I

Falso queritur de natura sua genus humanum, quod inbecilla atque aeui breuis forte potius quam uirtute regatur. Nam contra reputando, neque maius aliud neque praestabilius inuenias, magisque naturae industriam hominum quam uim aut tempus deesse. Sed dux atque imperator uitae mortalium animus est. Qui, ubi ad gloriam uirtutis uia grassatur, abunde pollens potensque et clarus est neque fortuna eget - quippe quae probitatem industriam aliasque artis bonas neque dare neque eripere cuiquam potest - ; sin captus prauis cupidinibus ad inertiam et uoluptates corporis pessum datus est, perniciosa lubidine paulisper usus, ubi per socordiam uires tempus ingenium diffluxere, naturae infirmitas accusatur: suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt. Quodsi hominibus bonarum rerum tanta cura esset, quanto studio aliena ac nihil profutura multaque etiam periculosa petunt, neque regerentur magis quam regerent casus, et eo magnitudinis procederent, ubi pro mortalibus gloria aeterni fierent.

II

Nam uti genus hominum conpositum ex corpore et anima est, ita res cunctae studiaque omnia nostra corporis alia, alia animi naturam secuntur. Igitur praeclara facies, magnae diuitiae, ad hoc uis corporis et alia omnia huiuscemodi breui dilabuntur; at ingeni egregia facinora, sicuti anima, immortalia sunt. Postremo corporis et fortunae bonorum ut initium sic finis est, omniaque orta occidunt et aucta senescunt: animus incorruptus, aeternus, rector humani generis, agit atque habet cuncta, neque ipse habetur. Quo magis prauitas eorum admiranda est, qui, dediti corporis gaudiis, per luxum et ignauiam aetatem agunt; ceterum ingenium, quo neque melius neque amplius aliud in natura mortalium est, incultu atque socordia torpescere sinunt, cum praesertim tam multae uariaeque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur.

III

Verum ex iis magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum minume mihi hac tempestate cupiunda uidentur, quoniam neque uirtuti honos datur, neque illi, quibus per fraudem ius fuit, tuti aut eo magis honesti sunt. Nam ui quidem regere patriam aut parentis, quamquam et possis et delicta corrigas, tamen inportunum est, cum praesertim omnes rerum mutationes caedem fugam aliaque hostilia portendant. Frustra autem niti, neque aliud se fatigando nisi odium quaerere, extremae dementiae est. Nisi forte quem inhonesta et perniciosa lubido tenet potentiae paucorum decus atque libertatem suam gratificari.

IV

Ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exercentur, in primos magno usui est memoria rerum gestarum. Cuius de uirtute quia multi dixere, praetereundum puto, simul ne per insolentiam quis existumet memet studium meum laudando extollere. Atque ego credo fore qui, quia decreui procul a re publica aetatem agere, tanto tamque utili labori meo nomen inertiae inponant; certe quibus maxuma industria uidetur salutare plebem et conuiuiis gratiam quaerere. Qui si reputauerint, et quibus ego temporibus magistratus adeptus sum et quales uiri idem adsequi nequiuerint, et postea quae genera hominum in senatum peruenerint, profecto existumabunt me magis merito quam ignauia iudicium animi mei mutauisse, maiusque commodum ex otio meo quam ex aliorum negotiis rei publicae uenturum. Nam saepe ego audiui Q. Maxumum P. Scipionem, praeterea ciuitatis nostrae praeclaros uiros solitos ita dicere: "cum maiorum imagines intuerentur, uehementissume sibi animum ad uirtutem accendi". Scilicet non ceram illam neque figuram tantam uim in sese habere, sed memoria rerum gestarum eam flammam egregiis uiris in pectore crescere, neque prius sedari quam uirtus eorum famam atque gloriam adaequauerit. At contra quis est omnium, his moribus, quin diuitiis et sumptibus, non probitate neque industria, cum maioribus suis contendat? Etiam homines noui, qui antea per uirtutem soliti erant nobilitatem anteuenire, furtim et per latrocinia potius quam bonis artibus ad imperia et honores nituntur: proinde quasi praetura et consulatus atque alia omnia huiuscemodi per se ipsa clara et magnifica sint, ac non perinde habeantur ut eorum, qui ea sustinent, uirtus est. Verum ego liberius altiusque processi, dum me ciuitatis morum piget taedetque: nunc ad inceptum redeo.

V

Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha rege Numidarum gessit; primum quia magnum et atrox uariaque uictoria fuit, dehinc quia tunc primum superbiae nobilitatis obuiam itum est: quae contentio diuina et humana cuncta permiscuit, eoque uecordiae processit, ut studiis ciuilibus bellum atque uastitas Italiae finem faceret. Sed priusquam huiuscemodi rei initium expedio, pauca supra repetam, quo ad cognoscendum omnia inlustria magis magisque in aperto sint. Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis Romani Italiae opes maxume adtriuerat, Masinissa, rex Numidarum, in amicitiam receptus a P. Scipione, cui postea Africano cognomen ex uirtute fuit, multa et praeclara rei militaris facinora fecerat; ob quae, uictis Carthaginiensibus et capto Syphace, cuius in Africa magnum atque late imperium ualuit, populus Romanus quascumque urbis et agros manu ceperat, regi dono dedit. Igitur amicitia Masinissae bona atque honesta nobis permansit: sed imperi uitaeque eius finis idem fuit. Dein Micipsa filius regnum solus obtinuit, Mastanabale et Gulussa fratribus morbo absumptis. Is Adherbalem et Hiempsalem ex sese genuit, Iugurthamque, filium Mastanabalis fratris, quem Masinissa - quod ortus ex concubina erat - priuatum dereliquerat, eodem cultu, quo liberos suos, domi habuit.

VI

Qui ubi primum adoleuit, pollens uiribus, decora facie, sed multo maxume ingenio ualidus, non se luxu neque inertiae conrumpendum dedit, sed, uti mos gentis illius est, equitare, iaculari, cursu cum aequalibus certare; et cum omnis gloria anteiret, omnibus tamen carus esse: ad hoc pleraque tempora in uenando agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire: plurumum facere, minimum ipse de se loqui. Quibus rebus Micipsa tametsi initio laetus fuerat, existumans uirtutem Iugurthae regno suo gloriae fore, tamen, postquam hominem adulescentem exacta sua aetate et paruis liberis magis magisque crescere intellegit, uehementer eo negotio permotus, multa cum animo suo uoluebat. Terrebat eum natura mortalium auida imperi et praeceps ad explendam animi cupidinem, praeterea opportunitas suae liberorumque aetatis, quae etiam mediocris uiros spe praedae transuorsos agit; ad hoc studio Numidarum in Iugurtham accensa, ex quibus, si talem uirum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat.

VII

His difficultatibus circumuentus, ubi uidet neque per uim neque insidiis opprimi posse hominem tam acceptum popularibus, quod erat Iugurtha manu promptus et adpetens gloriae militaris, statuit eum obiectare periculis et eo modo fortunam temptare. Igitur, bello Numantino, Micipsa, cum populo Romano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans uel ostentando uirtutem uel hostium saeuitia facile eum occasurum, praefecit Numidis, quos in Hispaniam mittebat. Sed ea res longe aliter ac ratus erat euenit. Nam Iugurtha, ut erat inpigro atque acri ingenio, ubi naturam P. Scipionis, qui tum Romanis imperator erat, et morem hostium cognouit, multo labore multaque cura, praeterea modestissume parendo et saepe obuiam eundo periculis, in tantam claritudinem breui peruenerat, ut nostris uehementer carus, Numantinis maxumo terrori esset. Ac sane, quod difficillumum in primis est, et proelio strenuus erat et bonus consilio; quorum alterum ex prouidentia timorem, alterum ex audacia temeritatem adferre plerumque solet. Igitur imperator omnis fere res asperas per Iugurtham agere, in amicis habere, magis magisque eum in dies amplecti, quippe cuius neque consilium neque inceptum ullum frustra erat. Huc accedebat munificentia animi et ingeni sollertia: quis rebus sibi multos ex Romanis familiari amicitia coniunxerat.

VIII

Ea tempestate in exercitu nostro fuere conplures noui atque nobiles, quibus diuitiae bono honestoque potiores erant, factiosi domi, potentes apud socios, clari magis quam honesti, qui Iugurthae non mediocrem animum pollicitando accendebant, si Micipsa rex occidisset, fore uti solus imperi Numidiae potiretur: in ipso maxumam uirtutem, Romae omnia uenalia esse. Sed postquam, Numantia deleta, P. Scipio dimittere auxilia et ipse reuorti domum decreuit, donatum atque laudatum magnifice pro contione Iugurtham in praetorium abduxit ibique secreto monuit, ut potius publice quam priuatim amicitiam populi Romani coleret, neu quibus largiri insuesceret: periculose a paucis emi quod multorum esset; si permanere uellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et regnum uenturum; sin properantius pergeret, suamet ipsum pecunia praecipitem casurum.

IX

Sic locutus, cum litteris eum, quas Micipsae redderet, dimisit. Earum sententia haec erat. "Iugurthae tui bello Numantino longe maxuma uirtus fuit, quam rem tibi certo scio gaudio esse. Nobis ob merita sua carus est: ut idem senatui et populo Romano sit, summa ope nitemur. Tibi quidem pro nostra amicitia gratulor: en habes uirum dignum te atque auo suo Masinissa". Igitur rex, ubi ea, quae fama acceperat, ex litteris imperatoris ita esse cognouit, cum uirtute tum gratia uiri permotus, flexit animum suum et Iugurtham beneficiis uincere adgressus est, statimque eum adoptauit, et testamento pariter cum filiis heredem instituit. Sed ipse paucos post annos, morbo atque aetate confectus, cum sibi finem uitae adesse intellegeret, coram amicis et cognatis, itemque Adherbale et Hiempsale filiis, dicitur huiuscemodi uerba cum Iugurtha habuisse.

X

"Paruom ego, Iugurtha, te, amisso patre, sine spe, sine opibus, in regnum meum accepi, existumans non minus me tibi quam si genuissem ob beneficia carum fore; neque ea res falsum me habuit. Nam, ut alia magna et egregia tua omittam, nouissume rediens Numantia meque regnumque meum gloria honorauisti tuaque uirtute nobis Romanos ex amicis amicissumos fecisti: in Hispania nomen familiae renouatum est: postremo, quod difficillumum inter mortalis est, gloria inuidiam uicisti. Nunc, quoniam mihi natura finem uitae facit, per hanc dexteram, per regni fidem moneo obtestorque te, uti hos, qui tibi genere propinqui beneficio meo fratres sunt, caros habeas, neu malis alienos adiungere quam sanguine coniunctos retinere. Non exercitus neque thesauri praesidia regni sunt, uerum amici, quos neque armis cogere neque auro parare queas: officio et fide pariuntur. Quis autem amicior quam frater fratri? aut quem alienum fidum inuenies, si tuis hostis fueris? Equidem ego uobis regnum trado firmum si boni eritis, sin mali, inbecillum; nam concordia paruae res crescunt, discordia maxumae dilabuntur. Ceterum ante hos te, Iugurtha, qui aetate et sapientia pior es, ne aliter quid eueniat prouidere decet: nam in omni certamine qui opulentior est, etiamsi accipit iniuriam, tamen, quia plus potest, facere uidetur. Vos autem, Adherbal et Hiempsal, colite, obseruate talem hunc uirum; imitamini uirtutem et enitimini, ne ego meliores liberos sumpsisse uidear quam genuisse".

XI

Ad ea Iugurtha, tametsi regem ficta locutum intellegebat et ipse longe aliter animo agitabat, tamen pro tempore benigne respondit: Micipsa paucis post diebus moritur. Postquam illi more regio iusta magnifice fecerant, reguli in unum conuenerunt, ut inter se de cunctis negotiis disceptarent. Sed Hiempsal, qui minumus ex illis erat, natura ferox et iam antea ignobilitatem Iugurthae, quia materno genere inpar erat, despiciens, dextra Adherbalem adsedit, ne medius ex tribus, quod apud Numidas honori ducitur, Iugurtha foret. Dein tamen, ut aetati concederet fatigatus a fratre, uix in partem alteram transductus est. Ibi cum multa de administrando imperio dissererent, Iugurtha inter alias res iacit, "oportere quinquenni consulta et decreta omnia rescindi: nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo ualuisse". Tum idem Hiempsal placere sibi respondit: nam ipsum illum tribus proxumis annis adoptatione in regnum peruenisse. Quod uerbum in pectus Iugurthae altius quam quisquam ratus erat descendit. Itaque ex eo tempore ira et metu anxius moliri, parare, atque ea modo cum animo habere, quibus Hiempsal per dolum caperetur. Quae ubi tardius procedunt neque lenitur animus ferox, statuit quouis modo inceptum perficere.

XII

Primo conuentu, quem ab regulis factum supra memoraui, propter dissensionem placuerat diuidi thesauros, finisque imperi singulis constitui. Itaque tempus ad utramque rem decernitur, sed maturius ad pecuniam distribuendam. Reguli interea in loca propinqua thesauris alius alio concessere. Sed Hiempsal in oppido Thirmida forte eius domo utebatur, qui, proxumus lictor Iugurthae, carus acceptusque ei semper fuerat: quem ille casu ministrum oblatum promissis onerat impellitque, uti tamquam sua uisens domum eat, portarum clauis adulterinas paret - nam uerae ad Hiempsalem referebantur -; ceterum, ubi res postularet, se ipsum cum magna manu uenturum. Numida mandata breui conficit atque, uti doctus erat, noctu Iugurthae milites introducit. Qui postquam in aedis inrupere, diuorsi regem quaerere, dormientis alios, alios occursantis interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere: cum interim Hiempsal reperitur occultans se tugurio mulieris ancillae, quo initio pauidus et ignarus loci perfugerat. Numidae caput eius, uti iussi erant, ad Iugurtham referunt.

XIII

Ceterum fama tanti facinoris per omnem Africam breui diuolgatur. Adherbalem omnisque, ui sub imperio Micipsae fuerant, metus inuadit. In duas partis discedunt Numidae: plures Adherbalem secuntur, sed illum alterum bello meliores. Igitur Iugurtha quam maxumas potest copias armat, urbis partim ui, alias uoluntate imperio suo adiungit, omni Numidiae imperare parat. Adherbal, tametsi Romam legatos miserat, qui senatum docerent de caede fratris et fortunis suis, tamen fretus multitudine militum parabat armis contendere. Sed ubi res ad certamen uenit, uictus ex proelio profugit in prouinciam ac deinde Romam contendit. Tum Iugurtha, patratis consiliis, postquam omnis Numidiae potiebatur, in otio facinus suum cum animo reputans, timere populum Romanum neque aduorsus iram eius usquam, nisi in auaritia nobilitatis et pecunia sua, spem habere. Itaque paucis diebus cum auro et argento multo Romam legatos mittit, quis praecipit, primum uti ueteres amicos muneribus expleant, deinde nouos adquirant, postremo quaecumque possint largiundo parare, ne cunctentur. Sed ubi Romam legati uenere et, ex praecepto regis, hospitibus aliisque, quorum ea tempestate in senatu auctoritas pollebat, magna munera misere, tanta conmutatio incessit, ut ex maxuma inuidia in gratiam et fauorem nobilitatis Iugurtha ueniret. Quorum pars spe, alii praemio inducti, singulos ex senatu ambiundo, nitebantur ne grauius in eum consuleretur. Igitur ubi legati satis confidunt, die constituto senatus utrisque datur. Tum Adherbalem hoc modo locutum accepimus:

XIV

"Patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi praecepit uti regni Numidiae tantummodo procurationem existumarem meam, ceterum ius et imperium eius penes uos esse: simul eniterer domi militiaeque quam maxumo usui esse populo Romano, uos mihi cognatorum, uos adfinium loco ducerem: si ea fecissem, in uostra amicitia exercitus, diuitias, munimenta regni me habiturum. Quae cum praecepta parentis mei agitarem, Iugurtha, homo omnium quos terra sustinet sceleratissumus, contempto imperio uostro, Masinissae me nepotem et iam ab stirpe socium atque amicum populi Romani, regno fortunisque omnibus expulit. Atque ego, patres conscripti, quoniam eo miseriarum uenturus eram, uellem potius ob mea, quam ob maiorum meorum beneficia a populo Romano, quibus non egerem; secundum ea, si desideranda erant, uti debitis uterer. Sed quoniam parum tuta per se ipsa probitas est, neque mihi in manu fuit Iugurtha qualis foret, ad uos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi miserrumum est, cogor prius oneri quam usui esse. Ceteri reges aut bello uicti in amicitiam a uobis recepti sunt, aut in suis dubiis rebus societatem uostram adpetiuerunt; familia nostra cum populo Romano bello Carthaginiensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides eius quam fortuna petunda erat. Quorum progeniem uos, patres conscripti, nolite pati me, nepotem Masinissae, frustra a uobis auxilium petere. Si ad impetrandum nihil causae haberem praeter miserandam fortunam (quod paulo ante rex genere, fama atque copiis potens, nunc deformatus aerumnis, inops, alienas opes exspecto), tamen erat maiestatis populi Romani prohibere iniuriam, neque pati cuiusquam regnum per scelus crescere. Verum ego iis finibus eiectus sum, quos maioribus meis populus Romanus dedit, unde pater et auos meus una uobiscum expulere Syphacem et Carthaginiensis. Vostra beneficia mihi erepta sunt, patres conscripti, uos in mea iniuria despecti estis. Eheu me miserum! Hucine, Micipsa pater, beneficia tua euasere, ut quem tu parem cum liberis tuis regnique participem fecisti, is potissimum stirpis tuae extinctor sit? Nunquam ergo familia nostra quieta erit? semperne in sanguine, ferro, fuga uersabitur? Dum Carthaginienses incolumes fuere, iure omnia saeua patiebamur: hostes ab latere, uos amici procul, spes omnis in armis erat. Postquam illa pestis ex Africa eiecta est, laeti pacem agitabamus, quippe quis hostis nullus erat, nisi forte quem uos iussissetis. Ecce autem ex improuiso Iugurtha, intoleranda audacia, scelere atque superbia sese ecferens, fratre meo atque eodem propinquo suo interfecto, primum regnum eius sceleris sui praedam fecit, post, ubi me eisdem dolis nequit capere, nihil minus quam uim aut bellum exspectantem in imperio uostro, sicut uidetis, extorrem patria, domo, inopem et coopertum miseriis effecit, ut ubiuis tutius quam in meo regno essem. Ego sic existumabam, patres conscripti, uti praedicantem audiueram patrem meum: qui uostram amicitiam diligenter colerent, eos multum laborem suscipere, ceterum ex omnibus maxume tutos esse. Quod in familia nostra fuit, praestitit, uti in omnibus bellis adesset uobis: nos uti per otium tuti simus, in uostra manu est, patres conscripti. Pater nos duos fratres reliquit; tertium, Iugurtham, beneficiis suis ratus est coniunctum nobis fore. Alter eorum necatus est, alterius ipse ego manus inpias uix effugi. Quid agam? Aut quo potissimum infelix adcedam? Generis praesidia omnia extincta sunt: pater, uti necesse erat, naturae concessit; fratri, quem minume decuit, propinquus per scelus uitam eripuit: adfinis, amicos, propinquos ceteros meos, alium alia clades oppressit: capti ab Iugurtha pars in crucem acti, pars bestiis obiecti sunt; pauci, quibus relicta anima, clausi in tenebris, cum maerore et luctu morte grauiorem uitam exigunt. Si omnia, quae aut amisi aut ex necessariis aduorsa facta sunt, incolumia manerent, tamen siquid ex inprouiso mali accidisset, uos inplorarem, patres conscripti, quibus pro magnitudine imperi ius et iniurias omnis curae esse decet. Nunc uero exul patria, domo, solus atque omnium honestarum rerum egens, quo adcedam aut quos appellem? nationesne an reges, qui omnes familiae nostrae ob uostram amicitiam infesti sunt? An quoquam mihi adire licet, ubi non maiorum meorum hostilia monumenta pluruma sint? Aut quisquam misereri nostri potest, qui aliquando uobis hostis fuit? Postremo Masinissa nos ita instituit, patres conscripti, ne quem coleremus nisi populum Romanum, ne societates neu foedera noua acciperemus: abunde magna praesidia nobis in uostra amicitia fore: si huic imperio fortuna mutaretur, una occidundum nobis esse. Virtute ac dis uolentibus magni estis et opulenti, omnia secunda et oboedientia sunt: quo facilius sociorum iniurias curare licet. Tantum illud uereor, ne quos priuata amicitia Iugurthae parum cognita transuorsos agat, quos ego audio maxuma ope niti ambire fatigare uos singulos, ne quid de absente incognita causa statuatis: fingere me uerba et fugam simulare, cui licuerit in regno manere. Quod utinam illum, cuius inpio facinore in has miserias proiectus sum, eadem haec simulantem uideam, et aliquando aut apud uos aut apud deos immortalis rerum humanarum cura oriatur: ne ille, qui nunc sceleribus suis ferox atque praeclarus est, omnibus malis excruciatus, inpietatis in parentem nostrum, fratris mei necis mearumque miseriarum grauis poenas reddat! Iamiam, frater animo meo carissume, quamquam tibi inmaturo, et unde minume decuit, uita erepta est, tamen laetandum magis quam dolendum puto casum tuum: non enim regnum, sed fugam, exilium, egestatem et omnis has, quae me premunt, aerumnas cum anima simul amisisti. At ego infelix, in tanta mala praecipitatus ex patrio regno, rerum humanarum spectaculum praebeo, incertus quid agam, tuasne iniurias persequar ipse auxilii egens, an regno consulam, cuius uitae necisque potestas ex opibus alienis pendent. Vtinam emori fortunis meis honestus exitus esset, neu iure contemptus uiderer, si defessus malis iniuriae concessissem! Nunc neque uiuere lubet neque mori licet sine dedecore. Patres conscripti, per uos, per liberos atque parentis uostros, per maiestatem populi Romani, subuenite mihi misero, ite obuiam iniuriae; nolite pati regnum Numidiae, quod uostrum est, per scelus et sanguinem familiae nostrae tabescere".

