I
Interfecto Vitellio bellum magis desierat quam pax coeperat. [2] Armati per urbem uictores implacabili odio uictos consectabantur: plenae caedibus uiae, cruenta fora templaque, passim trucidatis, ut quemque fors obtulerat. [3] Ac mox augescente licentia scrutari ac protrahere abditos; si quem procerum habitu et iuuenta conspexerant, obtruncare nullo militum aut populi discrimine. [4] Quae saeuitia recentibus odiis sanguine explebatur, dein uerterat in auaritiam. [5] Nihil usquam secretum aut clausum sinebant, Vitellianos occultari simulantes. [6] Initium id perfringendarum domuum, uel si resisteretur, causa caedis; nec deerat egentissimus quisque e plebe et pessimi seruitiorum prodere ultro ditis dominos, alii ab amicis monstrabantur. [7] Vbique lamenta, conclamationes et fortuna captae urbis, adeo ut Othoniani Vitellianique militis inuidiosa antea petulantia desideraretur. [8] Duces partium accendendo ciuili bello acres, temperandae uictoriae impares, quippe inter turbas et discordias pessimo cuique plurima uis, pax et quies bonis artibus indigent.
II
Nomen sedemque Caesaris Domitianus acceperat, nondum ad curas intentus, sed stupris et adulteriis filium principis agebat. [2] Praefectura praetorii penes Arrium Varum summa potentiae in Primo Antonio. [3] Is pecuniam familiamque e principis domo quasi Cremonensem praedam rapere: ceteri modestia uel ignobilitate ut in bello obscuri, ita praemiorum expertes. [4] Ciuitas pauida et seruitio parata occupari redeuntem Tarracina L. Vitellium cum cohortibus extinguique reliqua belli postulabat: praemissi Ariciam equites, agmen legionum intra Bouillas stetit. [5] Nec cunctatus est Vitellius seque et cohortis arbitrio uictoris permittere, et miles infelicia arma haud minus ira quam metu abiecit. [6] Longus deditorum ordo saeptus armatis per urbem incessit, nemo supplici uultu, sed tristes et truces et aduersum plausus ac lasciuiam insultantis uulgi immobiles. [7] Paucos erumpere ausos circumiecti pressere; ceteri in custodiam conditi, nihil quisquam locutus indignum, et quamquam inter aduersa, salua uirtutis fama. [8] Dein L. Vitellius interficitur, par uitiis fratris, in principatu eius uigilantior, nec perinde prosperis socius quam aduersis abstractus.
III
Isdem diebus Lucilius Bassus cum expedito equite ad componendam Campaniam mittitur, discordibus municipiorum animis magis inter semet quam contumacia aduersus principem. [2] Viso milite quies et minoribus coloniis impunitas: Capuae legio tertia hiemandi causa locatur et domus inlustres adflictae, cum contra Tarracinenses nulla ope iuuarentur. [3] Tanto procliuius est iniuriae quam beneficio uicem exsoluere, quia gratia oneri, ultio in quaestu habetur. [4] Solacio fuit seruus Vergili Capitonis, quem proditorem Tarracinensium diximus, patibulo adfixus in isdem anulis quos acceptos a Vitellio gestabat. [5] At Romae senatus cuncta principibus solita Vespasiano decernit, laetus et spei certus, quippe sumpta per Gallias Hispaniasque ciuilia arma, motis ad bellum Germaniis, mox Illyrico, postquam Aegyptum Iudaeam Syriamque et omnis prouincias exercitusque lustrauerant, uelut expiato terrarum orbe cepisse finem uidebantur: addidere alacritatem Vespasiani litterae tamquam manente bello scriptae. [6] Ea prima specie forma; ceterum ut princeps loquebatur, ciuilia de se, et rei publicae egregia. [7] Nec senatus obsequium deerat: ipsi consulatus cum Tito filio, praetura Domitiano et consulare imperium decernuntur.
IV
Miserat et Mucianus epistulas ad senatum, quae materiam sermonibus praebuere. [2] Si priuatus esset, cur publice loqueretur? Potuisse eadem paucos post dies loco sententiae dici. [3] Ipsa quoque insectatio in Vitellium sera et sine libertate: id uero erga rem publicam superbum, erga principem contumeliosum, quod in manu sua fuisse imperium donatumque Vespasiano iactabat. [4] Ceterum inuidia in occulto, adulatio in aperto erant: multo cum honore uerborum Muciano triumphalia de bello ciuium data, sed in Sarmatas expeditio fingebatur. [5] Adduntur Primo Antonio consularia, Cornelio Fusco et Arrio Varo praetoria insignia. [6] Mox deos respexere; restitui Capitolium placuit. [7] Eaque omnia Valerius Asiaticus consul designatus censuit: ceteri uultu manuque, pauci, quibus conspicua dignitas aut ingenium adulatione exercitum, compositis orationibus adsentiebantur. [8] Vbi ad Heluidium Priscum praetorem designatum uentum, prompsit sententiam ut honorificam in bonum principem, falsa aberant, et studiis senatus attollebatur. [9] Isque praecipuus illi dies magnae offensae initium et magnae gloriae fuit.
V
Res poscere uidetur, quoniam iterum in mentionem incidimus uiri saepius memorandi, ut uitam studiaque eius, et quali fortuna sit usus, paucis repetam. [2] Heluidius Priscus [regione Italiae] e Caracinae municipio Cluuiis, patre, qui ordinem primi pili duxisset, ingenium inlustre altioribus studiis iuuenis admodum dedit, non, ut plerique, ut nomine magnifico segne otium uelaret, sed quo firmior aduersus fortuita rem publicam capesseret. [3] Doctores sapientiae secutus est, qui sola bona quae honesta, mala tantum quae turpia, potentiam nobilitatem ceteraque extra animum neque bonis neque malis adnumerant. [4] Quaestorius adhuc a Paeto Thrasea gener delectus e moribus soceri nihil aeque ac libertatem hausit, ciuis, senator, maritus, gener, amicus, cunctis uitae officiis aequabilis, opum contemptor, recti peruicax, constans aduersus metus.
VI
Erant quibus adpetentior famae uideretur, quando etiam sapientibus cupido gloriae nouissima exuitur. [2] Ruina soceri in exilium pulsus, ut Galbae principatu rediit, Marcellum Eprium, delatorem Thraseae, accusare adgreditur. [3] Ea ultio, incertum maior an iustior, senatum in studia diduxerat: nam si caderet Marcellus, agmen reorum sternebatur. [4] Primo minax certamen et egregiis utriusque orationibus testatum; mox dubia uoluntate Galbae, multis senatorum deprecantibus, omisit Priscus, uariis, ut sunt hominum ingenia, sermonibus moderationem laudantium aut constantiam requirentium. [5] Ceterum eo senatus die quo de imperio Vespasiani censebant, placuerat mitti ad principem legatos. [6] Hinc inter Heluidium et Eprium acre iurgium: Priscus eligi nominatim a magistratibus iuratis, Marcellus urnam postulabat, quae consulis designati sententia fuerat.
VII
Sed Marcelli studium proprius rubor excitabat ne aliis electis posthabitus crederetur. [2] Paulatimque per altercationem ad continuas et infestas orationes prouecti sunt, quaerente Heluidio quid ita Marcellus iudicium magistratuum pauesceret: esse illi pecuniam et eloquentiam, quis multos anteiret, ni memoria flagitiorum urgeretur. [3] Sorte et urna mores non discerni: suffragia et existimationem senatus reperta ut in cuiusque uitam famamque penetrarent. [4] Pertinere ad utilitatem rei publicae, pertinere ad Vespasiani honorem, occurrere illi quos innocentissimos senatus habeat, qui honestis sermonibus auris imperatoris imbuant. [5] Fuisse Vespasiano amicitiam cum Thrasea, Sorano, Sentio; quorum accusatores etiam si puniri non oporteat, ostentari non debere. [6] Hoc senatus iudicio uelut admoneri principem quos probet, quos reformidet. Nullum maius boni imperii instrumentum quam bonos amicos esse. [7] Satis Marcello quod Neronem in exitium tot innocentium impulerit: frueretur praemiis et impunitate, Vespasianum melioribus relinqueret.
VIII
Marcellus non suam sententiam impugnari, sed consulem designatum censuisse dicebat, secundum uetera exempla quae sortem legationibus posuissent, ne ambitioni aut inimicitiis locus foret. [2] Nihil euenisse cur antiquitus instituta exolescerent aut principis honor in cuiusquam contumeliam uerteretur; sufficere omnis obsequio. [3] Id magis uitandum ne peruicacia quorundam inritaretur animus nouo principatu suspensus et uultus quoque ac sermones omnium circumspectans. [4] Se meminisse temporum quibus natus sit, quam ciuitatis formam patres auique instituerint; ulteriora mirari, praesentia sequi; bonos imperatores uoto expetere, qualiscumque tolerare. [5] Non magis sua oratione Thraseam quam iudicio senatus adflictum; saeuitiam Neronis per eius modi imagines inlusisse, nec minus sibi anxiam talem amicitiam quam aliis exilium. [6] Denique constantia fortitudine Catonibus et Brutis aequaretur Heluidius: se unum esse ex illo senatu, qui simul seruierit. [7] Suadere etiam Prisco ne supra principem scanderet, ne Vespasianum senem triumphalem, iuuenum liberorum patrem, praeceptis coerceret. [8] Quo modo pessimis imperatoribus sine fine dominationem, ita quamuis egregiis modum libertatis placere. [9] Haec magnis utrimque contentionibus iactata diuersis studiis accipiebantur. [10] Vicit pars quae sortiri legatos malebat, etiam mediis patrum adnitentibus retinere morem; et splendidissimus quisque eodem inclinabat metu inuidiae, si ipsi eligerentur.
IX
Secutum aliud certamen. [2] Praetores aerarii (nam tum a praetoribus tractabatur aerarium) publicam paupertatem. Questi modum impensis postulauerant. [3] Eam curam consul designatus ob magnitudinem oneris et remedii difficultatem principi reseruabat: Heluidius arbitrio senatus agendum censuit. [4] Cum perrogarent sententias consules, Vulcacius Tertullinus tribunus plebis intercessit ne quid super tanta re principe absente statueretur. [5] Censuerat Heluidius ut Capitolium publice restitueretur, adiuuaret Vespasianus. [6] Eam sententiam modestissimus quisque silentio, deinde obliuio transmisit: fuere qui et meminissent.
X
Tum inuectus est Musonius Rufus in P. Celerem, a quo Baream Soranum falso testimonio circumuentum arguebat. [2] Ea cognitione renouari odia accusationum uidebantur. [3] Sed uilis et nocens reus protegi non poterat: quippe Sorani sancta memoria; Celer professus sapientiam, dein testis in Baream, proditor corruptorque amicitiae cuius se magistrum ferebat. [4] Proximus dies causae destinatur; nec tam Musonius aut Publius quam Priscus et Marcellus ceterique, motis ad ultionem animis, exspectabantur.
XI
Tali rerum statu, cum discordia inter patres, ira apud uictos, nulla in uictoribus auctoritas, non leges, non princeps in ciuitate essent, Mucianus urbem ingressus cuncta simul in se traxit. [2] Fracta Primi Antonii Varique Arrii potentia, male dissimulata in eos Muciani iracundia, quamuis uultu tegeretur. [3] Sed ciuitas rimandis offensis sagax uerterat se transtuleratque: ille unus ambiri, coli. [4] Nec deerat ipse, stipatus armatis domos hortosque permutans, apparatu incessu excubiis uim principis amplecti, nomen remittere. [5] Plurimum terroris intulit caedes Calpurnii Galeriani. [6] Is fuit filius Gai Pisonis, nihil ausus: sed nomen insigne et decora ipsius iuuenta rumore uulgi celebrabantur, erantque in ciuitate adhuc turbida et nouis sermonibus laeta qui principatus inanem ei famam circumdarent. [7] Iussu Muciani custodia militari cinctus, ne in ipsa urbe conspectior mors foret? ad quadragensimum ab urbe lapidem Appia uia fuso per uenas sanguine extinguitur. [8] Iulius Priscus praetoriarum sub Vitellio cohortium praefectus se ipse interfecit, pudore magis quam necessitate. [9] Alfenus Varus ignauiae infamiaeque suae superfuit. [10] Asiaticus (is enim libertus) malam potentiam seruili supplicio expiauit.
XII
Isdem diebus crebrescentem cladis Germanicae famam nequaquam maesta ciuitas excipiebat; caesos exercitus, capta legionum hiberna, desciuisse Gallias non ut mala loquebantur. [2] Id bellum quibus causis ortum, quanto externarum sociarumque gentium motu flagrauerit, altius expediam. [3] Bataui, donec trans Rhenum agebant, pars Chattorum, seditione domestica pulsi extrema Gallicae orae uacua cultoribus simulque insulam iuxta sitam occupauere, quam mare Oceanus a fronte, Rhenus amnis tergum ac latera circumluit. [4] Nec opibus (rarum in societate ualidiorum) attritis uiros tantum armaque imperio ministrant, diu Germanicis bellis exerciti, mox aucta per Britanniam gloria, transmissis illuc cohortibus, quas uetere instituto nobilissimi popularium regebant. [5] Erat et domi delectus eques, praecipuo nandi studio, arma equosque retinens integris turmis Rhenum perrumpere ...
