuerit exponunt. Summis copiis castra oppugnata demonstrant, cum crebro integri defessis succederent nostroque adsiduo labore defatigarent, quibus propter magnitudinem castrorum perpetuo esset isdem in uallo permanendum. Multitudinem sagittarum atque omnis generis telorum multos uulneratos; ad haec sustinenda magno usui fuisse tormenta. Fabium discessu eorum duabus relictis portis obstruere ceteras pluteosque uallo addere et se in posterum diem ad similem causam parere. His rebus cognitis Caesar summo studio militum ante ortum solis in castra peruenit.

XLII

Dum haec ad Gergouiam geruntur, Haedui primis nuntiis ab Litauicco acceptis nullum sibi ab cognoscendum spatium relinquunt. Impellit alios auaritia, alios iracundia et temeritas, quae maxime illi hominum generi est innata, ut leuem auditionem habeant pro re conperta. Bona ciuium Romanorum diripiunt, caedes faciunt, in seruitutem abstrahunt. Adiuuat rem proclinatam Conuictolitauis plebemque ad furorem impellit, ut facinore admisso ad sanitatem reuerti pudeat. M. Aristium, tribunum militum, iter ad legionem facientem fide data ex oppido Cauillono educunt: dem facere cogunt eos qui negotiandi causa ibi constiterant. Hos continuo in itinere adorti omnibus impedimentis exuunt; repugnantes diem noctemque obsident; multis utrimque interfectis maiorem multitudinem ad arma concitant.

XLIII

Interim nuntio allato omnes eorum milites in potestate Caesaris teneri concurrunt ad Aristium, nihil publico factum consilio demonstrant; quaestionem de bonis direptis decernunt, Litauicci fratrumque bona publicant, legatos ad Caesarem sui purgandi gratia mittunt. Haec faciunt reciperandorum suorum causa; sed contaminati facinore et capti conpendio ex direptis bonis, quod ea res ad multos pertinebat, et timore poenae exterriti consilia clam de bello iure incipiunt ciuitatesque reliquas legationibus sollicitant. Quae tametsi Caesar intellegebat, tamen quam mitissime potest legatos appellat: nihil se propter inscientiam leuitatemque uulgi grauius de ciuitate iudicare neque de sua in Haeduos beneuolentia deminuere. Ipse maiorem Galliae motum exspectans, ne ab omnibus ciuitatibus circumsisteretur, consilia inibat, quem ad modum a Gergouia discederet ac rursus omnem exercitum contraheret, ne profectio nata ab timore defectionis similis fugae uideretur.

XLIV

Haec cogitanti accidere uisa est facultas bene gerendae rei. Nam cum in minora castra operis perspiciendi causa uenisset, animaduertit collem, qui ab hostibus tenebatur, nudatum hominibus, qui superioribus diebus uix prae multitudine cerni poterat. Admiratus quaerit ex perfugis causam, quorum magnum ad eum cotidie numerus confluebat. Constabant inter omnes, quod iam ipse Caesar per exploratores cognouerant, dorsum esse eius iugi prope aequum, sed hunc siluestrem et angustum, qua esset aditus ad alteram partem oppidi: uehementer huic illos loco timere nec iam aliter sentire, uno colle ab Romanis occupato, si alterum amisissent, quin paene circumuallati atque omni exitu et pabulatione interclusi uiderentur; ad hunc muniendum omnes a Vercingetorige euocatos.

XLV

Hac re cognita Caesar mittit complures equitum turmas eo de media nocte: imperat ut paulo tumultuosius omnibus locis peruagentur. Prima luce magnum numerum impedimentorum ex castris mulorumque produci deque his stramenta detrahi mulionesque cum cassidibus equitum specie ac simulatione collibus circumueni iubet. His paucos addit equites, qui latius ostentationis causa uagentur. Longo circuitu easdem omnes iubet petere regiones. Haec procul ex oppido uidebantur, ut erat a Gergouia despectus in castra, neque tanto spatio certi quid esset explorari poterat. Legionem unam eodem iugo mittit et paulum progressam inferiore constituit loco siluisque occultat. Augetur Gallis suspicio atque omnes illo ad munitionem copiae traducuntur. Vacua castra hostium Caesar conspicatus tectis insignibus suorum occultatisque signis militaribus raros milites, ne ex oppido animaduerterentur, ex maioribus castris in minora traducit legatisque quos singulis legionibus praefecerat quid fieri uelit ostendit: in primis monet ut contineant milites, ne studio pugnandi aut spe praedae longius progrediantur; quid iniquitas loci habeat incommodi proponit: hoc una celeritate posse uitari; occasionis esse rem, non proelii. His rebus expositis signum dat et ab dextra parte alio ascensu eodem tempore Haeduos mittit.

XLVI

Oppidi murus ab planitie atque initio ascensus recta regione, si nullus anfractus intercederet, mille CC passus aberat: quicquid huic spatio circuitus ad molliendum cliuum accesserat, id spatium itineris augebat. A medio fere colle in longitudinem, ut natura montis ferebat, ex grandibus saxis sex pedum murum, qui nostrorum impetum tardaret, praeduxerant Galli atque inferiore omni spatio uacuo relicto superiorem partem collis usque ad murum oppidi densissimis castris compleuerant. Milites dato signo celeriter ad munitionem perueniunt eamque transgressi trinis castris potiuntur; ac tanta fuit in castra capiendis celeritas ut Teutomatus, rex Nitiobrogrum, subito in tabernaculo oppressus, ut meridie conquieuerat, superiore corporis parte nudata, uulnerato equo uix se ex manibus praedantium militum eriperet.

