I. Mundum, et hoc quodcumque nomine alio caelum appellare libuit, cuius circumflexu degunt cuncta, numen esse credi par est, aeternum, inmensum, neque genitum neque interiturum umquam. Huius extera indagare nec interest hominum nec capit humanae coniectura mentis. Sacer est, aeternus, immensus, totus in toto, immo uero ipse totum, infinitus ac finito similis, omnium rerum certus et similis incerto, extra intra cuncta complexus in se, idemque rerum naturae opus et rerum ipsa natura. Furor est mensuram eius animo quosdam agitasse atque prodere ausos, alios rursus occasione hinc sumpta aut his data innumerabiles tradidisse mundos, ut totidem rerum naturas credi oporteret aut, si una omnes incubaret, totidem tamen soles totidemque lunas et cetera etiam in uno et inmensa et innumerabilia sidera, quasi non eaedem quaestiones semper in termino cogitationi sint occursurae desiderio finis alicuius aut, si haec infinitas naturae omnium artifici possit adsignari, non idem illud in uno facilius sit intellegi, tanto praesertim opere. Furor est, profecto furor egredi ex eo et, tamquam interna eius cuncta plane iam nota sint, ita scrutari extera, quasi uero mensuram ullius rei possit agere qui sui nesciat, aut mens hominis uidere quae mundus ipse non capiat.

II. Formam eius in speciem orbis absoluti globatam esse, nomen in primis et consensus in eo mortalium orbem appellantium, sed et argumenta rerum docent, non solum quia talis figura omnibus sui partibus uergit in sese ac sibi ipsa toleranda est seque includit et continet, nullarum egens compagium nec finem aut initium ullis sui partibus sentiens, nec quia ad motum, quo subinde uerti mox adparebit, talis aptissima est, sed oculorum quoque probatione, quod conuexus mediusque quacumque cernatur, cum id accidere in alia non possit figura.

III. Hanc ergo formam eius aeterno et inrequieto ambitu, inenarrabili celeritate, uiginti quattuor horarum spatio circumagi solis exortus et occasus haud dubium reliquere. An sit inmensus et ideo sensum aurium excedens tantae molis rotatae uertigine adsidua sonitus, non equidem facile dixerim, non, Hercule, magis quam circumactorum simul tinnitus siderum suosque uoluentium orbes an dulcis quidam et incredibili suauitate concentus; nobis qui intus agimus iuxta diebus noctibusque tacitus labitur mundus. Esse innumeras ei effigies animalium rerumque cunctarum inpressas nec, ut in uolucrum notamus ouis, leuitate continua lubricum corpus, quod clarissimi auctores dixere, terrenorum argumentis indicatur, quoniam inde deciduis rerum omnium seminibus, innumerae in mari praecipue ac plerumque confusis monstrificae, gignantur effigies, praeterea uisus probatione, alibi ursi, tauri alibi, alibi litterae figura, candidiore medio per uerticem circulo. Equidem et consensu gentium moueor: namque et Graeci nomine ornamenti appellauere eum et nos a perfecta absolutaque elegantia mundum. Caelum quidem haud dubie caelati argumento diximus, ut interpretatur M. Varro. Adiuuat rerum ordo, discripto circulo qui signifer uocatur in duodecim animalium effigies, et per illas solis cursus congruens tot saeculis ratio.

IV. Nec de elementis uideo dubitari quattuor esse ea: ignium summum, inde tot stellarum illos conlucentium oculos; proximum spiritus, quem Graeci nostrique eodem uocabulo aera appellant, uitalem hunc et per cuncta rerum meabilem totoque consertum; huius ui suspensam cum quarto aquarum elemento librari medio spatii tellurem. Ita mutuo conplexu diuersitatis effici nexum et leuia ponderibus inhiberi quo minus euolent, contraque grauia, ne ruant, suspendi leuibus in sublime tendentibus; sic pari in diuersa nisu in suo quaeque consistere, inrequieto mundi ipsius constricta circuitu, quo semper in se recurrente imam atque mediam in toto esse terram, eandemque uniuerso cardine stare pendentem, librantem per quae pendeat, ita solam immobilem circa eam uolubili uniuersitate; eandem ex omnibus necti eidemque omnia inniti. Inter hanc caelumque eodem spiritu pendent, certis discreta spatiis, septem sidera, quae ab incessu uocamus errantia, cum errent nulla minus illis. Eorum medius sol fertur, amplissima magnitudine ac potestate nec temporum modo terrarumque, sed siderum etiam ipsorum caelique rector. Hunc esse mundi totius animum ac planius mentem, hunc principale naturae regimen ac numen credere decet opera eius aestimantes; hic lucem rebus ministrat aufertque tenebras; hic reliqua sidera occultat, inlustrat; hic uices temporum annumque semper renascentem ex usu naturae temperat; hic caeli tristitiam discutit atque etiam humani nubila animi serenat; hic suum lumen ceteris quoque sideribus fenerat, praeclarus, eximius, omnia intuens, omnia etiam exaudiens, ut principi litterarum Homero placuisse in uno eo uideo.

V. Quapropter effigiem dei formamque quaerere inbecillitatis humanae reor. Quisquis est deus, si modo est alius, et quacumque in parte, totus est sensus, totus uisus, totus auditus, totus animae, totus animi, totus sui. Innumeros quidem credere (atque etiam ex uitiis hominum), ut Pudicitiam, Concordiam, Mentem, Spem, Honorem, Clementiam, Fidem, aut, ut Democrito placuit, duos omnino, Poenam et Beneficium, maiorem ad socordiam accedit. Fragilis et laboriosa mortalitas in partes ita digessit infirmitatis suae memor, ut portionibus coleret quisque quo maxime indigeret. Itaque nomina alia aliis gentibus et numina in iisdem innumerabilia inuenimus, inferis quoque in genera discriptis morbisque et multis etiam pestibus, dum esse placatas trepido metu cupimus; ideoque etiam publice Febris fanum in Palatio dicatum est, Orbonae ad aedem Larum, ara et Malae Fortunae Esquiliis. Quam ob rem maior caelitum populus etiam quam hominum intellegi potest, cum singuli quoque ex semet ipsis totidem deos faciant Iunones Geniosque adoptando sibi, gentes uero quaedam animalia et aliqua etiam obscena pro dis habeant ac multa dictu magis pudenda, per fetidos cibos, alia et similia, iurantes. Matrimonia quidem inter deos credi tantoque aeuo ex iis neminem nasci et alios esse grandaeuos semper canosque, alios iuuenes atque pueros, atri coloris, aligeros, claudos, ouo editos et alternis diebus uiuentes morientesque, puerilium prope deliramentorum est, sed super omnem inpudentiam, adulteria inter ipsos fingi, mox iurgia et odia, atque etiam furtorum esse et scelerum numina. Deus est mortali iuuare mortalem, et haec ad aeternam gloriam uia. Hac proceres iere Romani, hac nunc caelesti passu cum liberis suis uadit maximus omnis aeui rector Vespasianus Augustus fessis rebus subueniens. Hic est uetustissimus referendi bene merentibus gratiam mos, ut tales numinibus adscribant; quippe et aliorum nomina deorum et quae supra retuli siderum ex hominum nata sunt meritis. Iouem quidem aut Mercurium aliterue alios inter se uocari et esse caelestem nomenclaturam, quis non interpretatione naturae fateatur irridendum? Agere curam rerum humanarum illud, quicquid est, summum ac tam tristi atque multiplici ministerio non pollui credamus dubitemusue? Vix prope est iudicare, utrum magis conducat generi humano, quando aliis nullus est deorum respectus, aliis pudendus. Externis famulantur sacris ac digitis deos gestant, monstra quoque colunt, damnant et excogitant cibos, imperia dira in ipsos, ne somno quidem quieto, inrogant. Non matrimonia, non liberos, non denique quicquam aliud nisi iuuantibus sacris deligunt. Alii in ipso Capitolio fallunt ac fulminantem periurant Iouem. Et hos iuuant scelera, illos sacra sua poenis agunt. Inuenit tamen inter has utrasque sententias medium sibi ipsa mortalitas numen, quo minus etiam plana de deo coniectatio esset: toto quippe mundo et omnibus locis omnibusque horis, omnium uocibus Fortuna sola inuocatur ac nominatur, una accusatur, rea una agitur, una cogitatur, sola laudatur, sola arguitur et cum conuiciis colitur, uolucris uolubilisque, a plerisque uero et caeca existimata, uaga, inconstans, incerta, uaria indignorumque fautrix. Huic omnia expensa, huic feruntur accepta, et in tota ratione mortalium sola utramque paginam facit, adeoque obnoxiae sumus sortis, ut ipsa pro deo sit qua deus probatur incertus. Pars alia et hanc pellit astroque suo euentus adsignat et nascendi legibus, semelque in omnes futuros umquam deo decretum, in reliquum uero otium datum. Sedere coepit sententia haec, pariterque et eruditum uulgus et rude in eam cursu uadit. Ecce fulgurum monitus, oraculorum praescita, haruspicum praedicta atque etiam parua dictu in auguriis sternumenta et offensiones pedum. Diuus Augustus prodidit laeuum sibi calceum praepostere inductum quo die seditione militari prope adflictus est. Quae singula inprouidam mortalitatem inuoluunt, solum ut inter ista uel certum sit nihil esse certi nec quicquam miserius homine aut superbius; ceteris quippe animantium sola uictus cura est, in quo sponte naturae benignitas sufficit, uno quidem uel praeferendo cunctis bonis, quod de gloria, de pecunia, ambitione, superque de morte non cogitant. Verum in his deos agere curam rerum humanarum credi ex usu uitae est, poenasque maleficiis aliquando seras, occupato deo in tanta mole, numquam autem inritas esse, nec ideo proximum illi genitum hominem, ut uilitate iuxta beluas esset. Inperfectae uero in homine naturae praecipua solacia, ne deum quidem posse omnia - namque nec sibi potest mortem consciscere, si uelit, quod homini dedit optimum in tantis uitae poenis, nec mortales aeternitate donare aut reuocare defunctos, nec facere ut qui uixit non uixerit, qui honores gessit non gesserit - nullumque habere in praeterita ius praeterquam obliuionis atque (ut facetis quoque argumentis societas haec cum deo copuletur) ut bis dena uiginti non sint aut multa similiter efficere non posse; per quae declaratur haud dubie naturae potentia idque esse quod deum uocemus. In haec diuertisse non fuerit alienum, uulgata propter adsiduam quaestionem de deo.