XIII
Iulius Paulus et Iulius Ciuilis regia stirpe multo ceteros anteibant. [2] Paulum Fonteius Capito falso rebellionis crimine interfecit; iniectae Ciuili catenae, missusque ad Neronem et a Galba absolutus sub Vitellio rursus discrimen adiit, flagitante supplicium eius exercitu: inde causae irarum spesque ex malis nostris. [3] Sed Ciuilis ultra quam barbaris solitum ingenio sollers et Sertorium se aut Annibalem ferens simili oris dehonestamento, ne ut hosti obuiam iretur, si a populo Romano palam desciuisset, Vespasiani amicitiam studiumque partium praetendit, missis sane ad eum Primi Antonii litteris, quibus auertere accita Vitellio auxilia et tumultus Germanici specie retentare legiones iubebatur. [4] Eadem Hordeonius Flaccus praesens monuerat, inclinato in Vespasianum animo et rei publicae cura, cui excidium aduentabat, si redintegratum bellum et tot armatorum milia Italiam inrupissent.
XIV
Igitur Ciuilis desciscendi certus, occultato interim altiore consilio; cetera ex euentu iudicaturus, nouare res hoc modo coepit. [2] Iussu Vitellii Batauorum iuuentus ad dilectum uocabatur, quem suapte natura grauem onerabant ministri auaritia ac luxu, senes aut inualidos conquirendo, quos pretio dimitterent: rursus impubes et forma conspicui (et est plerisque procera pueritia) ad stuprum trahebantur. [3] Hinc inuidia, et compositae seditionis auctores perpulere ut dilectum abnuerent. [4] Ciuilis primores gentis et promptissimos uulgi specie epularum sacrum in nemus uocatos, ubi nocte ac laetitia incaluisse uidet, a laude gloriaque gentis orsus iniurias et raptus et cetera seruitii mala enumerat: neque enim societatem, ut olim, sed tamquam mancipia haberi: quando legatum, graui quidem comitatu et superbo, cum imperio uenire? [5] Tradi se praefectis centurionibusque:. quos ubi spoliis et sanguine expleuerint, mutari, exquirique nouos sinus et uaria praedandi uocabula. [6] Instare dilectum quo liberi a parentibus, fratres a fratribus uelut supremum diuidantur. [7] Numquam magis adflictam rem Romanam nec aliud in hibernis quam praedam et senes: attollerent tantum oculos et inania legionum nomina ne pauescerent. [8] At sibi robur peditum equitumque, consanguineos Germanos, Gallias idem cupientis. [9] Ne Romanis quidem ingratum id bellum, cuius ambiguam fortunam Vespasiano imputaturos: uictoriae rationem non reddi.
XV
Magno cum adsensu auditus barbaro ritu et patriis exsecrationibus uniuersos adigit. [2] Missi ad Canninefatis qui consilia sociarent. [3] Ea gens partem insulae colit, origine lingua uirtute par Batauis; numero superantur. [4] Mox occultis nuntiis pellexit Britannica auxilia, Batauorum cohortis missas in Germaniam, ut supra rettulimus, ac tum Mogontiaci agentis. [5] Erat in Canninefatibus stolidae audaciae Brinno, claritate natalium insigni; pater eius multa hostilia ausus Gaianarum expeditionum ludibrium impune spreuerat. [6] Igitur ipso rebellis familiae nomine placuit impositusque scuto more gentis et sustinentium umeris uibratus dux deligitur. [7] Statimque accitis Frisiis (transrhenana gens est) duarum cohortium hiberna proximo occupata Oceano inrumpit. [8] Nec prouiderant impetum hostium milites, nec, si prouidissent, satis uirium ad arcendum erat: capta igitur ac direpta castra. [9] Dein uagos et pacis modo effusos lixas negotiatoresque Romanos inuadunt. [10] Simul excidiis castellorum imminebant, quae a praefectis cohortium incensa sunt, quia defendi nequibant. [11] Signa uexillaque et quod militum in superiorem insulae partem congregantur, duce Aquilio primipilari, nomen magis exercitus quam robur: quippe uiribus cohortium abductis Vitellius e proximis Neruiorum Germanorumque pagis segnem numerum armis onerauerat.
XVI
Ciuilis dolo grassandum ratus incusauit ultro praefectos quod castella deseruissent: se cum cohorte, cui praeerat, Canninefatem tumultum compressurum, illi sua quisque hiberna repeterent. [2] Subesse fraudem consilio et dispersas cohortis facilius opprimi, nec Brinnonem ducem eius belli, sed Ciuilem esse patuit, erumpentibus paulatim indiciis, quae Germani, laeta bello gens, non diu occultauerant. [3] Vbi insidiae parum cessere, ad uim transgressus Canninefatis, Frisios, Batauos propriis cuneis componit: derecta ex diuerso acies haud procul a flumine Rheno et obuersis in hostem nauibus, quas incensis castellis illuc adpulerant. [4] Nec diu certato Tungrorum cohors signa ad Ciuilem transtulit, perculsique milites improuisa proditione a sociis hostibusque caedebantur. [5] Eadem etiam in nauibus perfidia: pars remigum e Batauis tamquam imperitia officia nautarum propugnatorumque impediebant; mox contra tendere et puppis hostili ripae obicere: ad postremum gubernatores centurionesque, nisi eadem uolentis, trucidant, donec uniuersa quattuor et uiginti nauium classis transfugeret aut caperetur.
XVII
Clara ea uictoria in praesens, in posterum usui; armaque et nauis, quibus indigebant, adepti magna per Germanias Galliasque fama libertatis auctores celebrabantur. [2] Germaniae statim misere legatos auxilia offerentis: Galliarum societatem Ciuilis arte donisque adfectabat, captos cohortium praefectos suas in ciuitates remittendo, cohortibus, abire an manere mallent, data potestate. [3] Manentibus honorata militia, digredientibus spolia Romanorum offerebantur: simul secretis sermonibus admonebat malorum, quae tot annis perpessi miseram seruitutem falso pacem uocarent. [4] Batauos, quamquam tributorum expertis, arma contra communis dominos cepisse; prima acie fusum uictumque Romanum. [5] Quid si Galliae iugum exuant? Quantum in Italia reliquum? Prouinciarum sanguine prouincias uinci. [6] Ne Vindicis aciem cogitarent: Batauo equite protritos Aeduos Aruernosque; fuisse inter Verginii auxilia Belgas, uereque reputantibus Galliam suismet uiribus concidisse. [7] Nunc easdem omnium partis, addito si quid militaris disciplinae in castris Romanorum uiguerit; esse secum ueteranas cohortis, quibus nuper Othonis legiones procubuerint. [8] Seruirent Syria Asiaque et suetus regibus Oriens: multos adhuc in Gallia uiuere ante tributa genitos. [9] Nuper certe caeso Quintilio Varo pulsam e Germania seruitutem, nec Vitellium principem sed Caesarem Augustum bello prouocatum. [10] Libertatem natura etiam mutis animalibus datam, uirtutem proprium hominum bonum; deos fortioribus adesse: proinde arriperent uacui occupatos, integri fessos. [11] Dum alii Vespasianum, alii Vitellium foueant, patere locum aduersus utrumque.
XVIII
Sic in Gallias Germaniasque intentus, si destinata prouenissent, ualidissimarum ditissimarumque nationum regno imminebat. [2] At Flaccus Hordeonius primos Ciuilis conatus per dissimulationem aluit: ubi expugnata castra, deletas cohortis, pulsum Batauorum insula Romanum nomen trepidi nuntii adferebant, Munium Lupercum legatum (is duarum legionum hibernis praeerat) egredi aduersus hostem iubet. [3] Lupercus legionarios e praesentibus, Vbios e proximis, Treuirorum equites haud longe agentis raptim transmisit, addita Batauorum ala, quae iam pridem corrupta fidem simulabat, ut proditis in ipsa acie Romanis maiore pretio fugeret. [4] Ciuilis captarum cohortium signis circumdatus, ut suo militi recens gloria ante oculos et hostes memoria cladis terrerentur, matrem suam sororesque, simul omnium coniuges paruosque liberos consistere a tergo iubet, hortamenta uictoriae uel pulsis pudorem. [5] Vt uirorum cantu, feminarum ululatu sonuit acies, nequaquam par a legionibus cohortibusque redditur clamor. [6] Nudauerat sinistrum cornu Batauorum ala transfugiens statimque in nos uersa. [7] Sed legionarius miles, quamquam rebus trepidis, arma ordinesque retinebat. [8] Vbiorum Treuirorumque auxilia foeda fuga dispersa totis campis palantur: illuc incubuere Germani, et fuit interim effugium legionibus in castra, quibus Veterum nomen est. [9] Praefectus alae Batauorum Claudius Labeo, oppidano certamine aemulus Ciuili, ne interfectus inuidiam apud popularis uel, si retineretur, semina discordiae praeberet, in Frisios auehitur.
XIX
Isdem diebus Batauorum et Canninefatium cohortis, cum iussu Vitellii in urbem pergerent, missus a Ciuile nuntius adsequitur. [2] Intumuere statim superbia ferociaque et pretium itineris donatiuum, duplex stipendium, augeri equitum numerum, promissa sane a Vitellio, postulabant, non ut adsequerentur, sed causam seditioni. [3] Et Flaccus multa concedendo nihil aliud effecerat quam ut acrius exposcerent quae sciebant negaturum. [4] Spreto Flacco inferiorem Germaniam petiuere ut Ciuili iungerentur. Hordeonius adhibitis tribunis centurionibusque consultauit num obsequium abnuentis ui coerceret; mox insita ignauia et trepidis ministris, quos ambiguus auxiliorum animus et subito dilectu suppletae legiones angebant, statuit continere intra castra militem: dein paenitentia et arguentibus ipsis qui suaserant, tamquam secuturus scripsit Herennio Gallo legionis primae legato, qui Bonnam obtinebat, ut arceret transitu Batauos: se cum exercitu tergis eorum haesurum. [5] Et opprimi poterant si hinc Hordeonius, inde Gallus, motis utrimque copiis, medios clausissent. [6] Flaccus omisit inceptum aliisque litteris Gallum monuit ne terreret abeuntis: unde suspicio sponte legatorum excitari bellum cunctaque quae acciderant aut metuebantur non inertia militis neque hostium ui, sed fraude ducum euenire.
XX
Bataui cum castris Bonnensibus propinquarent, praemisere qui Herennio Gallo mandata cohortium exponeret. [2] Nullum sibi bellum aduersus Romanos, pro quibus totiens bellassent: longa atque inrita militia fessis patriae atque otii cupidinem esse. [3] Si nemo obsisteret, innoxium iter fore: sin arma occurrant, ferro uiam inuenturos. [4] Cunctantem legatum milites perpulerant fortunam proelii experiretur. [5] Tria milia legionariorum et tumultuariae Belgarum cohortes, simul paganorum lixarumque ignaua sed procax ante periculum manus omnibus portis prorumpunt ut Batauos numero imparis circumfundant. [6] Illi ueteres militiae in cuneos congregantur, densi undique et frontem tergaque ac latus tuti; sic tenuem nostrorum aciem perfringunt. [7] Cedentibus Belgis pellitur legio, et uallum portasque trepidi petebant. [8] Ibi plurimum cladis: cumulatae corporibus fossae, nec caede tantum et uulneribus, sed ruina et suis plerique telis interiere. [9] Victores colonia Agrippinensium uitata, nihil cetero in itinere hostile ausi, Bonnense proelium excusabant, tamquam petita pace, postquam negabatur, sibimet ipsi consuluissent.
XXI
Ciuilis aduentu ueteranarum cohortium iusti iam exercitus ductor, sed consilii ambiguus et uim Romanam reputans, cunctos qui aderant in uerba Vespasiani adigit mittitque legatos ad duas legiones, quae priore acie pulsae in Vetera castra concesserant, ut idem sacramentum acciperent. [2] Redditur responsum: neque proditoris neque hostium se consiliis uti; esse sibi Vitellium principem, pro quo fidem et arma usque ad supremum spiritum retenturos: proinde perfuga Batauus arbitrium rerum Romanarum ne ageret, sed meritas sceleris poenas exspectaret. [3] Quae ubi relata Ciuili, incensus ira uniuersam Batauorum gentem in arma rapit; iunguntur Bructeri Tencterique et excita nuntiis Germania ad praedam famamque.
XXII
Aduersus has concurrentis belli minas legati legionum Munius Lupercus et Numisius Rufus uallum murosque firmabant. [2] Subuersa longae pacis opera, haud procul castris in modum municipii exstructa, ne hostibus usui forent. [3] Sed parum prouisum ut copiae in castra conueherentur; rapi permisere: ita paucis diebus per licentiam absumpta sunt quae aduersus necessitates in longum suffecissent. [4] Ciuilis medium agmen cum robore Batauorum obtinens utramque Rheni ripam, quo truculentior uisu foret, Germanorum cateruis complet, adsultante per campos equite; simul naues in aduersum amnem agebantur. [5] Hinc ueteranarum cohortium signa, inde depromptae siluis lucisque ferarum imagines, ut cuique genti inire proelium mos est, mixta belli ciuilis externique facie obstupefecerant obsessos. [6] Et spem obpugnantium augebat amplitudo ualli, quod duabus legionibus situm uix quinque milia armatorum Romanorum tuebantur; sed lixarum multitudo turbata pace illuc congregata et bello ministra aderat.