XLVII

Consecutus id quod animo proposuerant Caesar receptui cani iussit, legionisque decimae, quacum erat, contionatus signa constituit. Ac reliquarum legionum milites non exaudito sono tubae, quod satis magna ualles intercedebat, tamen ab tribunis militum legatisque, ut erat a Caesare praeceptum, retinebantur. Sed elati spe celeris uictoriae et hostium fuga et superiorum temporum secundis proeliis nihil adeo arduum sibi esse existimauerunt quod non uirtute consequi possent, neque finem prius sequendi fecerunt quam muro oppidi portisque adpropinquarunt. Tum muro ex omnibus urbis partibus orto clamore, qui longius aberant repentino tumultu perterriti, cum hostem intra portas esse existumarent, sese ex oppido eiecerunt. Matres familiae de muro uestem argentumque iactabant et pectore nudo prominentes passis manibus obtestabantur Romanos ut sibi parcerent neu, sicut Auarici fecissent, ne a mulieribus quidem atque infantibus abstinerent: non nullae de muro per manus demissae sese militibus tradebant. L. Fabius, centurio legionis VIII, quem inter suos eo die dixisse constabat excitari se Auaricensibus praemiis, neque commissurum ut prius quisquam murum ascenderet, tres suos nactus manipulares atque ab iis subleuatus murum ascendit; hos ipse rursus singulos exceptans in murum extulit.

XLVIII

Interim ii qui ad alteram partem oppidi, ut supra demonstrauimus, munitionis causa conuenerant, primo exaudito clamore, inde etiam crebris nuntiis incitati, oppidum a Romanis teneri, praemissis equitibus mango concursu eo contenderunt. Eorum ut quisque primus uenerat, sub muro consistebat suorumque pugnantium numerum augebat. Quorum cum magna multitudo conuenisset, matres familiae, quae paulo ante Romanis de muro manus tendebant, suos obtestari et more Gallico passum capillum ostentare liberosque in conspectum proferre coeperunt. Erat Romanis nec loco nec numero aequa contentio; simul et cursu et spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integros sustinebant.

XLIX

Caesar cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias uideret, praemetuens suis ad T. Sextium legatum, quem minoribus castris praesidio reliquerat, misit ut cohortes ex castris celeriter educeret et sub infimo colle ab dextro latere hostium constitueret, ut, si nostros loco depulsos uidisset, quo minus libere hostes insequerentur terreret. Ipse paulum ex eo loco cum legione progressus ubi constiterat euentum pugnae exspectabat.

L

Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero, nostri uirtute confiderent, subito sunt Haedui uisi ab latere nostris aperto, quos Caesar ab dextra parte alio ascensu manus distinendae causa miserat. Hi similitudine armorum uehementer nostros perterruerunt, ac tametsi dextris umeris exsertis animaduertebantur, quod insigne pactum esse consuerat, tamen id ipsum sui fallendi causa milites ab hostibus factum existimabant. Eodem tempore L. Fabius centurio quique una murum ascenderant circumuenti atque interfecti de muro praecipitabantur. M. Petronius, eiusdem legionis centurio, cum portas excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam uulneribus acceptis manipularibus suis, qui illum secuti erant: "Quoniam", inquit, "me una uobiscum seruare non possum, uestrae quidem certe uitae prospiciam, quos cupiditate gloriae adductus in periculum deduxi. Vos data facultate uobis consulite." Simul in medios hostes inrupit duobusque interfectis reliquos a porta paulum submouit. Conantibus auxiliari suis: "Frustra ", inquit, "meae uitae subuenire conamini, quem iam sanguis uiresque deficiunt. Proinde abite, dum est facultas, uosque ad legionem recipite." Ita pugnans post paulum concidit ac suis saluti fuit.

LI

Nostri, cum undique premerentur, XLVI centurionibus amissis deiecti sunt loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio decima tardauit, quae pro subsidio paulo aequiore loco constiterat. Hanc rursus XIII. legionis cohortes exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum T. Sextio legato ceperant locum superiorem. Legiones, ubi primum planitiem attigerunt, infestis contra hostes signis constiterunt. Vercingetorix ab radicibus collis suos intra munitiones reduxit. Eo die milites sunt paulo minus septingenti desiderati.

LII

Postero die Caesar contione aduocata temeritatem cupiditatemque militum reprehendit, quod sibi ipsi iudicauissent quo procedendum aut quid agendum uideretur, neque signo recipiendi dato constitissent neque ab tribunis militum legatisque retineri potuissent. Exposuit quid iniquitas loci posset, quid ipse ad Auaricum sensisset, cum sine duce et sine equitatu deprehensis hostibus exploratam uictoriam dimisisset, ne paruum modo detrimentum in contentione propter iniquitatem loci accideret. Quanto opere eorum animi magnitudinem admiraretur, quos non castrorum munitiones, non altitudo montis, non murus oppidi tardare potuisset, tanto opere licentiam adrogantiamque reprehendere, quod plus se quam imperatorem de uictoria atque exitu rerum sentire existimarent; nec minus se ab milite modestiam et continentiam quam uirtutem atque animi magnitudinem desiderare.

LIII

Hac habita contione et ad extremam orationem confirmatis militibus, ne ob hanc causam animo permouerentur neu quod iniquitas loci attulisset, id uirtuti hostium tribuerent, eadem de profectione cogitans quae ante senserat legiones ex castris eduxit aciemque idoneo loco constituit. Cum Vercingetorix nihilo minus intra munitiones remaneret neque in aequum locum descenderet, leui facto equestri proelio atque eo secundo in castra exercitum reduxit. Cum hoc idem postero die fecisset, satis ad Gallicam ostentationem minuendam militumque animos confirmandos factum existimans in Haeduos mouit castra. Ne tum quidem insecutis hostibus tertio die ad flumen Elauer pontes reficit eoque exercitum traducit.

LIV

Ibi a Viridomaro atque Eporedorige Haeduis appellatus discit cum omni equitatu Litauiccum ad sollicitandos Haeduos profectum: opus esse ipsos antecedere ad confirmandam ciuitatem. Etsi multis iam rebus perfidiam Haeduorum perspectam habebat atque horum discessu maturari defectionem ciuitatis existimabat, tamen eos retinendos non constituit, ne aut inferre iniuriam uideretur aut daret timoris aliquam suspicionem. Discedentibus his breuiter sua in Haeduos merita exposuit: quos et quam humiles accepisset, conpulsos in oppida, multatos agris, omnibus ereptis copiis, inposito stipendio, obsidibus summa cum contumelia exortis, et quam in fortunam quamque in amplitudinem deduxisset, ut non solum in pristinum statum redissent, sed omnium temporum dignitatem et gratiam antecessisse uiderentur. His datis mandatis eos ab se dimisit.