VI. Hinc redeamus ad reliqua naturae. Sidera, quae adfixa diximus mundo, non illa, ut existimat uolgus, singulis attributa nobis et clara diuitibus, minora pauperibus, obscura defectis ac pro sorte cuiusque lucentia adnumerata mortalibus, cum suo quaeque homine orta moriuntur nec aliquem exstingui decidua significant. Non tanta caelo societas nobiscum est, ut nostro fato mortalis sit ibi quoque siderum fulgor. Illa nimio alimento tracti umoris ignea ui abundantiam reddunt, cum decidere creduntur, ut apud nos quoque luminibus accensis liquore olei notamus accidere. Ceterum aeterna caelestibus est natura intexentibus mundum intextuque concretis, potentia autem ad terram magnopere eorum pertinens, quae propter effectus claritatemque et magnitudinem in tanta subtilitate nosci potuerunt, sicut suo demonstrabimus loco. Circulorum quoque caeli ratio in terrae mentione aptius dicetur, quando ad eam tota pertinet, signiferi modo inuentionibus non dilatis. Obliquitatem eius intellexisse, hoc est rerum fores aperuisse, Anaximander Milesius traditur primus Olympiade quinquagesima octaua, signa deinde in eo Cleostratus, et prima Arietis ac Sagittarii, sphaeram ipsam ante multo Atlas. Nunc relicto mundi ipsius corpore reliqua inter caelum terrasque tractentur. Summum esse quod uocant Saturni sidus, ideoque minimum uideri et maximo ambire circulo ac tricesimo anno ad breuissima sedis suae principia regredi certum est; omnium autem errantium siderum meatus, interque ea solis et lunae, contrarium mundo agere cursum, id est laeuum, iro semper in dextra praecipiti. Et quamuis adsidua conuersione inmensae celeritatis attollantur ab eo rapianturque in occasum, aduerso tamen ire motu per suos quaeque passus. Ita fieri, ne conuolutus aer eandem in partem aeterna mundi uertigine ignauo globo torpeat, sed fundatur aduerso siderum uerbere discretus et digestus. Saturni autem sidus gelidae ac rigentis esse naturae, multumque ex eo inferiorem Iouis circulum et ideo motu celeriore duodenis circumagi annis. Tertium Martis, quod quidam Herculis uocant, igne ardens solis uicinitate, binis fere annis conuerti, ideoque huius ardore nimio et rigore Saturni, interiectum ambobus, ex utroque temperari Iouem salutaremque fieri. Deinde solis meatum esse partium quidem trecentarum sexaginta, sed ut obseruatio umbrarum eius redeat ad notas, quinos annis dies adici superque quartam partem diei; quam ob causam quinto anno unus intercalarius dies additur, ut temporum ratio solis itineri congruat. Infra solem ambit ingens sidus appellatum Veneris, alterno meatu uagum ipsisque cognominibus aemulum solis ac lunae. Praeueniens quippe et ante matutinum exoriens, Luciferi nomen accepit, ut sol alter diemque maturans; contra ab occasu refulgens, nuncupatur Vesper, ut prorogans lucem uicemue lunae reddens; quam naturam eius Pythagoras Samius primus deprehendit Olympiade circiter XLII, qui fuit urbis Romae annus CXLII. Iam magnitudine extra cuncta alia sidera est, claritatis quidem tantae, ut unius huius stellae radiis umbrae reddantur. Itaque et in magno nominum ambitu est: alii enim Iunonis, alii Isidis, alii Matris Deum appellauere. Huius natura cuncta generantur in terris: namque in alterutro exortu genitali rore conspergens non terrae modo conceptus inplet, uerum animantium quoque omnium stimulat. Signiferi autem ambitum peragit trecenis et duodequinquagenis diebus, a sole numquam absistens partibus sex atque quadraginta longius, ut Timaeo placet. Simili ratione, sed nequaquam magnitudine aut ui, proximum illi Mercurii sidus, a quibusdam appellatum Apollinis, inferiore circulo fertur VIIII diebus ociore ambitu, modo ante solis exortum, modo post occasum splendens, numquam ab eo XXII partibus remotior, ut Cidenas et Sosigenes docent. Ideo et peculiaris horum siderum ratio est neque communis cum supra dictis: nam ea et quarta parte caeli a sole abesse et tertia, et aduersa soli saepe cernuntur. Maioresque alios habent cuncta plenae conuersionis ambitus in magni anni ratione dicendos. Sed omnium admirationem uincit nouissimum sidus, terris familiarissimum et in tenebrarum remedium ab natura repertum, lunae. Multiformis haec ambage torsit ingenia contemplantium et proximum ignorari maxime sidus indignantium, crescens semper aut senescens et modo curuata in cornua facie, modo aequa portione diuisa, modo sinuata in orbem, maculosa eademque subito praenitens, inmensa orbe pleno ac repente nulla, alias pernox, alias sera et parte diei solis lucem adiuuans, deficiens et in defectu tamen conspicua, quae mensis exitu latet cum laborare non creditur; iam uero humilis et excelsa, et ne id quidem uno modo, sed alias admota caelo, alias contigua montibus, nunc in aquilonem elata, nunc in austros deiecta. Quae singula in ea deprehendit hominum primus Endymion; ob id amor eius fama traditur. Non sumus profecto grati erga eos qui labore curaque lucem nobis aperuere in hac luce, miraque humani ingenii peste sanguinem et caedes condere annalibus iuuat, ut scelera hominum noscantur mundi ipsius ignaris. Proxima ergo cardini, ideoque minimo ambitu, uicenis diebus septenisque et tertia diei parte peragit spatia eadem, quae Saturni sidus altissimum XXX, ut dictum est, annis. Dein morata in coitu solis biduo, cum tardissime, a tricesima luce rursum ad easdem uices exit, haud scio an omnium quae in caelo pernosci potuerunt magistra: in XII mensium spatia oportere diuidi annum, quando ipsa totiens solem redeuntem ad principia consequitur: - solis fulgore reliqua siderum regi, siquidem in totum mutuata ab eo luce fulgere, qualem in repercussu aquae uolitare conspicimus: ideo molliore et inperfecta ui soluere tantum umorem atque etiam augere, quem solis radii absumant; ideo inaequali lumine adspici, quia, ex aduerso demum plena, reliquis diebus tantum ex se terris ostendat quantum a sole ipsa concipiat; in coitu quidem non cerni, quoniam haustum omnem lucis auersa illo regerat, unde acceperit; - sidera uero haud dubie umore terreno pasci, quia dimidio orbe numquam maculoso cernatur, scilicet nondum suppetente ad hauriendum ultra iusta ui; maculas enim non aliud esse quam terrae raptas cum umore sordes; - defectus autem suos et solis, rem in tota contemplatione naturae maxime miram et ostento similem, magnitudinum umbraeque indices exsistere.