XXIII
Pars castrorum in collem leniter exurgens, pars aequo adibatur. [2] Quippe illis hibernis obsideri premique Germanias Augustus crediderat, neque umquam id malorum ut obpugnatum ultro legiones nostras uenirent; inde non loco neque munimentis labor additus: uis et arma satis placebant. [3] Bataui Transrhenanique, quo discreta uirtus manifestius spectaretur, sibi quaeque gens consistunt, eminus lacessentes. [4] Post ubi pleraque telorum turribus pinnisque moenium inrita haerebant et desuper saxis uulnerabantur, clamore atque impetu inuasere uallum, adpositis plerique scalis, alii per testudinem suorum; scandebantque iam quidam, cum gladiis et armorum incussu praecipitati sudibus et pilis obruuntur, praeferoces initio et rebus secundis nimii. [5] Sed tum praedae cupidine aduersa quoque tolerabant; machinas etiam, insolitum sibi, ausi. [6] Nec ulla ipsis sollertia: perfugae captiuique docebant struere materias in modum pontis, mox subiectis rotis propellere, ut alii superstantes tamquam ex aggere proeliarentur, pars intus occulti muros subruerent. [7] Sed excussa ballistis saxa strauere informe opus. [8] Et cratis uineasque parantibus adactae tormentis ardentes hastae, ultroque ipsi obpugnatores ignibus petebantur, donec desperata ui uerterent consilium ad moras, haud ignari paucorum dierum inesse alimenta et multum imbellis turbae; simul ex inopia proditio et fluxa seruitiorum fides ac fortuita belli sperabantur.
XXIV
Flaccus interim cognito castrorum obsidio et missis per Gallias qui auxilia concirent, lectos e legionibus Dillio Voculae duoetuicensimae legionis legato tradit, ut quam maximis per ripam itineribus celeraret, ipse nauibus inuadit inualidus corpore, inuisus militibus. [2] Neque enim ambigue fremebant: emissas a Mogontiaco Batauorum cohortis, dissimulatos Ciuilis conatus, adsciri in societatem Germanos. [3] Non Primi Antonii neque Muciani ope Vespasianum magis adoleuisse. [4] Aperta odia armaque palam depelli: fraudem et dolum obscura eoque ineuitabilia. [5] Ciuilem stare contra, struere aciem: Hordeonium e cubiculo et lectulo iubere quidquid hosti conducat. [6] Tot armatas fortissimorum uirorum manus unius senis ualetudine regi: quin potius interfecto traditore fortunam uirtutemque suam malo omine exsoluerent. [7] His inter se uocibus instinctos flammauere insuper adlatae a Vespasiano litterae, quas Flaccus, quia occultari nequibant, pro contione recitauit, uinctosque qui attulerant ad Vitellium misit.
XXV
Sic mitigatis animis Bonnam, hiberna primae legionis, uentum. [2] Infensior illic miles culpam cladis in Hordeonium uertebat: eius iussu derectam aduersus Batauos aciem, tamquam a Mogontiaco legiones sequerentur; eiusdem proditione caesos, nullis superuenientibus auxiliis: ignota haec ceteris exercitibus neque imperatori suo nuntiari, cum adcursu tot prouinciarum extingui repens perfidia potuerit. [3] Hordeonius exemplaris omnium litterarum, quibus per Gallias Britanniamque et Hispanias auxilia orabat, exercitui recitauit instituitque pessimum facinus, ut epistulae aquiliferis legionum traderentur, a quis ante militi quam ducibus legebantur. [4] Tum e seditiosis unum uinciri iubet, magis usurpandi iuris, quam quia unius culpa foret. [5] Motusque Bonna exercitus in coloniam Agrippinensem, adfluentibus auxiliis Gallorum, qui primo rem Romanam enixe iuuabant: mox ualescentibus Germanis pleraeque ciuitates aduersum nos arma sumpsere spe libertatis et, si exuissent seruitium, cupidine imperitandi. [6] Gliscebat iracundia legionum, nec terrorem unius militis uincula indiderant: quin idem ille arguebat ultro conscientiam ducis, tamquam nuntius inter Ciuilem Flaccumque falso crimine testis ueri opprimeretur. [7] Conscendit tribunal Vocula mira constantia, prensumque militem ac uociferantem duci ad supplicium iussit: et dum mali pauent, optimus quisque iussi paruere. [8] Exim consensu ducem Voculam poscentibus, Flaccus summam rerum ei permisit.
XXVI
Sed discordis animos multa efferabant: inopia stipendii frumentique et simul dilectum tributaque Galliae aspernantes, Rhenus incognita illi caelo siccitate uix nauium patiens, arti commeatus, dispositae per omnem ripam stationes quae Germanos uado arcerent, eademque de causa minus frugum et plures qui consumerent. [2] Apud imperitos prodigii loco accipiebatur ipsa aquarum penuria, tamquam nos amnes quoque et uetera imperii munimenta desererent: quod in pace fors seu natura, tunc fatum et ira dei uocabatur. [3] Ingressis Nouaesium sexta decima legio coniungitur. [4] Additus Voculae in partem curarum Herennius Gallus legatus; nec ausi ad hostem pergere (loco Gelduba nomen est) castra fecere. Ibi struenda acie, muniendo uallandoque et ceteris belli meditamentis militetn firmabant. [5] Vtque praeda ad uirtutem accenderetur, in proximos Cugernorum pagos, qui societatem Ciuilis acceperant, ductus a Vocula exercitus pars cum Herennio Gallo permansit.
XXVII
Forte nauem haud procul castris, frumento grauem, cum per uada haesisset, Germani in suam ripam trahebant. [2] Non tulit Gallus misitque subsidio cohortem: auctus et Germanorum numerus, paulatimque adgregantibus se auxiliis acie certatum. [3] Germani multa cum strage nostrorum nauem abripiunt. [4] Victi, quod tum in morem uerterat, non suam ignauiam, sed perfidiam legati culpabant. [5] Protractum e tentorio, scissa ueste, uerberato corpore, quo pretio, quibus consciis prodidisset exercitum, dicere iubent. [6] Redit in Hordeonium inuidia: illum auctorem sceleris, hunc ministrum uocant, donec exitium minitantibus exterritus proditionem et ipse Hordeonio obiecit; uinctusque aduentu demum Voculae exsoluitur. [7] Is postera die auctores seditionis morte adfecit: tanta illi exercitui diuersitas inerat licentiae patientiaeque. [8] Haud dubie gregarius miles Vitellio fidus, splendidissimus quisque in Vespasianum proni: inde scelerum ac suppliciorum uices et mixtus obsequio furor, ut contineri non possent qui puniri poterant.
XXVIII
At Ciuilem immensis auctibus uniuersa Germania extollebat, societate nobilissimis obsidum firmata. [2] Ille, ut cuique proximum, uastari Vbios Treuirosque, et aliam manum Mosam amnem transire iubet, ut Menapios et Morinos et extrema Galliarum quateret. [3] Actae utrobique praedae, infestius in Vbiis, quod gens Germanicae originis eiurata patria [Romanorum nomen] Agrippinenses uocarentur. [4] Caesae cohortes eorum in uico Marcoduro incuriosius agentes, quia procul ripa aberant. [5] Nec quieuere Vbii quo minus praedas e Germania peterent, primo impune, dein circumuenti sunt, per omne id bellum meliore usi fide quam fortuna. [6] Contusis Vbiis grauior et successu rerum ferocior Ciuilis obsidium legionum urgebat, intentis custodiis ne quis occultus nuntius uenientis auxilii penetraret. [7] Machinas molemque operum Batauis delegat: Transrhenanos proelium poscentis ad scindendum uallum ire detrusosque redintegrare certamen iubet, superante multitudine et facili damno.
XXIX
Nec finem labori nox attulit: congestis circum lignis accensisque, simul epulantes, ut quisque uino incaluerat, ad pugnam temeritate inani ferebantur. [2] Quippe ipsorum tela per tenebras uana: Romani conspicuam barbarorum aciem, et si quis audacia aut insignibus effulgens, ad ictum destinabant. [3] Intellectum id Ciuili et restincto igne misceri cuncta tenebris et armis iubet. [4] Tum uero strepitus dissoni, casus incerti, neque feriendi neque declinandi prouidentia: unde clamor acciderat, circumagere corpora, tendere artus; nihil prodesse Virtus, fors cuncta turbare et ignauorum saepe telis fortissimi cadere. [5] Apud Germanos inconsulta ira: Romanus miles periculorum gnarus ferratas sudis, grauia saxa non forte iaciebat. [6] Vbi sonus molientium aut adpositae scalae hostem in manus dederant, propellere umbone, pilo sequi; multos in moenia egressos pugionibus fodere. [7] Sic exhausta nocte nouam aciem dies aperuit.
XXX
Eduxerant Bataui turrim duplici tabulato, quam praetoriae portae (is aequissimus locus) propinquantem promoti contra ualidi asseres et incussae trabes perfregere multa superstantium pernicie. [2] Pugnatumque in perculsos subita et prospera eruptione; simul a legionariis peritia et arte praestantibus plura struebantur. [3] Praecipuum pauorem intulit suspensum et nutans machinamentum, quo repente demisso praeter suorum ora singuli pluresue hostium sublime rapti uerso pondere intra castra effundebantur. [4] Ciuilis omissa expugnandi spe rursus per otium adsidebat, nuntiis et promissis fidem legionum conuellens.
XXXI
Haec in Germania ante Cremonense proelium gesta, cuius euentum litterae Primi Antonii docuere, addito Caecinae edicto; et praefectus cohortis e uictis, Alpinius Montanus, fortunam partium praesens fatebatur. [2] Diuersi hinc motus animorum: auxilia e Gallia, quis nec amor neque odium in partis, militia sine adfectu, hortantibus praefectis statim a Vitellio desciscunt: uetus miles cunctabatur. [3] Sed adigente Hordeonio Flacco, instantibus tribunis, dixit sacramentum, non uultu neque animo satis adfirmans: et cum cetera iuris iurandi uerba conciperent, Vespasiani nomen haesitantes aut leui murmure et plerumque silentio transmittebant.
XXXII
Lectae deinde pro contione epistulae Antonii ad Ciuilem suspiciones militum inritauere, tamquam ad socium partium scriptae et de Germanico exercitu hostiliter. [2] Mox adlatis Geldubam in castra nuntiis eadem dicta factaque, et missus cum mandatis Montanus ad Ciuilem ut absisteret bello neue externa armis falsis uelaret: si Vespasianum iuuare adgressus foret, satis factum coeptis. [3] Ad ea Ciuilis primo callide: post ubi uidet Montanum praeferocem ingenio paratumque in res nouas, orsus a questu periculisque quae per quinque et uiginti annos in castris Romanis exhausisset, [4] "egregium" inquit "pretium laborum recepi, necem fratris et uincula mea et saeuissimas huius exercitus uoces, quibus ad supplicium petitus iure gentium poenas reposco. [5] Vos autem Treuiri ceteraeque seruientium animae, quod praemium effusi totiens sanguinis exspectatis nisi ingratam militiam, inmortalia tributa, uirgas, securis et dominorum ingenia? [6] En ego praefectus unius cohortis et Canninefates Batauique, exigua Galliarum portio, uana illa castrorum spatia excidimus uel saepta ferro fameque premimus. [7] Denique ausos aut libertas sequetur aut uicti idem erimus." [8] Sic accensum, sed molliora referre iussum dimittit: ille ut inritus legationis redit, cetera dissimulans, quae mox erupere.
XXXIII
Ciuilis parte copiarum retenta ueteranas cohortis et quod e Germanis maxime promptum aduersus Voculam exercitumque eius mittit, Iulio Maximo et Claudio Victore, sororis suae filio, ducibus. [2] Rapiunt in transitu hiberna alae Asciburgii sita; adeoque improuisi castra inuolauere ut non adloqui, non pandere aciem Vocula potuerit: id solum ut in tumultu monuit, subsignano milite media firmare: auxilia passim circumfusa sunt. [3] Eques prorupit, exceptusque compositis hostium ordinibus terga in suos uertit. [4] Caedes inde, non proelium. [5] Et Neruiorum cohortes, metu seu perfidia, latera nostrorum nudauere: sic ad legiones peruentum, quae amissis signis intra uallum sternebantur, cum repente nouo auxilio fortuna pugnae mutatur. [6] Vasconum lectae a Galba cohortes ac tum accitae, dum castris propinquant, audito proeliantium clamore intentos hostis a tergo inuadunt latioremque quam pro numero terrorem faciunt, aliis a Nouaesio, aliis a Mogontiaco uniuersas copias aduenisse credentibus. [7] Is error Romanis addit animos, et dum alienis uiribus confidunt, suas recepere. [8] Fortissimus quisque e Batauis, quantum peditum erat, funduntur: eques euasit cum signis captiuisque, quos prima acie corripuerant. [9] Caesorum eo die in partibus nostris maior numerus et imbellior, e Germanis ipsa robora.
XXXIV
Dux uterque pari culpa meritus aduersa prosperis defuere. [2] Nam Ciuilis si maioribus copiis instruxisset aciem, circumiri a tam paucis cohortibus nequisset castraque perrupta excidisset: Vocula nec aduentum hostium explorauit, eoque simul egressus uictusque; dein uictoriae parum confisus, tritis frustra diebus castra in hostem mouit, quem si statim impellere cursumque rerum sequi maturasset, soluere obsidium legionum eodem impetu potuit. [3] Temptauerat interim Ciuilis obsessorum animos, tamquam perditae apud Romanos res et suis uictoria prouenisset: circumferebantur signa uexillaque, ostentati etiam captiui. [4] Ex quibus unus, egregium facinus ausus, clara uoce gesta patefecit, confossus illico a Germanis: unde maior indici fides; simul uastatione incendiisque flagrantium uillarum uenire uictorem exercitum intellegebatur. [5] In conspectu castrorum constitui signa fossamque et uallum circumdari Vocula iubet: depositis impedimentis sarcinisque expediti certarent. [6] Hinc in ducem clamor pugnam poscentium; et minari adsueuerant. [7] Ne tempore quidem ad ordinandam aciem capto incompositi fessique proelium sumpsere; nam Ciuilis aderat, non minus uitiis hostium quam uirtute suorum fretus. [8] Varia apud Romanos fortuna et seditiosissimus quisque ignauus: quidam recentis uictoriae memores retinere locum, ferire hostem, seque et proximos hortari et redintegrata acie manus ad obsessos tendere ne tempori deessent. [9] Illi cuncta e muris cernentes omnibus portis prorumpunt. [10] Ac forte Ciuilis lapsu equi prostratus, credita per utrumque exercitum fama uulneratum aut interfectum, immane quantum suis pauoris et hostibus alacritatis indidit: sed Vocula omissis fugientium tergis uallum turrisque castrorum augebat, tamquam rursus obsidium immineret, corrupta totiens uictoria non falso suspectus bellum malle.