XV

Postquam rex finem loquendi fecit, legati Iugurthae, largitione magis quam causa freti, paucis respondent: "Hiempsalem ob saeuitiam suam ab Numidis interfectum; Adherbalem, ultro bellum inferentem, postquam superatus sit, queri quod iniuriam facere nequiuisset: Iugurtham ab senatu petere, ne se alium putarent ac Numantiae cognitus esset, neu uerba inimici ante facta sua ponerent". Deinde utrique curia egrediuntur. Senatus statim consulitur. Fautores legatorum, praeterea senatus magna pars, gratia deprauata, Adherbalis dicta contemnere, Iugurthae uirtutem extollere laudibus: gratia, uoce, denique omnibus modis pro alieno scelere et flagitio, sua quasi pro gloria, nitebantur. At contra pauci, quibus bonum et aequom diuitiis carius erat, subueniundum Adherbali et Hiempsalis mortem seuere uindicandam censebant; sed ex omnibus maxume Aemilius Scaurus, homo nobilis, inpiger, factiosus, auidus potentiae honoris diuitiarum, ceterum uitia sua callide occultans. Is, postquam uidet regis largitionem famosam inpudentemque, ueritus, quod in tali re solet, ne polluta licentia inuidiam accenderet, animum a consueta lubidine continuit.

XVI

Vicit tamen in senatu pars illa quae uero pretium aut gratiam anteferebat. Decretum fit, uti decem legati regnum, quod Micipsa obtinuerat, inter Iugurtham et Adherbalem diuiderent. Cuius legationis princeps fuit L. Opimius, homo clarus et tum in senatu potens, quia consul, C. Graccho et M. Fuluio Flacco interfectis, acerrume uictoriam nobilitatis in plebem exercuerat. Eum Iugurtha tametsi Romae in inimicis habuerat, tamen accuratissime recepit: dando et pollicendo multa, perfecit uti famae, fide, postremo omnibus suis rebus commodum regis anteferret. Reliquos legatos eadem uia adgressus, plerosque capit; paucis carior fides quam pecunia fuit. In diuisione, quae pars Numidiae Mauretaniam attingit, agro uirisque opulentior, Iugurthae traditur; illam alteram specie quam usu potiorem, quae portuosior et aedificiis magis exornata erat, Adherbal possedit.

XVII

Res postulare uidetur Africae situm paucis exponere, et eas gentis, quibuscum nobis bellum aut amicitia fuit, attingere. Sed quae loca et nationes ob calorem aut asperitatem, item solitudines minus frequentata sunt, de eis haud facile conpertum narrauerim. Cetera quam paucissumis absoluam. In diuisione orbis terrae plerique in parte tertia Africam posuere, pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed Africam in Europa. Ea finis habet ab occidente fretum nostri maris et Oceani, ab ortu solis decliuem latitudinem, quem locum Catabathmon incolae adpellant. Mare saeuom, importuosum: ager frugum fertilis, bonus pecori, arbori infecundus: caelo terraque penuria aquarum. Genus hominum salubri corpore, uelox, patiens laborum: plerosque senectus dissoluit, nisi qui ferro aut bestiis interiere: nam morbus haud saepe quemquam superat. Ad hoc malefici generis pluruma animalia. Sed qui mortales initio Africam habuerint, quique postea adcesserint, aut quo modo inter se permixti sint, quamquam ab ea fama quae plerosque obtinet diuorsum est, tamen uti ex libris Punicis, qui regis Hiempsalis dicebantur, interpretatum nobis est, utique rem sese habere cultores eius terrae putant, quam paucissimis dicam: ceterum fides eius rei penes auctores erit.

XVIII

Africam initio habuere Gaetuli et Libyes, asperi incultique, quis cibus erat caro ferina atque humi pabulum, uti pecoribus. Ei neque moribus neque lege aut imperio cuiusquam regebantur: uagi, palantes, quas nox coegerat sedes habebant. Sed postquam in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus eius, conpositus ex uariis gentibus, amisso duce ac passim multis sibi quisque imperium petentibus, breui dilabitur. Ex eo numero Medi, Persae et Armenii, nauibus in Africam transuecti, proxumos nostro mari locos occupauere, sed Persae intra Oceanum magis; eique alueos nauium inuorsos pro tuguriis habuere, quia neque materia in agris, neque ab Hispanis emundi aut mutandi copia erat: mare magnum et ignara lingua commercio prohibebant. Ii paulatim per conubia Gaetulos secum miscuere; et, quia saepe temptantes agros alia deinde alia loca petiuerant, semet ipsi Numidas appellauere. Ceterum adhuc aedificia Numidarum agrestium, quae mapalia illi uocant, oblonga, incuruis lateribus tecta, quasi nauium carinae sunt. Medis autem et Armeniis accessere Libyes - nam ii propius mare Africum agitabant, Gaetuli sub sole magis, haud procul ab ardoribus iique mature oppida habuere: nam freto diuisi ab Hispania, mutare res inter se instituerant. Nomen eorum paulatim Libyes conrupere, barbara lingua Mauros pro Medis appellantes. Sed res Persarum breui adoleuit: ac postea nomine Numidae, propter multitudinem a parentibus digressi, possedere ea loca, quae proxuma Carthaginem Numidia appellatur. Deinde utrique, alteris freti, finitumos armis aut metu sub imperium suum coegere, nomen gloriamque sibi addidere: magis ei, qui ad nostrum mare processerant, quia Libyes quam Gaetuli minus bellicosi. Denique Africae pars inferior pleraque ab Numidis possessa est; uicti omnes in gentem nomenque imperantium concessere.

XIX

Postea Phoenices, alii multitudinis domi minuendae gratia, pars imperi cupidine, sollicitata plebe et aliis nouarum rerum auidis, Hipponem Hadrumetum Leptim aliasque urbis in ora marituma condidere, eaeque, breui multum auctae, pars originibus suis praesidio, aliae decori fuere. Nam de Carthagine silere melius puto quam parum dicere, quoniam alio properare tempus monet. Igitur ad Catabathmon, qui locus Aegyptum ab Africa diuidit, secundo mari prima Cyrene est, colonia Theraeon, ac deinceps duae Syrtes; interque eas Leptis, deinde Philaenon arae, quem locum Aegyptum uorsus finem imperi habuere Carthaginienses; post aliae Punicae urbes. Cetera loca usque ad Mauretaniam Numidae tenent; proxumi Hispaniam Mauri sunt. Super Numidiam Gaetulos accepimus partim in tuguriis, alios incultius uagos agitare; post eos Aethiopas esse, dehinc loca exusta solis ardoribus. Igitur bello Iugurthino pleraque ex Punicis oppida et finis Carthaginiensium, quos nouissume habuerant, populus Romanus per magistratus administrabat; Gaetulorum magna pars et Numidae usque ad flumen Muluccham sub Iugurtha erant; Mauris omnibus rex Bocchus imperitabat, praeter nomen cetera ignarus populi Romani, itemque nobis neque bello neque pace antea cognitus. De Africa et eius incolis ad necessitudinem rei satis dictum.

XX

Postquam, diuiso regno, legati Africa decessere et Iugurtha, contra timorem animi, praemia sceleris adeptum sese uidet, certum esse ratus, quod ex amicis apud Numantiam acceperat, omnia Romae uenalia esse, simul et illorum pollicitationibus accensus, quos paulo ante muneribus expleuerat, in regnum Adherbalis animum intendit. Ipse acer, bellicosus; at is, quem petebat, quietus, inbellis, placido ingenio, opportunus iniuriae, metuens magis quam metuendus. Igitur ex inprouiso finis eius cum magna manu inuadit, multos mortalis cum pecore atque alia praeda capit, aedificia incendit, pleraque loca hostiliter cum equitatu accedit; deinde cum omni multitudine in regnum suum conuortit, existumans Adherbalem dolore permotum iniurias suas manu uindicaturum, eamque rem belli causam fore. At ille, quod neque se parem armis existumabat, et amicitia populi Romani magis quam Numidis fretus erat, legatos ad Iugurtham de iniuriis questum misit: qui tametsi contumeliosa dicta rettulerant, prius tamen omnia pati decreuit quam bellum sumere, quia temptatum antea secus cesserat. Neque eo magis cupido Iugurthae minuebatur, quippe qui totum eius regnum animo iam inuaserat. Itaque non, uti antea, cum praedatoria manu, sed magno exercitu conparato bellum gerere coepit et aperte totius Numidiae imperium petere. Ceterum, qua pergebat, urbis, agros uastare, praedas agere: suis animum, hostibus terrorem augere.

XXI

Adherbal ubi intellegit eo processum, uti regnum aut relinquendum esset aut armis retinendum, necessario copias parat et Iugurthae obuius procedit. Interim haud longe a mari, prope Cirtam oppidum, utriusque exercitus consedit, et quia diei extremum erat, proelium non inceptum. Sed ubi plerumque noctis processit, obscuro etiam tum lumine, milites Iugurthini signo dato castra hostium inuadunt, semisomnos partim, alios arma sumentis fugant funduntque. Adherbal cum paucis equitibus Cirtam profugit, et ni multitudo togatorum fuisset, quae Numidas insequentis moenibus prohibuit, uno die inter duos reges coeptum atque patratum bellum foret. Igitur Iugurtha oppidum circumsedit, uineis turribusque et machinis omnium generum expugnare adgreditur, maxume festinans tempus legatorum antecapere, quos ante proelium factum ab Adherbale Romam missos audiuerat. Sed postquam senatus de bello eorum accepit, tres adulescentes in Africam legantur, qui ambos reges adeant, senatus populique Romani uerbis nuntient "uelle et censere eos ab armis discedere, de controuorsiis suis iure potius quam bello disceptare: ita seque illisque dignum esse".

XXII

Legati in Africam maturantes ueniunt, eo magis quod Romae, dum proficisci parant, de proelio facto et oppugnatione Cirtae audiebatur: sed is rumor clemens erat. Quorum Iugurtha accepta oratione respondit: "sibi neque maius quicquam neque carius auctoritate senatus esse; ab adulescentia ita se enisum, ut ab optumo quoque probaretur; uirtute non malitia P. Scipioni, summo uiro, placuisse; ob easdem artis a Micipsa, non penuria liberorum, in regnum adoptatum esse; ceterum, quo plura bene atque strenue fecisset, eo animum suum iniuriam minus tolerare: Adherbalem dolis uitae suae insidiatum; quod ubi conperisset, sceleri eius obuiam isse: populum Romanum neque recte neque pro bono facturum, si ab iure gentium sese prohibuerit: postremo de omnibus rebus legatos Romam breui missurum". Ita utrique digrediuntur. Adherbalis appellandi copia non fuit. XXIII. Iugurtha, ubi eos Africa decessisse ratus est, neque propter loci naturam Cirtam armis expugnare potest, uallo atque fossa moenia circumdat? turris exstruit easque praesidiis firmat; praeterea dies noctisque aut per uim aut dolis temptare, defensoribus moenium praemia modo, modo formidinem ostentare, suos hortando ad uirtutem arrigere, prorsus intentus cuncta parare. Adherbal ubi intellegit omnis suas fortunas in extremo sitas, hostem infestum, auxilii spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum trahi non posse, ex iis, qui una Cirtam profugerant, duos maxume inpigros delegit: eos multa pollicendo ac miserando casum confirmat, uti per hostium munitiones noctu ad proxumum mare, dein Romam pergerent.

XXIV

Numidae paucis diebus iussa efficiunt: litterae Adherbalis in senatu recitatae, quarum sententia haec fuit: "Non mea culpa saepe ad uos oratum mitto, patres conscripti, sed uis Iugurthae subigit, quem tanta lubido extinguendi me inuasit, ut neque uos neque deos inmortalis in animo habeat, sanguinem meum quam omnia malit. Itaque quintum iam mensem socius et amicus populi Romani armis obsessus teneor, neque mihi Micipsae patris mei beneficia neque uostra decreta auxiliantur: ferro an fame acrius urgear incertus sum. Plura de Iugurtha scribere dehortatur me fortuna mea: et iam antea expertus sum parum fidei miseris esse. Nisi tamen intellego illum supra quam ego sum petere, neque simul amicitiam uostram et regnum meum sperare. Vtrum grauius existumet, nemini occultum est. Nam initio occidit Hiempsalem fratrem meum, deinde patrio regno me expulit. Quae sane fuerint nostrae iniuriae, nihil ad uos: uerum nunc uostrum regnum armis tenet, me, quem uos imperatorem Numidis posuistis, clausum obsidet; legatorum uerba quanti fecerit, pericula mea declarant. Quid est reliquum, nisi uis uostra, quo moueri possit? Nam ego quidem uellem, et haec quae scribo, et illa quae antea in senatu questus sum, uana forent, potius quam miseria mea fidem uerbis faceret. Sed quoniam eo natus sum ut Iugurthae scelerum ostentui essem, non iam mortem neque aerumnas, tantum modo inimici imperium et cruciatus corporis deprecor. Regno Numidiae, quod uostrum est, uti lubet consulite: me manibus impiis eripite per maiestatem imperi, per amicitiae fidem, si ulla apud uos memoria remanet aui mei Masinissae".

XXV

His litteris recitatis, fuere qui exercitum in Africam mittundum censerent et quam primum Adherbali subueniundum; de Iugurtha interim uti consuleretur, quoniam legatis non paruisset. Sed ab eisdem illis regis fautoribus summa ope enisum est, ne tale decretum fieret. Ita bonum publicum, ut in plerisque negotiis solet, priuata gratia deuictum. Legantur tamen in Africam maiores natu nobiles, amplis honoribus usi; in quis fuit M. Scaurus, de quo supra memorauimus, consularis et tum senatus princeps. Ii, quod res in inuidia erat, simul et ab Numidis obsecrati, triduo nauim ascendere. Dein breui Vticam appulsi, litteras ad Iugurtham mittunt, quam ocissume ad prouinciam adcedat, seque ad eum ab senatu missos. Ille ubi accepit homines claros, quorum auctoritatem Romae pollere audiuerat, contra inceptum suum uenisse, primo commotus, metu atque lubidine diuorsus agitabatur. Timebat iram senatus, ni paruisset legatis: porro animus cupidine caecus ad inceptum scelus rapiebatur. Vicit tamen in auido ingenio prauom consilium. Igitur exercitu circumdato summa ui Cirtam inrumpere nititur, maxume sperans, diducta manu hostium, aut ui aut dolis sese casum uictoriae inuenturum. Quod ubi secus procedit, neque quod intenderat efficere potest, ut prius quam legatos conueniret Adherbalis potiretur, ne amplius morando Scaurum, quem plurumum metuebat, incenderet, cum paucis equitibus in prouinciam uenit. Ac tametsi senati uerbis graues minae nuntiabantur, quod ab oppugnatione non desisteret, multa tamen oratione consumpta legati frustra discessere.

XXVI

Ea postquam Cirtae audita sunt, Italici, quorum uirtute moenia defensabantur, confisi, deditione facta, propter magnitudinem populi Romani inuiolatos sese fore, Adherbal suadent uti seque et oppidum Iugurthae tradat, tantum ab eo uitam paciscatur: de ceteris senatui curae fore. At ille, tametsi omnia potiora fide Iugurthae rebatur, tamen quia penes eosdem, si aduorsaretur, cogundi potestas erat, ita uti censuerant Italici, deditionem facit. Iugurtha in primis Adherbalem excruciatum necat, deinde omnis puberes Numidas atque negotiatores promiscue, uti quisque armatus obuius fuerat, interficit.

XXVII

Quod postquam Romae cognitum est et res in senatu agitari coepta, eidem illi ministri regis interpellando, ac saepe gratia interdum iurgiis trahundo tempus, atrocitatem facti leniebant. Ac ni C. Memmius, tribunus plebis designatus, uir acer et infestus potentiae nobilitatis, populum Romanum edocuisset id agi, ut per paucos factiosos Iugurthae scelus condonaretur, profecto omnis inuidia prolatandis consultationibus dilapsa foret: tanta uis gratiae atque pecuniae regis erat. Sed ubi senatus delicti conscientia populum timet, lege Sempronia prouinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretae: consules declarati P. Scipio Nasica, L. Bestia: Calpurnio Numidia, Scipioni Italia obuenit. Deinde exercitus, qui in Africam portaretur, scribitur; stipendium aliaque, quae bello usui forent, decernuntur.

XXVIII

At Iugurtha, contra spem nuntio accepto, quippe cui Romae omnia uenum ire in animo haeserat, filium et cum eo duos familiaris ad senatum legatos mittit; iisque, uti illis quos Hiempsale interfecto miserat, praecipit, omnis mortalis pecunia adgrediantur. Qui postquam Romam aduentabant, senatus a Bestia consultus est, "placeretne legatos Iugurthae recipi moenibus"; iique decreuere, nisi regnum ipsumque deditum uenissent, uti in diebus proxumis decem Italia decederent. Consul Numidis ex senatus decreto nuntiari iubet: ita infectis rebus illi domum discedunt. Interim Calpurnius parato exercitu, legat sibi homines nobilis, factiosos, quorum auctoritate quae deliquisset munita fore sperabat: in quis fuit Scaurus, cuius de natura et habitu supra memorauimus. Nam in consule nostro multae bonaeque artes et animi et corporis erant, quas omnis auaritia praepediebat: patiens laborum, acri ingenio, satis prouidens, belli haud ignarus, firmissumus contra pericula et insidias. Sed legiones per italiam Regium atque inde Siciliam, porro ex Sicilia in Africam transuectae. Igitur Calpurnius initio paratis commeatibus, acriter Numidiam ingressus est multosque mortalis et urbis aliquot pugnando cepit.