VII. Quippe manifestum est solem interuentu lunae occultari lunamque terrae obiectu ac uices reddi, eosdem solis radios luna interpositu suo auferente terrae terraque lunae; hac subeunte repentinas obduci tenebras rursumque illius umbra sidus hebetari; neque aliud esse noctem quam terrae umbram, figuram autem umbrae similem metae ac turbini inuerso, quando mucrone tantum ingruat neque lunae excedat altitudinem, quoniam nullum aliud sidus eodem modo obscuretur et talis figura semper mucrone deficiat. Spatio quidem consumi umbras indicio sunt uolucrum praealti uolatus. Ergo confinium illis est aeris terminus initiumque aetheris; supra lunam pura omnia ac diurnae lucis plena. A nobis autem per noctem cernuntur sidera, ut reliqua lumina e tenebris, et propter has causas nocturno tempore deficit luna. Stati autem atque non menstrui sunt utrique defectus, propter obliquitatem signiferi lunaeque multiuagos, ut dictum est, flexus, non semper in scripulis partium congruente siderum motu.

VIII. Haec ratio mortales animos subducit in caelum, ac uelut inde contemplantibus trium maximarum rerum naturae partium magnitudinem detegit. Non posset quippe totus sol adimi terris intercedente luna, si terra maior esset quam luna. Tertia ex utroque uastitas solis aperietur, ut non sit necesse amplitudinem eius oculorum argumentis atque coniectura animi scrutari inmensum esse, quia arborum in limitibus porrectarum in quotlibet passuum milia umbras paribus iaciat interuallis, tamquam toto spatio medius; et quia per aequinoctium omnibus in meridiana plaga habitantibus simul fiat a uertice; item quia citra solstitialem circulum habitantium meridie ad septentrionem umbrae cadant, ortu uero ad occasum, quae fieri nullo modo possent, nisi multo quam terra maior esset; nec quod montem Idam exoriens latitudine exsuperet, dextra laeuaque large amplectens, praesertim tanto discretus interuallo. Defectus lunae magnitudinem eius haud dubia ratione declarat, sicut terrae paruitatem ipse deficiens. Namque cum sint tres umbrarum figurae constetque, si par lumini sit materia quae iaciat, umbram columnae effigie iaci nec habere finem, si uero maior materia quam lumen, turbinis recti, ut sit imum eius angustissimum et simili modo infinita longitudo, si minor materia quam lux, metae existere effigiem in cacuminis finem desinentem talemque cerni umbram deficiente luna: palam fit, ut nulla amplius relinquatur dubitatio, superari magnitudinem terrae. Id quidem et tacitis naturae ipsius indiciis: cur enim partitis uicibus anni brumalis abscedit aut noctium opacitate terras reficit? Exusturus haud dubie, et sic quoque exurens quadam in parte: tanta magnitudo est.

IX. Et rationem quidem defectus utriusque primus Romani generis in uulgum extulit Sulpicius Gallus, qui consul cum M. Marcello fuit, sed tum tribunus militum, sollicitudine exercitu liberato, pridie quam Perses rex superatus a Paulo est, in contionem ab imperatore productus ad praedicendam eclipsim, mox et composito uolumine. Apud Graecos autem inuestigauit primus omnium Thales Milesius, Olympiadis XLVIII anno quarto praedicto solis defectu, qui Alyatte rege factus est, Vrbis conditae anno CLXX. Post eos utriusque sideris in sexcentos annos praececinit Hipparchus, menses gentium diesque et horas ac situs locorum et uisus populorum complexus, aeuo teste haud alio modo quam consiliorum naturae particeps. Viri ingentes supraque mortalia, tantorum numinum lege deprehensa et misera hominum mente iam soluta, in defectibus scelera aut mortem aliquam siderum pauente (quo in metu fuisse Stesichori et Pindari uatum sublimia ora palam est deliquio solis), aut in luna ueneficia arguente mortalitate et ob id crepitu dissono auxiliante (quo pauore ignarus causae Nicias Atheniensium imperator, ueritus classem portu educere, opes eorum adflixit): macte ingenio este, caeli interpretes rerumque naturae capaces, argumenti repertores, quo deos hominesque uicistis! Quis enim, haec cernens et statos siderum (quoniam ita appellare placuit) labores, non suae necessitati mortales genitos ignoscat? Nunc confessa de iisdem breuiter atque capitulatim attingam ratione admodum necessariis locis strictimque reddita, nam neque instituti operis talis argumentatio est neque omnium rerum afferri posse causas minus mirum est quam constare in aliquis.

X. Defectus CCXXIII mensibus redire in suos orbes certum est; solis defectus non nisi nouissima primaue fieri luna, quod uocant coitum, lunae autem non nisi plena, semperque citra quam proxime fuerint; omnibus autem annis fieri utriusque sideris defectus statis diebus horisque sub terra, nec tamen, cum superne fiant, ubique cerni, aliquando propter nubila, saepius globo terrae obstante conuexitatibus mundi. Intra ducentos annos Hipparchi saga- citate compertum est et lunae defectum aliquando quinto mense a priore fieri, solis uero septimo, eundem bis in XXX diebus super terras occultari, sed ab aliis hoc cerni; quaeque sunt in hoc miraculo maxime mira, cum conueniat umbra terrae lunam hebetari, nunc ab occasus parte hoc ei accidere, nunc ab exortus; quanam ratione, cum solis exortu umbra illa hebetatrix sub terra esse debeat, semel iam acciderit ut in occasu luna deficeret utroque super terram conspicuo sidere. Nam ut XV diebus utrumque sidus quaereretur, et nostro aeuo accidit, imperatoribus Vespasianis patre III. filio II. consulibus.

XI. Lunam semper auersis a sole cornibus, si crescat, ortus spectare, si minuatur, occasus, haud dubium est; lucere dodrantes semuncias horarum ab secunda adicientem usque ad plenum orbem detrahentemque in deminutionem; intra XIIII autem partes solis semper occultam esse. Quo argumento amplior errantium stellarum quam lunae magnitudo colligitur, quando illae et a septenis interdum partibus emergant. Sed altitudo cogit minores uideri, sicut adfixas caelo solis fulgor interdiu non cerni, cum aeque ac noctu luceant idque manifestum fiat defectu solis et praealtis puteis.

XII. Errantium autem tres, quas supra solem diximus sitas, occultantur meantes cum eo, exoriuntur uero matutino, discedentes partibus numquam amplius undenis. Postea radiorum eius contactu reguntur et in triquetro a partibus CXX stationes matutinas faciunt, quae et primae uocantur; mox in aduerso a partibus CLXXX exortus uespertinos; iterumque in CXX ab alio latere appropinquantes stationes uespertinas, quas et secundas uocant; donec assecutus in partibus duodenis occultet illas, qui uespertini occasus appellantur. Martis stella, ut propior, etiam ex quadrato sentit radios, a XC partibus, unde et nomen accepit motus, primus et secundus nonagenarius dictus ab utroque exortu. Eadem stationalis senis mensibus commoratur in signis, alioqui bimenstris, cum ceterae utraque statione quaternos menses non inpleant. Inferiores autem duae occultantur in coitu uespertino simili modo, relictaeque a sole, totidem in partibus faciunt exortus matutinos, ad quos longissimis distantiae suae metis solem insequuntur, adeptaeque occasu matutino conduntur ac praetereunt. Mox eodem interuallo uespere exoriuntur usque ad quos diximus terminos; ab his retrogradiuntur ad solem et occasu uespertino delitescunt. Veneris stella et stationes duas, matutinam uespertinamque, ab utroque exortu facit a longissimis distantiae suae finibus; Mercurii stationum breuiore momento quam ut deprehendi possint.