XXXV
Nihil aeque exercitus nostros quam egestas copiarum fatigabat. [2] Impedimenta legionum cum imbelli turba Nouaesium missa ut inde terrestri itinere frumentum adueherent; nam flumine hostes potiebantur. [3] Primum agmen securum incessit, nondum satis firmo Ciuile. [4] Qui ubi rursum missos Nouaesium frumentatores datasque in praesidium cohortis uelut multa pace ingredi accepit, rarum apud signa militem, arma in uehiculis, cunctos licentia uagos, compositus inuadit, praemissis qui pontis et uiarum angusta insiderent. [5] Pugnatum longo agmine et incerto Marte, donec proelium nox dirimeret. [6] Cohortes Geldubam perrexere, manentibus, ut fuerant, castris, quae relictorum illic militum praesidio tenebantur. [7] Non erat dubium quantum in regressu discriminis adeundum foret frumentatoribus onustis perculsisque. [8] Addit exercitui suo Vocula mille delectos e quinta et quinta decima legionibus apud Vetera obsessis, indomitum militem et ducibus infensum. [9] Plures quam iussum erat profecti palam in agmine fremebant, non se ultra famem, insidias legatorum toleraturos: at qui remanserant, desertos se abducta parte legionum querebantur. [10] Duplex hinc seditio, aliis reuocantibus Voculam, aliis redire in castra abnuentibus.
XXXVI
Interim Ciuilis Vetera circumsedit: Vocula Geldubam atque inde Nouaesium concessit, [Ciuilis capit Geldubam] mox haud procul Nouaesio equestri proelio prospere certauit. [2] Sed miles secundis aduersisque perinde in exitium ducum accendebatur; et aduentu quintanorum quintadecimanorumque auctae legiones donatiuum exposcunt, comperto pecuniam a Vitellio missam. [3] Nec diu cunctatus Hordeonius nomine Vespasiani dedit, idque praecipuum fuit seditionis alimentum. [4] Effusi in luxum et epulas et nocturnos coetus ueterem in Hordeonium iram renouant, nec ullo legatorum tribunorumue obsistere auso (quippe omnem pudorem nox ademerat) protractum e cubili interficiunt. [5] Eadem in Voculam parabantur, nisi seruili habitu per tenebras ignoratus euasisset.
XXXVII
Vbi sedato impetu metus rediit, centuriones cum epistulis ad ciuitates Galliarum misere, auxilia ac stipendia oraturos: ipsi, ut est uulgus sine rectore praeceps pauidum socors, aduentante Ciuile raptis temere armis ac statim omissis, in fugam uertuntur. [2] Res aduersae discordiam peperere, iis qui e superiore exercitu erant causam suam dissociantibus; Vitellii tamen imagines in castris et per proximas Belgarum ciuitates repositae, cum iam Vitellius occidisset. [3] Dein mutati in paenitentiam primam quartanique et duoetuicensimam Voculam sequuntur, apud quem resumpto Vespasiani sacramento ad liberandum Mogontiaci obsidium ducebantur. [4] Discesserant obsessores, mixtus ex Chattis Vsipis Mattiacis exercitus, satietate praedae nec incruenti: in uia dispersos et nescios miles noster inuaserat. [5] Quin et loricam uallumque per finis suos Treuiri struxere, magnisque in uicem cladibus cum Germanis certabant, donec egregia erga populum Romanum merita mox rebelles foedarent.
XXXVIII
Interea Vespasianus iterum ac Titus consulatum absentes inierunt, maesta et multiplici metu suspensa ciuitate, quae super instantia mala falsos pauores induerat, desciuisse Africam res nouas moliente L. Pisone. [2] Is pro consule prouinciae nequaquam turbidus ingenio; sed quia naues saeuitia hiemis prohibebantur, uulgus alimenta in dies mercari solitum, cui una ex re publica annonae cura, clausum litus, retineri commeatus, dum timet, credebat, augentibus famam Vitellianis, qui studium partium nondum posuerant, ne uictoribus quidem ingrato rumore, quorum cupiditates externis quoque bellis inexplebilis nulla umquam ciuilis uictoria satiauit.
XXXIX
Kalendis Ianuariis in senatu, quem Iulius Frontinus praetor urbanus uocauerat, legatis exercitibusque ac regibus laudes gratesque decretae; Tettio Iuliano praetura, tamquam transgredientem in partis Vespasiani legionem deseruisset, ablata ut in Plotium Grypum transferretur; Hormo dignitas equestris data. [2] Et mox eiurante Frontino Caesar Domitianus praeturam cepit. [3] Eius nomen epistulis edictisque praeponebatur, uis penes Mucianum erat, nisi quod pleraque Domitianus instigantibus amicis aut propria libidine audebat. [4] Sed praecipuus Muciano metus e Primo Antonio Varoque Arrio, quos recentis clarosque rerum fama ac militum studiis etiam populus fouebat, quia in neminem ultra aciem saeuierant. [5] Et ferebatur Antonius Scribonianum Crassum, egregiis maioribus et fraterna imagine fulgentem, ad capessendam rem publicam hortatus, haud defutura consciorum manu, ni Scribonianus abnuisset, ne paratis quidem corrumpi facilis, adeo metuens incerta. [6] Igitur Mucianus, quia propalam opprimi Antonius nequibat, multis in senatu laudibus cumulatum secretis promissis onerat, citeriorem Hispaniam ostentans discessu Cluuii Rufi uacuam; simul amicis eius tribunatus praefecturasque largitur. [7] Dein postquam inanem animum spe et cupidine impleuerat, uiris abolet dimissa in hiberna legione septima, cuius flagrantissimus in Antonium amor. [8] Et tertia legio, familiaris Arrio Varo miles, in Syriam remissa; pars exercitus in Germanias ducebatur. [9] Sic egesto quidquid turbidum redit urbi sua forma legesque et munia magistratuum.
XL
Quo die senatum ingressus est Domitianus, de absentia patris fratrisque ac iuuenta sua pauca et modica disseruit, decorus habitu; et ignotis adhuc moribus crebra oris confusio pro modestia accipiebatur. [2] Referente Caesare de restituendis Galbae honoribus, censuit Curtius Montanus ut Pisonis quoque memoria celebraretur. [3] Patres utrumque iussere de Pisone inritum fuit. [4] Tum sorte ducti per quos redderentur bello rapta, quique aera legum uetustate delapsa noscerent figerentque, et fastos adulatione temporum foedatos exonerarent modumque publicis impensis facerent. [5] Redditur Tettio Iuliano praetura, postquam cognitus est ad Vespasianum confugisse: Grypo honor mansit. [6] Repeti inde cognitionem inter Musonium Rufum et Publium Celerem placuit, damnatusque Publius et Sorani manibus satis factum. [7] Insignis publica seueritate dies ne priuatim quidem laude caruit. [8] Iustum iudicium explesse Musonius uidebatur, diuersa fama Demetrio Cynicam sectam professo, quod manifestum reum ambitiosius quam honestius defendisset: ipsi Publio neque animus in periculis neque oratio suppeditauit. [9] Signo ultionis in accusatores dato, petit a Caesare Iunius Mauricus ut commentariorum principalium potestatem senatui faceret, per quos nosceret quem quisque accusandum poposcisset. [10] Consulendum tali super re principem respondit.
XLI
Senatus inchoantibus primoribus ius iurandum concepit quo certatim omnes magistratus, ceteri, ut sententiam rogabantur, deos testis aduocabant, nihil ope sua factum quo cuiusquam salus laederetur, neque se praemium aut honorem ex calamitate ciuium cepisse, trepidis et uerba iuris iurandi per uarias artis mutantibus, quis flagitii conscientia inerat. [2] Probabant religionem patres, periurium arguebant; eaque uelut censura in Sariolenum Voculam et Nonium Attianum et Cestium Seuerum acerrime incubuit, crebris apud Neronem delationibus famosos. [3] Sariolenum et recens crimen urgebat, quod apud Vitellium molitus eadem foret: nec destitit senatus manus intentare Voculae, donec curia excederet. [4] Ad Paccium Africanum transgressi eum quoque proturbant, tamquam Neroni Scribonios fratres concordia opibusque insignis ad exitium monstrauisset. [5] Africanus neque fateri audebat neque abnuere poterat: in Vibium Crispum, cuius interrogationibus fatigabatur, ultro conuersus, miscendo quae defendere nequibat, societate culpae inuidiam declinauit.
XLII
Magnam eo die pietatis eloquentiaeque famam Vipstanus Messala adeptus est, nondum senatoria aetate, ausus pro fratre Aquilio Regulo deprecari. [2] Regulum subuersa Crassorum et Orfiti domus in summum odium extulerat: sponte ‹senum consularium› accusationem subisse iuuenis admodum, nec depellendi periculi sed in spem potentiae uidebatur; et Sulpicia Praetextata Crassi uxor quattuorque liberi, si cognosceret senatus, ultores aderant. [3] Igitur Messala non causam neque reum tueri, sed periculis fratris semet opponens flexerat quosdam. [4] Occurrit truci oratione Curtius Montanus, eo usque progressus ut post caedem Galbae datam interfectori Pisonis pecuniam a Regulo adpetitumque morsu Pisonis caput obiectaret. [5] "Hoc certe" inquit "Nero non coegit, nec dignitatem aut salutem ilia saeuitia redemisti. Sane toleremus istorum defensiones qui perdere alios quam periclitari ipsi maluerunt: te securum reliquerat exul pater et diuisa inter creditores bona, nondum honorum capax aetas, nihil quod ex te concupisceret Nero, nihil quod timeret. [6] Libidine sanguinis et hiatu praemiorum ignotum adhuc ingenium et nullis defensionibus expertum caede nobili imbuisti, cum ex funere rei publicae raptis consularibus spoliis, septuagiens sestertio saginatus et sacerdotio fulgens innoxios pueros, inlustris senes, conspicuas feminas eadem ruina prosterneres, cum segnitiam Neronis incusares, quod per singulas domos seque et delatores fatigaret: posse uniuersum senatum una uoce subuerti. [7] Retinete, patres conscripti, et reseruate hominem tam expediti consilii ut omnis aetas instructa sit, et quo modo senes nostri Marcellum, Crispum, iuuenes Regulum imitentur. [8] Inuenit aemulos etiam infelix nequitia: quid si floreat uigeatque? [9] Et quem adhuc quaestorium offendere non audemus, praetorium et consularem ausuri sumus? [10] An Neronem extremum dominorum putatis? [11] Idem crediderant qui Tiberio, qui Gaio superstites fuerunt, cum interim intestabilior et saeuior exortus est. [12] Non timemus Vespasianum; ea principis aetas, ea moderatio: sed diutius durant exempla quam mores. [13] Elanguimus, patres conscripti, nec iam ille senatus sumus qui occiso Nerone delatores et ministros more maiorum puniendos flagitabat. [14] Optimus est post malum principem dies primus."
XLIII
Tanto cum adsensu senatus auditus est Montanus ut spem caperet Heluidius posse etiam Marcellum prosterni. [2] Igitur a laude Cluuii Rufi orsus, qui perinde diues et eloquentia clarus nulli umquam sub Nerone periculum facessisset, crimine simul exemploque Eprium urgebat, ardentibus patrum animis. [3] Quod ubi sensit Marcellus, uelut excedens curia "imus" inquit, "Prisce, et relinquimus tibi senatum tuum: regna praesente Caesare." [4] Sequebatur Vibius Crispus, ambo infensi, uultu diuerso, Marcellus minacibus oculis, Crispus renidens, donec adcursu amicorum retraherentur. [5] Cum glisceret certamen, hinc multi bonique, inde pauci et ualidi pertinacibus odiis tenderent, consumptus per discordiam dies.
XLIV
Proximo senatu, inchoante Caesare de abolendo dolore iraque et priorum temporum necessitatibus, censuit Mucianus prolixe pro accusatoribus; simul eos qui coeptam, deinde omissam actionem repeterent, monuit sermone molli et tamquam rogaret. [2] Patres coeptatam libertatem, postquam obuiam itum, omisere. [3] Mucianus, ne sperni senatus iudicium et cunctis sub Nerone admissis data impunitas uideretur, Octauium Sagittam et Antistium Sosianum senatorii ordinis egressos exilium in easdem insulas redegit. [4] Octauius Pontiam Postuminam, stupro cognitam et nuptias suas abnuentem, impotens amoris interfecerat, Sosianus prauitate morum multis exitiosus. [5] Ambo graui senatus consulto damnati pulsique, quamuis concesso aliis reditu, in eadem poena retenti sunt. [6] Nec ideo lenita erga Mucianum inuidia: quippe Sosianus ac Sagitta uiles, etiam si reuerterentur: accusatorum ingenia et opes et exercita malis artibus potentia timebantur.