LV

Nouiodunum erat oppidum Haeduorum ad ripas Ligeris opportuno loco positum. Huc Caesar omnes obsides Galliae, frumentum, pecuniam publicam, suorum atque exercitus inpedimentorum magnam partem contulerat, huc magnum numerum equorum huius belli causa in Italia atque Hispania coemptum miserat. Eo cum Eporedorix Viridomarusque uenissent et de statu ciuitatis cognouissent, Litauiccum Bibracte ab Haeduis receptum, quod est oppidum apud eos maximae auctoritatis, Conuictolitauem magistratum magnamque partem senatus ad eum conuenisse, legatos ad Vercingetorigem de pace et amicitia concilianda publice missos, non praetermittendum tantum commodum existimauerunt. Itaque interfectis Nouioduni custodibus quique eo negotiandi causa conuenerant pecuniam atque equos inter se partiti sunt; obsides ciuitatum Bibracte ad magistratum deducendos curauerunt; oppidum, quod a se teneri non posse iudicabant, ne cui esset usui Romanis, incenderunt; frumenti quod subito potuerunt nauibus auexerunt, reliquum flumine atque incendio corruperunt. Ipsi ex finitimis regionibus copias cogere, praesidia custodiasque ad ripas Ligeris disponere equitatumque omnibus locis iniciendi timoris causa ostentare coeperunt, si ab re frumentaria Romanos excludere aut adductos inopia in prouinciam expellere possent. Quam ad spem multum eos adiuuabat quod Liger ex niuibus creuerat; ut omnino uado non posse transiri uideretur.

LVI

Quibus rebus cognitis Caesar maturandum sibi censuit, si esset in perficiendis pontibus periclitandum, ut prius quam essent maiores eo coactae copiae dimicaret. Nam ne commutato consilio iter in prouinciam conuerteret, ut nemo tum quidem necessario faciundum existimabat, cum infamia atque indignitas rei et oppositus mons Ceuenna uiarumque difficultas impediebat, tum maxime quod abiuncto Labieno atque iis legionibus quas una miserat uehementer timebat. Itaque admodum magnis diurnis nocturnisque itineribus confectis contra omnium opinionem ad Ligerim uenit uadoque per equites inuento pro rei necessitate opportuno, ut brachia modo atque umeri ad sustinenda arma liberi ab aqua esse possent, disposito equitatu, qui uim fluminis refringeret, atque hostibus primo aspectu perturbatis incolumem exercitum traduxit frumentumque in agris et pecoris copiam nactus repleto his rebus exercitu iter in Senones facere instituit.

LVII

Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus eo supplemento quod nuper ex Italia uenerat relicto Agedinci, ut esset inpedimentis praesidio, cum quattuor legionibus Luteciam proficiscitur. Id est oppidum Parisiorum, quod positum est in insula fluminis Sequanae. Cuius aduentu ab hostibus cognito magnae ex finitimis ciuitatibus copiae conuenerunt. Summa imperii traditur Camulogeno Aulerco, qui prope confectus aetate tamen propter singularem scientiam rei militaris ad eum est honorem uocatus. Is cum animaduertisset perpetuam esse paludem, quae influeret in Sequanam atque illum omnem locum magnopere inpediret, hic consedit nostrosque transitu prohibere instituit.

LVIII

Labienus primo uineas agere, cratibus atque aggere paludem explere atque iter munire conabatur. Postquam id difficilius confieri animaduertit, silentio e castris tertia uigilia egressus eodem quo uenerat itinere Metlosedum peruenit. Id est oppidum Senonum in insula Sequanae positum, ut paulo ante de Lutecia diximus. Deprehensis nauibus circiter quinquaginta celeriterque coniunctis atque eo milibus iniectis et rei nouitate perterritis oppidanis, quorum magna pars erat ad bellum euocata, sine contentione oppido potitur. Refecto ponte quem superioribus diebus hostes resciderant exercitum traducit et secundo flumine ad Luteciam iter facere coepit. Hostes re cognita ab iis qui Metlosedo fugerant Luteciam incendi pontesque eius oppidi rescindi iubent; ipsi profecti a palude ad ripas Sequanae e regione Luteciae contra Labieni castra considunt.

LIX

Iam Caesar a Gergouia discessisse audiebatur, iam de Haeduorum defectione et secundo Galliae motu rumores adferebantur Gallique in conloquiis interclusum itinere et Ligeri Caesarem inopia frumenti coactum in prouinciam contendisse confirmabant. Bellouaci autem defectione Haeduorum cognita, qui ante erant per se infideles, manus cogere atque aperte bellum parare coeperunt. Tum Labienus tanta rerum commutatione longe aliud sibi capiendum consilium atque antea senserat intellegebat, neque iam ut aliquid adquireret proelioque hostes lacesseret, sed ut incolumem exercitum Agedincum reduceret cogitabat. Namque altera ex parte Bellouaci, quae ciuitas in Gallia maximam habet opinionem uirtutis, instabant, alteram Camulogenus parato atque instructo exercitu tenebat; tum legiones a praesidio atque impedimentis interclusa maximum flumen distinebat. Tantis subito difficultatibus obiectis ab animi uirtute auxilium petendum uidebat.

LX

Sub uesperum consilio conuocato cohortatus ut ea quae imperasset diligenter industrieque administrarent, naues quas Metlosedo deduxerat singulas equitibus Romanis attribuit et prima confecta uigilia III milia passuum secundo flumine silentio progredi ibique se exspectari iubet. Quinque cohortes, quas minime firmas ad dimicandum esse existimabat, castris praesidio relinquit; quinque eiusdem legionis reliquas de media nocte cum omnibus impedimentis aduerso flumine magno tumultu proficisci imperat. Conquirit etiam lintres: has magno sonitu remorum incitatas in eandem partem mittit. Ipse post paulo silentio egressus cum tribus legionibus eum locum petit quo naues appelli iusserat.

LXI

Eo cum esset uentum, exploratores hostium, ut omni fluminis parte erant dispositi, inopinantes, quod magna subito erat coorta tempestas, ab nostris opprimuntur; exercitus equitatusque equitibus Romanis administrantibus quos ei negotio praefecerat celeriter transmittitur. Vno fere tempore sub lucem hostibus nuntiatur in castris Romanorum praeter consuetudinem tumultuari et magnum ire agmen aduerso flumine sonitumque remorum in eadem parte exaudiri et paulo infra milites nauibus transportari. Quibus rebus auditis, quod existimabant tribus locis transire legiones atque omnes perturbatos defectione Haeduorum fugam parare, suas quoque copias in tres partes distribuerunt. Nam praesidio e regione castrorum relicto et parua manu Metlosedum uersus missa, quae tantum progrederetur quantum naues processissent, reliquas copias contra Labienum duxerunt.