XIII. Haec est luminum occultationumque ratio, perplexior motu multisque inuoluta miraculis, siquidem magnitudines suas et colores mutant, et eaedem ad septentrionem accedunt abeuntque ad austrum terrisque propiores aut caelo repente cernuntur. In quibus aliter multa quam priores tradituri, fatemur ea quoque illorum esse muneris, qui primi uias quaerendi demonstrauerint, modo ne quis desperet saecula proficere semper. Pluribus de causis haec omnia accidunt: prima circulorum, quos Graeci apsidas in stellis uocant; etenim Graecis utendum erit uocabulis. Sunt autem hi sui cuique earum aliique quam mundo, quoniam terra a uerticibus duobus, quos appellauerunt polos, centrum caeli nec non et signiferi est oblique inter eos siti. Omnia autem haec constant ratione circini semper indubitata. Ergo ab alio cuique centro apsides suae exsurgunt ideoque diuersos habent orbes motusque dissimiles, quoniam interiores apsidas necesse est breuiores esse. Igitur a terrae centro apsides altissimae sunt Saturno in Scorpione, Ioui in Virgine, Marti in Leone, soli in Geminis, Veneri in Sagittario, Mercurio in Capricorno, mediis omnium partibus, et e contrario ad terrae centrum humillimae atque proximae. Sic fit ut tardius moueri uideantur, cum altissimo ambitu feruntur, non quia adcelerent tardentue naturales motus, qui certi ac singuli sunt illis, sed quia deductas ab summa apside lineas coartari ad centrum necesse est, sicut in rotis radios, idemque motus alias maior, alias minor centri propinquitate sentitur. Altera sublimitatum causa, quoniam a suo centro apsidas altissimas habent in aliis signis, Saturnus in Librae parte XXI, Iuppiter Cancri quinta decima, Mars Capricorni XXVIII, sol Arietis XVIIII, Venus Piscium XXVII, Mercurius Virginis XV, luna Tauri III. Tertia altitudinum ratio caeli mensura, non circuli, intellegitur, subire eas aut descendere per profundum aeris oculis aestimantibus. Huic conexa latitudinum signiferi obliquitatisque causa est. Per hunc stellae, quas diximus, feruntur, nec aliud habitatur in terris quam quod illi subiacet, reliqua a polis squalent. Veneris tantum stella excedit eum binis partibus, quae causa intellegitur efficere ut quaedam animalia et in desertis mundi nascantur. Luna quoque per totam latitudinem eius uagatur, sed omnino non excedens eum. Ab his Mercurii stella laxissime, ut tamen e duodenis partibus (tot enim sunt latitudinis) non amplius octonas pererret, neque has aequaliter, sed duas medio eius et supra quattuor, infra duas. Sol deinde medio fertur inter duas partes, flexuoso draconum meatu inaequalis, Martis stella quattuor mediis, Iouis media et super eam duabus, Saturni duabus ut sol. Haec erit latitudinum ratio ad austrum descendentium aut ad aquilonem subeuntium. Hac constare et tertiam illam a terra subeuntium in caelum, et pariter scandi eam quoque existimauere plerique falso; qui ut coarguantur, aperienda est subtilitas inmensa et omnes eas conplexa causas. Conuenit stellas in occasu uespertino proximas esse terrae et altitudine et latitudine, exortusque matutinos in initio cuiusque fieri, stationes in mediis latitudinum articulis, quae uocant ecliptica. Perinde confessum est motum augeri, quamdiu in uicino sint terrae; cum abscedant in altitudinem, minui. Quae ratio lunae maxime sublimitatibus adprobatur. Aeque non est dubium in exortibus matutinis etiamnum augeri atque a stationibus primis tris superiores deminuere usque a stationes secundas. Quae cum ita sint, manifestum erit ab exortu matutino latitudines scandi, quoniam in eo primum habitu incipiat parcius adici motus; in stationibus uero primis et altitudinem subiri, quoniam tum primum incipiant detrahi numeri stellaeque retroire. Cuius rei ratio priuatim reddenda est. Percussae in qua diximus parte et triangulo solis radio inhibentur rectum agere cursum et ignea ui leuantur in sublime; hoc non protinus intellegi potest uisu nostro, ideoque existimantur stare, unde et nomen accepit statio. Progreditur deinde eiusdem radii uiolentia et retroire cogit uapore percussas; multo id magis in uespertino earum extortu, toto sole aduerso cum in summas aspidas expelluntur minimaeque cernuntur, quoniam altissime absunt, et minimo feruntur motu, tanto minore, cum hoc in altissimis apsidum euenit signis. Ab exortu uespertino latitudo descenditur, parcius iam se minuente motu, non tamen ante stationes secundas augente, cum et altitudo descenditur, superueniente ab alio latere radio eademque ui rursus ad terras deprimente, qua sustulerat in caelum e priore triquetro. Tantum interest, subeant radii an superueniant, multoque eadem magis in uespertino occasu accidunt. Haec est superiorum stellarum ratio difficilior reliquarum et a nullo ante nos reddita.

XIV. Primum igitur dicatur, cur Veneris stella numquam longius XLVI partibus, Mercurii XX ab sole abscedant, saepe citra eas ad solem reciprocent. Conuersas habent utraeque apsidas ut infra solem sitae, tantumque circulis earum subter est quantum superne praedictarum, et ideo non possunt abesse amplius, quoniam curuatura apsidum ibi non habet longitudinem maiorem. Ergo utrique simili ratione modum statuunt apsidum suarum margines, ac spatia longitudinis latitudinum euagatione pensant. At enim cur non semper ad quadraginta sex et ad partes uiginti perueniunt? Immo uero, sed ratio canonicos fallit. Namque apparet apsidas quoque earum moueri, quod numquam transeant solem; itaque cum in partem ipsam eius incidere margines alterutro latere, tum et stellae ad longissima sua interualla peruenire intelleguntur; cum citra fuere margines, totidem partibus et ipsae ocius redire coguntur, cum sit illa semper utrique extremitas summa. Hinc et ratio motuum conuersa intellegitur. Superiores enim celerrime feruntur in occasu uespertino, hae tardissime; illae a terra altissime absunt, cum tardissime mouentur, hae, cum ocissime, quia, sicut in illis propinquitas centri adcelerat, ita in his extremitas circuli. Illae ab exortu matutino minuere celeritatem incipiunt, hae uero augere; illae retro cursum agunt a statione matutina usque ad uespertinam, Veneris a uespertina usque ad matutinam. Incipit autem ab exortu matutino latitudinem scandere, altitudinem uero ac solem insequi a statione matutina, ocissima in occasu matutino et altissima, degredi autem latitudine motumque minuere ab exortu uespertino, retro quidem ire simulque altitudine degredi a statione uespertina; Mercuri rursus stella utroque modo scandere ab exortu matutino, degredi uero latitudine a uespertino, consecutoque sole ad quindecim partium interuallum consistit quadriduo prope inmobilis. Mox ab altitudine descendit retroque graditur ab occasu uespertino usque ad exortum matutinum, tantumque haec et luna totidem diebus, quot subiere, descendunt. Veneris quindecies pluribus subit, rursus Saturni et Iouis duplicato degrediuntur, Martis etiam quadruplicato. Tanta est naturae uarietas, sed ratio euidens: nam quae in uaporem solis nituntur, etiam descendunt aegre.

XV. Multa promi amplius circa haec possunt secreta naturae legesque, quibus ipsa seruiat, exempli gratia in Martis sidere, cuius est maxime inobseruabilis cursus: numquam id stationem facere Iouis sidere triquetro, raro admodum LX partibus discreto, qui numerus sexangulas mundi efficit formas, nec exortus nisi in duobus signis tantum, Cancri et Leonis, simul edere; Mercurii uero sidus exortus uespertinos in Piscibus raros facere, creberrimos in Virgine, in Libra matutinos, item matutinos in Aquario, rarissimos in Leone, retrogradum in Tauro et Geminis non fieri, in Cancro uero non citra uicesimam quintam partem; lunam bis coitum cum sole in nullo alio signo facere quam Geminis, non coire aliquando in Sagittario tantum, nouissimam uero primamque eadem die uel nocte nullo alio in signo quam Ariete conspici (id quoque paucis mortalium contigit, et inde fama cernendi Lynceo); non conparere in caelo Saturni sidus et Martis, cum plurimum, diebus CLXX, Iouis XXXVI aut, cum minimum, denis detractis diebus, Veneris LXVIIII aut, cum minimum, LII, Mercurii XIII aut, cum plurimum, XVII.

XVI. Colores ratio altitudinum temperat, siquidem earum similitudinem trahunt, in quarum aera uenere subeundo, tinguitque adpropinquantes utralibet alieni meatus circulus, frigidior in pallorem, ardentior in ruborem, uentosus in horrorem, sol atque commissurae apsidum extremaeque orbitae atram in obscuritatem. Suus quidem cuique color est: Saturno candidus, Ioui clarus, Marti igneus, Lucifero candens, Vesperi refulgens, Mercurio radians, lunae blandus, sol cum oritur, ardens, post radians, his causis conexo uisu et earum quae caelo continentur. Namque modo multitudo conferta inest circa dimidios orbes lanae, placida nocte leniter inlustrante eas; modo raritas, ut fugisse miremur, plenilunio abscondente aut cum solis supraue dictarum radii uisus praestrinxere nostros. Et ipsa autem luna ingruentium solis radiorum haud dubie differentias sentit, hebetante cetero inflexos mundi conuexitate eos, praeterquam ubi recti angulorum conpetant ictus; itaque in quadrato solis diuidua est, in triquetro seminani ambitur orbe, inpletur autem in aduerso, rursusque minuens easdem effigies paribus edit interuallis, simili ratione qua super solem tria sidera.

XVII. Sol autem ipse quattuor differentias, habet, bis aequata nocte diei, uere et autumno, in centrum incidens terrae octauis in partibus Arietis ac Librae; bis permutatis spatiis, in auctum diei bruma, octaua in parte Capricorni, noctis uero solstitio, totidem in partibus Cancri. Inaequalitatis causa obliquitas est signiferi, cum pars aequa mundi super subterque terras omnibus fiat momentis: sed quae recta in exortu suo consurgunt signa longiore tractu tenent lucem; quae uero obliqua, ociore transeunt spatio.