XXIX

Sed ubi Iugurtha per legatos pecunia temptare, bellique quod administrabat asperitatem ostendere coepit, animus aeger auaritia facile conuorsus est. Ceterum socius et administer omnium consiliorum adsumitur Scaurus, qui, tametsi a principio, plerisque ex factione eius conruptis, acerrume regem inpugnauerat, tamen magnitudine pecuniae a bono honestoque in prauom abstractus est. Sed Iugurtha primo tantummodo belli moram redimebat, existumans sese aliquid interim Romae pretio aut gratia effecturum: postea uero quam participem negoti Scaurum accepit, in maxumam spem adductus recuperandae pacis, statuit cum eis de omnibus pactionibus praesens agere. Ceterum interea, fidei causa, mittitur a consule Sextius quaestor in oppidum Iugurthae Vagam: cuius rei species erat acceptio frumenti, quod Calpurnius palam legatis imperauerat, quoniam deditionis mora indutiae agitabantur. Igitur rex, uti constituerat, in castra uenit, ac pauca praesenti consilio locutus de inuidia facti sui atque uti in deditionem acciperetur, reliqua cum Bestia et Scauro secreta transigit. Dein postero die, quasi per saturam sententiis exquisitis, in deditionem accipitur. Sed uti pro consilio imperatum erat, elephanti triginta, pecus atque equi multi cum paruo argenti pondere quaestori traduntur. Calpurnius Romam ad magistratus rogandos proficiscitur. In Numidia et exercitu nostro pax agitabatur.

XXX

Postquam res in Africa gestas, quoque modo actae forent, fama diuolgauit, Romae per omnis locos et conuentus de facto consulis agitari. Apud plebem grauis inuidia, patres solliciti erant: probarentne tantum flagitium an decretum consulis sobuorterent parum constabat. Ac maxume eos potentia Scauri, quod is auctor et socius Bestiae ferebatur, a uero bonoque impediebat. At C. Memmius, cuius de libertate ingeni et odio potentiae nobilitatis supra diximus, inter dubitationem et moras senatus, contionibus populum ad uindicandum hortari, monere ne rem publicam, ne libertatem suam desererent, multa superba et crudelia facinora nobilitatis ostendere; prorsus intentus omni modo plebis animum incendebat. Sed, quoniam ea tempestate Romae Memmi facundia clara pollensque fuit, decere existumaui, unam ex tam multis orationem eius perscribere; ac potissumum ea dicam, quae in contione post reditum Bestiae huiuscemodi uerbis disseruit:

XXXI

"Multa me dehortantur a uobis, Quirites, ne studium rei publicae omnia superet: opes factionis, uostra patientia, ius nullum, ac maxume quod innocentiae plus periculi quam honoris est. Nam illa quidem piget dicere, his annis quindecim quam ludibrio fueritis superbiae paucorum, quam foede quamque inulti perierint uostri defensores; ut uobis animus ab ignauia atque socordia corruptus sit, qui ne nunc quidem, obnoxiis inimicis, exsurgitis, atque etiam nunc timetis eos, quibus decet terrori esse. Sed quamquam haec talia sunt, tamen obuiam ire factionis potentiae animus subigit. Certe ego libertatem, quae mihi a parente meo tradita est, experiar: uerum id frustra an ob rem faciam, in uostra manu situm est, Quirites. Neque ego uos hortor, quod saepe maiores uostri fecere, uti contra iniurias armati eatis. Nihil ui, nihil secessione opus est: necesse est suomet ipsi more praecipites eant. Occiso Tiberio Graccho, quem regnum parare aiebant, in plebem Romanam quaestiones habitae sunt. Post C. Gracchi et M. Fului caedem, item uostri ordinis multi mortales in carcere necati sunt: utriusque cladis non lex, uerum lubido eorum finem fecit. Sed sane fuerit regni paratio plebi sua restituere: quicquid sine sanguine ciuium ulcisci nequitur, iure factum sit. Superioribus annis taciti indignabamini aerarium expilari, reges et populos liberos paucis nobilibus uectigal pendere, penes eosdem et summam gloriam et maxumas diuitias esse; tamen haec talia facinora inpune suscepisse parum habuere, itaque postremo leges, maiestas uostra, diuina et humana omnia hostibus tradita sunt. Neque eos, qui ea fecere, pudet aut paenitet; sed incedunt per ora uostra magnifici, sacerdotia et consulatus, pars triumphos suos ostentantes: proinde quasi ea honori, non praedae habeant. Serui aere parati iniusta imperia dominorum non perferunt; uos, Quirites, in imperio nati, aequo animo seruitutem toleratis? At qui sunt ii, qui rem publicam occupauere? Homines sceleratissumi, cruentis manibus, immani auaritia, nocentissumi et eidem superbissumi, quibus fides, decus, pietas, postremo honesta atque inhonesta omnia quaestui sunt. Pars eorum occidisse tribunos plebis, alii quaestiones iniustas, plerique caedem in uos fecisse pro munimento habent. Ita quam quisque pessume fecit, tam maxume tutus est: metum ab scelere suo ad ignauiam uostram transtulere; quos omnis eadem cupere, eadem odisse, eadem metuere in unum coegit. Sed haec inter bonos amicitia, inter malos factio est. Quodsi tam uos libertatis curam haberetis, quam illi ad dominationem accensi sunt, profecto neque res publica, sicuti nunc, uastaretur, et beneficia uostra penes optumos, non audacissumos forent. Maiores uostri parandi iuris et maiestatis constituendae gratia, bis per secessionem armati Auentinum occupauere; uos pro libertate, quam ab illis accepistis, nonne summa ope nitemini? atque eo uehementius, quo maius dedecus est parta amittere, quam omnino non parauisse. Dicet aliquis: "Quid igitur censes?". Vindicandum in eos, qui hosti prodidere rem publicam, non manu neque ui, quod magis uos fecisse quam illis accidisse indignum est, uerum quaestionibus et indicio ipsius Iugurthae. Qui si dediticius est, profecto iussis uostris oboediens erit; sin ea contemnit, scilicet existumabitis qualis illa pax aut deditio sit, ex qua ad Iugurtham scelerum inpunitas, ad paucos potentis maxumae diuitiae, ad rem publicam damna atque dedecora peruenerint. Nisi forte nondum etiam uos dominationis eorum satietas tenet, et illa quam haec tempora magis placent, cum regna prouinciae, leges iura iudicia, bella atque paces, postremo diuina et humana omnia penes paucos erant; uos autem, hoc est populus Romanus, inuicti ab hostibus, imperatores omnium gentium, satis habebatis animam retinere: nam seruitutem quidem quis uostrum recusare audebat? Atque ego, tametsi uiro flagitiosissumum existumo inpune iniuriam accepisse, tamen uos hominibus sceleratissumis ignoscere, quoniam ciues sunt, aequo animo paterer, ni misericordia in perniciem casura esset. Nam et illis, quantum importunitatis habent, parum est inpune male fecisse, nisi deinde faciundi licentia eripitur; et uobis aeterna sollicitudo remanebit, cum intellegetis aut seruiundum esse aut per manus libertatem retinendam. Nam fidei quidem aut concordiae quae spes est? Dominari illi uolunt, uos liberi esse; facere illi iniurias, uos prohibere: postremo sociis nostris ueluti hostibus, hostibus pro sociis utuntur. Potestne in tam diuorsis mentibus pax aut amicitia esse? Qua re moneo hortorque uos, ne tantum scelus inpunitum omittatis. Non peculatus aerari factus est, neque per uim sociis ereptae pecuniae; quae quamquam grauia sunt, tamen consuetudine iam pro nihilo habentur: hosti acerrumo prodita senatus auctoritas, proditum imperium uostrum est: domi militiaeque res publica uenalis fuit. Quae nisi quaesita erunt, nisi uindicatum in noxios, quid erit relicum, nisi ut illis qui ea fecere oboedientes uiuamus? Nam impune quae lubet facere, id est regem esse. Neque ego uos, Quirites, hortor, ut malitis ciuis uostros perperam quam recte fecisse, sed ne, ignoscundo malis, bonos perditum eatis. Ad hoc in re publica multo praestat benefici quam malefici immemorem esse: bonus tantum modo segnior fit ubi neglegas, at malus improbior. Ad hoc si iniuriae non sint, haud saepe auxilii egeas".

XXXII

Haec atque alia huiuscemodi saepe dicundo, Memmius populo persuadet, uti L. Cassius, qui tum praetor erat, ad Iugurtham mitteretur, eumque interposita fide publica Romam duceret, quo facilius, indicio regis, Scauri et reliquorum, quos pecuniae captae arcessebat, delicta patefierent. Dum haec Romae geruntur, qui in Numidia relicti a Bestia exercitui praeerant, secuti morem imperatoris sui, pluruma et flagitiosissuma facinora fecere. Fuere qui auro conrupti elephantos Iugurthae traderent; alii perfugas uendere, pars ex pacatis praedas agebant: tanta uis auaritiae in animos eorum ueluti tabes inuaserat. At Cassius praetor, perlata rogatione a C. Memmio ac perculsa omni nobilitate, ad Iugurtham proficiscitur, eique timido et ex conscientia diffidenti rebus suis persuadet, quoniam se populo Romano dedisset, ne uim quam misericordiam eius experiri mallet. Priuatim praeterea fidem suam interponit, quam ille non minoris quam publicam ducebat: talis ea tempestate fama de Cassio erat.

XXXIII

Igitur Iugurtha contra decus regium cultu quam maxume miserabili cum Cassio Romam uenit. Ac, tametsi in ipso magna uis animi erat, confirmatus ab omnibus, quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat quae supra diximus, C. Baebium, tribunum plebis, magna mercede parat, cuius inpudentia contra ius et iniurias omnis munitus foret. At C. Memmius, aduocata contione, quamquam regi infesta plebes erat et pars in uincula duci iubebat, pars, ni socios sceleris sui aperiret, more maiorum de hoste supplicium sumi, dignitati quam irae magis consulens, sedare motus et animos eorum mollire, postremo confirmare fidem publicam per sese inuiolatam fore. Post, ubi silentium coepit, producto Iugurtha uerba facit, Romae Numidiaeque facinora eius memorat, scelera in patrem fratresque ostendit: quibus iuuantibus quibusque ministris ea egerit, quamquam intellegat populus Romanus, tamen uelle manufesta magis ex illo habere: si uerum aperiat, in fide et clementia populi Romani magnam spem illi sitam: sin reticeat, non sociis saluti fore, sed se suasque spes conrupturum.

XXXIV

Deinde, ubi Memmius dicundi finem fecit et Iugurtha respondere iussus est, C. Baebius, tribunus plebis, quem pecunia conruptum supra diximus, regem tacere iubet; ac, tametsi multitudo quae in contione aderat, uehementer accensa, terrebat eum clamore, uoltu, saepe impetu atque aliis omnibus quae ira fieri amat, uicit tamen inpudentia. Ita populus, ludibrio habitus, ex contione discedit; Iugurthae Bestiaeque et ceteris, quos illa quaestio exagitabat, animi augescunt.

XXXV

Erat ea tempestate Romae Numida quidam, nomine Massiua, Gulussae filius, Masinissae nepos, qui quia in dissensione regum Iugurthae aduorsus fuerat, dedita Cirta et Adherbale interfecto, profugus ex patria abierat. Huic Sp. Albinus, qui proxumo anno post Bestiam cum Q. Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet, quoniam ex stirpe Masinissae sit Iugurthamque ob scelera inuidia cum metu urgeat, regnum Numidiae ab senatu petat. Auidus consul belli gerundi, mouere quam senescere omnia malebat: ipsi prouincia Numidia, Minucio Macedonia euenerat. Quae postquam Massiua agitare coepit neque Iugurthae in amicis satis praesidii est (quod eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat), Bomilcari, proxumo ac maxume fido sibi, imperat pretio, sicuti multa confecerat, insidiatores Massiuae paret, ac maxume occulte: sin id parum procedat, quouis modo Numidam interficiat. Bomilcar mature regis mandata exsequitur, et per homines talis negotii artifices itinera egressusque eius, postremo loca atque tempora cuncta explorat: deinde, ubi res postulabat, insidias tendit. Igitur unus ex eo numero, qui ad caedem parati erant, paulo inconsultius Massiuam adgreditur: illum obtruncat, sed ipse deprehensus, multis hortantibus et in primis Albino consule, indicium profitetur. Fit reus magis ex aequo bonoque quam ex iure gentium Bomilcar, comes eius qui Romam fide publica uenerat. At Iugurtha, manufestus tanti sceleris, non prius omisit contra uerum niti, quam animum aduortit supra gratiam atque pecuniam suam inuidiam facti esse. igitur, quamquam in priori actione ex amicis quinquaginta uades dederat, regno magis quam uadibus consulens, clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, ueritus ne reliquos popularis metus inuaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret. Et ipse paucis diebus eodem profectus est, iussus a senatu Italia decedere. Sed postquam Roma egressus est, fertur saepe eo tacitus respiciens postremo dixisse: "Vrbem uenalem et mature perituram, si emptorem inuenerit!".

XXXVI

Interim Albinus, renouato bello, commeatum stipendium aliaque, quae militibus usui forent, maturat in Africam portare: ac statim ipse profectus, uti ante comitia, quod tempus haud longe aberat, armis aut deditione aut quouis modo bellum conficeret. At contra Iugurtha trahere omnia et alias deinde alias morae causas facere; polliceri deditionem ac deinde metum simulare; cedere instanti et paulo post ne sui diffiderent instare: ita belli modo, modo pacis mora, consulem ludificare. Ac fuere qui tum Albinum haud ignarum consilii regis existumarent, neque ex tanta properantia tam facile tractum bellum, socordia magis quam dolo crederent. Sed postquam, dilapso tempore, comitiorum dies aduentabat, Albinus, Aulo fratre in castris pro praetore relicto, Romam decessit.

XXXVII

Ea tempestate Romae seditionibus tribuniciis atrociter res publica agitabatur. P. Lucullus et L. Annius, tribuni plebis, resistentibus collegis, continuare magistratum nitebantur; quae dissensio totius anni comitia inpediebat. Ea mora in spem adductus Aulus, quem pro praetore in castris relictum supra diximus, aut conficiundi belli aut terrore exercitus ab rege pecuniae capiundae, milites mense Ianuario ex hibernis in expeditionem euocat, magnisque itineribus hieme aspera peruenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant. Quod quamquam et saeuitia temporis et opportunitate loci neque capi neque obsideri poterat, - nam circum murum, situm in praerupti montis extremo, planities limosa hiemalibus aquis paludem fecerat - tamen aut simulandi gratia, quo regi formidinem adderet, aut cupidine caecus ob thesauros oppidi potiundi, uineas agere, aggerem iacere, aliaque, quae incepto usui forent, properare.

XXXVIII

At Iugurtha, cognita uanitate atque imperitia legati, subdole eius augere amentiam, missitare supplicantis legatos, ipse quasi uitabundus per saltuosa loca et tramites exercitum ductare. Denique Aulum spe pactionis perpulit uti, relicto Suthule, in abditas regiones sese ueluti cedentem insequeretur: ita delicta occultiora fore. Interea per homines callidos diu noctuque exercitum temptabat; centuriones ducesque turmarum, partim uti transfugerent conrumpere, alii signo data locum uti desererent. Quae postquam ex sententia instruit, intempesta nocte de improuiso multitudine Numidarum Auli castra circumuenit. Milites Romani, perculsi tumultu insolito, arma capere alii, alii se abdere, pars territos confirmare, trepidare omnibus locis. Vis magna hostium, caelum nocte atque nubibus obscuratum, periculum anceps; postremo fugere an manere tutius foret in incerto erat. Sed ex eo numero, quos paulo ante conruptos diximus, cohors una Ligurum cum duabus turmis Thracum et paucis gregariis militibus transiere ad regem, et centurio primi pili tertiae legionis per munitionem, quam uti defenderet acceperat, locum hostibus introeundi dedit, eaque Numidae cuncti inrupere. Nostri foeda fuga, plerique abiectis armis, proxumum collem occupauere. Nox atque praeda castrorum, hostis quo minus uictoria uterentur, remorata sunt. Deinde Iugurtha postero die cum Aulo in colloquio uerba facit: "tametsi ipsum cum exercitu fame et ferro clausum teneret, tamen se memorem humanarum rerum, si secum foedus faceret, incolumis omnis sub iugum missurum; praeterea uti diebus decem Numidia decederet". Quae quamquam grauia et flagitii plena erant, tamen, quia mortis metu mutabantur, sicuti regi lubuerat pax conuenit.

XXXIX

Sed ubi ea Romae comperta sunt, metus atque maeror ciuitatem inuasere. Pars dolere pro gloria imperi, pars insolita rerum bellicarum timere libertati: Aulo omnes infesti, ac maxume qui bello saepe praeclari fuerant, quod armatus dedecore potius quam manu salutem quaesiuerat. Ob ea consul Albinus, ex delicto fratris inuidiam ac deinde periculum timens, senatum de foedere consulebat; et tamen interim exercitui supplementum scribere, ab sociis et nomine Latino auxilia accersere, denique omnibus modis festinare. Senatus, ita uti par fuerat, decernit suo atque populi iniussu nullum potuisse foedus fieri. Consul inpeditus a tribunis plebis ne quas parauerat copias secum portaret, paucis diebus in Africam proficiscitur: nam omnis exercitus, uti conuenerat, Numidia deductus in prouincia hiemabat. Postquam eo uenit, quamquam persequi Iugurtham et mederit fraternae inuidiae animo ardebat, cognitis militibus, quos praeter fugam soluto imperio licentia atque lasciuia conruperat, ex copia rerum statuit sibi nihil agitandum.

XL

Interim Romae C. Mamilius Limetanus, tribunus plebis, rogationem ad populum promulgat, uti quaereretur in eos, quorum consilio Iugurtha senati decreta neglegisset, quique ab eo in legationibus aut imperiis pecunias accepissent, qui elephantos quique perfugas tradidissent, item qui de pace aut bello cum hostibus pactiones fecissent. Huic rogationi partim conscii sibi, alii ex partium inuidia pericula metuentes, quoniam aperte resistere non poterant quin illa et alia talia placere sibi faterentur, occulte per amicos, ac maxume per homines nominis Latini et socios Italicos, inpedimenta parabant. Sed plebes incredibile memoratu est quam intenta fuerit quantaque ui rogationem iusserit, magis odio nobilitatis, cui mala illa parabantur, quam cura sei publicae; tanta lubido in partibus erat. Igitur, ceteris metu perculsis, M. Scaurus, quem legatum Bestiae fuisse supra docuimus, inter laetitiam plebis et suorum fugam, trepida etiam tum ciuitate, cum ex Mamilia rogatione tres quaesitores rogarentur, effecerat uti ipse in eo numero crearetur. Sed quaestio exercita aspere uiolenterque ex rumore et lubidine plebis: ut saepe nobilitatem, sic ea tempestate plebem ex secundis rebus insolentia ceperat.

XLI

Ceterum mos partium et factionum ac deinde omnium malarum artium paucis ante annis Romae ortus est otio atque abundantia earum rerum, quae prima mortales ducunt. Nam ante Carthaginem deletam, populus et senatus Romanus placide modesteque inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque dominationis certamen inter ciuis erat: metus hostilis in bonis artibus ciuitatem retinebat. Sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicet ea quae res secundae amant, lasciuia atque superbia, incessere. Ita quod in aduorsis rebus optauerant otium, postquam adepti sunt, asperius acerbiusque fuit. Namque coepere nobilitas dignitatem, populus libertatem in lubidinem uortere, sibi quisque ducere trahere rapere. Ita omnia in duas partis abstracta sunt: res publica, quae media fuerat, dilacerat. Ceterum nobilitas factione magis pollebat, plebis uis soluta atque dispersa in multitudine minus poterat. Paucorum arbitrio belli domique agitabatur; penes eosdem aerarium prouinciae magistratus, gloriae triumphique erant: populus militia atque inopia urgebatur; praedas bellicas imperatores cum paucis diripiebant: interea parentes aut parui liberi militum, uti quisque potentiori confinis erat, sedibus pellebantur. Ita cum potentia auaritia sine modo modestiaque inuadere, polluere et uastare omnia, nihil pensi neque sancti habere, quoad semet ipsa praecipitauit. Nam ubi primum ex nobilitate reperti sunt qui ueram gloriam iniustae potentiae anteponerent, moueri ciuitas, et dissensio ciuilis quasi permixtio terrae oriri coepit.