LXII

Prima luce et nostri omnes erant transportati et hostium acies cernebatur. Labienus milites cohortatus ut suae pristinae uirtutis et secundissimorum proeliorum retinerent memoriam atque ipsum Caesarem, cuius ductu saepe numero hostes superassent, praesentem adesse existimarent, dat signum proelii. Primo concursu ab dextro cornu, ubi septima legio constiterat, hostes pelluntur atque in fugam coniciuntur; ab sinistro, quem locum duodecima legio tenebat, cum primi ordines hostium transfixi telis concidissent, tamen acerrime reliqui resistebant, nec dabat suspicionem fugae quisquam. Ipse dux hostium Camulogenus suis aderat atque eos cohortabatur. At incerto etiam nunc exitu uictoriae, cum VII. legionis tribunis esset nuntiatum quae in sinistro cornu gererentur, post tergum hostium legionem ostenderunt signaque intulerunt. Ne eo quidem tempore quisquam loco cessit, sed circumuenti omnes interfectique unt. Eandem fortunam tulit Camulogenus. At ii qui praesidio contra castra Labieni erant relicti, cum proelium commissum audissent, subsidio suis ierunt collemque ceperunt, neque nostrorum militum uictorum impetum sustinere potuerunt. Sic cum suis fugientibus permixti, quos non siluae montesque texerunt, ab equitatu sunt interfecti. Hoc negotio confecto Labienus reuertitur Agedincum, ubi inpedimenta totius exercitus relicta erant; inde cum omnibus copiis ad Caesarem peruenit.

LXIII

Defectione Haeduorum cognita bellum augetur. Legationes in omnes partes circummittuntur: quantum gratia, auctoritate, pecunia ualent, ad sollicitandas ciuitates nituntur; nacti obsides quos Caesar apud eos deposuerat, horum supplicio dubitantes territant. Petunt a Vercingetorige Haedui ut ad se ueniat rationesque belli gerendi communicet. Re impetrata contendunt ut ipsis summa imperii tradatur, et re in controuersiam deducta totius Galliae concilium Bibracte indicitur. Conueniunt undique frequentes. Multitudinis suffragiis res permittitur: ad unum omnes Vercingetorigem probant imperatorem. Ab hoc concilio Remi, Lingones, Treueri afuerunt: illi, quod amicitia Romanorum sequebantur, Treueri, quod aberant longius et ab Germanis premebantur, quae fuit causa quare toto abessent bello et neutris auxilia mitterent. Magno dolore Haedui ferunt se deiectos principatu, queruntur fortunae commutationem et Caesaris indulgentiam in se requirunt, neque tamen suscepto bello suum consilium ab reliquis separare audent. Inuiti summae spei adulescentes Eporedorix et Viridomarus Vercingetorigi parent.

LXIV

Ipse imperat reliquis ciuitatibus obsides diemque ei rei constituit. Huc omnes equites, XV milia numero, celeriter conuenire iubet: peditatu quem antea habuerat se fore contentum dicit, neque fortunam temptaturum aut in acie dimicaturum; sed, quoniam abundet equitatu, perfacile esse factu frumentationibus pabulationibusque Romanos prohibere; aequo modo animo sua ipsi frumenta corrumpant aedificiaque incendant, qua rei familiaris iactura perpetuum imperium libertatemque se consequi uideant. His constitutis rebus Haeduis Segusiauisque, qui sunt finitimi [ei] prouinciae, decem milia peditum imperat; huc addit equites DCCC. His praeficit fratrem Eporedorigis bellumque inferri Allobrogibus iubet. Altera ex parte Gabalos proximesque pagos Aruernorum in Heluios, item Rutenos Cadurcosque ad fines Volcarum Arecomicorum depopulandos mittit. Nihilo minus clandestinis nuntiis legationibusque Allobrogas sollicitat, quorum mentes nondum ab superiore bello resedisse sperabat. Horum principibus pecunias, ciuitati autem imperium totius prouinciae pollicetur.

LXV

Ad hos omnes casus prouisa erant praesidia cohortium duarum et XX, quae ex ipsa coacta prouincia ab L. Caesare legato ad omnes partes opponebantur. Heluii sua sponte cum finitimis proelio congressi pelluntur et C. Valerio Domnotauro, Caburi filio, principe ciuitatis, conpluribusque aliis interfectis intra oppida ac muros conpelluntur. Allobroges crebris ad Rhodanum dispositis praesidiis magna cum cura et diligentia suos fines tuentur. Caesar, quod hostes equitatu superiores esse intellegebat et interclusis omnibus itineribus nulla re ex prouincia atque Italia subleuari poterat, trans Rhenum in Germaniam mittit ad eas ciuitates quas superioribus annis pacauerat, equitesque ab his arcessit et leuis armaturae pedites qui inter eos proeliari consuerant. Eorum aduentu, quod minus idoneis equis utebantur, a tribunis militum reliquisque [sed et] equitibus Romanis atque euocatis equos sumit Germanisque distribuit.

LXVI

Interea, dum haec geruntur, hostium copiae ex Aruernis equitesque qui toti Galliae erant imperati conueniunt. Magno horum coacto numero, cum Caesar in Sequanos per extremos Lingonum fines iter faceret, quo facilius subsidium prouinciae ferri posset, circiter milia passuum X ab Romanis trinis castris Vercingetorix consedit conuocatisque ad concilium praefectis equitum uenisse tempus uictoriae demonstrat: fugere in prouinciam Romanos Galliaque excedere; id sibi ad praesentem obtinendam libertatem satis esse; ad reliqui temporis pacem atque otium parum profici: maioribus enim coactis copiis reuersuros neque finem bellandi facturos. Proinde agmine impeditos adoriantur. Si pedites suis auxilium ferant atque in eo morentur, iter facere non posse; si, id quod magis futurum confidat, relictis impedimentis suae saluti consulant, et usu reum necessarium et dignitate spoliatum iri. Nam de equitibus hostium, quin nemo eorum progredi modo extra agmen audeat ne ipsos quidem debere dubitare. Id quo maiore faciant animo copias se omnes pro castris habiturum et terrori hostibus futurum. Conclamant equites: sanctissimo iure iurando confirmari oportere, ne tecto recipiatur, ne ad liberos, ne ad parentes, ad uxorem aditum habeat, qui non bis per agmen hostium perequitarit.