XVIII. Latet plerosque magna caeli adsectatione conpertum a principibus doctrinae uiris, superiorum trium siderum ignes esse qui decidui ad terras fulminum nomen habeant, sed maxime ex his medio loco siti, fortassis quoniam contagium nimii umoris ex superiore circulo atque ardoris ex subiecto per hunc modum egerat, ideoque dictum Iouem fulmina iaculari. Ergo ut e flagrante ligno carbo cum crepitu, sic a sidere caelestis ignis exspuitur praescita secum adferens, ne abdicata quidem sui parte in diuinis cessante operibus. Idque maxime turbato fit aere, quia collectus umor abundantiam stimulat aut quia turbatur quodam ceu grauidi sideris partu.

XIX. Interualla quoque siderum a terra multi indagare temptarunt, et solem abesse a luna undeuiginti partes quantam lunam ipsam a terra prodiderunt. Pythagoras uero, uir sagacis animi, a terra ad lunam CXXVI milia stadiorum esse collegit, ad solem ab ea duplum, inde ad duodecim signa triplicatum, in qua sententia et Gallus Sulpicius fuit noster.

XX. Sed Pythagoras interdum et musica ratione appellat tonum quantum absit a terra luna, ab ea ad Mercurium dimidium spatii et ab eo ad Venerem, a quo ad solem sescuplum, a sole ad Martem tonum, id est quantum ad lunam a terra, ab eo ad Iouem dimidium, et ab eo ad Saturnum dimidium, et inde sescuplum ad signiferum; ita septem tonis effici quam dia pason harmonian uocant, hoc est uniuersitatem concentus; in ea Saturnum Dorio moueri phthongo, Iouem Phrygio et in reliquis similia, iucunda magis quam necessaria subtilitate.

XXI. Stadium CXXV nostros efficit passus, hoc est pedes DCXXV. Posidonius minus XL stadiorum a terra altitudinem esse, in quam nubila ac uenti nubesque perueniant; inde purum liquidumque et imperturbatae lucis aera, sed a turbido ad lunam uiciens C milia stadiorum, inde ad solem quinquiens miliens, et spatio fieri ut tam inmensa eius magnitudo non exurat terras. Plures autem DCCCC in altitudinem nubes subire prodiderunt. Inconperta haec et inextricabilia, sed prodenda, quia sunt prodita; in quis tamen una ratio geometricae collectionis numquam fallacis possit non repudiari, si cui libeat altius ista persequi, nec ut mensura (id enim uelle paene dementis otii est), sed ut tantum aestimatio coniectanti constet animo. Nam cum CCCLX et fere sex partibus orbis solis ex circuitu eius patere appareat circulum, per quem meat, semperque dimetiens tertiam partem ambitus et tertiae paulo minus septimam colligat, apparet, dempta eius dimidia, quoniam terra centralis interueniat, sextam fere partem huius inmensi spatii, quod circa terram circuli solaris animo conprehenditur, inesse altitudinis spatio; lunae uero duodecimam, quoniam tanto breuiore quam sol ambitu currit. Ita fieri eam medio solis ac terrae. Miror quo procedat inprobitas cordis humani, paruolo aliquo inuitata successu, sicut in supra dictis occasionem inpudentiae ratio largitur; ausique diuinare solis ad terram spatia, eadem ad caelum agunt, quoniam sit medius sol, ut protinus mundi quoque ipsius mensura ueniat in digitos. Quantas enim dimetiens habeat septimas, tanta habere circulum duoetuicesimas, tamquam plane a perpendiculo mensura caeli constet. Aegyptia ratio, quam Petosiris et Nechepsos ostendere, singulas partes in lunari circulo, ut dictum est minimo, XXXIII stadiis paulo amplius patere colligit, in Saturni amplissimo duplum, in solis, quem medium esse diximus, utriusque mensurae dimidium. Quae computatio plurimum habet pudoris, quoniam ad Saturni circulum addito signiferi ipsius interuallo nec numerabilis multiplicatio efficitur.

XXII. Restant pauca de mundo; namque et in ipso caelo stellae repente nascuntur. Plura earum genera: cometas Graeci uocant, nostri crinitas, horrentes crine sanguineo et comarum modo in uertice hispidas; iidem pogonias quibus inferiore ex parte in speciem barbae longae promittitur iuba. Acontiae iaculi modo uibrantur, ocissimo significatu; haec fuit, de qua quinto consulatu suo Titus Imperator Caesar praeclaro carmine perscripsit, ad hunc diem nouissima uisa. Easdem breuiores et in mucronem fastigatas xiphias uocauere, quae sunt omnium pallidissimae et quodam gladii nitore ac sine ullis radiis, quos et disceus, nomini similis, colore autem electro, raros e margine emittit. Pitheus doliorum cernitur figura, in concauo fumidae lucis; ceratias cornus speciem habet, qualis fuit cum Graecia apud Salamina depugnauit; lampadias ardentes imitatur faces, hippeus equinas iubas, celerrimi motus atque in orbem circa se euntes. Fit et candidus cometes, argenteo crine ita refulgens, ut uix contueri liceat, specieque humana dei effigiem in se ostendens. Fiunt et hirci, uillorum specie et nube aliqua circumdati. Semel adhuc iubae effigies mutata in hastam est, Olympiade CVIII, urbis anno CCCCVIII. Breuissimum quo cernerentur spatium VII dierum adnotatum est, longissimum CLXXX.

XXIII. Mouentur autem aliae effantium modo, aliae immobiles haerent, omnes ferme sub ipso septentrione aliqua eius parte non certa, sed maxime in candida, quae lactei circuli nomen accepit. Aristoteles tradit et simul plures cerni, nemini conpertum alteri, quod equidem sciam, uentos autem ab iis graues aestusue significari. Fiunt et hibernis mensibus et in austrino polo, sed ibi citra ullum iubar. Diraque conperta Aethiopum et Aegypti populis, cui nomen aeui eius rex dedit Typhon, ignea specie ac spirae modo intorta, uisu quoque toruo, nec stella uerius quam quidam igneus nodus. Sparguntur aliquando et errantibus stellis ceterisque crines. Sed cometes numquam in occasura parte caeli est; terrificum magna ex parte sidus atque non leuiter piatum, ut ciuili motu Octauio consule iterumque Pompei et Caesaris bello, in nostro uero aeuo circa ueneficium, quo Claudius Caesar imperium reliquit Domitio Neroni, ac deinde principatu eius adsiduum prope se saeuum. Referre arbitrantur, in quas partes sese iaculetur aut cuius stellae uires accipiat quasque similitudines reddat et quibus in locis emicet: tibiarum specie musicae arti portendere, obscenis autem moribus in uerendis partibus signorum, ingeniis et eruditioni si triquetram figuram quadratamue paribus angulis ad aliquos perennium stellarum situs edat; uenena fundere in capite septentrionalis austrinaeue serpentis. Cometes in uno totius orbis loco colitur in templo Romae, admodum faustus Diuo Augusto iudicatus ab ipso, qui incipiente eo apparuit ludis, quos faciebat Veneri Genetrici non multo post obitum patris Caesaris in collegio ab eo instituto. Namque his uerbis in (publicum gaudium prodidit: "Ipsis ludorum meorum diebus sidus crinitum per septem dies in regione caeli sub septemtrionibus est conspectum; id oriebatur circa undecimam horam diei clarumque et omnibus e terris conspicuum fuit. Eo sidere significari uulgus credidit Caesaris animam inter deorum inmortalium numina receptam, quo nomine id insigne simulacro capitis eius, quod mox in foro consecrauimus, adiectum est." Haec ille in publicum; interiore gaudio sibi illum natum seque in eo nasci interpretatus est. Et, si uerum fatemur, salutare id terris fuit. Sunt qui et haec sidera perpetua esse credant suoque ambitu ire, sed non nisi relicta ab sole cerni; alii uero qui nasci umore fortuito et ignea ui ideoque solui.

XXIV. Idem Hipparchus numquam satis laudatus, ut quo nemo magis adprobauerit cognationem cum homine siderum animasque nostras partem esse caeli, nouam stellam et aliam in aeuo suo genitam deprehendit eiusque motu, qua fulsit, ad dubitationem est adductus, anne hoc saepius fieret mouerenturque et eae, quas putamus adfixas, ideoque ausus rem etiam deo inprobam, adnumerare posteris stellas ac sidera ad nomen expungere, organis excogitatis, per quae singularum loca atque magnitudines signaret, ut facile discerni posset ex eo non modo an obirent ac nascerentur, sed an omnino aliquae transirent mouerenturque, item an crescerent minuerenturque, caelo in hereditate cunctis relicto, si quisquam, qui cretionem eam caperet, inuentus esset.