XLV
Reconciliauit paulisper studia patrum habita in senatu cognitio secundum ueterem morem. [2] Manlius Patruitus senator pulsatum se in colonia Seniensi coetu multitudinis et iussu magistratuum querebatur; nec finem iniuriae hic stetisse: planctum et lamenta et supremorum imaginem praesenti sibi circumdata cum contumeliis ac probris, quae in senatum uniuersum iacerentur. [3] Vocati qui arguebantur, et cognita causa in conuictos uindicatum, additumque senatus consultum quo Seniensium plebes modestiae admoneretur. [4] Isdem diebus Antonius Flamma accusantibus Cyrenensibus damnatur lege repetundarum et exilio ob saeuitiam.
XLVI
Inter quae militaris seditio prope exarsit. [2] Praetorianam militiam repetebant a Vitellio dimissi, pro Vespasiano congregati; et lectus in eandem spem e legionibus miles promissa stipendia flagitabat. [3] Ne Vitelliani quidem sine multa caede pelli poterant: sed immensa pecunia tanta uis hominum retinenda erat. [4] Ingressus castra Mucianus, quo rectius stipendia singulorum spectaret, suis cum insignibus armisque uictores constituit, modicis inter se spatiis discretos. [5] Tum Vitelliani, quos apud Bouillas in deditionem acceptos memorauimus, ceterique per urbem et urbi uicina conquisiti producuntur prope intecto corpore. [6] Eos Mucianus diduci et Germanicum Britannicumque militem, ac si qui aliorum exercituum, separatim adsistere iubet. [7] Illos primus statim aspectus obstupefecerat, cum ex diuerso uelut aciem telis et armis trucem, semet clausos nudosque et inluuie deformis aspicerent: ut uero huc illuc distrahi coepere, metus per omnis et praecipua Germanici militis formido, tamquam ea separatione ad caedem destinaretur. [8] Prensare commanipularium pectora, ceruicibus innecti, suprema oscula petere, ne desererentur soli neu pari causa disparem fortunam paterentur; modo Mucianum, modo absentem principem, postremum caelum ac deos obtestari, donec Mucianus cunctos eiusdem sacramenti, eiusdem imperatoris milites appellans, falso timori obuiam iret; namque et uictor exercitus clamore lacrimas eorum iuuabat. [9] Isque finis illa die. Paucis post diebus adloquentem Domitianum firmati iam excepere: spernunt oblatos agros, militiam et stipendia orant. [10] Preces erant, sed quibus contra dici non posset; igitur in praetorium accepti. [11] Dein quibus aetas et iusta stipendia, dimissi cum honore, alii ob culpam, sed carptim ac singuli, quo tutissimo remedio consensus multitudinis extenuatur.
XLVII
Ceterum uerane pauperie an uti uideretur, actum in senatu ut sescentiens sestertium a priuatis mutuum acciperetur, praepositusque ei curae Pompeius Siluanus. [2] Nec multo post necessitas abiit siue omissa simulatio. [3] Abrogati inde legem ferente Domitiano consulatus quos Vitellius dederat, funusque censorium Flauio Sabino ductum, magna documenta instabilis fortunae summaque et ima miscentis.
XLVIII
Sub idem tempus L. Piso pro consule interficitur. [2] Ea de caede quam uerissime expediam, si pauca supra repetiero ab initio causisque talium facinorum non absurda. [3] Legio in Africa auxiliaque tutandis imperii finibus sub diuo Augusto Tiberioque principibus proconsuli parebant. Mox C. Caesar, turbidus animi ac Marcum Silanum obtinentem Africam metuens, ablatam proconsuli legionem misso in eam rem legato tradidit. [4] Aequatus inter duos beneficiorum numerus, et mixtis utriusque mandatis discordia quaesita auctaque prauo certamine. [5] Legatorum ius adoleuit diuturnitate officii, uel quia minoribus maior aemulandi cura, proconsulum splendidissimus quisque securitati magis quam potentiae consulebant.
XLIX
Sed tum legionem in Africa regebat Valerius Festus, sumptuosae adulescentiae neque modica cupiens et adfinitate Vitellii anxius. [2] Is crebris sermonibus temptaueritne Pisonem ad res nouas an temptanti restiterit, incertum, quoniam secreto eorum nemo adfuit, et occiso Pisone plerique ad gratiam interfectoris inclinauere. [3] Nec ambigitur prouinciam et militern alienato erga Vespasianum animo fuisse; et quidam e Vitellianis urbe profugi ostentabant Pisoni nutantis Gallias, paratam Germaniam, pericula ipsius et in pace suspecto tutius bellum. [4] Inter quae Claudius Sagitta, praefectus alae Petrianae, prospera nauigatione praeuenit Papirium centurionem a Muciano missum, adseuerauitque mandata interficiendi Pisonis centurioni data: cecidisse Galerianum consobrinum eius generumque; unam in audacia spem salutis, sed duo itinera audendi, seu mallet statim arma, seu petita nauibus Gallia ducem se Vitellianis exercitibus ostenderet. [5] Nihil ad ea moto Pisone, centurio a Muciano missus, ut portum Carthaginis attigit, magna uoce laeta Pisoni omnia tamquam principi continuare, obuios et subitae rei miraculo attonitos ut eadem adstreperent hortari. [6] Vulgus credulum ruere in forum, praesentiam Pisonis exposcere; gaudio clamoribusque cuncta miscebant, indiligentia ueri et adulandi libidine. [7] Piso indicio Sagittae uel insita modestia non in publicum egressus est neque se studiis uulgi permisit: centurionemque percontatus, postquam quaesitum sibi crimen caedemque comperit, animaduerti in eum iussit, haud perinde spe uitae quam ira in percussorem, quod idem ex interfectoribus Clodii Macri cruentas legati sanguine manus ad caedem proconsulis rettulisset. [8] Anxio deinde edicto Carthaginiensibus increpitis, ne solita quidem munia usurpabat, clausus intra domum, ne qua motus noui causa uel forte oreretur.
L
Sed ubi Festo consternatio uulgi, centurionis supplicium ueraque et falsa more famae in maius innotuere, equites in necem Pisonis mittit. [2] Illi raptim uecti obscuro adhuc coeptae lucis domum proconsulis inrumpunt destrictis gladiis, et magna pars Pisonis ignari, quod Poenos auxiliaris Maurosque in eam caedem delegerat. [3] Haud procul cubiculo obuium forte seruum quisnam et ubi esset Piso interrogauere. [4] Seruus egregio mendacio se Pisonem esse respondit ac statim obtruncatur. [5] Nec multo post Piso interficitur; namque aderat qui nosceret, Baebius Massa e procuratoribus Africae, iam tunc optimo cuique exitiosus et inter causas malorum quae mox tulimus saepius rediturus. [6] Festus Adrumeto, ubi speculabundus substiterat, ad legionem contendit praefectumque castrorum Caetronium Pisanum uinciri iussit proprias ob simultates, sed Pisonis satellitem uocabat militesque et centuriones quosdam puniit, alios praemiis adfecit, neutrum ex merito, sed ut oppressisse bellum crederetur. [7] Mox Oeensium Lepcitanorumque discordias componit, quae raptu frugum et pecorum inter agrestis modicis principiis, iam per arma atque acies exercebantur; nam populus Oeensis multitudine inferior Garamantas exciuerat, gentem indomitam et inter accolas latrociniis fecundam. [8] Vnde artae Lepcitanis res, lateque uastatis agris intra moenia trepidabant, donec interuentu cohortium alarumque fusi Garamantes et recepta omnis praeda, nisi quam uagi per inaccessa mapalium ulterioribus uendiderant.
LI
At Vespasiano post Cremonensem pugnam et prosperos undique nuntios cecidisse Vitellium multi cuiusque ordinis, pari audacia fortunaque hibernum mare adgressi, nuntiauere. [2] Aderant legati regis Vologaesi quadraginta milia Parthorum equitum offerentes. [3] Magnificum laetumque tantis sociorum auxiliis ambiri neque indigere: gratiae Vologaeso actae mandatumque ut legatos ad senatum mitteret et pacem esse sciret. [4] Vespasianus in Italiam resque urbis intentus aduersam de Domitiano famam accipit, tamquam terminos aetatis et concessa filio egrederetur: igitur ualidissimam exercitus partem Tito tradit ad reliqua Iudaici belli perpetranda.
LII
Titum, antequam digrederetur, multo apud patrem sermone orasse ferunt ne criminantium nuntiis temere accenderetur integrumque se ac placabilem filio praestaret. [2] Non legiones, non classis proinde firma imperii munimenta quam numerum liberorum; nam amicos tempore, fortuna, cupidinibus aliquando aut erroribus imminui, transferri, desinere: suum cuique sanguinem indiscretum, sed maxime principibus quorum prosperis et alii fruantur, aduersa ad iunctissimos pertineant. [3] Ne fratribus quidem mansuram concordiam, ni parens exemplum praebuisset. [4] Vespasianus haud aeque Domitiano mitigatus quam Titi pietate gaudens, bono esse animo iubet belloque et armis rem publicam attollere: sibi pacem domumque curae fore. [5] Tum celerrimas nauium frumento onustas saeuo adhuc mari committit: quippe tanto discrimine urbs nutabat ut decem haud amplius dierum frumentum in horreis fuerit, cum a Vespasiano commeatus subuenere.
LIII
Curam restituendi Capitolii in Lucium Vestinum confert, equestris ordinis uirum, sed auctoritate famaque inter proceres. [2] Ab eo contracti haruspices monuere ut reliquiae prioris delubri in paludes aueherentur, templum isdem uestigiis sisteretur: nolle deos mutari ueterem formam. [3] XI kalendas Iulias serena luce spatium omne quod templo dicabatur euinctum uittis coronisque; ingressi milites, quis fausta nomina, felicibus ramis; dein uirgines Vestales cum pueris puellisque patrimis matrimisque aqua e fontibus amnibusque hausta perluere. [4] Tum Heluidius Priscus praetor, praeeunte Plautio Aeliano pontifice, lustrata suouetaurilibus area et super caespitem redditis extis, Iouem, Iunonem, Mineruam praesidesque imperii deos precatus uti coepta prosperarent sedisque suas pietate hominum inchoatas diuina ope attollerent, uittas, quis ligatus lapis innexique funes erant, contigit simul ceteri magistratus et sacerdotes et senatus et eques et magna pars populi, studio laetitiaque conixi, saxum ingens traxere. [5] Passimque iniectae fundamentis argenti aurique stipes et metallorum primitiae, nullis fornacibus uictae, sed ut gignuntur: praedixere haruspices ne temeraretur opus saxo auroue in aliud destinato. [6] Altitudo aedibus adiecta: id solum religio adnuere et prioris templi magnificentiae defuisse credebatur.
LIV
Audita interim per Gallias Germaniasque mors Vitellii duplicauerat bellum. [2] Nam Ciuilis omissa dissimulatione in populum Romanum ruere, Vitellianae legiones uel externum seruitium quam imperatorem Vespasianum malle. [3] Galli sustulerant animos, eandem ubique exercituum nostrorum fortunam rati, uulgato rumore a Sarmatis Dacisque Moesica ac Pannonica hiberna circumsederi; paria de Britannia fingebantur. Sed nihil aeque quam incendium Capitolii, ut finem imperio adesse crederent, impulerat. [4] Captam olim a Gallis urbem, sed integra Iouis sede mansisse imperium: fatali nunc igne signum caelestis irae datum et possessionem rerum humanarum Transalpinis gentibus portendi superstitione uana Druidae canebant. [5] Incesseratque fama primores Galliarum ab Othone aduersus Vitellium missos, antequam digrederentur, pepigisse ne deessent libertati, si populum Romanum continua ciuilium bellorum series et interna mala fregissent.
LV
Ante Flacci Hordeonii caedem nihil prorupit quo coniuratio intellegeretur: interfecto Hordeonio commeauere nuntii inter Ciuilem Classicumque praefectum alae Treuirorum. [2] Classicus nobilitate opibusque ante alios: regium illi genus et pace belloque clara origo, ipse e maioribus suis hostis populi Romani quam socios iactabat. [3] Miscuere sese Iulius Tutor et Iulius Sabinus, hic Treuir, hic Lingonus, Tutor ripae Rheni a Vitellio praefectus; Sabinum super insitam uanitatem falsae stirpis gloria incendebat: proauiam suam diuo Iulio per Gallias bellanti corpore atque adulterio placuisse. [4] Hi secretis sermonibus animos ceterorum scrutari, ubi quos idoneos rebantur conscientia obstrinxere, in colonia Agrippinensi in domum priuatam conueniunt; nam publice ciuitas talibus inceptis abhorrebat; ac tamen interfuere quidam Vbiorum Tungrorumque. [5] Sed plurima uis penes Treuiros ac Lingonas, nec tulere moras consultandi. [6] Certatim proclamant furere discordiis populum Romanum, caesas legiones, uastatam Italiam, capi cum maxime urbem, omnis exercitus suis quemque bellis distineri: si Alpes praesidiis firmentur, coalita libertate disceptaturas Gallias quem uirium suarum terminum uelint.