LXVII

Probata re atque omnibus iure iurando adactis postero die in tres partes distributo equitatu duae se acies a duobus lateribus ostendunt, una a primo agmine inter impedire coepit. Qua re nuntiata Caesar suum quoque equitatum tripertito diuisum contra hostem ire iubet. Pugnatur una omnibus in partibus. Constitit agmen: impedimenta intra legiones recipiuntur. Si qua in parte nostri laborare aut grauius premi uidebantur, eo signa inferri Caesar aciemque constitui iubebat; quae res et hostes ad insequendum tardabat et nostros spe auxilii confirmabat. Tandem Germani ab dextro latere summum iugum nacti hostes loco depellunt: fugientes usque ad flumen, ubi Vercingetorix cum pedestribus copiis consederat, persecuntur compluresque interficiunt. Qua re animaduersa reliqui, ne circumuenirentur ueriti, se fugae mandant. Omnibus locis fit caedes. Tres nobilissimi Haedui capti ad Caesarem perducuntur: Cotus, praefectus equitum, qui controuersiam cum Conuictolitaui proximis comitiis habuerat, et Cauarillus, qui post defectionem Litauicci pedestribus copiis praefuerat, et Eporedorix, quo duce ante aduentum Caesaris Haedui cum Sequanis bello contenderant.

LXVIII

Fugato omni equitatu Vercingetorix copias, ut pro castris conlocauerat, reduxit protinusque Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum, iter facere coepit celeriterque impedimenta et castris educi et se subsequi iussit. Caesar impedimentis in proximum collem deductis, duabus legionibus praesidio relictis, secutus quantum diei tempus est passuum, circiter tribus milibus hostium ex nouissimo agmine interfectis altero die ad Alesiam castra fecit. Perspecto urbis situ perterritisque hostibus, quod equitatu, qua maxime parte exercitus confidebant, erant pulsi, adhortatus ad laborem milites circumuallare instituit.

LXIX

Ipsum erat oppidum Alesia, in colle summo admodum edito loco, ut nisi obsidione expugnari non posse uideretur. Cuius collis radices duo duabus ex partibus flumina subluebant. Ante id oppidum planities circiter milia passuum III in longitudinem patebat; reliquis ex omnibus partibus colles mediocri interiecto spatio pari altitudinis fastigio oppidum cingebant. Sub muro quae pars collis ad orientem solem spectabant, hunc omnem locum copiae Gallorum compleuerant fossamque et maceriam in altitudinem VI pedum praeduxerant. Eius munitionis quae ab Romanis instituebatur circuitus X milia passuum tenebat. Castra opportunis locis erant posita ibique castella XXIII facta; quibus in castellis interdiu stationes ponebantur, ne qua subito eruptio fieret: haec eadem noctu excubitoribus ac firmis praesidiis tenebantur.

LXX

Opere instituto fit equestre proelium in ea planitie quam intermissam collibus tria milia passuum in longitudinem patere supra demonstrauimus. Summa ui ad utrisque contenditur. Laborantibus nostris Caesar Germanos submittit legionesque pro castris constituit, ne qua subito inruptio ab hostibus peditatu fiat. Praesidio legionum addito nostris animus augetur: hostes in fugam coniecti se ipsi multitudine inpediunt atque angustioribus portis relictis coartatur. Germani acrius usque ad munitiones sequuntur. Fit magna caedes: non nulli relictis equis fossam transire et maceriam transcendere conatur. Paulum legiones Caesar quas pro uallo constituerat remoueri iubet. Non minus qui intra munitiones erant perturbantur Galli: ueniri ad se confestim existimantes ad arma conclamant: non nulli perterriti in oppidum inrumpunt. Vercingetorix iubet portas claudi, ne castra nudentur. Multis interfectis, conpluribus equis captis Germani sese recipiunt.

LXXI

Vercingetorix, prius quam munitiones ab Romanis perficiantur, consilium capit omnem ab se equitatum noctu dimittere. Discedentibus mandat ut suam quisque eorum ciuitatem adeat omnesque qui per aetatem arma ferre possint ab bellum cogant. Sua in illos merita proponit obtestaturque ut suae salutis rationem habeant neu se optime de communi libertate meritum hostibus in cruciatum dedant. Quod si indiligentiores fuerint, milia hominum delecta LXXX una secum interitura demonstrat. Ratione inita exigue dierum se habere XXX frumentum, sed paulo etiam longius tolerari posse parcendo. His datis mandatis qua opus erat intermissum secunda uigilia silentio equitatum mittit. Frumentum omne ad se referri iubet: capitis poenam iis qui non paruerint constituit; pecus, cuius magna erat copia a Mandubiis conpulsa, uiritim distribuit: frumentum parce et paulatim metiri instituit: copias omnes quas pro oppido collocauerat in oppidum recepit. His rationibus auxilia Galliae exspectare et bellum parat administrare.

LXXII

Quibus rebus cognitis ex perfugis et captiuis Caesar haec genera munitionis instituit. Fossam pedum uiginti derectis lateribus duxit, ut eius fossae solum tantumque pateret quantum summae fossae labra distarent: reliquas omnes munitiones ab ea fossa pedes quadringentos reduxit, id hoc consilio, quoniam tantum esset necessario spatium conplexus, nec facile totum opus corona militum cingerentur, ne de inprouiso aut noctu ad munitiones hostium multitudo aduolaret, aut interdiu tela in nostros operi destinatos coicere possent. Hoc intermisso spatio duas fossas quindecim pedes latas eadem altitudine perduxit: quarum interiorem campestribus ac emissis locis aqua ex flumine deriuata compleuit. Post eas aggerem ac uallum XII pedum exstruxit. Huic loricam pinnasque adiecit, grandibus ceruis eminentibus ad commissuras pluteorum atque aggeris, qui ascensum hostium tardarent, et turres toto opere circumdedit, quae pedes LXXX inter se distarent.