XXV. Emicant et faces, non nisi cum decidunt uisae, qualis Germanico Caesare gladiatorum spectaculum edente praeter ora populi meridiano transcurrit. Duo genera earum: lampadas uocant plane faces, alterum bolidas, quale Mutinensibus malis uisum est; distant quod faces uestigia longa faciunt priore ardente parte, bolis uero perpetua ardens longiorem trahit limitem.

XXVI. Emicant et trabes simili modo, quas dokous uocant, qualis cum Lacedaemonii classe uicti imperium Graeciae amisere. Fit et caeli ipsius hiatus, quod uocant chasma.

XXVII. Fit et sanguinea specie, quo nihil terribilius mortalium timori est, incendium ad terras cadens inde, sicut Olympiadis CVII anno tertio, cum rex Philippus Graeciam quateret. Atque ego haec statis temporibus, naturae vi ut cetera, arbitror existere, non, ut plerique, uariis de causis, quas ingeniorum acumen excogitat, quippe ingentium malorum fuere praenuntia; sed ea accidisse non quia haec facta sunt arbitror, uerum haec ideo facta quia incasura erant illa, raritate autem occultam eorum esse rationem ideoque non, sicut exortus supra dictos defectusque et multa alia, nosci.

XXVIII. Cernuntur et stellae cum sole totis diebus, plerumque et circa solis orbem ceu spiceae coronae et uersicolores circuli, qualiter Augusto Caesare in prima iuuenta urbem intrante post obitum patris ad nomen ingens capessendum. Existunt eaedem coronae circa lunam et circa nobilia astra caeloque inhaerentia.

XXIX. Circa solem arcus adparuit L. Opimio Q. Fabio, orbis. Porcio M'. Acilio, circulus rubri coloris L. Iulio P. Rutilio cos.

XXX. Fiunt prodigiosi et longiores solis defectus, qualis occiso dictatore Caesare et Antoniano bello totius paene anni pallore continuo.

XXXI. Et rursus soles plures simul cernuntur, nec supra ipsum nec infra, sed ex obliquo, numquam iuxta nec contra terram, nec noctu, sed aut oriente aut occidente; semel et meridie conspecti in Bosporo produntur, qui ab matutino tempore durauerunt in occasum. Trinos soles et antiqui saepius uidere, sicut Sp. Postumio Q. Mucio et Q. Marcio M. Porcio et M. Antonio P. Dolabella et M. Lepido L. Planco cos., et nostra aetas uidit Diuo Claudio principe, consulatu eius Cornelio Orfito collega. Plures quam tres simul uisi ad hoc aeui numquam produntur.

XXXII. Lunae quoque trinae, ut Cn. Domitio C. Fannio consulibus, apparuere.

XXXIII. Quod plerique appellauerunt soles nocturnos, lumen de caelo noctu uisum est C. Caecilio Cn. Papirio consulibus et saepe alias, ut diei species nocte luceret.

XXXIV. Clipeus ardens ab occasu ad ortum scintillans transcucurrit solis occasu, L. Valerio C. Mario consulibus.

XXXV. Scintillam e stella euadere et augeri terrae adpropinquantem ac, postquam lunae magnitudine facta sit, inluxisse ceu nubilo die, dein, cum in caelum se reciperet, lampadem factam semel umquam proditur Cn. Octauio C. Scribonio consulibus; uidit id Silanus proconsul cum comitatu suo.

XXXVI. Fieri uidentur et discursus stellarum numquam temere, ut non ex ea parte truces uenti cooriantur.

XXXVII. Exsistunt stellae et in mari terrisque: uidi nocturnis militum uigiliis inhaerere pilis pro uallo fulgorem effigie ea; et antemnis nauigantium aliisque nauium partibus ceu uocali quodam sono insistunt, ut uolucres sedem ex sede mutantes, graues, cum solitariae uenere, mergentesque nauigia et, si in carinae ima deciderint, exurentes, geminae autem salutares et prosperi cursus nuntiae, quarum aduentu fugari diram illam ac minacem appellatamque Helenam ferunt et ob id Polluci ac Castori id numen adsignant eosque in mari inuocant. Hominum quoque capita uespertinis magno praesagio circumfulgent. Omnia incerta ratione et in naturae maiestate abdita.

XXXVIII. Hactenus de mundo ipso sideribusque: nunc reliqua caeli memorabilia; namque et hoc caelum appellauere maiores quod alio nomine agra, omne quod inani simile uitalem hunc spiritum fundit. Infra lunam haec sedes multoque inferior, ut animaduerto propemodum constare, infinitum ex superiore natura aeris, infinitum terreni halitus miscens utraque sorte confunditur; hinc nubila, tonitrua et alia fulmina, hinc grandines, pruinae, imbres, procellae, turbines, hinc plurima mortalium mala et rerum naturae pugna secum. Terrena in caelum tendentia deprimit siderum uis eademque quae sponte non subeant ad se trahit. Decidunt imbres, nebulae subeunt, siccantur amnes, ruunt grandines; torrent radii et terram in medium undique inpellunt, iidem infracti resiliunt et quae potuere auferunt secum. Vapor ex alto cadit rursusque in altum redit. Venti ingruunt inanes iidemque cum rapina remeant. Tot animalium haustus spiritum e sublimi trahit, at ille contra nititur, tellusque ut inani caelo spiritum fundit. Sic ultro citro commeante natura, ut tormento aliquo mundi celeritate discordia accenditur; nec stare pugnae licet, sed adsidue rapta conuoluitur et circa terram inmenso rerum causas globo ostendit, subinde per nubes caelum aliud obtexens. Ventorum hoc regnum. Itaque praecipua eorum natura ibi et ferme reliquas complexa eas causas, quoniam tonitruum et fulminum iactus horum uiolentiae plerique adsignant, quin et ideo lapidibus pluere interim, quia uento sint rapti, et multa similiter. Quam ob rem simul plura dicenda sunt.

XXXIX. Tempestatum imbriumque quasdam statas esse causas, quasdam uero fortuitas aut adhuc rationis inconpertae, manifestum est. Quis enim aestates et hiemes quaeque in temporibus annua uice intelleguntur siderum motu fieri dubitet? Ergo ut solis natura temperando intellegitur anno, sic reliquorum quoque siderum propria est cuiusque uis et ad suam cuique naturam fertilis: alia sunt in liquorem soluti umoris fecunda, alia concreti in pruinas aut coacti in niues aut glaciati in grandines, alia flatus, teporis alia aut uaporis, alia roris, alia rigoris; nec uero haec tanta debent existimari, quanta cernuntur, cum esse eorum nullum minus luna tam inmensae altitudinis ratio declaret. Igitur in suo quaeque motu naturam suam exercent, quod manifestum Saturni maxime transitus imbribus faciunt. Nec meantium modo siderum haec uis est, sed multorum etiam adhaerentium caelo, quotiens errantium accessu inpulsa aut coniectu radiorum exstimulata sunt, qualiter in Suculis sentimus accidere, quas Graeci ob id pluuio nomine appellant. Quin et sua sponte quaedam statisque temporibus, ut Haedorum exortus; Arcturi uero sidus non ferme sine procellosa grandine emergit.

XL. Nam Caniculae exortu accendi solis uapores quis ignorat? Cuius sideris effectus amplissimi in terra sentiuntur: feruent maria exoriente eo, fluctuant in cellis uina, mouentur stagna. Orygem appellat Aegyptus feram, quam in exortu eius contra stare et contueri tradit ac uelut adorare, cum sternuerit. Canes quidem toto eo spatio maxime in rabiem agi non est dubium.

XLI. Quin partibus quoque signorum quorundam sua uis inest, ut autumnali aequinoctio brumaeque, cum tempestatibus confici sidus intellegimus, nec imbribus tantum tempestatibusque, sed multis et corporum et ruris experimentis. Adflantur alii sidere, alii commouentur statis temporibus aluo, neruis, capite, mente. Olea et populus alba et salices solstitio folia circumagunt. Floret ipso brumali die suspensi in tectis arentis herba pulei; rumpuntur intentae spiritu membranae. Miretur hoc qui non obseruet cotidiano experimento herbam unam, quae uocatur heliotropium, abeuntem solem intueri semper omnibusque horis cum eo uerti, uel nubilo obumbrante. Iam quidem lunari potestate ostrearum conchyliorumque et concharum omnium corpora augeri ac rursus minui, quin et soricum fibras respondere numero lunae exquisiuere diligentiores, minimumque animal, formicam, sentire uires sideris interlunio semper cessantem. Quo turpior homini inscitia est, fatenti praecipue iumentorum quorundam in oculis morbos cum luna increscere ac minui. Patrocinatur uastitas rei, inmensa discreta altitudine in duo atque septuaginta signa, hoc est rerum aut animantium effigies, in quas digessere caelum periti. In iis quidem MDC adnotauere stellas, insignes scilicet effectu uisuue, exempli gratia in cauda Tauri septem quas appellauere Vergilias, in fronte Suculas, Booten, quae sequitur Septem triones.