XLII

Nam postquam Tiberius et C. Gracchus, quorum maiores Punico atque aliis bellis multum rei publicae addiderant, uindicare plebem in libertatem et paucorum scelera patefacere coepere, nobilitas noxia atque eo perculsa, modo per socios ac nomen Latinum, interdum per equites Romanos, quos spes societatis a plebe dimouerat, Gracchorum actionibus obuiam ierat; et primo Tiberium, dein paucos post annos eadem ingredientem Gaium, tribunum alterum, alterum triumuirum coloniis deducundis, cum M. Fuluio Flacco ferro necauerat. Et sane Gracchis cupidine uictoriae haud satis moderatus animus fuit. Sed bono uinci satius est quam malo more iniuriam uincere. Igitur ea uictoria nobilitas ex lubidine sua usa, multos mortalis ferro aut fuga extinxit plusque in reliquum sibi timoris quam potentiae addidit: quae res plerumque magnas ciuitates pessum dedit, dum alteri alteros uincere quouis modo et uictos acerbius ulcisci uolunt. Sed de studiis partium et omnis ciuitatis moribus si singillatim aut pro magnitudine parem disserere, tempus quam res maturius me deserat: quam ob rem ad inceptum redeo.

XLIII

Post Auli foedus exercitusque nostri foedam fugam, Q. Metellus et M. Silanus, consules designati, prouincias inter se partiuerant; Metelloque Numidia euenerat, acri uiro et quamquam aduorso populi partium, fama tamen aequabili et inuiolata. Is ubi primum magistratum ingressus est, alia omnia sibi cum conlega ratus, ad bellum, quod gesturus erat, animum intendit. Igitur diffidens ueteri exercitui, milites scribere, praesidia undique arcessere, arma tela equos et cetera instrumenta militiae parare; ad hoc commeatum adfatim, denique omnia, quae in bello uario et multarum rerum egenti usui esse solent. Ceterum ad ea patranda senatus auctoritate, socii nomenque Latinum et reges ultro auxilia mittundo, postremo omnis ciuitas summo studio adnitebatur. Itaque ex sententia omnibus rebus paratis compositisque, in numidiam proficiscitur magna spe ciuium, cum propter artis bonas tum maxume quod aduorsum diuitias inuictum animum gerebat, et auaritia magistratuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae hostiumque auctae erant.

XLIV

Sed ubi in Africam uenit, exercitus ei traditur a Sp. Albino proconsule iners, inbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua quam manu promptior, praedator ex sociis et ipse praeda hostium, sine imperio et modestia habitus. Ita imperatori nouo plus ex malis moribus sollicitudinis, quam ex copia militum auxili aut spei bonae adcedebat. Statuit tamen Metellus, quamquam et aestiuorum tempus comitiorum mora imminuerat et exspectatione euentus ciuium animos intentos putabat, non prius bellum attingere quam maiorum disciplina milites laborare coegisset. Nam Albinus, Auli fratris exercitusque clade perculsus, postquam decreuerat non egredi prouincia, quantum temporis aestiuorum in imperio fuit, plerumque milites statiuis castris habebat, nisi cum odos aut pabuli egestas locum mutare subegerat. Sed neque muniebantur, neque more militari uigiliae deducebantur: uti cuique lubebat, ab signis aberat. Lixae, permixti cum militibus, diu noctuque uagabantur: et palantes agros uastare, uillas expugnare, pecoris et mancipiorum praedas certantes agere, eaque mutare cum mercatoribus uino aduecticio et aliis talibus; praeterea frumentum publice datum uendere, panem in dies mercari; postremo quaecumque dici aut fingi queunt ignauiae luxuriaeque probra, in illo exercitu cuncta fuere, et alia amplius.

XLV

Sed in ea difficultate Metellum non minus quam in rebus hostilibus magnum et sapientem uirum fuisse comperior: tanta temperantia inter ambitionem saeuitiamque moderatum. Namque edicto primum adiumenta ignauiae sustulisse: ne quisquam in castris panem aut quem alium coctum cibum uenderet, ne lixae exercitum sequerentur, ne miles gregarius in castris neue in agmine seruom aut iumentum haberet; ceteris arte modum statuisse. Praeterea transuorsis itineribus cotidie castra mouere, iuxta ac si hostes adessent uallo atque fossa munire, uigilias crebras ponere, et eas ipse cum legatis circumire; item in agmine in primis modo, modo in postremis, saepe in medio adesse, ne quispiam ordine egrederetur, ut cum signis frequentes incederent, miles cibum et arma portaret. Ita prohibendo a delictis magis quam uindicando, exercitum breui confirmauit.

XLVI

Interea Iugurtha, ubi quae Metellus agebat ex nuntiis accepit, simul de innocentia eius certior Roma factus, diffidere suis rebus ac tum demum ueram deditionem facere conatus est. Igitur legatos ad consulem cum suppliciis mittit, qui tantummodo ipsi liberisque uitam peterent, alia omnia dederent populo Romano. Sed Metello iam antea experimentis cognitum erat genus Numidarum infidum, ingenio mobili, nouarum rerum auidum esse. Itaque legatos alium ab alio diuorsos adgreditur; ac paulatim temptando, postquam opportunos sibi cognouit, multa pollicendo persuadet, uti Iugurtham maxume uiuom, sin id parum procedat, necatum sibi traderent: ceterum palam, quae ex uoluntate forent regi, nuntiari iubet. Deinde ipse paucis diebus intento atque infesto exercitu in Numidiam procedit, ubi contra belli faciem tuguria plena hominum, pecora cultoresque in agris erant. Ex oppidis et mapalibus praefecti regis obuii procedebant, parati frumentum dare, commeatum portare, postremo omnia quae imperarentur facere. Neque Metellus idcirco minus, sed pariter ac si hostes adessent, munito agmine incedere, late explorare omnia, illa deditionis signa ostentui credere, et insidiis locum temptari. Itaque ipse cum expeditis cohortibus, item funditorum et sagittariorum delecta manu, apud primos erat; in postremo C. Marius legatus cum equitibus curabat, in utrumque latus auxiliarios equites tribunis legionum et praefectis cohortium dispertiuerat, uti cum eis permixti uelites, quocumque adcederent, equitatus hostium propulsarent. Nam in Iugurtha tantus dolus tantaque peritia locorum et militiae erat, ut absens an praesens, pacem an bellum gerens perniciosior esset, in incerto haberetur.

XLVII

Erat haud longe ab eo itinere, quo Metellus pergebat, oppidum Numidarum, nomine Vaga, forum rerum uenalium totius regni maxume celebratum, ubi et incolere et mercari consueuerant Italici generis multi mortales. Huc consul, simul temptandi gratia si paterentur, et ob opportunitates loci, praesidium inposuit: praeterea imperauit frumentum et alia, quae bello usui forent, conportare; ratus, id quod res monebat, frequentiam negotiatorum et commeatu iuuaturam exercitum et iam paratis rebus munimento fore. Inter haec negotia Iugurtha inpensius modo legatos supplicis mittere, pacem orare, praeter suam liberorumque uitam omnia Metello dedere. Quos item, uti priores, consul inlectos ad proditionem domum dimittebat, regi pacem quam postulabat neque abnuere neque polliceri, et inter eas moras promissa legatorum exspectare.

XLVIII

Iugurtha, ubi Metelli dicta cum factis conposuit ac se suis artibus temptari animum aduortit (quippe cui uerbis pax nuntiabatur, ceterum re bellum asperrumum erat, urbs maxuma alienata, ager hostibus cognitus, animi popularium temptati), coactus rerum necessitudine statuit armis certare. Igitur explorato hostium itinere, in spem uictoriae adductus ex opportunitate loci, quam maxumas potest copias omnium generum parat, ac per tramites occultos exercitum Metelli anteuenit. Erat in ea parte Numidiae, quam Adherbal in diuisione possederat, flumen oriens a meridie, nomine Muthul, a quo aberat mons ferme milia passuum uiginti tractu pari, uastus ab natura et humano cultu: sed ex eo medio quasi collis oriebatur, in immensum pertingens, uestitus oleastro ac murtetis aliisque generibus arborum, quae humi arido atque harenoso gignuntur. Media autem planities deserta penuria aquae, praeter flumini propinqua loca: ea consita arbustis pecore atque cultoribus frequentabantur.

XLIX

Igitur in eo colle, quem transuorso itinere porrectum docuimus, Iugurtha extenuata suorum acie consedit, elephantis et parti copiarum pedestrium Bomilcarem praefecit eumque edocet quae ageret; ipse propior montem cum omni equitatu et peditibus delectis suos conlocat. Dein singulas turmas et manipulos circumiens, monet atque abtestatur uti, memores pristinae uirtutis et uictoriae, sese regnumque suum ab Romanorum auaritia defendant: cum eis certamen fore, quos antea uictos sub iugum miserint; ducem illis, non animum mutatum: quae ab imperatore decuerint, omnia suis prouisa, locum superiorem, ut prudentes cum inperitis, ne pauciores cum pluribus aut rudes cum belli melioribus manum consererent: proinde parati intentiaque essent signa dato Romanos inuadere; illum diem aut omnis labores et uictorias confirmaturum, aut maxumarum aerumnarum initium fore. Ad hoc uiritim, uti quemque ob militare facinus pecunia aut honore extulerat, commonefacere benefici sui, et eum ipsum aliis ostentare; postremo pro cuiusque ingenio pollicendo minitando obtestando, alium alio modo excitare; cum interim Metellus ignarus hostium, monte degrediens cum exercitu, conspicatur; primo dubius quidnam insolita facies ostenderet - nam inter uirgulta equi Numidaeque consederant, neque plane occultati humilitate arborum, et tamen incerti quidnam esset, cum natura loci, tum dolo ipsi atque signa militaria obscurati - dein, breui cognitis insidiis, paulisper agmen constituit. Ibi commutatis ordinibus, in dextro latere, quod proxumum hostis erat, triplicibus subsidiis aciem instruxit; inter manipulos funditores et sagittarios dispertit, equitatum omnem in cornibus locat; ac pauca pro tempore milites hortatus, aciem, sicuti instruxerat, transuorsis principiis in planum deducit.

L

Sed ubi Numidas quietos neque colle degredi animaduortit, ueritus, ex anni tempore et inopia aquae, ne siti conficeretur exercitus, Rutilium legatum cum expeditis cohortibus et parte equitum praemisit ad flumen, uti locum castris antecaperet; existumans hostis crebro impetu et transuorsis proeliis iter suum remoraturos, et, quoniam armis diffiderent, lassitudinem et sitim militum temptaturos. Deinde ipse pro re atque loco, sicuti monte descenderat, paulatim procedere, Marium post principia habere, ipse cum sinistrae alae equitibus esse, qui in agmine principes facti erant. At Iugurtha, ubi extremum agmen Metelli primos suos praetergressum uidet, praesidio quasi duum milium peditum montem occupat, qua Metellus descenderat, ne forte cedentibus aduorsariis receptui ac post munimento foret; dein repente signo dato hostis inuadit. Numidae alii postremos caedere, pars a sinistra ac dextra temptare, infensi adesse atque instare, omnibus locis Romanorum ordines conturbare; quorum etiam qui firmioribus animis obuii hostibus fuerant, ludificati incerto proelio, ipsi modo eminus sauciabantur, neque contra feriundi aut conserundi manum copia erat: ante iam docti ab Iugurtha equites, ubi Romanorum turma insequi coeperat, non confertim neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam maxume diuorsi. Ita numero priores, si ab persequendo hostis deterrere nequiuerant, disiectos ab tergo aut lateribus circumueniebant; sin opportunior fugae collis quam campi fuerat, ea uero consueti Numidarum equi facile inter uirgulta euadere; nostros asperitas et insolentia loci retinebat.

LI

Ceterum facies totius negoti uaria, incerta, foeda atque miserabilis. Dispersi a suis pars cedere, alii insequi, neque signa neque ordines obseruare; ubi quemque periculum ceperat, ibi resistere ac propulsare: arma tela, equi uiri, hostes atque ciues permixti; nihil consilio neque imperio agi, fors omnia regere. Itaque multum diei processerat, cum etiam tum euentus in incerto erat. Denique omnibus labore et aestu languidis, Metellus, ubi uidet Numidas minus instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit et cohortis legionarias quattuor aduorsum pedites hostium collocat: eorum magna pars superioribus locis fessa consederat. Simul orare et hortari milites, ne deficerent neu paterentur hostis fugientis uincere: neque illis castra esse neque munimentum ullum, quo cedentes tenderent: in armis omnia sita. Sed ne Iugurtha quidem interea quietus erat: circumire, hortari, renouare proelium et ipse cum delectis temptare omnia, subuenire suis, hostibus dubiis instare, quos firmos cognouerat eminus pugnando retinere.

LII

Eo modo inter se duo imperatores, summi uiri, certabant; ipsi pares, ceterum opibus disparibus: nam Metello uirtus militum erat, locus aduorsus; Iugurthae alia omnia, praeter milites, opportuna. Denique Romani, ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste copiam pugnandi fieri - et iam die uesper erat, - aduorso colle, sicuti praeceptum fuerat, euadunt. Amisso loco Numidae fusi fugatique: pauci interiere, plerosque uelocitas et regio hostibus ignara tutata sunt. Interea Bomilcar, quem elephantis et parti copiarum pedestrium praefectum ab Iugurtha supra diximus, ubi eum Rutilius praetergressus est, paulatim suos in aequum locum deducit ac, dum legatus ad flumen quo praemissus erat festinans pergit, quietus, uti res postulabat, aciem exornat, neque remittit quid ubique hostis ageret explorare. Postquam Rutilium consedisse iam et animo uacuom accepit, simulque ex Iugurthae proelio clamorem augeri, ueritus ne legatus cognita re laborantibus suis auxilio foret, aciem, quam diffidens uirtuti militum arte statuerat, quo hostium itineri officeret latius porrigit, eoque modo ad Rutili castra procedit.

LIII

Romani ex improuiso pulueris uim magnam animaduortunt: nam prospectum ager, arbustis consitus, prohibebat. Et primo rati humum aridam uento agitari, post ubi aequabilem manere et, sicuti acies mouebatur, magis magisque appropinquare uident, cognita re, properantes arma capiunt ac pro castris, sicuti imperabatur, consistunt. Deinde, ubi propius uentum est, utrimque magno clamore concurritur. Numidae tantummodo remorati, dum in elephantis auxilium putant, postquam eos impeditos ramis arborum atque ita disiectos circumueniri uident, fugam faciunt; ac plerique abiectis armis, collis aut noctis, quae iam aderat, auxilio integri abeunt. Elephanti quattuor capti, reliqui omnes, numero quadraginta, interfecti. At Romani, quamquam itinere atque opere castrorum et proelio fessi laetique erant, tamen, quod Metellus amplius opinione morabatur, instructi intentique obuiam procedunt: nam dolus Numidarum nihil languidi neque remissi patiebatur. Ac primo obscura nocte, postquam haud procul inter se erant, strepitu uelut hostes aduentarent, alteri apud alteros formidinem simul et tumultum facere; et paene imprudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque praemissi equites rem explorauissent. Igitur pro metu repente gaudium mutatur; milites alius alium laeti appellant, acta edocent atque audiunt, sua quisque fortia facta ad caelum fert. Quippe res humanae ita sese habent: in uictoria uel ignauis gloriari licet, aduorsae res etiam bonos detrectant.

LIV

Metellus in eisdem castris quatriduo moratus, saucios cum cura reficit, meritos in proeliis more militiae donat, uniuorsos in contione laudat atque agit gratias, hortatur ad cetera, quae leuia sint, parem animum gerant: pro uictoria satis iam pugnatum, reliquos labores pro praeda fore. Tamen interim transfugas et alios opportunos, Iugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum paucisne esset an exercitum haberet, ut sese uictus gereret, exploratum misit. At ille sese in loca saltuosa et natura munita receperat; ibique cogebat exercitum numero hominum ampliorem, sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam belli cultorem. Id ea gratia eueniebat, quod praeter regios equites nemo omnium Numida ex fuga regem sequitur: quo cuiusque animus fert, eo discedunt, neque id flagitium militiae ducitur: ita se mores habent. Igitur Metellus, ubi uidet regis etiam tum animum ferocem esse, bellum renouari quod nisi ex illius lubidine geri non posset; praeterea iniquum certamen sibi cum hostibus, minore detrimento illos uinci quam suos uincere; statuit non proeliis neque in acie, sed alio more bellum gerundum. Itaque in loca Numidiae opulentissuma pergit, agros uastat, multa castella et oppida, temere munita aut sine praesidio, capit incenditque, puberes interfici iubet, alia omnia militum praedam esse. Ea formidine multi mortales Romanis dediti obsides, frumentum et alia, quae usui forent, adfatim praebita: ubicumque res postulabat, praesidium inpositum. Quae negotia multo magis quam proelium male pugnatum ab suis regem terrebant; quippe cuius spes omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur, et qui sua loca defendere nequiuerat, in alienis bellum gerere. Tamen ex copia quod optumum uidebatur consilium capit: exercitum plerumque in eisdem locis opperiri iubet, ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur, nocturnis et auiis itineribus ignoratus Romanos palantis repente adgreditur. Eorum plerique inermes cadunt, multi capiuntur, nemo omnium intactus profugit; et Numidae, prius quam ex castris subueniretur, sicuti iussi erant, in proxumos collis discedunt.

LV

Interim Romae gaudium ingens ortum cognitis Metelli rebus: ut seque et exercitum more maiorum gereret, ut in aduorso loco uictor tamen uirtute fuisset, hostium agro potiretur, Iugurtham magnificum ex Albini socordia spem salutis in solitudine aut fuga coegisset habere. Itaque senatus ob ea feliciter acta dis immortalibus supplicia decernere; ciuitas, trepida antea et sollicita de belli euentu, laeta agere; de Metello fama praeclara esse. Igitur eo intentior ad uictoriam niti, omnibus modis festinare; cauere tamen, necubi hosti opportunus fieret, meminisse post gloriam inuidiam sequi. Ita quo clarior erat, eo magis anxius erat, neque post insidias Iugurthae effuso exercitu praedari; ubi frumento aut pabulo opus erat, cohortes cum omni equitatu praesidium agitabant. Exercitus partem ipse, reliquos Marius ducebat. Sed igni magnis quam praeda ager uastabatur. Duobus locis haud longe inter se castra faciebant: ubi ui opus erat, cuncti aderant; ceterum, quo fuga atque formido latius cresceret, diuorsi agebant. Eo tempore Iugurtha per collis sequi, tempus aut locum pugnae quaerere; qua uenturum hostem audierat, pabulum et aquarum fontis, quorum penuria erat, conrumpere; modo se Metello, interdum Mario ostendere; postremos in agmine temptare ac statim in collis regredi, rursus aliis post aliis minitari; neque proelium facere neque otium pati, tantummodo hostem ab incepto retinere.