LXXIII

Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantas munitiones fieri necesse deminutis nostris copiis, quae longius ab castris progrediebantur; ac non numquam opera nostra Galli temptare atque eruptione ex oppido pluribus portis summa ui facere conabantur. Quare ad haec rursus opera addendum Caesar putauit, quo minore numero militum munitiones defendi possent. Itaque trucis arborum [aut] admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. Huc illi stipites demissi et ab infimo reuincti, ne reuelli possent, ab ramis eminebant. Quini erant ordines, coniuncti inter se atque inplicati; quo qui intrauerant se ipsi acutissimis uallis induebant. Hos cippos appellabant. Ante hos obliquis ordinibus in quincuncem dispositis scrobes in altitudinem trium pedum fodiebantur paulatim angustiore ad infimum fastigio. Huc teretes stipites feminis crassitudine ab summo praecuti et praeusti demittebantur ita ut non amplius digitis IIII ex terra eminerent; simul confirmandi et stabiliendi causa singuli ab infimo solo pedes terra exculcabantur, reliqua pars scrobis ad occultandas insidias uiminibus ac uirgultis integebantur. Huius generis octoni ordines ducti ternos inter se pedes distabant. Id ex similitudines floris lilium appellabant. Ante haec taleae pedem longae ferreis hamis infixis totae in terram infodiebantur mediocribusque intermissis spatiis omnibus locis disserebantur; quos stimulos nominabant.

LXXIV

His rebus perfectis regiones secutus quam potuit aequissimas pro loci natura XIIII milia passuum complexus pares eiusdem generis munitiones, diuersas ab his, contra exteriorem hostem perfecit, ut ne magna quidem multitudine, si ita accidat, eius discessu munitionum praesidia circumfundi possent, aut cum periculo ex castris egredi cogatur: dierum XXX pabulum frumentumque habere omnes conuectum iubet.

LXXV

Dum haec apud Alesiam geruntur, Galli concilio principum indicto non omnes qui arma ferre possent, ut censuit Vercingetorix, conuocandos statuunt, sed certum numerum cuique ciuitati imperandum, ne tanta multitudine confusa nec moderari nec discernere suos nec frumenti rationem habere possent. Imperant Haeduis atque eorum clientibus, Segusiauis, Ambiuaretis, Aulercis Brannouicibus, Blannouis, milia XXXV; parem numerum Aruernis adiunctis Eleutetis, Cadurcis, Gabalis, Vellauiis, qui sub imperio Aruernorum esse consuerunt; Sequanis; Senonibus, Biturigibus, Santonis, Rutenis, Carnutibus duodena milia; Bellouacis X; [totidem Lemouicibus]; octona Pictonibus et Turonis et Parisiis et Heluetiis; [Senonibus], Ambianis, Mediomatricis, Petrocoriis, Neruiis, Morinis, Nitiobrogibus quina milia; Aulectis Cenomatis totidem; Atrebatibus IV; Veliocassis, Lexouiis et Aulercis Eburouicibus terna; Rauracis et Boiis singula; XX uniuersis ciuitatibus quae Oceanum attingunt quaeque eorum consuetudine Aremoricae appellantur, quo sunt in numero Corisolites, Redones, Ambibarii, Caletes, Osimi, Lemouices, Venelli. Ex his Bellouaci suum numerum non compleuerunt, quod se suo nomine atque arbitrio cum Romanis bellum gesturos dicebant neque cuiusquam imperio optemperaturos; rogati tamen ab Commio pro eius hospitio duo milia una miserunt.

LXXVI

Huius opera Commii, ut antea demonstrauimus, fideli atque utili superioribus annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille pro meritis ciuitatem eius immunem esse iusserat, iura legesque reddiderat atque ipsi Morinos attribuerat. Tamen tanta uniuersae Galliae consensio fuit libertatis uindicandae et pristinae belli laudis recuperandae, ut neque beneficiis neque amicitiae memoria mouerentur, omnesque et animo et opibus in id bellum incumberent. Coactis equitum milibus VIII et peditum circiter CCXL, haec in Haeduorum finibus recensebantur. Commio Atrebati, Viridomaro et Eporedorigi Haeduis, Vercassiuellauno Aruerno, consobrino Vercingetorigis, summa imperii traditur. His delecti ex ciuitatibus attribuuntur, quorum consilio bellum administraretur. Omnes alacres et fiduciae pleni ad Alesiam proficiscuntur, neque erat omnium quisquam, qui aspectum modo tantae multitudinis sustineri posse arbitraretur, praesertim ancipiti proelio, cum ex oppido eruptione pugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque cernerentur.

LXXVII

At ii qui Alesiae obsidebantur, praeterita die qua auxilia suorum exspectauerant, consumpto omni frumento, inscii quid in Haeduis gererentur, concilio conuocato de exitu suarum fortunarum consultabant. Ac uariis dictis sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum uires suppeterent, eruptionem censebat, non praetereunda oratio Critognati uidetur propter eius singularem et nefariam crudelitatem. Hic summo in Aruernis ortus loco et magnae habitus auctoritatis: "Nihil", inquit, "de eorum sententia dicturus sum, qui turpissimam seruitutem deditionis nomine appellant, neque hos habendos ciuium loco neque ad concilium adhibendos censeo. Cum his mihi res sit, qui eruptionem probant; quorum in consilio omnium uestrum consensu pristinae residere uirtutis memoria uidetur. Animi est ista mollitia, non uirtus, paulisper inopiam ferre non posse. Qui se ultro morti offerant, facilius reperiantur, quam qui dolorem patienter ferant. Atque ego hanc sententiam probarem (tantum apud me dignitas potest), si nullam praeterquam uitae nostrae iacturam fieri uiderem: sed in consilio capiendo omnem Galliam respiciamus, quam ad nostrum auxilium concitauimus. Quid hominum milibus LXXX uno loco interfectis propinquis consanguineisque nostri animi fore existumatis, si paene in ipsis cadaueribus proelio decertare cogentur? Nolite hos uestro auxilio expoliare, qui uestrae salutis causa suum periculum neglexerunt, nec stultitia ac temeritate uestra aut animi imbecillitate omnem Galliam prosternere et perpetuae seruituti subicere. An, quod ad diem non uenerunt, de eorum fide constantiaque dubitatis? Qui ergo? Romanos in illis uirtutibus munitionibus animine causa cotidie exerceri putatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu praesaepto, his utimini testibus adpropinquare eorum aduentum; cuius rei timore exterriti diem noctemque in opere uersantur. Quid ergo mei consilii est? Facere quod nostri maiores nequaquam pari bello Cimbrorum Teutonumque fecerunt; qui in oppida conpulsi ac simili inopia subacti eorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles uidebantur uitam tolerauerunt neque se hostibus tradiderunt. Cuius rei si exemplum non haberemus, tamen libertatis causa institui et posteris prodi pulcherrimum iudicarem. Nam qui illi simile fuit? Depopulata Gallia Cimbri magnaque inlata calamitate finibus quidem nostris aliquando excesserunt atque alias terras petierunt; iura, leges, agros, libertatem nobis reliquerunt. Romani uero quid petunt aliud aut quid uolunt, nisi inuidia adducti quos fama nobis potentesque bello cognouerunt, horum in agris ciuitatibusque considere atque his aeternam iniungere seruitutem? Neque enim ulla alia condicione bella gesserunt. Quod si ea quae in longinquis nationibus gerentur ignoratis, respicere finitimam Galliam, quae in prouinciam redacta, iure et legibus commutatis, securibus subiecta perpetua premitur seruitute."