XLII. Extra has causas non negauerim exsistere imbres uentosque, quoniam umidam a terra, alias uero propter uaporem fumidam exhalari caliginem certum est nubesque liquore egresso in sublime aut ex aere coacto in liquorem gigni. Densitas earum corpusque haud dubio coniectatur argumento, cum solem obumbrent, perspicuum alias etiam urinantibus in quamlibet profundam aquarum altitudinem.

XLIII. Igitur non eam infitias posse in has et ignes superne stellarum decidere, quales sereno saepe cernimus, quorum ictu concuti aera uerum est, quando et tela uibrata stridunt, cum uero in nubem perueniunt, uaporem dissonum gigni, ut candente ferro in aquam demerso, et fumidum uerticem uolui. Hinc nasci procellas et, si in nube luctetur flatus aut uapor, tonitrua edi; si erumpat ardens, fulmina; si longiore tractu nitatur, fulgetras. His findi nubem, illis perrumpi, et esse tonitrua inpactorum ignium plagas, ideoque protinus coruscare igneas nubium rimas. Posse et repulsu siderum depressum qui a terra meauerit spiritum nube cohibitum tonare, natura strangulante sonitum dum rixetur, edito fragore cum erumpat, ut in membrana spiritu intenta. Posse et attritu, dum praeceps feratur, illum, quisquis est, spiritum accendi. Posse et conflictu nubium elidi, ut duorum lapidum, scintillantibus fulgetris. Sed haec omnia esse fortuita; hinc bruta fulmina et uana, ut quae nullam habeant rationem naturae; his percuti montes, his maria, omnesque alios inritos iactus. Illa uero fatidica ex alto statisque de causis et ex suis uenire sideribus.

XLIV. Simili modo uentos uel potius flatus posse et arido siccoque anhelitu terrae gigni non negauerim; posse et aquis aera exspirantibus, qui neque in nebulam densetur nec crassescat in nubes; posse et solis inpulsu agi, quoniam uentus haud aliud intellegatur quam fluctus aeris, pluribusque etiam modis. Namque et e fluminibus ac niuibus et e mari uidemus, et quidem tranquillo, et alios, quos uocant altanos, e terra consurgere; qui, cum e mari redeunt, tropaei uocantur, si pergunt, apogei. Montium uero flexus crebrique uertices et conflexa cubito aut confracta in umeros iuga, concaui uallium sinus, scindentes inaequalitate ideo resultantem aera (quae causa etiam uoces multis in locis reciprocas facit), sine fine uentos generant. Iam quidem et specus, qualis in Dalmatia ore uasto, praeceps hiatu, in quem deiecto leui pondere, quamuis tranquillo die, turbini similis emicat procella; nomen loco est Senta. Quin et in Cyrenaica prouincia rupes quaedam austro traditur sacra, quam profanum sit attrectari hominis manu, confestim austro uoluente harenas. In domibus etiam multis madefacta inclusa opacitate conceptacula auras suas habent. Adeo causa non deest.

XLV. Sed plurimum interest, flatus sit an uentus. Illos statos atque perspirantes, quos non tractus aliquis, uerum terrae sentiunt, qui non aura, non procella, sed, mares appellatione quoque ipsa, uenti sunt, siue adsiduo mundi incitu et contrario siderum occursu nascuntur, siue hic est ille generabilis rerum naturae spiritus huc illuc tamquam in utero aliquo uagus, siue disparili errantium siderum ictu radiorumque multiformi iactu flagellatus aer, siue a suis sideribus exeunt his propioribus siue ab illis caelo adfixis cadunt, palam est illos quoque legem habere naturae non ignotam, etiamsi nondum percognitam. (46) Viginti amplius auctores Graeci ueteres prodidere de his obseruationes. Quo magis miror, orbe discordi et in regna, hoc est in membra, diuiso, tot uiris curae fuisse tam ardua inuentu, inter bella praesertim et infida hospitia, piratis etiam, omnium mortalium hostibus, transitus famae tenentibus, ut hodie quaedam in suo quisque tractu ex eorum commentariis, qui numquam eo accessere, uerius noscat quam indigenarum scientia, nunc uero pace tam festa, tam gaudente prouentu rerum artiumque principe, omnino nihil addisci noua inquisitione, immo ne ueterum quidem inuenta perdisci. Non erant maiora praemia, in multos dispersa fortunae magnitudine, et ista plures sine praemio alio quam posteros iuuandi eruerunt. Namque mores hominum senuere, non fructus, et inmensa multitudo aperto, quodcumque est, mari hospitalique litorum omnium adpulsu nauigat, sed lucri, non scientiae, gratia; nec reputat caeca mens et tantum auaritiae intenta id ipsum scientia posse tutius fieri. Quapropter scrupulosius, quam instituto fortassis conueniat operi, tractabo uentos, tot milia nauigantium cernens.

XLVI. Veteres quattuor omnino seruauere per totidem mundi partes (ideo nec Homerus plures nominat), hebeti, ut mox iudicatum est, ratione; secuta aetas octo addidit nimis subtili atque concisa; proximis inter utramque media placuit, ad breuem ex numerosa additis quattuor. Sunt ergo bini in quattuor caeli partibus, ab oriente aequinoctiali subsolanus, ab oriente brumali uolturnus; illum apelioten, hunc Graeci eurum appellant. A meridie auster et ab occasu brumali africus; notum et liba nominant. Ab occasu aequinoctiali fauonius, ab occasu solstitiali corus; zephyrum et argesten uocant. A septentrionibus septentrio, interque eum et exortum solstitialem aquilo, aparctias et boreas dicti. Numerosior ratio quattuor his interiecerat, thrascian media regione inter septentrionem et occasum solstitialem; itemque caecian media inter aquilonem et exortum aequinoctialem ab ortu solstitiali; phoenica media regione inter ortum brumalem et meridiem; item inter liba et notum conpositum ex utroque medium inter meridiem et hibernum occidentem libonotum. Nec finis: alii quippe mesen nomine etiamnum addidere inter borean et caecian, et inter eurum notumque euronotum. Sunt etiam quidam peculiares quibusque gentibus uenti, non ultra certum procedentes tractum, ut Atheniensibus sciron, paulo ab argeste deflexus, reliquae Graeciae ignotus; aliubi elatior idem Olympias uocatur; consuetudo omnibus his nominibus argesten intellegi. Et caecian aliqui uocant hellespontian, et eosdem alii aliter. Item in Narbonensi prouincia clarissimus uentorum est circius nec ullo in uiolentia inferior, Ostiam plerumque secto Ligustico mari perferens; idem non modo in reliquis partibus caeli ignotus est, sed ne Viennam quidem eiusdem prouinciae urbem attingens: paucis ante milibus iugi modici occursu tantus ille uentorum coercitus! Et austros in Aegyptum penetrare negat Fabianus. Quo fit manifesta lex naturae, uentis etiam et tempore et fine dicto.

XLVII. Ver ergo aperit nauigantibus maria, cuius in principio fauonii hibernum molliunt caelum sole Aquarii XXV obtinente partem; is dies sextus Februarias ante Idus. Conpetit ferme et hoc omnibus, quos deinde ponam, per singulas intercalationes uno die anticipantibus rursusque lustro sequenti ordinem seruantibus. Fauonium quidam a. d. VIII Kalendas Martia chelidoniam uocant ab hirundinis uisu, nonnulli uero ornithian, uno et LXX die post brumam ab aduentu auium flantem per dies VIIII; fauonio contrarius est quem subsolanum appellauimus. Dat aestatem exortus Vergiliarum in totidem partibus Tauri VI diebus ante Maias Idus, quod tempus austrinum est, huic uento septentrione contrario. Ardentissimo autem aestatis tempore exoritur Caniculae sidus, sole primam partem Leonis ingrediente, qui dies XV ante Augustas Kalendas est. Huius exortum diebus VIII ferme aquilones antecedunt, quos prodromos appellant. Post biduum autem exortus iidem aquilones constantius perflant diebus XL; quos etesias appellant; mollire eos creditur solis uapor geminatus ardore sideris, nec ulli uentorum magis stati sunt. Post eos rursus austri frequentes usque ad sidus Arcturi, quod exoritur XI diebus ante aequinoctium autumni; cum hoc corus incipit; coras autumnat; huic est contrarius uolturnus. Post id aequinoctium diebus fere IIII et XL Vergiliarum occasus hiemem inchoat, quod tempus in III Idus Nouembres incidere consueuit; hoc est aquilonis hiberni multumque aestiuo illi dissimilis, cuius ex aduerso est africus. Ante brumam autem VII diebus totidemque post eam sternitur mare alcyonum feturae, unde nomen ii dies traxere. Reliquum tempus hiemat. Nec tamen saeuitia tempestatum concludit mare: piratae primum coegere mortis periculo in mortem ruere et hiberna experiri maria; nunc idem auaritia cogit.