LVI
Haec dicta pariter probataque: de reliquiis Vitelliani exercitus dubitauere. [2] Plerique interficiendos censebant, turbidos, infidos, sanguine ducum pollutos: uicit ratio parcendi, ne sublata spe ueniae pertinaciam accenderent: adliciendos potius in societatem. [3] Legatis tantum legionum interfectis, ceterum uulgus conscientia scelerum et spe impunitatis facile accessurum. [4] Ea primi concilii forma missique per Gallias concitores belli; simulatum ipsis obsequium quo incautiorem Voculam opprimerent. [5] Nec defuere qui Voculae nuntiarent, sed uires ad coercendum deerant, infrequentibus infidisque legionibus. [6] Inter ambiguos milites et occultos hostis optimum e praesentibus ratus mutua dissimulatione et isdem quibus petebatur grassari, in coloniam Agrippinensem descendit. [7] Illuc Claudius Labeo, quem captum et [extra commentum] amendatum in Frisios diximus, corruptis custodibus perfugit; pollicitusque, si praesidium daretur, iturum in Batauos et potiorem ciuitatis partem ad societatem Romanam retracturum, accepta peditum equitumque modica manu nihil apud Batauos ausus quosdam Neruiorum Baetasiorumque in arma traxit, et furtim magis quam bello Canninefatis Marsacosque incursabat.
LVII
Vocula Gallorum fraude inlectus ad hostem contendit; nec procul Veteribus aberat, cum Classicus ac Tutor per speciem explorandi praegressi cum ducibus Germanorum pacta firmauere. [2] Tumque primum discreti a legionibus proprio uallo castra sua circumdant, obtestante Vocula non adeo turbatam ciuilibus armis rem Romanam ut Treuiris etiam Lingonibusque despectui sit. Superesse fidas prouincias, uictores exercitus, fortunam imperii et ultores deos. [3] Sic olim Sacrouirum et Aeduos, nuper Vindicem Galliasque singulis proeliis concidisse. [4] Eadem rursus numina, eadem fata ruptores foederum exspectarent. [5] Melius diuo Iulio diuoque Augusto notos eorum animos: Galbam et infracta tributa hostilis spiritus induisse. [6] Nunc hostis, quia molle seruitium; cum spoliati exutique fuerint, amicos fore. [7] Haec ferociter locutus, postquam perstare in perfidia Classicum Tutoremque uidet, uerso itinere Nouaesium concedit: Galli duum milium spatio distantibus campis consedere. [8] Illuc commeantium centurionum militumque emebantur animi, ut (flagitium incognitum) Romanus exercitus in externa uerba iurarent pignusque tanti sceleris nece aut uinculis legatorum daretur. [9] Vocula, quamquam plerique fugam suadebant, audendum ratus uocata contione in hunc modum disseruit:
LVIII
"Numquam apud uos uerba feci aut pro uobis sollicitior aut pro me securior. [2] Nam mihi exitium parari libens audio mortemque in tot malis [hostium] ut finem miseriarum exspecto: uestri me pudet miseretque, aduersus quos non proelium et acies parantur; id enim fas armorum et ius hostium est: bellum cum populo Romano uestris se manibus gesturum Classicus sperat imperiumque et sacramentum Galliarum ostentat. [3] Adeo nos, si fortuna in praesens uirtusque deseruit, etiam uetera exempla deficiunt, quotiens Romanae legiones perire praeoptauerint ne loco pellerentur? [4] Socii saepe nostri excindi urbis suas seque cum coniugibus ac liberis cremari pertulerunt, neque aliud pretium exitus quam fides famaque. [5] Tolerant cum maxime inopiam obsidiumque apud Vetera legiones nec terrore aut promissis demouentur: nobis super arma et uiros et egregia castrorum munimenta frumentum et commeatus quamuis longo bello pares. [6] Pecunia nuper etiam donatiuo suffecit, quod siue a Vespasiano siue a Vitellio datum interpretari mauultis, ab imperatore certe Romano accepistis. [7] Tot bellorum uictores, apud Geldubam, apud Vetera, fuso totiens hoste, si pauetis aciem, indignum id quidem, sed est uallum murique et trahendi artes, donec e proximis prouinciis auxilia exercitusque concurrant. [8] Sane ego displiceam: sunt alii legati, tribuni, centurio denique aut miles. [9] Ne hoc prodigium toto terrarum orbe uulgetur, uobis satellitibus Ciuilem et Classicum Italiam inuasuros. [10] An, si ad moenia urbis Germani Gallique duxerint, arma patriae inferetis? Horret animus tanti flagitii imagine. [11] Tutorine Treuiro agentur excubiae? Signum belli Batauus dabit, et Germanorum cateruas supplebitis? [12] Quis deinde sceleris exitus, cum Romanae legiones contra derexerint? Transfugae e transfugis et proditores e proditoribus inter recens et uetus sacramentum inuisi deis errabitis? [13] Te, Iuppiter optime maxime, quem per octingentos uiginti annos tot triumphis coluimus, te, Quirine Romanae parens urbis, precor uenerorque ut, si uobis non fuit cordi me duce haec castra incorrupta et intemerata seruari, at certe pollui foedarique a Tutore et Classico ne sinatis, militibus Romanis aut innocentiam detis aut maturam et sine noxa paenitentiam."
LIX
Varie excepta oratio inter spem metumque ac pudorem. [2] Digressum Voculam et de supremis agitantem liberti seruique prohibuere foedissimam mortem sponte praeuenire. [3] Et Classicus misso Aemilio Longino, desertore primae legionis, caedem eius maturauit; Herennium et Numisium legatos uinciri satis uisum. [4] Dein sumptis Romani imperii insignibus in castra uenit. [5] Nec illi, quamquam ad omne facinus durato, uerba ultra suppeditauere quam ut sacramentum recitaret: iurauere qui aderant pro imperio Galliarum. [6] Interfectorem Voculae altis ordinibus, ceteros, ut quisque flagitium nauauerat, praemiis attollit. [7] Diuisae inde inter Tutorem et Classicum curae. [8] Tutor ualida manu circumdatos Agrippinensis quantumque militum apud superiorem Rheni ripam in eadem uerba adigit, occisis Mogontiaci tribunis, pulso castrorum praefecto, qui detractauerant: Classicus corruptissimum quemque e deditis pergere ad obsessos iubet, ueniam ostentantis, si praesentia sequerentur: aliter nihil spei, famem ferrumque et extrema passuros. [9] Adiecere qui missi erant exemplum suum.
LX
Obsessos hinc fides, inde egestas inter decus ac flagitium distrahebant. [2] Cunctantibus solita insolitaque alimenta deerant, absumptis iumentis equisque et ceteris animalibus, quae profana foedaque in usum necessitas uertit. [3] Virgulta postremo et stirpis et internatas saxis herbas uellentes miseriarum patientiaeque documentum fuere, donec egregiam laudem fine turpi macularent, missis ad Ciuilem legatis uitam orantes. [4] Neque ante preces admissae quam in uerba Galliarum iurarent: tum pactus praedam castrorum dat custodes qui pecuniam calones sarcinas retentarent et qui ipsos leuis abeuntis prosequerentur. [5] Ad quintum ferme lapidem coorti Germani incautum agmen adgrediuntur. [6] Pugnacissimus quisque in uestigio, multi palantes occubuere: ceteri retro in castra perfugiunt, querente sane Ciuile et increpante Germanos tamquam fidem per scelus abrumperent. [7] Simulata ea fuerint an retinere saeuientis nequiuerit, parum adfirmatur. [8] Direptis castris faces iniciunt, cunctosque qui proelio superfuerant incendium hausit.
LXI
Ciuilis barbaro uoto post coepta aduersus Romanos arma propexum rutilatumque crinem patrata demum caede legionum deposuit; et ferebatur paruulo filio quosdam captiuorum sagittis iaculisque puerilibus figendos obtulisse. Ceterum neque se neque quemquam Batauum in uerba Galliarum adegit, fisus Germanorum opibus et, si certandum aduersus Gallos de possessione rerum foret, inclutus fama et potior. Munius Lupercus legatus legionis inter dona missus Veledae. Ea uirgo nationis Bructerae late imperitabat, uetere apud Germanos more, quo plerasque feminarum fatidicas et augescente superstitione arbitrantur deas. Tuncque Veledae auctoritas adoleuit; nam prosperas Germanis res et excidium legionum praedixerat. Sed Lupercus in itinere interfectus. Pauci centurionum tribunorumque in Gallia geniti reseruantur pignus societati. Cohortium alarum legionum hiberna subuersa cremataque, iis tantum relictis quae Mogontiaci ac Vindonissae sita sunt.
LXII
Legio sexta decima cum auxiliis simul deditis a Nouaesio in coloniam Treuirorum transgredi iubetur, praefinita die intra quam castris excederet. Medium omne tempus per uarias curas egere, ignauissimus quisque caesorum apud Vetera exemplo pauentes, melior pars rubore et infamia: quale illud iter? Quis dux uiae? Et omnia in arbitrio eorum quos uitae necisque dominos fecissent. Alii nulla dedecoris cura pecuniam aut carissima sibimet ipsi circumdare, quidam expedire arma telisque tamquam in aciem accingi. Haec meditantibus aduenit proficiscendi hora exspectatione tristior. Quippe intra uallum deformitas haud perinde notabilis: detexit ignominiam campus et dies. Reuulsae imperatorum imagines, inhonora signa, fulgentibus hinc inde Gallorum uexillis; silens agmen et uelut longae exsequiae; dux Claudius Sanctus effosso oculo dirus ore, ingenio debilior. Duplicatur flagitium, postquam desertis Bonnensibus castris altera se legio miscuerat. Et uulgata captarum legionum fama cuncti qui paulo ante Romanorum nomen horrebant, procurrentes ex agris tectisque et undique effusi insolito spectaculo nimium fruebantur. Non tulit ala Picentina gaudium insultantis uulgi, spretisque Sancti promissis aut minis Mogontiacum abeunt; ac forte obuio interfectore Voculae Longino, coniectis in eum telis initium exsoluendae in posterum culpae fecere: legiones nihil mutato itinere ante moenia Treuirorum considunt.
LXIII
Ciuilis et Classicus rebus secundis sublati, an coloniam Agrippinensem diripiendam exercitibus suis permitterent dubitauere. Saeuitia ingenii et cupidine praedae ad excidium ciuitatis trahebantur: obstabat ratio belli et nouum imperium inchoantibus utilis clementiae fama; Ciuilem etiam beneficii memoria flexit, quod filium eius primo rerum motu in colonia Agrippinensi deprehensum honorata custodia habuerant. Sed Transrhenanis gentibus inuisa ciuitas opulentia auctuque; neque alium finem belli rebantur quam si promisca ea sedes omnibus Germanis foret aut disiecta Vbios quoque dispersisset.
LXIV
Igitur Tencteri, Rheno discreta gens, missis legatis mandata apud concilium Agrippinensium edi iubent, quae ferocissimus e legatis in hunc modum protulit: "redisse uos in corpus nomenque Germaniae communibus deis et praecipuo deorum Marti grates agimus, uobisque gratulamur quod tandem liberi inter liberos eritis; nam ad hunc diem flumina ac terram et caelum quodam modo ipsum clauserant Romani ut conloquia congressusque nostros arcerent, uel, quod contumeliosius est uiris ad arma natis, inermes ac prope nudi sub custode et pretio coiremus. Sed ut amicitia societasque nostra in aeternum rata sint, postulamus a uobis muros coloniae, munimenta seruitii, detrahatis (etiam fera animalia, si clausa teneas, uirtutis obliuiscuntur), Romanos omnis in finibus uestris trucidetis (haud facile libertas et domini miscentur): bona interfectorum in medium cedant, ne quis occulere quicquam aut segregare causam suam possit. Liceat nobis uobisque utramque ripam colere, ut olim maioribus nostris: quo modo lucem diemque omnibus hominibus, ita omnis terras fortibus uiris natura aperuit. Instituta cultumque patrium resumite, abruptis uoluptatibus, quibus Romani plus aduersus subiectos quam armis ualent. Sincerus et integer et seruitutis oblitus populus aut ex aequo agetis aut aliis imperitabitis."
LXV
Agrippinenses sumpto consultandi spatio, quando neque subire condiciones metus futuri neque palam aspernari condicio praesens sinebat, in hunc modum respondent: "quae prima libertatis facultas data est, auidius quam cautius sumpsimus, ut uobis ceterisque Germanis, consanguineis nostris, iungeremur. Muros ciuitatis, congregantibus se cum maxime Romanorum exercitibus, augere nobis quam diruere tutius est. Si qui ex Italia aut prouinciis alienigenae in finibus nostris fuerant, eos bellum absumpsit uel in suas quisque sedis refugerunt. Deductis olim et nobiscum per conubium sociatis quique mox prouenerunt haec patria est; nec uos adeo iniquos existimamus ut interfici a nobis parentes fratres liberos nostros uelitis. Vectigal et onera commerciorum resoluimus: sint transitus incustoditi sed diurni et inermes, donec noua et recentia iura uetustate in consuetudinem uertuntur. Arbitrum habebimus Ciuilem et Veledam, apud quos pacta sancientur." Sic lenitis Tencteris legati ad Ciuilem ac Veledam missi cum donis cuncta ex uoluntate Agrippinensium perpetrauere; sed coram adire adloquique Veledam negatum: arcebantur aspectu quo uenerationis plus inesset. Ipsa edita in turre; delectus e propinquis consulta responsaque ut internuntius numinis portabat.