LXXVIII

Sententiis dictis constituunt ut ii qui ualetudine aut aetate sint bello oppido excedant, atque omnia prius experiantur quam ad Critognati sententiam descendant; illo tamen potius utendum consilio, si res cogat atque auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacis subeundam condicionem. Mandubii, qui eos oppido receperant, cum liberis atque uxoribus exire coguntur. Hi, cum ad munitiones Romanorum accessissent, flentes omnibus precibus orabant ut se in seruitutem receptos cibo iuuarent. At Caesar dispositis in uallo custodibus recipi prohibebat.

LXXIX

Interea Commius reliquique duces quibus summa imperii permissa erat cum omnibus copiis ad Alesiam perueniunt et colle exteriore occupato non longius mille passibus ab nostris munitionibus considunt. Postero die equitatu ex castris educto omnem eam planitiem quam in longitudinem milia passuum III patere demonstrauimus complent pedestremque copias paulum ab eo loco abditas in locis superioribus constituunt. Erat ex oppido Alesia despectus in campum. Concurrunt his auxiliis uisis; fit gratulatio inter eos atque omnium animi ad laetitiam excitantur. Itaque productis copiis ante oppidum considunt et proximam fossam cratibus integunt atque aggere explent seque ad eruptionem atque omnes casus comparant.

LXXX

Caesar omni exercitu ad utramque partem munitionum disposito, ut, si ueniat, suum quisque locum teneat et nouerit, equitatum ex castris educi et proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris, quae summum undique iugum tenebant, despectus, atque omnes milites intenti pugnae prouentum exspectabant. Galli inter equites raros sagittarios expeditosque leuis armaturae interiecerant, qui suis cedentibus auxilio succederent et nostrorum equitum impetus sustinerent. Ab his complures de improuiso uulnerati proelio excedebant. Cum suos pugna superiores esse Galli confiderent et nostros multitudine premi uiderent, ex omnibus partibus et ii qui munitionibus continebantur et ii qui ad auxilium conuenerant clamore et ululatu suorum animos confirmabant. Quod in conspectu omnium res gerebatur neque recte aut turpiter factum celari poterat, utrosque et laudis cupiditas et timor ignominiae ad uirtutem excitabat. Cum a meridie prope ad solis occasum dubia uictoria pugnaretur, Germani una in parte confertis turmis in hostes impetum fecerunt eosque propulerunt; quibus in fugam coniectis sagittarii circumuenti interfectique sunt. Item in reliquis partibus nostri cedentes usque ad castra insecuti sui colligendi facultatem non dederunt. At ii qui ab Alesia processerant, maesti, prope uictoria desperata, se in oppidum receperunt.

LXXXI

Vno die intermisso Galli atque hoc spatio magna cratium, harpagorum numero effecto media nocte silentio ex castris egressi ad campestres munitiones accedunt. Subito clamore sublato, qua significatione qui in oppido obsidebantur de suo aduentu cognoscere possent, crates proicere, fundis, sagittis, lapidibus nostros de uallo proturbare reliquaque quae ad occupationem pertinent parant administrare. Eodem tempore clamore exaudito dat tuba signum suis Vercingetorix atque ex oppido educit. Nostri, ut superioribus diebus suus cuique erat locus attributus, ad munitiones accedunt; fundis libribus sudibusque, quas in opere disposuerant, Gallos [glandibus] proterrent. Prospectu tenebris adempto multa utrimque uulnera accipiuntur. Complura tormentis tela coiciuntur. At M. Antonius et C. Trebonius legati, quibus hae partes ad defendendum obuenerant, qua ex parte nostros premi intellexerant, his auxilio ex ulterioribus castellis deductos submittebant.

LXXXII

Dum longius ab munitione aberant Galli, plus multitudinem telorum proficiebant; postea quam propius successerunt, aut se stimulis inopinantes induebant aut in scrobes delati transfodiebantur aut ex uallo ac turribus traiecti pilis muralibus interibant. Multis undique uulneribus acceptis nulla munitione perrupta, cum lux adpeteret, ueriti ne ab latere aperto ex superioribus castris eruptione circumuenirentur, se ad suos receperunt. At interiores, dum ea quae a Vercingetorige ad eruptionem praeparata erant proferunt, priores fossas explent, diutius in his rebus administrandis morati prius suos discessisse cognouerunt quam munitionibus adpropinquarent. Ita re infecta in oppidum reuerterunt.