LVI

Romanus imperator, ubi se dolis fatigari uidet neque ab hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte qua sita erat arcem regni, nomine Zamam, statuit oppugnare; ratus, id quod negotium poscebat, Iugurtham laborantibus suis auxilio uenturum, ibique proelium fore. At ille, quae parabantur a perfugis edoctus, magnis itineribus Metellum anteuenit: oppidanos hortatur moenia defendant, additis auxilio perfugis, quod genus ex copiis regis - quia fallere nequibat - firmissumum erat: praeterea pollicetur in tempore semet cum exercitu adfore. Ita conpositis rebus, in loca quam maxume occulta discedit; ac post paulo cognoscit Marium ex itinere frumentatum cum paucis cohortibus Siccam missum, quod oppidum primum omnium post malam pugnam ab rege defecerat. Eo cum delectis equitibus facit: simul magna uoce Siccensis hortatur, uti cohortis ab tergo circumueniant; fortunam illis praeclari facinoris casum dare; si id fecerint, postea sese in regno, illos in libertate sine metu aetatem acturos. Ac ni Marius signa inferre atque euadere oppido properauisset, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem mutauissent: tanta mobilitate sese Numidae gerunt. Sed milites Iugurthini, paulisper ab rege sustentati, postquam maiore ui hostes urgent, paucis amissis profugi discedunt.

LVII

Marius ad Zamam peruenit. Id oppidum, in campo situm, magis opere quam natura munitum erat, nullius idoneae rei egens, armis uirisque opulentum. Igitur Metellus, pro tempore atque loco paratis rebus, cuncta moenia exercitu circumuenit, legatis imperat ubi quisque curaret. Deinde signo dato undique simul clamor ingens oritur, neque ea res Numidas terret: infensi intentique sine tumultu manent; proelium incipitur. Romani, pro ingenio quisque, pars eminus glande aut lapidibus pugnare, alii succedere ac murum modo suffodere, modo scalis adgredi, cupere proelium in manibus facere. Contra ea oppidani in proxumos saxa uoluere, sudis, pila, praeterea picem sulphure et taeda mixtam ardenti mittere. Sed ne illos quidem, qui procul manserant, timor animi satis muniuerat: nam plerosque iacula tormentis aut manu emissa uolnerabant, parique periculo sed fama impari boni atque ignaui erant.

LVIII

Dum apud Zamam sic certatur, Iugurtha ex inprouiso castra hostium cum magna manu inuadit: remissis qui in praesidio erant, et omnia magis quam proelium exspectantibus, portam inrumpit. At nostri, repentino metu perculsi, sibi quisque pro moribus consulunt: alii fugere, alii arma capere, magna pars uolnerati aut occisi. Ceterum ex omni multitudine non amplius qudraginta, memores nominis Romani, grege facto, locum cepere paulo quam alii editiorem, neque inde maxuma ui depelli quiuerunt, sed tela eminus missa remittere, pauci in pluribus minus frustrari: sin Numidae propius adcessissent, ibi uero uirtutem ostendere et eos maxuma ui caedere, fundere atque fugare. Interim Metellus cum acerrume rem gereret, clamorem hostilem a tergo accepit; dein conuorso equo animaduortit fugam ad se uorsum fieri: quae res indicabat popularis esse. Igitur equitatum omnem ad castra propere misit, ac statim C. Marium cum cohortibus sociorum; eumque lacrumans per amicitiam perque rem publicam obsecrat, ne quam contumeliam remanere in exercitu uictore, neue hostis inultos abire sinat. Ille breui mandata efficit. At Iugurtha munimento castrorum inpeditus, cum alii super uallum praecipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes officerent, multis amissis, in loca munita sese recepit. Metellus infecto negotio, postquam nox aderat, in castra cum exercitu reuortitur.

LIX

Igitur postero die, priusquam ad oppugnandum egrederetur, equitatum omnem in ea parte, qua regis aduentus erat, pro castris agitare iubet, portas et proxuma loca tribunis dispertit; deinde ipse pergit ad oppidum atque, uti superiore die, murum adgreditur. Interim Iugurtha ex occulto repente nostros inuadit: qui in proxumo locati fuerant, paulisper territi perturbantur; reliqui cito subueniunt. Neque diutius Numidae resistere quiuissent, ni pedites cum equitibus permixti magnam cladem in congressu facerent: quibus illi freti, non uti equestri proelio solet, sequi, dein cedere, sed aduorsis equis concurrere, inplicare ac perturbare aciem; ita expeditis peditibus suis hostis paene uictos dare.

LX

Eodem tempore apud Zamam magna ui certabatur. Vbi quisque legatus aut tribunus curabat, eo acerrume niti, neque alius in alio magis quam in sese spem habere; pariterque oppidani agere, oppugnare aut parare omnibus locis, auidius alteri alteros sauciare quam semet tegere; clamor permixtus hortatione, laetitia, gemitu; item strepitus armorum ad caelum ferri: tela utrimque uolare. Sed illi, qui moenia defensabant, ubi hostes paulum modo pugnam remiserant, intenti proelium equestre prospectabant: eos, uti quaeque Iugurthae res erant, laetos modo, modo pauidos animaduorteres; ac, sicuti audiri a suis aut cerni possent, monere alii, alii hortari, aut manu significare, aut niti corporibus, et ea huc et illuc, quasi uitabundi aut iacientes tela, agitare. Quod ubi Mario cognitum est - nam is in ea parte curabat - consulto lenius agere et diffidentiam rei simulare, pati Numidas sine tumultu regis proelium uisere. Ita illis studio suorum adstrictis, repente magna ui murum adgreditur: et iam scalis egressi milites prope summa ceperant, cum oppidani concurrunt, lapides, ignem, alia praeterea tela ingerunt. Nostri primo resistere; deinde, ubi unae atque alterae scalae conminutae, qui supersteterant adflicti sunt; ceteri, quoquo modo potuere, pauci integri, magna pars uolneribus confecti, abeunt: denique utrimque proelium nox diremit.

LXI

Metellus, postquam uidet frustra inceptum, neque oppidum capi, neque Iugurtham nisi ex insidiis aut suo loco pugnam facere, et iam aestatem exactam esse, ab Zama discedit, et in eis urbibus, quae ad se defecerant satisque munitae loco aut moenibus erant, praesidia inponit: ceterum exercitum in prouinciam, qua proxuma est Numidiae, hiemandi gratia conlocat. Neque id tempus ex aliorum more quieti aut luxuriae concedit; sed, quoniam armis bellum parum procedebat, insidias regi per amicos tendere et eorum perfidia pro armis uti parat. igitur Bomilcarem, qui Romae cum Iugurtha fuerat, et inde uadibus datis de Massiuae nece iudicium fugerat, quod ei per maxumam amicitiam maxuma copia fallundi erat, multis pollicitationibus adgreditur. Ac primo efficit, uti ad se conloquendi gratia occultus ueniat: deinde (fide data, si iugurtham uiuom aut necatum sibi tradidisset, fore ut illi senatus inpunitatem et sua omnia concederet), facile Numidae persuadet, cum ingenio infido, tum metuenti ne, si pax cum Romanis fieret, ipse per condiciones ad supplicium traderetur.

LXII

Is, ubi primum opportunum fuit, Iugurtham anxium ac miserantem fortunas suas adcedit; monet atque lacrumans obtestatur, uti aliquando sibi liberisque et genti Numidarum optume meritae prouideat: omnibus proeliis sese uictos, agrum uastatum, multos mortalis captos, occisos, regni opes comminutas esse; satis saepe iam et uirtutem militum et fortunam temptatam; caueat ne illo cunctante Numidae sibi consulant. His atque talibus aliis ad deditionem regis animum impellit. Mittuntur ad imperatorem legati, qui Iugurtham imperata facturum dicerent, ac sine ulla pactione sese regnumque suum in illius fidem tradere. Metellus propere cunctos sentorii ordinis ex hibernis accersi iubet; eorum et aliorum, quos idoneos ducebat, consilium habet. Ita more maiorum ex consilii decreto, per legatos Iugurthae imperat argenti pondo ducenta milia, elephantos omnis, equorum et armorum aliquantum. Quae postquam sine mora facta sunt, iubet omnis perfugas uinctos adduci. Eorum magna pars, uti iussum erat, adducti; pauci, cum primum deditio coepit, ad regem Bocchum in Mauretaniam abierant. Igitur Iugurtha, ubi armis uirisque et pecunia spoliatus est, cum ipse ad imperandum uocaretur Tisidium, rursus coepit flectere animum suum et ex mala conscientia digna timere. Denique multis diebus per dubitationem consumptis, cum modo taedio rerum aduorsarum omnia bello potiora duceret, interdum secum ipse reputaret quam grauis casus in seruitium ex regno foret, multis magnisque praesidiis nequiquam perditis, de integro bellum sumit. Et Romae senatus de prouinciis consultus, Numidiam Metello decreuerat.

LXIII

Per idem tempus Vticae forte C. Mario per hostias dis supplicanti, magna atque mirabilia portendi haruspex dixerat: proinde quae animo agitabat, fretus dis, ageret, fortunam quam saepissume experiretur: cuncta prospere euentura. At illum iam antea consulatus ingens cupido exagitabat, ad quem capiundum praeter uetustatem familiae alia omnia abunde erant: industria, probitas, militiae magna scientia, animus belli ingens, domi modicus, lubidinis et diuitiarum uictor, tantummodo gloriae auidus. Sed is natus et omnem pueritiam Arpini altus, ubi primum aetas militiae patiens fuit, stipendiis faciundis, non Graeca facundia neque urbanis munditiis sese exercuit; ita inter artis bonas integrum ingenium breui adoleuit. Ergo ubi primum tribunatum militarem a populo petit, plerisque faciem eius ignorantibus, factis notus, per omnis tribus declaratur. Deinde ab eo magistratu alium post alium sibi peperit, semperque in potestatibus eo modo agitabat, ut ampliore quam gerebat dignus haberetur. Tamen is ad id locorum talis uir - nam postea ambitione praeceps datus est - consulatum adpetere non audebat: etiam tum alios magistratus plebes, consulatum nobilitas inter se per manus tradebat. nouos nemo tam clarus neque tam egregiis factis erat, quin indignus illo honore, et is quasi pollutus haberetur.

LXIV

Igitur ubi Marius haruspicis dicta eodem intendere uidet quo cupido animi hortabatur, ab Metello petundi gratia missionem rogat. Cui quamquam uirtus, gloria, atque alia optanda bonis superabant, tamen inerat contemptor animus et superbia, commune nobilitatis malum. Itaque primum commotus insolita re mirari eius consilium, et quasi per amicitiam monere ne tam praua inciperet, neu super fortunam animum gereret: non omnia omnibus cupiunda esse; debere illi res suas satis placere: postremo caueret id petere a populo Romano, quod illi iure negaretur. Postquam haec atque alia talia dixit neque animus mari flectitur, respondit, ubi primum potuisset per negotia publica, facturum sese quae peteret. Ac postea saepius eadem postulanti fertur dixisse, ne festinaret abire: satis mature illum cum filio suo consulatum petiturum. Is eo tempore contubernio patris ibidem militabat, annos natus circiter uiginti. Quae res Marium cum pro honore quem adfectabat, tum contra Metellum uehementer adcenderat. Ita cupidine atque ira, pessumis consultoribus, grassari; neque facto ullo neque dicto abstinere, quod modo ambitiosum foret; milites, quibus in hibernis praeerat, laxiore imperio quam antea habere; apud negotiatores, quorum magna multitudo Vticae erat, criminose simul et magnifice de bello loqui: "dimidia pars exercitus si sibi permitteretur, paucis diebus Iugurtham in catenis habiturum: ab imperatore consulto trahi, quod, homo inanis et regiae superbiae, imperio nimis gauderet". Quae omnia illis eo firmiora uidebantur, quia diuturnitate belli res familiaris conruperant, et animo cupienti nihil satis festinatur.

LXV

Erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam nomine Gauda, Mastanabalis filius, Masinissae nepos, quem Micipsa testamento secundum heredem scripserat, morbis confectus et ob eam causam mente paululum inminuta. Cui Metellus petenti more regum ut sellam iuxta poneret, item postea custodiae causa turmam equitum Romanorum, utrumque negauerat: honorem, quod eorum more foret, quos populus Romanus reges appellauisset; praesidium, quod contumeliosum in eos foret, si equites Romani satellites Numidae traderentur. hunc Marius anxium adgreditur atque hortatur, ut contumeliarum in imperatorem cum suo auxilio poenas petat; hominem ob morbos animo parum ualido secunda oratione extollit: "illum regem, ingentem uirum, Masinissae nepotem esse: si Iugurtha captus aut occisus foret, imperium Numidiae sine mora habiturum: id adeo mature posse euenire, si ipse consul ad id bellum missus foret". Itaque et illum et equites Romanos, milites et negotiatores, alios ipse, plerosque pacis spes inpellit, uti Romam ad suos necessarios aspere in Metellum de bello scribant, Marium imperatorem poscant. Sic illi a multis mortalibus honestissuma suffragatione consulatus petebatur: simul ea tempestate plebes, nobilitate fusa per legem Mamiliam, nouos extollebat. ita Mario cuncta procedere.

LXVI

Interim Iugurtha, postquam omissa deditione bellum incipit, cum magna cura parare omnia, festinare, cogere exercitum; ciuitatis, quae ab se defecerant, formidine aut ostentando praemia adfectare; conmunire suos locos, arma tela aliaque, quae spe pacis amiserat, reficere aut commercari; seruitia Romanorum adlicere et eos ipsos, qui in praesidiis erant, pecunia temptare: prorsus nihil intactum neque quietum pati, cuncta agitare. Igitur Vagenses, quo Metellus initio, Iugurtha pacificante praesidium inposuerat, fatigati regis suppliciis neque antea uoluntate alienati, principes ciuitatis inter se coniurant: nam uolgus, uti plerumque solet et maxume Numidarum, ingenio mobili, seditiosum atque discordiosum erat, cupidum nouarum rerum, quieti et otio aduorsum. Dein, compositis inter se rebus, in diem tertium constituunt; quod is, festus celebratusque per omnem Africam? ludum et lasciuiam magis quam formidinem ostentabat. Sed ubi tempus fuit, centuriones tribunosque militaris et ipsum praefectum oppidi, T. Turpilium Silanum, alius alium domos suas inuitant; eos omnis praeter Turpilium inter epulas obtruncant; postea milites palantis, inermos quippe in tali die ac sine imperio, adgrediuntur. Idem plebes facit, pars edocti ab nobilitate, alii studio talium rerum incitati, quis acta consiliumque ignorantibus tumultus ipse et res nouae satis placebant.

LXVII

Romani milites, inprouiso metu incerti ignarique quid potissumum facerent, trepidare: ad arcem oppidi, ubi signa et scuta erant, praesidium hostium, portae ante clausae fuga prohibebant: ad hoc mulieres puerique pro tectis aedificiorum saxa et alia, quae locus praebebat, certatim mittere. ita neque caueri anceps malum, neque a fortissumis infirmissumo generi resisti posse: iuxta boni malique, strenui et inbelles inulti obtruncari. In ea tanta asperitate, saeuissumis Numidis et oppido undique clauso, Turpilius praefectus unus ex omnibus italicis intactus profugit. id misericordiane hospitis an pactione aut casu ita euenerit, parum conperimus: nisi, quia illi in tanto malo turpis uita integra fama potior fuit, inprobus intestabilisque uidetur.

LXVIII

Metellus, postquam de rebus Vagae actis comperit, paulisper maestus ex conspectu abit: deinde, ubi ira et aegritudo permixta sunt, cum maxuma cura ultum ire iniurias festinat. Legionem, cum qua hiemabat, et quam plurumos potest Numidas equites pariter cum occasu solis expeditos educit; et postero die, circiter horam tertiam, peruenit in quandam planitiem locis paulo superioribus circumuentam. Ibi milites fessos itineris magnitudine et iam abnuentis omnia docet, oppidum Vagam non amplius mille passuum abesse; decere illos reliquum laborem aequo animo pati, dum pro ciuibus suis, uiris fortissumis atque miserrumis, poenas caperent; praeterea praedam benigne ostentat. Sic animis eorum arrectis, equites in primo late, pedites quam artissume ire et signa occultare iubet.

LXIX

Vagenses, ubi animum aduortere ad se uorsum exercitum pergere, primo, uti erat res, Metellum esse rati portas clausere, deinde, ubi neque agros uastari et eos, qui primi aderant, Numidas equites uident, rursum iugurtham arbitrati, cum magno gaudio obuii procedunt. Equites peditesque, repente signo dato, alii uolgum effusum oppido caedere, alii ad portas festinare, pars turris capere: ira atque praedae spes amplius quam lassitudo posse. Ita Vagenses biduum modo ex perfidia laetati: ciuitas magna et opulens cuncta poenae aut praedae fuit. Turpilius, quem praefectum oppidi unum ex omnibus profugisse supra ostendimus, iussus a Metello causam dicere, postquam sese parum expurgat, condemnatus uerberatusque capite poenas soluit: nam is ciuis e Latio erat.

LXX

Per idem tempus Bomilcar, cuius impulsu Iugurtha deditionem, quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi et ipse eum suspiciens, nouas res cupere, ad perniciem eius dolum quaerere, die noctuque fatigare animum: denique omnia temptando socium sibi adiungit Nabdalsam, hominem nobilem, magnis opibus, carum acceptumque popularibus suis, qui plerumque seorsum ab rege exercitum ductare et omnis res exsequi solitus erat, quae Iugurthae fesso aut maioribus adstricto superauerant: ex quo illi gloria opesque inuentae. Igitur utriusque consilio dies insidiis statuitur: cetera, uti res posceret, ex tempore parari placuit. Nabdalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna Romanorum iussus habebat, ne ager inultis hostibus uastaretur. Is postquam, magnitudine facinoris perculsus, ad tempus non uenit metusque rem impediebat, Bomilcar, simul cupidus incepta patrandi et timore socii anxius, ne omisso uetere consilio nouom quaereret, litteras ad eum per homines fidelis mittit, in quis mollitiam socordiamque uiri accusare; testari deos, per quos iurauisset; monere ne praemia Metelli in pestem conuorteret: Iugurthae exitium adesse; ceterum suane an Metelli uirtute periret, id modo agitari; proinde reputaret cum animo suo praemia an cruciatum mallet.

LXXI

Sed cum eae litterae adlatae, forte Nabdalsa exercito corpore fessus in lecto quiescebat, ubi, cognitis Bomilcaris uerbis, primo cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit. Erat ei Numida quidam negotiorum curator, fidus acceptusque et om,nium consiliorum, nisi nouissumi, particeps: qui, postquam allatas litteras audiuit, et, ex consuetudine ratus opera aut ingenio suo opus esse, in tabernaculum introiit, dormiente illo epistulam, super caput in puluino temere positam, sumit ac perlegit; dein propere, cognitis insidiis, ad regem pergit. Nabdalsa paulo post experrectus, ubi neque epistulam repperit et rem omnem, uti acta erat, cognouit, primo indicem persequi conatus, postquam id frustra fuit, Iugurtham placandi gratia adcedit; dicit, quae ipse parauisset facere, perfidia clientis sui praeuenta: lacrumans obtestatur per amicitiam perque sua antea fideliter acta, ne super tali scelere suspectum sese haberet.

LXXII

Ad ea rex, aliter atque animo gerebat, placide respondit. Bomilcare aliisque multis, quos socios insidiarum cognouerat, interfectis, iram oppresserat, nequa ex eo negotio seditio oreretur. Neque post id locorum Iugurthae dies aut nox ulla quieta fuit: neque loco neque mortali cuiquam aut tempori satis credere, ciuis hostisque iuxta metuere, circumspectare omnia et omni strepitu pauescere; alio atque alio loco saepe, contra decus regium, noctu requiescere, interdum somno excitus arreptis armis tumultum facere: ita formidine quasi uecordia exagitari.