LXVI
Ciuilis societate Agrippinensium auctus proximas ciuitates adfectare aut aduersantibus bellum inferre statuit. Occupatisque Sunucis et iuuentute eorum per cohortis composita, quo minus ultra pergeret, Claudius Labeo Baetasiorum Tungrorumque et Neruiorum tumultuaria manu restitit, fretus loco, quia pontem Mosae fluminis anteceperat. Pugnabaturque in angustiis ambigue donec Germani transnatantes terga Labeonis inuasere; simul Ciuilis, ausus an ex composito, intulit se agmini Tungrorum, et clara uoce "non ideo" inquit "bellum sumpsimus, ut Bataui et Treuiri gentibus imperent: procul haec a nobis adrogantia. Accipite societatem: transgredior ad uos, seu me ducem seu militem mauultis." mouebatur uulgus condebantque gladios, cum Campanus ac Iuuenalis e primoribus Tungrorum uniuersam ei gentem dedidere; Labeo antequam circumueniretur profugit. Ciuilis Baetasios quoque ac Neruios in fidem acceptos copiis suis adiunxit, ingens rerum, perculsis ciuitatum animis uel sponte inclinantibus.
LXVII
Interea Iulius Sabinus proiectis foederis Romani monumentis Caesarem se salutari iubet magnamque et inconditam popularium turbam in Sequanos rapit, conterminam ciuitatem et nobis fidam; nec Sequani detractauere certamen. Fortuna melioribus adfuit: fusi Lingones. Sabinus festinatum temere proelium pari formidine deseruit; utque famam exitii sui faceret, uillam, in quam perfugerat, cremauit, illic uoluntaria morte interisse creditus. Sed quibus artibus latebrisque uitam per nouem mox annos traduxerit, simul amicorum eius constantiam et insigne Epponinae uxoris exemplum suo loco reddemus. Sequanorum prospera acie belli impetus stetit. Resipiscere paulatim ciuitates fasque et foedera respicere, principibus Remis, qui per Gallias edixere ut missis legatis in commune consultarent, libertas an pax placeret.
LXVIII
At Romae cuncta in deterius audita Mucianum angebant, ne quamquam egregii duces (iam enim Gallum Annium et Petilium Cerialem delegerat) summam belli parum tolerarent. Nec relinquenda urbs sine rectore; et Domitiani indomitae libidines timebantur, suspectis, uti diximus, Primo Antonio Varoque Arrio. Varus praetorianis praepositus uim atque arma retinebat: eum Mucianus pulsum loco, ne sine solacio ageret, annonae praefecit. Vtque Domitiani animum Varo haud alienum deleniret, Arrecinum Clementem, domui Vespasiani per adfinitatem innexum et gratissimum Domitiano, praetorianis praeposuit, patrem eius sub C. Caesare egregie functum ea cura dictitans, laetum militibus idem nomen, atque ipsum, quamquam senatorii ordinis, ad utraque munia sufficere. Adsumuntur e ciuitate clarissimus quisque et alii per ambitionem. Simul Domitianus Mucianusque accingebantur, dispari animo, ille spe ac iuuenta properus, hic moras nectens quis flagrantem retineret, ne ferocia aetatis et prauis impulsoribus, si exercitum inuasisset, paci belloque male consuleret. Legiones uictrices, octaua, undecima, decima tertia Vitellianarum unaetuicensima, e recens conscriptis secunda Poeninis Cottianisque Alpibus, pars monte Graio traducuntur; quarta decima legio e Britannia, sexta ac prima ex Hispania accitae. Igitur uenientis exercitus fama et suopte ingenio ad mitiora inclinantes Galliarum ciuitates in Remos conuenere. Treuirorum legatio illic opperiebatur, acerrimo instinctore belli Iulio Valentino. Is meditata oratione cuncta magnis imperiis obiectari solita contumeliasque et inuidiam in populum Romanum effudit, turbidus miscendis seditionibus et plerisque gratus uaecordi facundia.
LXIX
At Iulius Auspex e primoribus Remorum, uim Romanam pacisque bona dissertans et sumi bellum etiam ab ignauis, strenuissimi cuiusque periculo geri, iamque super caput legiones, sapientissimum quemque reuerentia fideque, iuniores periculo ac metu continuit: et Valentini animum laudabant, consilium Auspicis sequebantur. Constat obstitisse Treuiris Lingonibusque apud Gallias, quod Vindicis motu cum Verginio steterant. Deterruit plerosque prouinciarum aemulatio: quod bello caput? Vnde ius auspiciumque peteretur? Quam, si cuncta prouenissent, sedem imperio legerent? Nondum uictoria, iam discordia erat, aliis foedera, quibusdam opes uirisque aut uetustatem originis per iurgia iactantibus: taedio futurorum praesentia placuere. Scribuntur ad Treuiros epistulae nomine Galliarum ut abstinerent armis, impetrabili uenia et paratis deprecatoribus, si paeniteret: restitit idem Valentinus obstruxitque ciuitatis suae auris, haud perinde instruendo bello intentus quam frequens contionibus.
LXX
Igitur non Treuiri neque Lingones ceteraeue rebellium ciuitates pro magnitudine suscepti discriminis agere; ne duces quidem in unum consulere, sed Ciuilis auia Belgarum circumibat, dum Claudium Labeonem capere aut exturbare nititur; Classicus segne plerumque otium trahens uelut parto imperio fruebatur; ne Tutor quidem maturauit superiorem Germaniae ripam et ardua Alpium praesidiis claudere. Atque interim unaetuicensima legio Vindonissa, Sextilius Felix cum auxiliariis cohortibus per Raetiam inrupere; accessit ala Singularium excita olim a Vitellio, deinde in partis Vespasiani transgressa. Praeerat Iulius Briganticus sorore Ciuilis genitus, ut ferme acerrima proximorum odia sunt, inuisus auunculo infensusque. Tutor Treuirorum copias, recenti Vangionum, Caeracatium, Tribocorum dilectu auctas, ueterano pedite atque equite firmauit, corruptis spe aut metu subactis legionariis; qui primo cohortem praemissam a Sextilio Felice interficiunt, mox ubi duces exercitusque Romanus propinquabant, honesto transfugio rediere, secutis Tribocis Vangionibusque et Caeracatibus. Tutor Treuiris comitantibus, uitato Mogontiaco, Bingium concessit, fidens loco, quia pontem Nauae fluminis abruperat, sed incursu cohortium, quas Sextilius ducebat, et reperto uado proditus fususque. Ea clade perculsi Treuiri, et plebes omissis armis per agros palatur: quidam principum, ut primi posuisse bellum uiderentur, in ciuitates quae societatem Romanam non exuerant, perfugere. Legiones a Nouaesio Bonnaque in Treuiros, ut supra memorauimus? traductae se ipsae in uerba Vespasiani adigunt. Haec Valentino absente gesta; qui ubi aduentabat furens cunctaque rursus in turbas et exitium conuersurus, legiones in Mediomatricos, sociam ciuitatem, abscessere: Valentinus ac Tutor in arma Treuiros retrahunt, occisis Herennio ac Numisio legatis quo minore spe ueniae cresceret uinculum sceleris.
LXXI
Hic belli status erat cum Petilius Cerialis Mogontiacum uenit. Eius aduentu erectae spes; ipse pugnae auidus et contemnendis quam cauendis hostibus melior, ferocia uerborum militem incendebat, ubi primum congredi licuisset, nullam proelio moram facturus. Dilectus per Galliam habitos in ciuitates remittit ac nuntiare iubet sufficere imperio legiones: socii ad munia pacis redirent securi uelut confecto bello quod Romanae manus excepissent. Auxit ea res Gallorum obsequium: nam recepta iuuentute facilius tributa tolerauere, proniores ad officia quod spernebantur. At Ciuilis et Classicus ubi pulsum Tutorem, caesos Treuiros, cuncta hostibus prospera accepere, trepidi ac properantes, dum dispersas suorum copias conducunt, crebris interim nuntiis Valentinum monuere ne summae rei periculum faceret. Eo rapidius Cerialis, missis in Mediomatricos qui breuiore itinere legiones in hostem uerterent, contracto quod erat militum Mogontiaci quantumque secum transuexerat, tertiis castris Rigodulum uenit? quem locum magna Treuirorum manu Valentinus insederat, montibus aut Mosella amne saeptum; et addiderat fossas obicesque saxorum. Nec deterruere ea munimenta Romanum ducem quo minus peditem perrumpere iuberet, equitum aciem in collem erigeret, spreto hoste, quem temere collectum haud ita loco iuuari ut non plus suis in uirtute foret. Paulum morae in adscensu, dum missilia hostium praeuehuntur: ut uentum in manus, deturbati ruinae modo praecipitantur. Et pars equitum aequioribus iugis circumuecta nobilissimos Belgarum, in quis ducem Valentinum, cepit.
LXXII
Cerialis postero die coloniam Treuirorum ingressus est, auido milite eruendae ciuitatis. Hanc esse Classici, hanc Tutoris patriam; horum scelere clausas caesasque legiones. Quid tantum Cremonam meruisse? Quam e gremio Italiae raptam quia unius noctis moram uictoribus attulerit. Stare in confinio Germaniae integram sedem spoliis exercituum et ducum caedibus ouantem. Redigeretur praeda in fiscum: ipsis sufficere ignis et rebellis coloniae ruinas, quibus tot castrorum excidia pensarentur. Cerialis metu infamiae, si licentia saeuitiaque imbuere militem crederetur, pressit iras; et paruere, posito ciuium bello ad externa modestiores. Conuertit inde animos accitarum e Mediomatricis legionum miserabilis aspectus. Stabant conscientia flagitii maestae, fixis in terram oculis: nulla inter coeuntis exercitus consalutatio; neque solantibus hortantibusue responsa dabant, abditi per tentoria et lucem ipsam uitantes. Nec proinde periculum aut metus quam pudor ac dedecus obstupefecerat, attonitis etiam uictoribus, qui uocem precesque adhibere non ausi lacrimis ac silentio ueniam poscebant, donec Cerialis mulceret animos, fato acta dictitans quae militum ducumque discordia uel fraude hostium euenissent. Primum illum stipendiorum et sacramenti diem haberent: priorum facinorum neque imperatorem neque se meminisse. Tunc recepti in eadem castra, et edictum per manipulos ne quis in certamine iurgioue seditionem aut cladem commilitoni obiectaret.
LXXIII
Mox Treuiros ac Lingonas ad contionem uocatos ita adloquitur: "neque ego umquam facundiam exercui, et populi Romani uirtutem armis adfirmaui: sed quoniam apud uos uerba plurimum ualent bonaque ac mala non sua natura, sed uocibus seditiosorum aestimantur, statui pauca disserere quae profligato bello utilius sit uobis audisse quam nobis dixisse. Terram uestram ceterorumque Gallorum ingressi sunt duces imperatoresque Romani nulla cupidine, sed maioribus uestris inuocantibus, quos discordiae usque ad exitium fatigabant, et acciti auxilio Germani sociis pariter atque hostibus seruitutem imposuerant. Quot proeliis aduersus Cimbros Teutonosque, quantis exercituum nostrorum laboribus quoue euentu Germanica bella tractauerimus, satis clarum. Nec ideo Rhenum insedimus ut Italiam tueremur, sed ne quis alius Ariouistus regno Galliarum potiretur. An uos cariores Ciuili Batauisque et transrhenanis gentibus creditis quam maioribus eorum patres auique uestri fuerunt? Eadem semper causa Germanis transcendendi in Gallias, libido atque auaritia et mutandae sedis amor, ut relictis paludibus et solitudinibus suis fecundissimum hoc solum uosque ipsos possiderent: ceterum libertas et speciosa nomina praetexuntur; nec quisquam alienum seruitium et dominationem sibi concupiuit ut non eadem ista uocabula usurparet."
LXXIV
"Regna bellaque per Gallias semper fuere donec in nostrum ius concederetis. Nos, quamquam totiens lacessiti, iure uictoriae id solum uobis addidimus, quo pacem tueremur; nam neque quies gentium sine armis neque arma sine stipendiis neque stipendia sine tributis haberi queunt: cetera in communi sita sunt. Ipsi plerumque legionibus nostris praesidetis, ipsi has aliasque prouincias regitis; nihil separatum clausumue. Et laudatorum principum usus ex aequo quamuis procul agentibus: saeui proximis ingruunt. Quo modo sterilitatem aut nimios imbris et cetera naturae mala, ita luxum uel auaritiam dominantium tolerate. Vitia erunt, donec homines, sed neque haec continua et meliorum interuentu pensantur: nisi forte Tutore et Classico regnantibus moderatius imperium speratis, aut minoribus quam nunc tributis parabuntur exercitus quibus Germani Britannique arceantur. Nam pulsis, quod di prohibeant, Romanis quid aliud quam bella omnium inter se gentium existent? Octingentorum annorum fortuna disciplinaque compages haec coaluit, quae conuelli sine exitio conuellentium non potest: sed uobis maximum discrimen, penes quos aurum et opes, praecipuae bellorum causae. Proinde pacem et urbem, quam uicti uictoresque eodem iure obtinemus, amate colite: moneant uos utriusque fortunae documenta ne contumaciam cum pernicie quam obsequium cum securitate malitis." Tali oratione grauiora metuentis composuit erexitque.
LXXV
Tenebantur uictore exercitu Treuiri, cum Ciuilis et Classicus misere ad Cerialem epistulas, quarum haec sententia fuit: Vespasianum, quamquam nuntios occultarent, excessisse uita, urbem atque Italiam interno bello consumptam, Muciani ac Domitiani uana et sine uiribus nomina: si Cerialis imperium Galliarum uelit, ipsos finibus ciuitatium suarum contentos; si proelium mallet, ne id quidem abnuere. Ad ea Cerialis Ciuili et Classico nihil: eum qui attulerat et ipsas epistulas ad Domitianum misit. Hostes diuisis copiis aduenere undique. Plerique culpabant Cerialem passum iungi quos discretos intercipere licuisset. Romanus exercitus castra fossa ualloque circumdedit, quis temere antea intutis consederat.