LXXXIII

Bis magno cum detrimento repulsi Galli quid agant consulunt: locorum peritos adhibent; ex his superiorum castrorum situ munitionesque cognoscunt. Erat a septentrionibus collis, quem propter magnitudinem circuitus opere circumplecti non potuerant nostri: necessario paene iniquo loco et leniter decliui castra fecerant. Haec C. Antistius Reginus et C. Caninius Rebilus legati cum duabus legionibus obtinebant. Cognitis per exploratores regionibus duces hostium LX milia ex omni numero deligunt earum ciuitatum quae maximam uirtutis opinionem habebant; quid quoque pacto agi placeat occulte inter se constituunt: adeundi tempus definiunt, cum meridie esse uideatur. His copiis Vercassiuellaunum Aruernum, unum ex quattuor ducibus, propinquum Vercingetorigis, praeficiunt. Ille ex castris prima uigilia egressus prope confecto sub lucem itinere post montem se occultauit militesque ex nocturno labore sese reficere iussit. Cum iam meridies adpropinquare uideretur, ad ea castra quae supra demonstrauimus contendit; eodemque tempore equitatus ad campestres munitiones accedere et reliquae copiae pro castris sese ostendere coeperunt.

LXXXIV

Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppido egreditur; cratis, longurios, +mulculos, falces reliquaque quae eruptionis causa parauerat profert. Pugnatur uno tempore omnibus locis atque omnia temptantur: quae minime uisa pars firma est, huc concurritur. Romanorum manus tantis munitionibus distinetur nec facile pluribus locis occurrit. Multum ad terrendos nostros ualet clamor qui post tergum pugnantibus extitit, quod suum periculum in aliena uident salute constare: omnia enim plerumque quae absunt uehementius hominum mentes perturbant.

LXXXV

Caesar idoneum locum nactus quid quaque in parte geratur cognoscit; laborantibus submittit. Vtrisque ad animum occurrit unum esse illud tempus, quod maxime contendi conueniat: Galli, nisi perfregerint munitiones, de omni salute desperant; Romani si rem obtinuerint, finem laborum omnium exspectant. Maxime ad superiores munitiones laboratur, quo Vercassiuellaunum missum demonstrauimus. Iniquum loci ad decliuitatem fastigium magnum habet momentum. Alii tela coniciunt, alii testudine facta subeunt; defatigatis in uicem integri succedunt. Agger ab uniuersis in munitionem coniectus et ascensum dat Gallis et ea quae in terra occultauerant Romani contegit; nec iam arma nostris nec uires suppetunt.

LXXXVI

His rebus cognitis Caesar Labienum cum cohortibus sex subsidio laborantibus mittit: imperat, si sustinere non possit, deductis cohortibus eruptione pugnet: id nisi necessario ne faciat. Ipse adit reliquos, cohortatur ne labori succumbant; omnium superiorum dimicationum fructum in eo die atque hora docet consistere. Interiores desperatis campestribus locis propter magnitudinem munitionum loca praerupta ex ascensu temptant: huc ea quae parauerant conferunt. Multitudine telorum ex turribus propugnantes deturbant, aggere et cratibus fossas explent, falcibus uallum ac loricam rescindunt.

LXXXVII

Mittit primo Brutum adulescentem cum cohortibus Caesar, post cum aliis C. Fabium legatum; postremo ipse, cum uehementius pugnaretur, integros subsidio adducit. Restituto proelio ac repulsis hostibus eo quo Labienum miserat contendit; cohortes IV ex proximo castello deducit, equitum partem se sequi, partem circumire exteriores munitiones et ab tergo hostes adoriri iubet. Labienus, postquam neque aggeres neque fossae uim hostium sustinere poterant, coactis una de XL cohortibus quas ex proximis praesidiis deductas fors obtulit, Caesarem per nuntios facit certiorem quid faciendum existimet.

LXXXVIII

Accelerat Caesar, ut proelio intersit. Eius aduentu ex colore uestitus cognito, quo insigni in proeliis uti consuerat, turmisque equitum et cohortibus uisis, quas se sequi iusserat, ut de locis superioribus haec decliuia et deuexa cernebantur, hostes proelium committunt. Vtrimque clamore sublato excipit rursus ex uallo atque omnibus munitionibus clamor. Nostri omissis pilis gladiis rem gerunt. Repente post tergum equitatus cernitur. Cohortes aliae adpropinquabant: hostes terga uerterunt. Fugientibus equites occurrunt. Fit magna caedes. Sedullus, dux et princeps Lemouicum Aremoricorum occiditur; Vercassiuellaunus Aruernus uiuus in fuga comprehenditur: signa militaria LXXIV ad Caesarem referuntur: pauci ex tanto numero se incolumes in castra recipiunt. Conspicati ex oppido caedem et fugam suorum desperata salute copias a munitionibus reducunt. Fit protinus hac re audita ex castris Gallorum fuga. Quod nisi crebris subsidiis ac totius diei labore milites essent defessi, omnes hostium copiae deleri potuissent. De media nocte missus equitatus nouissimum agmen consequitur: magnus numerus capitur atque interficitur; reliqui ex fuga in ciuitates discedunt.

LXXXIX

Postero die Vercingetorix consilio conuocato id bellum se suscepisse non suarum necessitatum, sed communis libertatis causa demonstrat, et quoniam sit fortunae cedendum, ad utramque rem se illis offerre, seu morte sua Romanis satisfacere seu uiuum tradere uelint. Mittuntur de his rebus ad Caesarem legati. Iubet arma tradi, principes produci. Ipse in munitione pro castris consedit: eo duces producuntur; Vercingetorix deditur, arma proiciuntur. Reseruatis Haeduis atque Aruernis, si per eos ciuitates reciperare posset, ex reliquis captiuis toto exercitui capita singula praedae nomine distribuit.

XC

His rebus confectis in Haeduos proficiscitur; ciuitatem recipit. Eo legati ab Aruernis missi quae imperaret se facturos pollicentur. Imperat magnum numerum obsidum. Legiones in hiberna mittit. Captiuorum circiter XX milia Haeduis Aruernisque reddit. T. Labienum cum duabus legionibus et equitatu in Sequanos proficisci iubet: huic M. Sempronium Rutilum attribuit. C. Fabium legatum et L. Minucium Basilum cum legionibus duabus in Remis conlocat, ne quam a finitimis Bellouacis calamitatem accipiant. C. Antistium Reginum in Ambiuaretos, T. Sextium in Bituriges, C. Caninium Rebilum in Rutenos cum singulis legionibus mittit. Q. Tullium Ciceronem et P. Sulpicium Cauilloni et Matiscone in Haeduis ad Ararim rei frumentariae causa conlocat. Ipse Bibracte hiemare constituit. His litteris cognitis Romae dierum XX supplicatio redditur.