LXXIII

Igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris et indicio patefacto ex perfugis cognouit, rursus tamquam ad integrum bellum cuncta parat festinatque. Marium, fatigantem de profectione, simul et inuitum et offensum sibi parum idoneum ratus, domum dimittit. Et Romae plebes, litteris, quae de Metello ac Mario missae erant, cognitis, uolenti animo de ambobus acceperant. Imperatori nobilitas, quae antea decori fuit, inuidiae esse; at illi alteri generis humilitas fauorem addiderat. Ceterum in utroque magis studia partium quam bona aut mala sua moderata. Praeterea seditiosi magistratus uolgum exagitare, Metellum omnibus contionibus capitis arcessere, mari uirtutem in maius celebrare. Denique plebes sic accensa, uti opifices agrestesque omnes, quorum res fidesque in manibus sitae erat, relictis operibus, frequentarent Marium et sua necessaria post illius honorem ducerent. ita perculsa nobilitate post multas tempestates nouo homini consulatus mandatur; et postea populus a tribuno plebei T. Manlio Mancino rogatus, quem uellet cum Iugurtha bellum gerere, frequens Marium iussit. Sed paulo ante Senatus Metello Numidiam decreuerat: ea res frustra fuit.

LXXIV

Eodem tempore Iugurtha amissis amicis, - quorum plerosque ipse necauerat, ceteri formidine, pars ad Romanos, alii ad regem Bocchum profugerant -, cum neque bellum geri sine administris posset et nouorum fidem, in tanta perfidia ueterum, experiri periculosum duceret, uarius incertusque agitabat. Neque illi res neque consilium aut quisquam hominum satis placebat: itinera praefectosque in dies mutare; modo aduorsum hostis, interdum in solitudines pergere; saepe in fuga ac post paulo in armis spem habere; dubitare uirtuti an fide popularium minus crederet: ita quocumque intenderat res aduorsae erant. Sed inter eas moras repente sese Metellus cum exercitu ostendit: Numidae ab Iugurtha pro tempore parati instructique; dein proelium incipitur. Qua in parte rex pugnae adfuit, ibi aliquandiu certatum: ceteri eius omnes milites primo congressu pulsi fugatique. Romani signorum et armorum aliquanto numero, hostium paucorum potiti: nam ferme Numidis in omnibus proeliis magis pedes quam arma tuta sunt.

LXXV

Ea fuga Iugurtha impensius modo rebus suis diffidens, cum perfugis et parte equitatus in solitudines, dein Thalam peruenit, in oppidum magnum atque opulentum, ubi plerique thesauri filiorumque eius multus pueritiae cultus erat. Quae postquam Metello conperta sunt, quamquam inter Thalam flumenque proxumum in spatio milium quinquaginta loca arida atque uasta esse cognouerat, tamen spe patrandi belli si eius oppidi potitus foret, omnis asperitates superuadere ac naturam etiam uincere adgreditur. Igitur omnia iumenta sarcinis leuari iubet, nisi frumento dierum decem: ceterum utris modo et alia aquae idonea portari. Praeterea conquirit ex agris quam plurumum potest domiti pecoris; eo imponit uasa cuiusque modi, sed pleraque lignea, collecta ex tuguriis Numidarum. Ad hoc finitumis imperat, qui se post regis fugam metello dederant, quam plurumum quisque aquae portaret; diem locumque, ubi praesto forent, praedicit; ipse ex flumine, quam proxumam oppido aquam esse supra diximus, iumenta onerat: eo modo instructus ad Thalam proficiscitur. Deinde, ubi ad id loci uentum quo Numidis praeceperat, et castra posita munitaque sunt, tanta repente caelo missa uis aquae dicitur, ut ea modo exercitui satis superque foret. Praeterea commeatus spe amplior, quia Numidae, sicuti plerique in noua deditione, officia intenderant. Ceterum milites religione pluuia magis usi, eaque res multum animis eorum addidit: nam rati sese dis immortalibus curae esse. Deinde postero die contra opinionem Iugurthae ad Thalam perueniunt. Oppidani, qui se locorum asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi, nihilo segnius bellum parare: idem nostri facere.

LXXVI

Sed rex, nihil iam infectum Metello credens, quippe qui omnia, arma tela, locos tempora, denique naturam ipsam ceteris imperitantem industria uicerat, cum liberis et magna parte pecuniae ex oppido noctu profugit; neque postea in ullo loco amplius uno die aut una nocte moratus, simulabat sese negoti gratia properare: ceterum proditionem timebat, quam uitare posse celeritate putabat; nam talia consilia per otium et ex opportunitate capi. At Metellus, ubi oppidanos proelio intentos, simul oppidum et operibus et loco munitum uidet, uallo fossaque moenia circumuenit. Deinde locis ex copia maxume idoneis uineas agere, aggerem iacere et, super aggerem impositis turribus, opus et administros tutari. Contra haec oppidani festinare parare; prorsus ab utrisque nihil reliquum fieri. Denique Romani, multo ante labore proeliisque fatigati, post dies quadraginta quam eo uentum erat, oppido modo potiti: praeda omnis ab perfugis corrupta. Ei postquam murum arietibus feriri resque suas adflictas uident, aurum a que argentum et alia, quae prima ducuntur, domum regiam comportant; ibi uino et epulis onerati, illaque et domum et semet igni conrumpunt, et, quas uicti ab hostibus poenas metuerant, eas ipsi uolentes pependere.

LXXVII

Sed pariter cum capta Thala legati ex oppido Lepti ad Metellum uenerant, orantes uti praesidium praefectumque eo mitteret: Hamilcarem quendam, hominem nobilem factiosum, nouis rebus studere, aduorsum quem neque imperia magistratuum neque leges ualerent; ni id festinaret, in summo periculo suam salutem, illorum socios fore. Nam Leptitani iam inde a principio belli Iugurthini ad Bestiam consulem et postea Romam miserant, amicitiam societatemque rogatum. Deinde, ubi ea impetrata, semper boni fidelesque mansere, et cuncta a Bestia Albino Metelloque imperata, naue fecerant. Itaque ab imperatore facile quae petebant adepti. Emissae eo cohortes Ligurum quattuor et C. Annius praefectus.

LXXVIII

Id oppidum ab Sidoniis conditum est, quos accepimus, profugos ob discordias ciuilis, nauibus in eos locos uenisse; ceterum situm inter duas Syrtis, quibus nomen ex re inditum. Nam duo sunt sinus prope in extrema Africa, inpares magnitudine, pari natura: quorum proxuma terrae praealta sunt; cetera, uti fors tulit, alta alia, alia in tempestate uadosa. Nam ubi mare magnum esse et saeuire uentis coepit, limum harenamque et saxa ingentia fluctus trahunt: ita facies locorum cum uentis simul mutatur. Syrtes ab tractu nominatae. Eius ciuitatis lingua modo conuorsa conubio Numidarum; legum cultusque pleraque Sidonica: quae eo facilius retinebant, quod procul ab imperio regis aetatem agebant. Inter illos et frequentem Numidiam multi uastique loci erant.

LXXIX

Sed quoniam in eas regiones per Leptitanorum negotia uenimus, non indignum uidetur egregium atque mirabile facinus duorum Carthaginiensium memorare: eam rem nos locus admonuit. Qua tempestate Carthaginienses pleraque Africa imperitabant, Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere. Ager in medio harenosus, una specie: neque flumen neque mons erat, qui finis eorum discerneret: quae res eos in magno diuturnoque bello inter se habuit. Postquam utrimque legiones, item classes saepe fusae fugataeque, et alteri alteros aliquantum adtriuerant, ueriti ne mox uictos uictoresque defessos alius adgrederetur, per indutias sponsionem faciunt, uti certo die legati domo proficiscerentur; quo in loco inter se obuii fuissent, is communis utriusque populi finis haberetur. Igitur Carthagine duo fratres missi, quibus nomen Philaenis erat, maturauere iter pergere: Cyrenenses tardius iere. Id socordiane an casu acciderit, parum cognoui. Ceterum solet in illis locis tempestas haud secus atque in mari retinere; nam, ubi per loca aequalia et nuda gignentium uentus coortus harenam humo excitauit, ea, magna ui agitata, ora oculosque implere solet; ita prospectu impedito morari iter. Postquam Cyrenenses aliquanto posteriores se esse uident et ob rem conruptam domi poenas metuunt, criminari Carthaginiensis ante tempus domo digressos, conturbare rem, denique omnia malle quam uicti abire. Sed cum Poeni aliam condicionem, tantum modo aequam, peterent, Graeci optionem Carthaginiensium faciunt: ut uel illi, quos finis populo suo peterent, ibi uiui obruerentur, uel eadem condicione sese quem in locum uellent processuros. Philaeni, condicione probata, seque uitamque suam rei publicae condonauere: ita uiui obruti. Carthaginienses in eo loco Philaenis fratribus aras consecrauere, aliique illis domi honores instituti. Nunc ad rem redeo.

LXXX

Iugurtha postquam, amissa Thala, nihil satis firmum contra Metellum putat, per magnas solitudines cum paucis profectus, peruenit ad Gaetulos, genus hominum ferum incultumque et eo tempore ignarum nominis Romani. Eorum multitudinem in unum cogit ac paulatim consuefacit ordines habere, signa sequi, imperium obseruare, item alia militaria facere. Praeterea regis Bocchi proxumos magnis muneribus et maioribus promissis ad studium sui perducit; quis adiutoribus regem adgressus, impellit uti aduorsus Romanos bellum incipiat. Id ea gratia facilius proniusque fuit, quod Bocchus initio huiusce belli legatos Romam miserat foedus et amicitiam petitum: quam rem opportunissumam incepto bello pauci impediuerant, caeci auaritia, quis omnia, honesta atque inhonesta, uendere mos erat. Etiam antea Iugurthae filia Boccho nupserat: uerum ea necessitudo apud Numidas Maurosque leuis ducitur, quia singuli, pro opibus quisque, plurumas uxores, denas alii, alii pluris habent; sed reges eo amplius. Ita animus multitudine distrahitur; nulla pro socia obtinet, pariter omnes uiles sunt.

LXXXI

Igitur in locum ambobus placitum exercitus conueniunt. Ibi, fide data et accepta, Iugurtha Bocchi animum oratione accendit: "Romanos iniustos, profunda auaritia, communis omnium hostis esse; eandem illos causam belli cum Boccho habere quam secum et cum aliis gentibus, lubidinem imperitandi, quis omnia regna aduorsa sint: tum sese, paulo ante Carthaginiensis, item regem Persen, post uti quisque opulentissumus uideatur, ita Romanis hostem fore". Eis atque aliis talibus dictis, ad Cirtam oppidum iter constituunt, quod ibi Metellus praedam captiuosque et inpedimenta locauerat. ita Iugurtha ratus, aut capta urbe operae pretium fore, aut si dux Romanus auxilio suis uenisset, proelio sese certaturos: nam callidus id modo festinabat, Bocchi pacem imminuere, ne moras agitando aliud quam bellum mallet.

LXXXII

Imperator postquam de regum societate cognouit, non temere neque, uti saepe iam uicto Iugurtha consueuerat, omnibus locis pugnandi copiam facit. Ceterum, haud procul ab Cirta castris munitis, reges opperitur; melius esse ratus, cognitis Mauris (quoniam is nouos hostis accesserat), ex commodo pugnam facere. Interim Roma per litteras certior fit prouinciam Numidiam Mario datam; nam consulem ante factum acceperat. Quibus rebus supra bonum aut honestum perculsus, neque lacrumas tenere, neque moderari linguam: uir egregius in aliis artibus, nimis molliter aegritudinem pati. Quam rem alii in superbiam uortebant, alii bonum ingenium contumelia accensum esse, multi, quod iam parta uictoria ex manibus eriperetur. Nobis satis cognitum est illum magis honore Marii quam iniuria sua excruciatum, neque tam anxie laturum fuisse, si adempta prouincia alii quam Mario traderetur.

LXXXIII

Igitur eo dolore inpeditus, et quia stultitiae uidebatur alienam rem periculosuocurare, legatos ad Bocchum mittit postulatum, ne sine causa hostis populo Romano fieret: "habere tum magnam copiam societatis amicitiaeque coniungendae, quae potior bello esset; et, quamquam opibus suis confideret, tamen non debere incerta pro certis mutare; omne bellum sumi facile, ceterum aegerrume desinere; non in eiusdem potestate initium eius et finem esse; incipere cuiuis, etiam ignauo, licere; deponi, cum uictores uelint: proinde sibi regnoque suo consuleret, neu florentis res suas cum Iugurthae perditis misceret". Ad ea rex satis placide uerba facit: "sese pacem cupere, sed Iugurthae fortunarum misereri; si eadem illi copia fieret, omnia conuentura". Rursus imperator contra postulata Bocchi nuntios mittit: ille probare partim, alia abnuere. Eo modo saepe ab utroque missis remissisque nuntiis, tempus procedere, et ex Metelli uoluntate bellum intactum trahi.

LXXXIV

At Marius, ut supra diximus, cupientissuma plebe consul factus, postquam ei prouinciam Numidiam populus iussit, antea iam infestus nobilitati, tum uero multus atque ferox instare; singulos modo, modo uniuorsos laedere; dictitare sese consulatum ex uictis illis spolia cepisse, alia praeterea magnifica pro se et illis dolentia. Interim quae bello opus erant prima habere: postulare legionibus supplementum, auxilia a populis et regibus sociisque arcessere, praeterea ex Latio fortissumum quemque (plerosque militiae, paucos fama cognitos) accire, et ambiundo cogere homines emeritis stipendiis secum proficisci. Neque illi senatus, quamquam aduorsus erat, de ullo negotio abnuere audebat; ceterum supplementum etiam laetus decreuerat, quia neque plebi militia uolenti putabatur, et Marius aut belli usum aut studia uolgi amissurus. Sed ea res frustra sperata: tanta lubido cum mario eundi plerosque inuaserat! Sese quisque praeda locupletem fore, uictorem domum rediturum, alia huiuscemodi animis trahebant, et eos non paulum oratione sua Marius adrexerat. Nam postquam, omnibus quae postulauerat decretis, milites scribere uolt, hortandi causa simul et nobilitatem uti consueuerat exagitandi, contionem populi aduocauit. Deinde hoc modo disseruit:

LXXXV

"Scio ego, Quirites, plerosque non eisdem artibus imperium a uobis petere et postquam adepti sunt gerere: primo industrios, supplicis, modicos esse, dein per ignauiam et superbiam aetatem agere. Sed mihi contra ea uidetur: nam quo pluris est uniuorsa res publica quam consulatus aut praetura, eo maiore cura illam administrari quam haec peti debere. Neque me fallit, quantum cum maxumo beneficio uostro negoti sustineam. Bellum parare simul et aerario parcere, cogere ad militiam eos quos nolis offendere, domi forisque omnia curare; et ea agere inter inuidos occursantis factiosos, opinione, Quirites, asperius est. Ad hoc, alii si deliquere, uetus nobilitas, maiorum fortia facta, cognatorum et adfinium opes, multae clientelae, omnia haec praesidio adsunt: mihi spes omnes in memet sitae, quas necesse est uirtute et innocentia tutari; nam alia infirma sunt. Et illud intellego, Quirites, omnium ora in me conuorsa esse; aequos bonosque fauere, quippe mea bene facta rei publicae procedunt, - nobilitatem locum inuadendi quaerere. Quo mihi acrius adnitundum est, uti neque uos capiamini et illi frustra sint. Ita ad hoc aetatis a pueritia fui, uti omnis labores et pericula consueta habeam. Quae ante uostra beneficia gratuito faciebam, ea uti accepta mercede deseram, non est consilium, Quirites. Illis difficile est in potestatibus temperare, qui per ambitionem sese probos simulauere; mihi, qui omnem aetatem in optumis artibus egi, bene facere iam ex consuetudine in naturam uortit. Bellum me gerere cum Iugurtha iussistis, quam rem nobilitas aegerrume tulit. Quaeso, reputate cum animis uostris, num id mutare melius sit, siquem ex illo globo nobilitatis ad hoc aut aliud tale negotium mittatis, hominem ueteris prosapiae ac multarum imaginum et nullius stipendi: scilicet ut in tanta re ignarus omnium trepidet, festinet, sumat aliquem ex populo monitorem offici sui. ita plerumque euenit, uti quem uos imperare iussistis, is sibi imperatorem alium quaerat. Atque ego scio, Quirites, qui, postquam consules facti sunt, et acta maiorum et Graecorum militaria praecepta legere coeperint: praeposteri homines; nam gerere quam fieri tempore posterius, re atque usu prius est. Comparate nunc, Quirites, cum illorum superbia me hominem nouom. Quae illi audire aut legere solent, eorum partem uidi, alia egomet gessi: quae illi litteris, ea ego militando didici. Nunc uos existumate, facta an dicta pluris sint. Contemnunt nouitatem meam, ego illorum ignauiam: mihi fortuna, illis probra obiectantur. Quamquam ego naturam unam et communem omnium existumo, sed fortissumum quemque generosissumum. Ac si iam ex patribus Albini aut Bestiae quaeri posset, mene an illos ex se gigni maluerint, quid responsuros creditis, nisi sese liberos quam optumos uoluisse? Quodsi iure me despiciunt, faciant idem maioribus suis, quibus, uti mihi, ex uirtute nobilitas coepit. Inuident honori meo: ergo inuideant labori, innocentiae, periculis etiam meis, quoniam per haec illum cepi. Verum homines conrupti superbia ita aetatem agunt, quasi uostros honores contemnant; ita hos petunt, quasi honeste uixerint. Ne illi falsi sunt, qui diuorsissumas res pariter exspectant, ignauiae uoluptatem et praemia uirtutis. Atque etiam, cum apud uos aut in senatu uerba faciunt, pleraque oratione maiores suos extollunt: eorum fortia facta memorando clariores sese putant. Quod contra est: nam quanto uita illorum praeclarior, tanto horum socordia flagitiosior. Et profecto ita se res habet: maiorum gloria posteris quasi lumen est, neque bona neque mala eorum in occulto patitur. Huiusce rei ego inopiam fateor, Quirites; uerum, id quod multo praeclarius est, meamet facta mihi dicere licet. Nunc uidete quam iniqui sint: quod ex aliena uirtute sibi adrogant, id mihi ex mea non concedunt, scilicet quia imagines non habeo, et quia mihi noua nobilitas est, quam certe peperisse melius est quam acceptam corrupisse. Equidem ego non ignoro, si iam mihi respondere uelint, abunde illis facundam et compositam orationem fore. Sed in uostro maxumo beneficio cum omnibus locis me uosque maledictis lacerent, non placuit reticere, nequis modestiam in conscientiam duceret. Nam me quidem ex animi mei sententia nulla oratio laedere potest: quippe uera necesse est bene praedicet, falsam uita moresque mei superant. Sed quoniam uostra consilia accusantur, qui mihi summum honorem et maxumum negotium inposuistis, etiam atque etiam reputate, num eorum paenitendum sit. Non possum fidei causa imagines neque triumphos aut consulatus maiorum meorum ostentare; at, si res postulet, hastas uexillum phaleras, alia militaria dona, praeterea cicatrices aduorso corpore. Hae sunt meae imagines, haec nobilitas, non hereditate relicta, ut illa illis, sed quae egomet meis plurumis laboribus et periculis quaesiui. Non sunt composita uerba mea; parui id facio. Ipsa se uirtus satis ostendit: illis artificio opus est, ut turpia facta oratione tegant. Neque litteras Graecas didici: parum placebat eas discere, quippe quae ad uirtutem doctoribus nihil profuerant. At illa multo optuma rei publicae doctus sum: hostem ferire, praesidium agitare, nihil metuere nisi turpem famam, hiemem et aestatem iuxta pati, humi requiescere, eodem tempore inopiam et laborem tolerare. His ego praeceptis milites hortabor; neque illos arte colam, me opulenter, neque gloriam meam laborem illorum faciam: hoc est utile, hoc ciuile imperium. Namque cum tute per mollitiam agas, exercitum supplicio cogere, id est dominum, non imperatorem esse. Haec atque talia maiores uostri faciundo seque remque publicam celebrauere. Quis nobilitas freta, ipsa dissimilis moribus, nos illorum aemulos contemnit; et omnis honores non ex merito, sed quasi debitos a uobis repetit. Ceterum homines superbissumi procul errant. Maiores eorum omnia, quae licebat, illis reliquere, diuitias, imagines, memoriam sui praeclaram; uirtutem non reliquere, neque poterant: ea sola neque datur dono neque accipitur. Sordidum me et incultis moribus aiunt, quia parum scite conuiuium exorno, neque histrionem ullum, neque pluris pretii cocum quam uilicum habeo. Quae mihi lubet confiteri, Quirites. Nam ex parente meo et ex aliis sanctis uiris ita accepi: munditias mulieribus, laborem uiris conuenire, omnibusque bonis oportere plus gloriae quam diuitiarum esse; arma, non supellectilem decori esse. Quin ergo quod iuuat, quod carum aestumant, id semper faciant: ament, potent; ubi adulescentiam habuere, ibi senectutem agant, in conuiuiis, dediti uentri et turpissumae parti corporis: sudorem, puluerem, et alia talia relinquant nobis, quibus illa epulis iucundiora sunt. Verum non ita est: nam ubi se flagitiis decorauere turpissumi uiri, bonorum praemia ereptum eunt. Ita iniustissume luxuria et ignauia, pessumae artes, illis qui coluere eas nihil officiunt, rei publicae innoxiae cladi sunt. Nunc quoniam illis, quantum mei mores, non illorum flagitia poscebant, respondi, pauca de re publica loquar. Primum omnium de Numidia bonum habete animum, Quirites: nam quae ad hoc tempus Iugurtham tutata sunt, omnia remouistis: auaritiam, inperitiam atque superbiam. Deinde exercitus ibi est locorum sciens, sed mehercule magis strenuus quam felix: nam magna pars eius auaritia aut temeritate ducum attrita est. Quam ob rem uos, quibus militaris aetas est, adnitimini mecum et capessite rem publicam: neque quemquam ex calamitate aliorum aut imperatorum superbia metus ceperit. Egomet in agmine aut in proelio consultor idem et socius periculi uobiscum adero, me uosque in omnibus rebus iuxta geram. Et profecto dis iuuantibus omnia matura sunt, uictoria, praeda, laus: quae si dubia aut procul essent, tamen omnis bonos rei publicae subuenire decebat. Etenim nemo ignauia immortalis factus est, neque quisquam parens liberis uti aeterni forent optauit, magis uti boni honestique uitam exigerent. Plura dicerem, Quirites, si timidis uirtutem uerba adderent; nam strenuis abunde dictum puto".