LXXVI
Apud Germanos diuersis sententiis certabatur. Ciuilis opperiendas Transrhenanorum gentis, quarum terrore fractae populi Romani uires obtererentur: Gallos quid aliud quam praedam uictoribus? Et tamen, quod roboris sit, Belgas secum palam aut uoto stare. Tutor cunctatione crescere rem Romanam adfirmabat, coeuntibus undique exercitibus: transuectam e Britannia legionem, accitas ex Hispania, aduentare ex Italia; nec subitum militem, sed ueterem expertumque belli. Nam Germanos, qui ab ipsis sperentur, non iuberi, non regi, sed cuncta ex libidine agere; pecuniamque ac dona, quis solis corrumpantur, maiora apud Romanos, et neminem adeo in arma pronum ut non idem pretium quietis quam periculi malit. Quod si statim congrediantur, nullas esse Ceriali nisi e reliquiis Germanici exercitus legiones, foederibus Galliarum obstrictas. Idque ipsum quod inconditam nuper Valentini manum contra spem suam fuderint, alimentum illis ducique temeritatis: ausuros rursus uenturosque in manus non imperiti adulescentuli, uerba et contiones quam ferrum et arma meditantis, sed Ciuilis et Classici; quos ubi aspexerint, redituram in animos formidinem, fugam famemque ac totiens captis precariam uitam. Neque Treuiros aut Lingonas beneuolentia contineri: resumpturos arma, ubi metus abscesserit. Diremit consiliorum diuersitatem adprobata Tutoris sententia Classicus, statimque exsequuntur.
LXXVII
Media acies Vbiis Lingonibusque data; dextro cornu cohortes Batauorum, sinistro Bructeri Tencterique. Pars montibus, alii uiam inter Mosellamque flumen tam improuisi adsiluere ut in cubiculo ac lectulo Cerialis (neque enim noctem in castris egerat) pugnari simul uincique suos audierit, increpans pauorem nuntiantium, donec uniuersa clades in oculis fuit: perrupta legionum castra, fusi equites, medius Mosellae pons, qui ulteriora coloniae adnectit, ab hostibus insessus. Cerialis turbidis rebus intrepidus et fugientis manu retrahens, intecto corpore promptus inter tela, felici temeritate et fortissimi cuiusque adcursu reciperatum pontem electa manu firmauit. Mox in castra reuersus palantis captarum apud Nouaesium Bonnamque legionum manipulos et rarum apud signa militem ac prope circumuentas aquilas uidet. Incensus ira "non Flaccum" inquit, "non Voculam deseritis: nulla hic proditio; neque aliud excusandum habeo quam quod uos Gallici foederis oblitos redisse in memoriam Romani sacramenti temere credidi. Adnumerabor Numisiis et Herenniis, ut omnes legati uestri aut militum manibus aut hostium ceciderint. Ite, nuntiate Vespasiano uel, quod propius est, Ciuili et Classico, relictum a uobis in acie ducem: uenient legiones quae neque me inultum neque uos impunitos patiantur."
LXVIII
Vera erant, et a tribunis praefectisque eadem ingerebantur. Consistunt per cohortis et manipulos; neque enim poterat patescere acies effuso hoste et impedientibus tentoriis sarcinisque, cum intra uallum pugnaretur. Tutor et Classicus et Ciuilis suis quisque locis pugnam ciebant, Gallos pro libertate, Batauos pro gloria, Germanos ad praedam instigantes. Et cuncta pro hostibus erant, donec legio unaetuicensima patentiore quam ceterae spatio conglobata sustinuit ruentis, mox impulit. Nec sine ope diuina mutatis repente animis terga uictores uertere. Ipsi territos se cohortium aspectu ferebant, quae primo impetu disiectae summis rursus iugis congregabantur ac speciem noui auxilii fecerant. Sed obstitit uincentibus prauum inter ipsos certamen omisso hoste spolia consectandi. Cerialis ut incuria prope rem adflixit, ita constantia restituit; secutusque fortunam castra hostium eodem die capit excinditque.
LXXIX
Nec in longum quies militi data. Orabant auxilium Agrippinenses offerebantque uxorem ac sororem Ciuilis et filiam Classici, relicta sibi pignora societatis. Atque interim dispersos in domibus Germanos trucidauerant; unde metus et iustae preces inuocantium, antequam hostes reparatis uiribus ad spem uel ad ultionem accingerentur. Namque et Ciuilis illuc intenderat, non inualidus, flagrantissima cohortium suarum integra, quae e Chaucis Frisiisque composita Tolbiaci in finibus Agrippinensium agebat: sed tristis nuntius auertit, deletam cohortem dolo Agrippinensium, qui largis epulis uinoque sopitos Germanos, clausis foribus, igne iniecto cremauere; simul Cerialis propero agmine subuenit. Circumsteterat Ciuilem et alius metus, ne quarta decima legio adiuncta Britannica classe adflictaret Batauos, qua Oceano ambiuntur. Sed legionem terrestri itinere Fabius Priscus legatus in Neruios Tungrosque duxit, eaeque ciuitates in deditionem acceptae: classem ultro Canninefates adgressi sunt maiorque pars nauium depressa aut capta. Et Neruiorum multitudinem, sponte commotam ut pro Romanis bellum capesseret, idem Canninefates fudere. Classicus quoque aduersus equites Nouaesium a Ceriale praemissos secundum proelium fecit: quae modica sed crebra damna famam uictoriae nuper partae lacerabant.
LXXX
Isdem diebus Mucianus Vitellii filium interfici iubet, mansuram discordiam obtendens, ni semina belli restinxisset. Neque Antonium Primum adsciri inter comites a Domitiano passus est, fauore militum anxius et superbia uiri aequalium quoque, adeo superiorum intolerantis. Profectus ad Vespasianum Antonius ut non pro spe sua excipitur, ita neque auerso imperatoris animo. Trahebatur in diuersa, hinc meritis Antonii, cuius ductu confectum haud dubie bellum erat, inde Muciani epistulis: simul ceteri ut infestum tumidumque insectabantur, adiunctis prioris uitae criminibus. Neque ipse deerat adrogantia uocare offensas, nimius commemorandis quae meruisset: alios ut imbellis, Caecinam ut captiuum ac dediticium increpat. Vnde paulatim leuior uiliorque haberi, manente tamen in speciem amicitia.
LXXXI
Per eos mensis quibus Vespasianus Alexandriae statos aestiuis flatibus dies et certa maris opperiebatur, multa miracula euenere, quis caelestis fauor et quaedam in Vespasianum inclinatio numinum ostenderetur. E plebe Alexandrina quidam oculorum tabe notus genua eius aduoluitur, remedium caecitatis exposcens gemitu, monitu Serapidis dei, quem dedita superstitionibus gens ante alios colit; precabaturque principem ut genas et oculorum orbis dignaretur respergere oris excremento. Alius manum aeger eodem deo auctore ut pede ac uestigio Caesaris calcaretur orabat. Vespasianus primo inridere, aspernari; atque illis instantibus modo famam uanitatis metuere, modo obsecratione ipsorum et uocibus adulantium in spem induci: postremo aestimari a medicis iubet an talis caecitas ac debilitas ope humana superabiles forent. Medici uarie disserere: huic non exesam uim luminis et redituram si pellerentur obstantia; illi elapsos in prauum artus, si salubris uis adhibeatur, posse integrari. Id fortasse cordi deis et diuino ministerio principem electum; denique patrati remedii gloriam penes Caesarem, inriti ludibrium penes miseros fore. Igitur Vespasianus cuncta fortunae suae patere ratus nec quicquam ultra incredibile, laeto ipse uultu, erecta quae adstabat multitudine, iussa exsequitur. Statim conuersa ad usum manus, ac caeco reluxit dies. Vtrumque qui interfuere nunc quoque memorant, postquam nullum mendacio pretium.
LXXXII
Altior inde Vespasiano cupido adeundi sacram sedem ut super rebus imperii consuleret: arceri templo cunctos iubet. Atque ingressus intentusque numini respexit pone tergum e primoribus Aegyptiorum nomine Basiliden, quem procul Alexandria plurium dierum itinere et aegro corpore detineri haud ignorabat. Percontatur sacerdotes num illo die Basilides templum inisset, percontatur obuios num in urbe uisus sit; denique missis equitibus explorat illo temporis momento octoginta milibus passuum afuisse: tunc diuinam speciem et uim responsi ex nomine Basilidis interpretatus est.
LXXXIII
Origo dei nondum nostris auctoribus celebrata: Aegyptiorum antistites sic memorant, Ptolemaeo regi, qui Macedonum primus Aegypti opes firmauit, cum Alexandriae recens conditae moenia templaque et religiones adderet, oblatum per quietem decore eximio et maiore quam humana specie iuuenem, qui moneret ut fidissimis amicorum in Pontum missis effigiem suam acciret; laetum id regno magnamque et inclutam sedem fore quae excepisset; simul uisum eundem iuuenem in caelum igne plurimo attolli. Ptolemaeus omine et miraculo excitus sacerdotibus Aegyptiorum, quibus mos talia intellegere, nocturnos uisus aperit. Atque illis Ponti et externorum parum gnaris, Timotheum Atheniensem e gente Eumolpidarum, quem ut antistitem caerimoniarum Eleusine exciuerat, quaenam illa superstitio, quod numen, interrogat. Timotheus quaesitis qui in Pontum meassent, cognoscit urbem illic Sinopen, nec procul templum uetere inter accolas fama Iouis Ditis: namque et muliebrem effigiem adsistere quam plerique Proserpinam uocent. Sed Ptolemaeus, ut sunt ingenia regum, pronus ad formidinem, ubi securitas rediit, uoluptatum quam religionum adpetens neglegere paulatim aliasque ad curas animum uertere, donec eadem species terribilior iam et instantior exitium ipsi regnoque denuntiaret ni iussa patrarentur. Tum legatos et dona Scydrothemidi regi (is tunc Sinopensibus imperitabat) expediri iubet praecepitque nauigaturis ut Pythicum Apollinem adeant. Illis mare secundum, sors oraculi haud ambigua: irent simulacrumque patris sui reueherent, sororis relinquerent.
LXXXIV
Vt Sinopen uenere, munera preces mandata regis sui Scydrothemidi adlegant. Qui diuersus animi modo numen pauescere, modo minis aduersantis populi terreri; saepe donis promissisque legatorum flectebatur. Atque interim triennio exacto Ptolemaeus non studium, non preces omittere: dignitatem legatorum, numerum nauium, auri pondus augebat. Tum minax facies Scydrothemidi offertur ne destinata deo ultra moraretur: cunctantem uaria pernicies morbique et manifesta caelestium ira grauiorque in dies fatigabat. Aduocata contione iussa numinis, suos Ptolemaeique uisus, ingruentia mala exponit: uulgus auersari regem, inuidere Aegypto, sibi metuere templumque circumsedere. Maior hinc fama tradidit deum ipsum adpulsas litori nauis sponte conscendisse: mirum inde dictu, tertio die tantum maris emensi Alexandriam adpelluntur. Templum pro magnitudine urbis exstructum loco cui nomen Rhacotis; fuerat illic sacellum Serapidi atque Isidi antiquitus sacratum. Haec de origine et aduectu dei celeberrima. Nec sum ignarus esse quosdam qui Seleucia urbe Syriae accitum regnante Ptolemaeo, quem tertia aetas tulit; alii auctorem eundem Ptolemaeum, sedem, ex qua transierit, Memphim perhibent, inclutam olim et ueteris Aegypti columen. Deum ipsum multi Aesculapium, quod medeatur aegris corporibus, quidam Osirin, antiquissimum illis gentibus numen, plerique Iouem ut rerum omnium potentem, plurimi Ditem patrem insignibus, quae in ipso manifesta, aut per ambages coniectant.
LXXXV
At Domitianus Mucianusque antequam Alpibus propinquarent, prosperos rerum in Treuiris gestarum nuntios accepere. Praecipua uictoriae fides dux hostium Valentinus nequaquam abiecto animo, quos spiritus gessisset, uultu ferebat. Auditus ideo tantum ut nosceretur ingenium eius, damnatusque inter ipsum supplicium exprobranti cuidam patriam eius captam accipere se solacium mortis respondit. Sed Mucianus quod diu occultauerat, ut recens exprompsit: quoniam benignitate deum fractae hostium uires forent, parum decore Domitianum confecto prope bello alienae gloriae interuenturum. Si status imperii aut salus Galliarum in discrimine uerteretur, debuisse Caesarem in acie stare, Canninefatis Batauosque minoribus ducibus delegandos: ipse Luguduni uim fortunamque principatus e proximo ostentaret, nec paruis periculis immixtus et maioribus non defuturus.
LXXXVI
Intellegebantur artes, sed pars obsequii in eo ne deprehenderentur: ita Lugudunum uentum. Vnde creditur Domitianus occultis ad Cerialem nuntiis fidem eius temptauisse an praesenti sibi exercitum imperiumque traditurus foret. Qua cogitatione bellum aduersus patrem agitauerit an opes uirisque aduersus fratrem, in incerto fuit: nam Cerialis salubri temperamento elusit ut uana pueriliter cupientem. Domitianus sperni a senioribus iuuentam suam cernens modica quoque et usurpata antea munia imperii omittebat, simplicitatis ac modestiae imagine in altitudinem conditus studiumque litterarum et amorem carminum simulans, quo uelaret animum et fratris se aemulationi subduceret, cuius disparem mitioremque naturam contra interpretabatur.