LXXXVI

Huiuscemodi oratione habita, Marius, postquam plebis animos adrectos uidet, propere commeatu, stipendio, armis aliisque utilibus nauis onerat: cum his A. Manlium legatum proficisci iubet. Ipse interea milites scribere, non more maiorum neque ex classibus, sed uti cuiusque lubido erat, capite censos plerosque. Id factum alii inopia bonorum, alii per ambitionem consulis memorabant, quod ab eo genere celebratus auctusque erat; et homini potentiam quaerenti egentissumus quisque opportunissumus, cui neque sua cara, quippe quae nulla sunt, et omnia cum pretio honesta uidentur. Igitur Marius cum aliquanto maiore numero, quam decretum erat, in Africam profectus paucis diebus Vticam aduehitur. Exercitus ei traditur a P. Rutilio legato; nam Metellus conspectum Mari fugerat, ne uideret ea, quae audita animus tolerare nequiuerat.

LXXXVII

Sed consul, expletis legionibus cohortibusque auxiliariis, in agrum fertilem et praeda onustum proficiscitur, omnia ibi capta militibus donat; dein castella et oppida natura et uiris parum munita adgreditur; proelia multa, ceterum leuia, alia aliis locis facere. Interim noui milites sine metu pugnae adesse, uidere fugientis capi aut occidi, fortissumum quemque tutissumum, armis libertatem, patriam parentisque et alia omnia tegi, gloriam atque diuitias quaeri. Sic breui spatio noui ueteresque coaluere et uirtus omnium aequalis facta. At reges, ubi de aduentu Mari cognouere, diuorsi in locos difficilis abeunt. Ita Iugurthae placuerat, speranti mox effusos hostis inuadi posse: Romanos, sicuti plerosque, remoto metu laxius lentiusque futuros.

LXXXVIII

Metellus interea Romam profectus, contra spem suam laetissumis animis excipitur, plebi patribusque, postquam inuidia decesserat, iuxta carus. Sed Marius inpigre prudenterque suorum et hostium res pariter attendere, cognoscere quid boni utrisque aut contra esset, explorare itinera regum, consilia et insidias eorum anteuenire, nihil apud se remissum neque apud illos tutum pati. Itaque et Gaetulos et Iugurtham ex sociis nostris praedas agentis saepe adgressus in itinere fuderat, ipsumque regem haud procul ab oppido Cirta armis exuerat. Quae postquam gloriosa modo neque belli patrandi cognouit, statuit urbis, quae uiris aut loco pro hostibus et aduorsum se opportunissumae erant, singulas circumuenire; ita Iugurtham aut praesidiis nudatum, si ea pateretur, aut proelio certaturum. Nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat, uelle populi Romani amicitiam: nequid ab se hostile timeret. Id simulaueritne, quo improuisus grauior accideret, an mobilitate ingeni pacem atque bellum mutare solitus, parum exploratum est.

LXXXIX

Sed consul, uti statuerat oppida castellaque munita adire, partim ui, alia metu aut praemia ostentando, auortere ab hostibus. Ac primo mediocria gerebat, existumans Iugurtham ob suos tutandos in manus uenturum. Sed ubi illum procul abesse et aliis negotiis intentum accepit, maiora et magis aspera adgredi tempus uisum est. Erat inter ingentis solitudines oppidum magnum atque ualens, nomine Capsa, cuius conditor Hercules Libys memorabatur. Eius ciues apud Iugurtham inmunes, leui imperio et ob ea fidelissumi habebantur, muniti aduorsum hostis non moenibus modo et armis atque uiris, uerum etiam multo magis locorum asperitate. Nam praeter oppido propinqua, alia omnia uasta inculta, egentia aquae, infesta serpentibus, quarum uis, sicuti omnium ferarum, inopia cibi acrior; ad hoc natura serpentium, ipsa perniciosa, siti magis quam alia re accenditur. Eius potiundi Marium maxuma cupido inuaserat, cum propter usum belli, tum quia res aspera uidebatur, et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, haud dissimiliter situm munitumque; nisi quod apud Thalam non longe a moenibus aliquot fontes erant, Capsenses una modo atque ea intra oppidum iugi aqua, cetera pluuia utebantur. Idque ibi, ut in omni Africa, quae procul a mari incultius agebat, eo facilius tolerabatur, quia Numidae plerumque lacte et ferina carne uescebantur et neque salem neque alia irritamenta gulae quaerebant: cibus illis aduorsus famem atque sitim, non lubidini neque luxuriae erat.

XC

Igitur consul omnibus exploratis, credo deis fretus, - nam contra tantas difficultates consilio satis prouidere non poterat; quippe etiam frumenti inopia temptabatur, quia Numidae pabulo pecoris magis quam aruo student, et quodcumque natum fuerat iussu regis in loca munita contulerant, ager autem aridus et frugum uacuos ea tempestate: nam aestatis extremum erat - tamen pro rei copia satis prouidenter exornat: pecus omne, quod superioribus diebus praedae fuerat, equitibus auxiliariis agundum adtribuit; A. Manlium legatum cum cohortibus expeditis ad oppidum Laris, ubi stipendium et commeatum locauerat, ire iubet, dicitque se praedabundum post paucos dies eodem uenturum. Sic incepto suo occultato, pergit ad flumen Tanain.

XCI

Ceterum in itinere cotidie pecus exercitui per centurias, item turmas aequaliter distribuerat, et ex coriis utres uti fierent curabat; simul inopiam frumenti lenire et ignaris omnibus parare quae mox usui forent; denique sexto die, cum ad flumen uentum est, maxuma uis utrium effecta. Ibi castris leui munimento positis, milites cibum capere atque, uti simul cum occasu solis egrederentur, paratos esse iubet: omnibus sarcinis abiectis, aqua modo seque et iumenta onerare. Dein postquam tempus uisum, castris egreditur, noctemque totam itinere facto consedit. Idem proxuma facit; dein tertia multo ante lucis aduentum peruenit in locum tumulosum, ab Capsa non amplius duum milium interuallo; ibique quam occultissume potest cum omnibus copiis opperitur. Sed ubi dies coepit et Numidae, nihil hostile metuentes, multi oppido egressi, repente omnem equitatum et cum eis uelocissumos pedites cursu tendere ad Capsam et portas obsidere iubet; deinde ipse intentus propere sequi neque milites praedari sinere. Quae postquam oppidani cognouere, res trepidae, metus ingens, malum improuisum, ad hoc pars ciuium extra moenia in hostium potestate, coegere uti deditionem facerent. Ceterum oppidum incensum, Numidae puberes interfecti, alii omnes uenundati, praeda militibus diuisa. Id facinus contra ius belli non auaritia neque scelere consulis admissum, sed quia locus Iugurthae opportunus, nobis aditu difficilis, genus hominum mobile, infidum, neque beneficio neque metu coercitum.

XCII

Postquam tantam rem Marius sine ullo suorum incommodo peregit, magnus et clarus antea, maior atque clarior haberi coepit. Omnia non bene consulta in uirtutem trahebantur; milites, modesto imperio habiti simul et locupletes, ad caelum ferre, Numidae magis quam mortalem timere; postremo omnes socii atque hostes, credere illi aut mentem diuinam esse aut deorum nutu cuncta portendi. Sed consul, ubi ea res bene euenit, ad alia oppida pergit; pauca repugnantibus Numidis capit, plura, deserta propter Capsensium miserias, igni conrumpit: luctu atque caede omnia complentur. Denique multis locis potitus, ac plerisque exercitu incruento, aliam rem adgreditur, non eadem asperitate qua Capsensium, ceterum haud secus difficilem. Namque haud longe a flumine Muluccha, quod Iugurthae Bocchique regnum disiungebat, erat inter ceteram planitiem mons saxeus, mediocri castello satis patens, in immensum editus, uno perangusto aditu relicto: nam omnis a natura uelut opere atque consulto praeceps. Quem locum Marius, quod ibi regis thesauri erant, summa ui capere intendit. Sed ea res forte quam consilio melius gesta. Nam castello uirorum atque armorum satis, magna uis frumenti et fons aquae, aggeribus turribusque et aliis machinationibus locus importunus, iter castellanorum angustum admodum, utrimque praecisum. Vineae cum ingenti periculo frustra agebantur: nam cum eae paulo processerant, igni aut lapidibus conrumpebantur; milites neque pro opere consistere propter iniquitatem loci, neque inter uineas sine periculo administrare; optumus quisque cadere aut sauciari, ceteris metus augeri.

XCIII

At Marius, multis diebus et laboribus consumptis, anxius trahere cum animo suo omitteretne inceptum, quoniam frustra erat, an fortunam opperiretur, qua saepe prospere usus fuerat. Quae cum multos dies noctisque aestuans agitaret, forte quidam Ligus, ex cohortibus auxiliariis miles gregarius, castris aquatum egressus, haud procul ab latere castelli quod auorsum proeliantibus erat, animum aduortit inter saxa repentis cocleas; quarum cum unam atque alteram, dein plures peteret studio legundi paulatim prope ad summum montis egressus est. Vbi postquam solitudinem intellexit, more ingeni humani cupido difficilia faciundi animum uortit. Et forte in eo loco grandis ilex coaluerat inter saxa, paulum modo prona, deinde inflexa atque aucta in altitudinem, quo cuncta gignentium natura fert; cuius ramis modo, modo eminentibus saxis nisus Ligus in castelli planitiem peruenit, quod cuncti Numidae intenti proeliantibus aderant. Exploratis omnibus, quae mox usui fore ducebat, eadem regreditur, non temere uti ascenderat, sed temptans omnia et circumspiciens. Itaque Marium propere adit, acta edocet, hortatur ab ea parte, qua ipse ascenderat, castellum temptet, pollicetur sese itineris periculique ducem. Marius cum Ligure promissa eius cognitum ex praesentibus misit, quorum uti cuiusque ingenium erat, ita rem difficilem aut facilem nuntiauere: consulis animus tamen paulum adrectus. Itaque ex copia tubicinum et cornicinum numero quinque quam uelocissumos delegit, et cum eis, praesidio qui forent, quattuor centuriones; omnisque Liguri parere iubet, et ei negotio proxumum diem constituit.

XCIV

Sed, ubi ex praecepto tempus uisum, paratis conpositisque omnibus ad locum pergit, Ceterum illi, qui e centuriis erant, praedocti ab duce, arma ornatumque mutauerant, capite atque pedibus nudis, uti prospectus nisusque per saxa facilius foret; super terga gladii et scuta, uerum ea Numidica ex coriis, ponderis gratia simul et offensa quo leuius streperent. Igitur praegrediens Ligus saxa et si quae uetustae radices eminebant laqueis uinciebat, quibus adleuati milites facilius escenderent; interdum timidos insolentia itineris leuare manu; ubi paulo asperior ascensus erat, singulos prae se inermos mittere, deinde ipse cum illorum armis sequi; quae dubia nisu uidebantur, potissumus temptare; ac saepius eadem ascendens descendensque, dein statim digrediens, ceteris audaciam addere. Igitur diu multumque fatigati tandem in castellum perueniunt, desertum ab ea parte, quod omnes, sicut aliis diebus, aduorsum hostis aderant. Marius ubi ex nuntiis quae Ligus egerat cognouit, quamquam toto die intentos proelio Numidas habuerat, tum uero cohortatus milites et ipse extra uineas egressus, testudine acta succedere et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus terrere. At Numidae saepe antea uineis Romanorum subuorsis, item incensis, non castelli moenibus sese tutabantur, sed pro muro dies noctisque agitare, male dicere Romanis ac Mario uecordiam obiectare, militibus nostris iugurthae seruitium minari, secundis rebus feroces esse. interim omnibus, Romanis hostibusque, proelio intentis, magna utrimque ui pro gloria atque imperio his, illis pro salute certantibus, repente a tergo signa canere; ac primo mulieres et pueri, qui uisum processerant, fugere, deinde uti quisque muro proxumus erat, postremo cuncti, armati inermesque. Quod ubi accidit, eo acrius Romani instare, fundere ac plerosque tantummodo sauciare, dein super occisorum corpora uadere, auidi gloriae certantes murum petere, neque quemquam omnium praeda morari. Sic forte correcta Mari temeritas gloriam ex culpa inuenit.

XCV

Ceterum dum ea res geritur, L. Sulla quaestor cum magno equitatu in castra uenit, quos uti ex latio et a sociis cogeret Romae relictus erat. Sed quoniam nos tanti uiri res admonuit, idoneum uisum est de natura cultuque eius paucis dicere: neque enim alio loco de Sullae rebus dicturi sumus, et L. Sisenna, optume et diligentissume omnium qui eas res dixere persecutus, parum mihi libero ore locutus uidetur. Igitur Sulla gentis patriciae nobilis fuit, familia iam prope extincta maiorum ignauia, litteris Graecis et Latinis iuxta atque doctissume eruditus, animo ingenti, cupidus uoluptatum sed gloriae cupidior, otio luxurioso esse; tamen ab negotiis nunquam uoluptas remorata, nisi quod de uxore potuit honestius consuli: facundus, callidus et amicitia facilis, ad simulanda negotia altitudo ingeni incredibilis: multarum rerum ac maxume pecuniae largitor. Atque illi, felicissumo omnium ante ciuilem uictoriam, nunquam super industriam fortuna fuit, multique dubitauere fortior an felicior esset: nam postea quae fecerit, incertum habeo pudeat an pigeat magis disserere.

XCVI

Igitur Sulla, uti supra dictum est, postquam in Africam atque in castra Mari cum equitatu uenit, rudis antea et ignarus belli, sollertissumus omnium in paucis tempestatibus factus est. Ad hoc milites benigne appellare; multis rogantibus, aliis per se ipse dare beneficia, inuitus accipere, sed ea properantius quam aes mutuum reddere, ipsa ab nullo repetere; magis id laborare, ut illi quam plurumi deberent: ioca atque seria cum humillumis agere; in operibus, in agmine atque ad uigilias multus adesse; neque interim, quod praua ambitio solet, consulis aut cuiusquam boni famam laedere: tantummodo neque consilio neque manu priorem alium pati, plerosque anteuenire. Quibus rebus et artibus breui Mario militibusque carissumus factus.

XCVII

At Iugurtha, postquam oppidum Capsam aliosque locos munitos et sibi utilis simul et magnam pecuniam amiserat, ad Bocchum nuntios misit, quam primum in Numidiam copias adduceret; proeli faciundi tempus adesse. Quem ubi cunctari accepit et dubium belli atque pacis rationes trahere, rursus, uti antea, proxumos eius donis conrupit, ipsique mauro pollicetur Numidiae partem tertiam, si aut Romani Africa expulsi, aut integris suis finibus bellum compositum foret. Eo praemio inlectus Bocchus cum magna multitudine iugurtham accedit. ita amborum exercitu coniuncto, Marium iam in hiberna proficiscentem, uix decum parte die reliqua, inuadunt, rati noctem, quae iam aderat, et uictis sibi munimento fore et, si uicissent, nullo inpedimento, quia locorum scientes erant; contra Romanis utrumque casum in tenebris difficiliorem fore. Igitur simul consul ex multis de hostium aduentu cognouit et ipsi hostes aderant, et prius quam exercitus aut instrui aut sarcinas colligere, denique ante quam signum aut imperium ullum accipere quiuit, equites Mauri atque Gaetuli, non acie neque ullo more proeli, sed cateruatim, uti quosque fors conglobauerat, in nostros incurrunt. Qui omnes trepidi inprouiso metu, ac tamen uirtutis memores, aut arma capiebant aut capientis alios ab hostibus defensabant; pars equos escendere, obuiam ire hostibus; pugna latrocinio magis quam proelio similis fieri; sine signis, sine ordinibus equites peditesque permixti, cedere alius, alius obtruncare, multi, contra aduorsos acerrume pugnantes, ab tergo circumueniri: neque uirtus neque arma satis tegere, quia hostes numero plures et undique circumfusi erant: denique Romani ueteres et ob ea scientes belli, si quos locus aut casus coniunxerat, orbis facere atque ita ab omnibus partibus simul tecti et instructi, hostium uim sustentabant.

XCVIII

Neque in eo tam aspero negotio Marius territus aut magis quam antea demisso animo fuit, sed cum turma sua, quam ex fortissumis magis quam familiarissumis parauerat, uagari passim, ac modo laborantibus suis succurrere, modo hostis, ubi confertissumi obstiterant, inuadere; manu consulere militibus, quoniam imperare, conturbatis omnibus, non poterat. Iamque dies consumptus erat, cum tamen barbari nihil remittere, atque, uti reges praeceperant, noctem pro se rati, acrius instare. Tum Marius ex copia rerum consilium trahit; atque, uti suis receptui locus esset, collis duos propinquos inter se occupat; quorum in uno, castris parum amplo, fons aquae magnus erat, alter usui opportunus, quia magna parte editus et praeceps, pauca munimenta quaerebat. Ceterum apud aquam Sullam cum equitibus noctem agitare iubet; ipse paulatim dispersos milites, neque minus hostibus conturbatis, in unum contrahit, dein cunctos pleno gradu in collem subducit. Ita reges, loci difficultate coacti, proelio deterrentur; neque tamen suos longius abire sinunt, sed utroque colle multitudine circumdato, effusi consedere. Dein crebris ignibus factis, plerumque noctis barbari more suo laetari, exsultare, strepere uocibus, et ipsi duces feroces, quia non fugerant, pro uictoribus agere. Sed ea cuncta Romanis ex tenebris et editioribus locis facilia uisu magnoque hortamento erant.

XCIX

Plurumum uero Marius inperitia hostium confirmatus, quam maxumum silentium haberi iubet, ne signa quidem, uti per uigilias solebant, canere: deinde, ubi lux aduentabat, defessis iam hostibus ac paulo ante somno captis, de inprouiso uigiles, item cohortium turmarum legionum tubicines simul omnis signa canere, milites clamorem tollere atque portis erumpere iubet. Mauri atque Gaetuli, ignoto et horribili sonitu repente exciti, neque fugere neque arma capere, neque omnino facere aut prouidere quicquam poterant: ita cunctos strepitu clamore, nullo subueniente nostris instantibus, tumultu formidine terro quasi uecordia ceperat. Denique omnes fusi fugatique: arma et signa militaria pleraque capta, pluresque eo proelio quam omnibus superioribus interempti; nam somno et metu insolito impedita fuga.

C

Dein Marius, uti coeperat, in hiberna: nam propter commeatum in oppidis maritumis agere decreuerat. Neque tamen uictoria socors aut insolens factus, sed pariter atque in conspectu hostium quadrato agmine incedere. Sulla cum equitatu apud dextumos, in sinistra parte A. Manlius cum funditoribus et sagittariis, praeterea cohortis Ligurum curabat; primos et extremos cum expeditis manipulis tribunos locauerat. Perfugae, minume cari et regionum scientissumi, hostium iter explorabant. Simul consul, quasi nullo inposito, omnia prouidere, apud omnis adesse, laudare et increpare merentis. Ipse armatus intentusque item milites cogebat; neque secus atque iter facere, castra munire, excubitum in portas cohortis ex legionibus, pro castris equites auxiliarios mittere, praeterea alios super uallum in munimentis locare, uigilias ipse circumire, non tam diffidentia factum iri quae imperauisset, quam uti militibus exaequatus cum imperatore labor uolentibus esset. Et sane Marius illoque aliisque temporibus Iugurthini belli, pudore magis quam malo exercitum coercebat: quod multi per ambitionem fieri aiebant, pars quod a pueritia consuetam duritiam et alia, quae ceteri miserias uocant, uoluptati habuisset; nisi tamen res publica pariter ac saeuissumo imperio bene atque decore gesta.

CI

Igitur quarto denique die haud longe ab oppido Cirta undique simul speculatores citi sese ostendunt, qua re hostis adesse intellegitur. Sed quia, diuorsi redeuntes, alius ab alia parte atque omnes idem significabant, consul incertus quonam modo aciem instrueret, nullo ordine commutato, aduorsum omnia paratus ibidem opperitur. Ita Iugurthae spes frustrata, qui copias in quattuor partis distribuerat, ratus ex omnibus aeque aliquos ab tergo hostibus uenturos. Interim Sulla, quem primum hostes attigerant, cohortatus suos, turmatim et quam maxume confertis equis ipse aliique Mauros inuadunt; ceteri in loco manentes ab iaculis eminus emissis corpora tegere et, si qui in manus uenerant, obtruncare. Dum eo modo equites proeliantur, Bocchus cum peditibus, quos Volux filius eius adduxerat, neque in priore pugna, in itinere morati, adfuerant, postremam Romanorum aciem inuadunt. Tum Marius apud primos agebat, quod ibi Iugurtha cum plurumis erat. Dein Numida, cognito Bocchi aduentu, clam cum paucis ad pedites conuortit; ibi latine, - nam apud Numantiam loqui didicerat, - exclamat nostros frustra pugnare, paulo ante Marium sua manu interfectum. Simul gladium sanguine oblitum ostendere, quem in pugna satis inpigre occiso pedite nostro cruentauerat. Quod ubi milites accepere, magis atrocitate rei quam fide nuntii terrentur, simulque barbari animos tollere et in perculsos Romanos acrius incedere. Iamque paulum a fuga aberant, cum Sulla, profligatis eis quos aduorsum ierat, rediens ab latere Mauris incurrit. Bocchus statim auortitur. At Iugurtha dum sustentare suos et prope iam adeptam uictoriam retinere cupit, circumuentus ab equitibus destra sinistra omnibus occisis, solus inter tela hostium uitabundus erumpit. Atque interim Marius, fugatis equitibus, accurrit auxilio suis, quos pelli iam acceperat. Denique hostes iam undique fusi. Tum spectaculum horribile in campis patentibus; sequi fugere, occidi capi; equi atque uiri adflicti, ac multi uolneribus acceptis, neque fugere posse neque quietem pati, niti modo ac statim concidere: postremo omnia, qua uisus erat, constrata telis armis cadaueribus, et inter ea humus infecta sanguine.

CII

Post ea loci consul haud dubie iam uictor peruenit in oppidum Cirtam, quo initio profectus intenderat. Eo, post diem quintum quam iterum barbari male pugnauerant, legati a Boccho ueniunt, qui regis uerbis ab Mario petiuere, duos quam fidissumos ad eum mitteret: "uelle de se et de populi Romani commodo cum eis disserere". Ille statim L. Sullam et A. Manlium ire iubet. Qui quamquam acciti ibant, tamen placuit uerba apud regem facere, uti ingenium aut auorsum flecterent, aut cupidum pacis uehementius accenderent. Itaque Sulla, cuius facundiae non aetati a Manlio concessum, pauca uerba huiuscemodi locutus: "Rex Bocche, magna laetitia nobis est, cum te talem uirum di monuere, uti aliquando pacem quam bellum malles, neu te optumum cum pessumo omnium Iugurtha miscendo commaculares; simul nobis demeres acerbam necessitudinem, pariter te errantem atque illum sceleratissumum persequi. Ad hoc populo Romano iam a principio imperi melius uisum amicos quam seruos quaerere, tutiusque rati uolentibus quam coactis imperitare. Tibi uero nulla opportunior nostra amicitia: primum quia procul absumus, in quo offensae minumum, gratia par ac si prope adessemus; dein quia parentis abunde habemus, amicorum neque nobis neque cuiquam omnium satis fuit. Atque hoc utinam a principio tibi placuisset! profecto ex populo Romano ad hoc tempus multo plura bona accepisses, quam mala perpessus es. Sed quoniam humanarum rerum fortuna pleraque regit, cui scilicet placuit et uim et gratiam nostram te experiri, nunc, quando per illam licet, festina atque uti coepisti perge. Multa atque opportuna habes, quo facilius errata officiis superes. Postremo hoc in pectus tuum demitte, nunquam populum Romanum beneficiis uictum esse; nam bello quid ualeat, tute scis". Ad ea Bocchus placide et benigne, simul pauca pro delicto suo uerba facit: "se non hostili animo, sed ob regnum tutandum arma cepisse; nam Numidiae partem, unde ui Iugurtham expulerit, iure belli suam factam: eam uastari a Mario pati nequiuisse; praeterea missis antea Romam legatis, repulsum ab amicitia: ceterum uetera omittere, ac tum, si per Marium liceret, legatos ad senatum missurum". Dein, copia facta, animus barbari ab amicis flexus, quos iugurtha, cognita legatione Sullae et Manli, metuens id quod parabatur, donis conruperat.

CIII

Marius interea, exercitu in hibernaculis conposito, cum expeditis cohortibus et parte equitatus proficiscitur in loca sola, obsessum turrim regiam, quo Iugurtha perfugas omnis praesidium imposuerat. Tum rursus Bocchus, seu reputando quae sibi duobus proeliis uenerant, seu admonitus ab aliis amicis, quos incorruptos Iugurtha reliquerat, ex omni copia necessariorum quinque delegit, quorum et fides cognita et ingenia ualidissuma erant; eos ad Marium ac deinde, si placeat, Romam legatos ire iubet; agundarum rerum et quocumque modo belli componundi licentiam ipsis permittit. Illi mature ad hiberna Romanorum proficiscuntur; deinde in itinere a Gaetulis latronibus circumuenti spoliatique, pauidi, sine decore, ad Sullam perfugiunt, quem consul in expeditionem proficiscens pro praetore reliquerat. Eos ille non pro uanis hostibus, uti meriti erant, sed accurate ac liberaliter habuit: qua re barbari et famam auaritiae Romanorum falsam et Sullam ob munificentiam in sese amicum rati. Nam etiam tum largitio multis ignota erat; munificus nemo putabatur, nisi pariter uolens; dona omnia in benignitate habebantur. Igitur quaestori mandata Bocchi patefaciunt; simul ab eo petunt, uti fautor consultorque sibi adsit: copias, fidem, magnitudinem regis sui et alia, quae aut utilia aut beniuolentiae esse credebant, oratione extollunt. Dein, Sulla omnia pollicito, docti quo modo apud Marium item apud senatum uerba facerent, circiter dies quadraginta ibidem opperiuntur.

CIV

Marius ubi, confecto quo intenderat negotio, Cirtam rediit et de aduentu legatorum certior factus est, illosque et Sullam ab Vtica uenire iubet, item L. Bellienum praetorem, praeterea omnis undique senatorii ordinis; quibuscum mandata Bocchi cognoscit. Legatis potestas Romam eundi fit ab consule; interea indutiae postulabantur. Ea Sullae et plerisque placuere; pauci ferocius decernunt, scilicet ignari rerum humanarum, quae fluxae et mobiles in aduorsa semper mutantur. Ceterum Mauri, impetratis omnibus, tres Romam profecti sunt cum Cn. Octauio Rusone, qui quaestor stipendium in Africam portauerat: duo ad regem redeunt. Ex eis Bocchus cum cetera, tum maxume benignitatem et studium Sullae lubens accepit. Romae legatis eius, postquam errasse regem et Iugurthae scelere lapsum deprecati sunt, amicitiam et foedus petentibus hoc modo respondetur: "Senatus et populus Romanus benefici et iniuriae memor esse solet. Ceterum Boccho, quoniam paenitet, delicti gratiam facit: foedus et amicitia dabuntur, cum meruerit".

CV

Quibus rebus cognitis Bocchus per litteras a Mario petiuerat, uti Sullam ad se mitteret, cuius arbitratu de communibus negotiis consuleretur. Is missus cum praesidio equitum atque peditum, item funditorum Balearium: praeterea iere sagittarii et cohors Paeligna cum uelitaribus armis, itineris properandi causa; neque iis secus atque aliis armis aduorsus tela hostium, quod ea leuia sunt, muniti. Sed in itinere quinto denique die Volux, filius Bocchi, repente in campis patentibus cum mille non amplius equitibus sese ostendit, qui temere et effuse euntes, Sullae aliisque omnibus et numerum uero ampliorem et hostilem metum efficiebant. Igitur se quisque expedire, arma atque tela temptare, intendere: timor aliquantus, sed spes amplior, quippe uictoribus et aduorsum eos quos saepe uicerant. interim equites exploratum praemissi rem, uti erat, quietam nuntiant.

CVI

Volux adueniens quaestorem appellat, dicitque se a patre Boccho obuiam illis simul et praesidio missum. Deinde eum et proxumum diem sine metu coniuncti eunt. Post ubi castra locata et diei uesper erat, repente maurus, incerto uoltu pauens, ad Sullam accurrit dicitque sibi ex speculatoribus cognitum Iugurtham haud procul abesse; simul uti noctu clam secum profugeret rogat atque hortatur. Ille animo feroci negat se totiens fusum Numidam pertimescere; uirtuti suorum satis credere: etiam si certa pestis adesset, mansurum potius quam, proditis quos ducebat, turpi fuga incertae ac forsitan post paulo morbo interiturae uitae parceret. Ceterum ab eodem monitus uti noctu proficiscerentur, consilium adprobat; ac statim milites cenatos esse in castris, ignis quam creberrumos fieri, dein prima uigilia silentio egredi iubet. Iamque, nocturno itinere fessis omnibus, Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur, cum equites Mauri nuntiant Iugurtham circiter duum milium interuallo ante eos consedisse. Quod postquam auditum est, tumuero ingens metus nostros inuadit: credere se proditos a Voluce et insidiis circumuentos; ac fuere, qui dicerent manu uindicandum neque apud illum tantum scelus inultum relinquendum.

CVII

At Sulla, quamquam eadem existumabat, tamen ab iniuria Maurum prohibet; suos hortatur uti fortem animum gererent: "saepe antea paucis strenuis aduorsum multitudinem bene pugnatum; quanto sibi in proelio minus pepercissent, tanto tutiores fore; nec quemquam decere, qui manus armauerit, ab inermis pedibus auxilium petere, in maxumo metu nudum et caecum corpus ad hostis uortere". Dein Volucem, quoniam hostilia faceret, Iouem maxumum obtestatus ut sceleris atque perfidiae Bocchi testis adesset, ex castris abire iubet. Ille lacrumans orare ne ea crederet: "nihil dolo factum, ac magis calliditate iugurthae, cui uidelicet speculanti iter suum cognitum esset. Ceterum quoniam neque ingentem multitudinem haberet et spes opesque eius ex patre suo penderent, credere illum nihil palam ausurum, cum ipse filius testis adesset, qua re optumum factu uideri, per media eius castra palam transire; se uel praemissis uel ibidem relictis Mauris, solum cum Sulla iturum". Ea res, uti in tali negotio, probata. Ac statim profecti, quia de improuiso acciderant, dubio atque haesitante Iugurtha, incolumes transeunt. Deinde paucis diebus, quo ire intenderant, peruentum est.

CVIII

Ibi cum Boccho Numida quidam, Aspar nomine, multum et familiariter agebat, praemissus ab Iugurtha - postquam Sullam accitum audierat - orator et subdole speculatum Bocchi consilia: praeterea Dabar, Massugradae filius, ex gente Masinissae, ceterum materno genere impar - nam pater ius ex concubina ortus erat - Mauro ob ingeni multo bona carus acceptusque. Quem Bocchus fidum esse Romanis multis ante tempestatibus expertus, illico ad Sullam nuntiatum mittit, "paratum sese facere quae populus Romanus uellet: colloquio diem locum tempus ipse delegeret: neu Iugurthae legatum pertimesceret; consulto sese omnia cum illo integra habere, quo res communis licentius gereretur: nam ab insidiis eius aliter caueri nequiuisse". Sed ego comperior Bocchum, magis Punica fide quam ob ea quae praedicabat, simul Romanaum et Numidam spe pacis attinuisse, multumque cum animo suo uoluere solitum, Iugurtham Romanis an illi Sullam traderet: lubidinem aduorsum nos, metum pro nobis suasisse.

CIX

Igitur Sulla respondit pauca coram Aspare se locuturum, cetera occulte, nullo aut quam paucissumis praesentibus; simul edocet quae sibi responderentur. Postquam sicuti uoluerat congressi, dicit se missum a consule uenisse quaesitum ab eo, pacem an bellum agitaturus foret. Tum rex, uti praeceptum fuerat, post diem decumum redire iubet; ac nihil etiam tum decreuisse, sed illo die responsurum. Deinde ambo in sua castra digressi sunt. Sed ubi plerumque noctis processit, Sulla a Boccho occulte accersitur; ab utroque tantummodo fidi interpretes adhibentur, praeterea Dabar internuntius, sanctus uir et ex sententia ambobus. Ac statim sic rex incipit:

CX

"Nunquam ego ratus sum fore, uti rex maxumus in hac terra et omnium quos noui, priuato homini gratiam deberem. Et mehercule, Sulla, ante te cognitum multis orantibus, aliis ultro egomet opem tuli, nullius indigui. Id inminutum, quod ceteri dolere solent, ego laetor; fuerit mihi eguisse aliquando pretium tuae amicitiae, qua apud animum meum nihil carius habeo. id adeo experiri licet: arma, uiros, pecuniam, postremo quicquid animo lubet, sume, utere; et quoad uiues, nunquam tibi redditam gratiam putaueris: semper apud me integra erit: denique nihil, me sciente, frustra uoles. Nam, ut ego aestumo, regem armis quam munificentia uinci minus flagitiosum est. Ceterum de re publica uostra, cuius curator huc missus es, paucis accipe. Bellum ego populo Romano neque feci, neque factum unquam uolui: at finis meos aduorsum armatos armis tutatus sum. Id omitto, quando uobis ita placet: gerite, quod uoltis, cum iugurtha bellum. Ego flumen Muluccham, quod inter me et Micipsam fuit, non egrediar, neque id intrare Iugurtham sinam. Praeterea siquid meque uobisque dignum petiueris, haud repulsus abibis".

CXI

Ad ea Sulla pro se breuiter et modice, de pace et communibus rebus multis disseruit. Denique regi patefecit: "quod polliceretur, senatum et populum Romanum, quoniam armis amplius ualuissent, non in gratiam habituros: faciundum esse aliquid, quod illorum magis quam sua rettulisse uideretur: id adeo in promptu esse, quoniam copiam Iugurthae haberet; quem si Romanis tradidisset, fore ut illi plurumum deberetur: amicitiam foedus Numidiae partem, quam nunc peteret, tunc ultro aduenturam". Rex primo negitare: "cognationem, adfinitatem, praeterea foedus interuenisse; ad hoc metuere, ne fluxa fide usus popularium animos auorteret, quis et Iugurtha carus, et Romani inuis erant". Denique saepius fatigatus lenitur, et ex uoluntate Sullae omnia se facturum promittit. Ceterum ad simulandam pacem, quoius Numida defessus bello auidissumus erat, quae utilia uisa constituunt. Ita composito dolo digrediuntur.

CXII

At rex postero die Asparem, Iugurthae legatum, appellat, dicitque "sibi per Dabarem ex Sulla cognitum, posse condicionibus bellum poni; quam ob rem regis sui sententiam exquireret". Ille laetus in castra Iugurthae proficiscitur; deinde, ab illo cuncta edoctus, properato itinere post diem octauum redit ad Bocchum et ei nuntiat "Iugurtham cupere omnia, quae imperarentur, facere, sed Mario parum confidere; saepe antea cum imperatoribus Romanis pacem conuentam frustra fuisse. Ceterum Bocchus, si ambobus consultum et ratam pacem uellet, daret operam ut una ab omnibus quasi de pace in conloquium ueniretur, ibique sibi Sullam traderet: cum talem uirum in potestatem habuisset, tum fore uti iussu senatus aut populi Romani foedus fieret; neque hominem, non sua ignauia sed ob rem publicam in hostium potestate relictum iri".

CXIII

Haec Maurus secum ipse diu uoluens tandem promisit; ceterum dolo an uere cunctatus, parum comperimus: sed plerumque regiae uoluntates, ut uehementes sic mobiles, saepe ipsae sibi aduorsae. Postea tempore et loco constituto in colloquium uti de pace ueniretur, Bocchus Sullam modo, modo Iugurthae legatum appellare, benigne habere, idem ambobus polliceri: illi pariter laeti ac spei bonae pleni esse. Sed nocte ea, quae proxuma fuit ante diem colloquio decretum, Maurus, adhibitis amicis ac statim, inmutata uoluntate, remotis, dicitur secum ipse multum agitauisse, uoltu et oculis pariter atque animo uarius. Tamen postremo Sullam accersi iubet et ex illius sententia Numidae insidias tendit. Deinde, ubi dies aduenit et ei nuntiatum est Iugurtham haud procul abesse, cum paucis amicis et quaestore nostro quasi obuius honoris causa procedit, in tumulum facillumum uisu insidiantibus. Eodem Numida cum plerisque necessariis suis inermis, uti dictum erat, accedit; ac statim, signo dato, undique simul ex insidiis inuaditur. Ceteri obtruncati; Iugurtha Sullae uinctus traditur, et ab eo ad Marium deductus est.

CXIV

Per idem tempus aduorsum Gallos ab ducibus nostris Q. Caepione et Cn. Manlio male pugnatum: quo metu Italia omnis contremuit. Illincque usque ad nostram memoriam Romani sic habuere: alia omnia uirtuti suae prona esse; cum Gallis pro salute, non pro gloria certari. Sed postquam bellum in Numidia confectum et Iugurtham Romam uinctum adduci nuntiatum est, Marius consul absens factus est et ei decreta prouincia Gallia: isque Kalendis Ianuariis magna gloria consul triumphauit. Et ea tempestate spes atque opes ciuitatis in illo sitae.