XLVIII. Ventorum frigidissimi sunt quos a septentrione diximus spirare et uicinus iis corus; hi et reliquos conpescunt et nubes abigunt. Vmidi africus et praecipue auster Italiae; narrant et in Ponto caecian in se trahere nubes. Sicci corus et uolturnus, praeterquam desinentes. Niuales aquilo et septentrio. Grandines septentrio inportat et corus. Aestuosus auster tepidi uolturnus et fauonius; idem subsolano sicciores, et in totum omnes a septentrione et occidente sicciores quam a meridie et oriente. Saluberrimus autem omnium aquilo; noxius auster et magis siccus, fortassis quia umidus frigidior est; minus esurire eo spirante creduntur animantes. Etesiae noctu desinunt fere et a tertia diei oriuntur; in Hispania et Asia ab oriente flatus est eorum, in Ponto ab aquilone, reliquis in partibus a meridie. Spirant autem et a bruma, cum uocantur ornithiae, sed leniores et paucis diebus. Permutant et duo naturam cum situ: auster Africae serenus, aquilo nubilus. Omnes uenti uicibus suis spirant, maiore ex parte autem ut contrarius desinenti incipiat. Cum proximi cadentibus surgunt, a laeuo latere in dextrum ut sol ambiunt. De ratione eorum menstrua quarta maxime luna decernit. Isdem autem uentis in contrarium nauigatur prolatis pedibus, ut noctu plerumque aduersa uela concurrant. Austro maiores fluctus eduntur quam aquilone, quoniam ille infernus ex imo mari spirat, hic summo. Ideoque post austros noxii praecipue terrae motus. Noctu auster, interdiu aquilo uehementior, et ab ortu flantes diuturniores sunt ab occasu flantibus. Septentriones inpari fere desinunt numero, quae obseruatio et in aliis multis rerum naturae partibus ualet; mares itaque existimantur inpares numeri. Sol et auget et conprimit flatus: auget exoriens, occidens, conprimit meridianus aestiuis temporibus; itaque medio diei aut noctis plerumque sopiuntur, quia aut nimio frigore aut aestu soluuntur. Et imbribus uenti sopiuntur. Exspectantur autem maxime unde nubes discussae adaperuere caelum. Omnium quidem, si libeat obseruare minimos ambitus, redire easdem uices quadriennio exacto Eudoxus putat, non uentorum modo, uerum et reliquarum tempestatum magna ex parte; et est principium lustri eius semper intercalario anno Caniculae ortu. De generalibus uentis haec.

XLIX. Nunc de repentinis flatibus, qui exhalante terra, ut dictum est, coorti rursusque deiecti, interim obducta nubium cute, multiformes exsistunt. Vagi quippe et ruentes torrentium modo, ut aliquis placere ostendimus, tonitrua et fulgura edunt. Maiore uero inlati pondere incursuque, si late siccam rupere nubem, procellam gignunt, quae uocatur a Graecis ecnephias; sin uero depresso sinu artius rotati effregerunt, sine igni, hoc est sine fulmine, uerticem faciunt, qui typhon uocatur, id est uibratus ecnephias. Defert hic secum aliquid abruptum e nube gelida, conuoluens uersansque et ruinam suam illo pondere adgrauans ac locum ex loco mutans rapida uertigine; praecipua nauigantium pestis, non antemnas modo, uerum ipsa nauigia contorta frangens, tenui remedio aceti in aduenientem effusi, cui frigidissima est natura. Idem inlisu ipso repercussus correpta secum in caelum refert sorbetque in excelsum.

L. Quod si maiore depressae nubis eruperit specu, sed minus lato quam procella, nec sine fragore, turbinem uocant, proxima quaeque prosternentem. Idem ardentior accensusque, dum furit, prester uocatur, amburens contacta pariter et proterens. Non fit autem aquilonius typhon, nec niualis aut niue iacente ecnephias; quod si simul rupit nubem exarsitque et ignem habuit, non postea concepit, fulmen est. Distat a prestere quo flamma ab igni; hic late funditur flatu, illud conglobatur impetu. Vertex autem remeando distat a turbine et quo stridor a fragore; procella latitudine ab utroque, disiecta nube uerius quam rupta. Fit et caligo beluae similis in nube, dira nauigantibus. Vocatur et columna, cum spissatus umor rigensque ipse se sustinet; ex eodem genere et aulon, cum ueluti fistula nubes aquam trahit.

LI. Hieme et aestate rara fulmina contrariis de causis, quoniam hieme densatus aër nubium crassiore corio spissatur, omnisque terrarum exhalatio rigens ac gelida quicquid accipit ignei uaporis exstinguit. Quae ratio inmunem Scythiam et circa rigentia a fulminum casu praestat, e diuerso nimius ardor Aegyptum, siquidem calidi siccique halitus terrae raro admodum tenuesque et infirmas densantur in nubes. Vere autem et autumno crebriora fulmina, corruptis in utroque tempore aestatis hiemisque causis; qua ratione crebra in Italia, quia mobilior aer mitiore hieme et aestate nimbosa semper quodammodo uernat uel autumnat. Italiae quoque partibus iis, quae a septentrione descendunt ad teporem, qualis est urbis et Campaniae tractus, iuxta hieme et aestate fulgurat, quod non in alio situ.

LII. Fulminum ipsorum plura genera traduntur. Quae sicca ueniunt, non adurunt, sed dissipant; quae umida, non urunt, sed infuscant; tertium est quod clarum uocant, mirificae maxime naturae, quo dolia exhauriuntur intactis operimentis nulloque alio uestigio relicto, aurum et aes et argentum liquatur intus, sacculis ipsis nullo modo ambustis ac ne confuso quidem signo cerae. Marcia, princeps Romanarum, icta grauida, partu exanimato, ipsa citra ullum aliud incommodum uixit. In Catilinariis prodigiis Pompeiano ex municipio M. Herennius decurio sereno die fulmine ictus est.

LIII. Tuscorum litterae nouem deos emittere fulmina existimant, eaque esse undecim generum; Iouem enim trina iaculari. Romani duo tantum ex iis seruauere, diurna attribuentes Ioui, nocturna Summano, rariora sane eadem de causa frigidioris caeli. Etruria erumpere terra quoque arbitratur, quae infera appellat, brumali tempore facta saeua maxime et exsecrabilia, cum sint omnia, quae terrena existimant, non illa generalia nec a sideribus uenientia, sed ex proxima atque turbidiore natura. Argumentum euidens, quod omnia superiora e caelo decidentia obliquos habent ictus, haec autem, quae uocant terrena, rectos. Sed quia ex propiore materia cadunt, ideo creduntur e terra exire, quoniam ex repulsu nulla uestigia edunt, cum sit illa ratio non inferi ictus, sed aduersi. A Saturni ea sidere proficisci subtilius ista consectati putant, sicut cremantia a Martis, qualiter cum Volsinii, oppidum Tuscorum opulentissimum, totum concrematum est fulmine. Vocant et familiaria in totam uitam fatidica, quae prima fiunt familiam suam cuique indepto. Ceterum existimant non ultra decem annos portendere priuata, praeterquam aut primo patrimonio facta aut natali die, publica non ultra tricesimum annum, praeterquam in deductione oppidi.

LIV. Exstat Annalium memoria sacri quibusdam et precationibus uel cogi fulmina uel impetrari. Vetus fama Etruriae est, impetratum Volsinios urbem depopulatis agris subeunte monstro, quod uocauere Voltam, euocatum a Porsina suo rege. Et ante eum a Numa saepius hoc factitatum in primo Annalium suorum tradidit L. Piso, grauis auctor, quod imitatum parum rite Tullum Hostilium ictum fulmine. Lucosque et aras et sacra habemus interque Statores ac Tonantes et Feretrios Elicium quoque accepimus Iouem. Varia in hoc uitae sententia et pro cuiusque animo. Imperare naturae sacra audacis est credere, nec minus hebetis beneficiis abrogare uires, quando in fulgurum quoque interpretatione eo profecit scientia, ut uentura alia finito die praecinat et an peremptura sint factum aut prius alia facta quae lateant, innumerabilibus in utroque publicis priuatisque experimentis. Quam ob rem sint ista ut rerum naturae libuit, alias certa alias dubia, aliis probata aliis damnanda: nos de cetero quae sunt in his memorabilia non omittemus.

LV. Fulgetrum prius cerni quam tonitrum audiri, cum simul fiant, certum est (nec mirum, quoniam lux sonitu uelocior), ictum autem et sonitum congruere ita modulante natura, sed sonitum profecti esse fulminis, non inlati, etiamnum spiritum ociorem fulmine; ideo quati prius omne et adflari quam percuti nec quemquam tangi qui prior uideri fulmen aut tonitrua audierit. Laeua prospera existimantur, quoniam laeua parte mundi ortus est. Nec tam aduentus spectatur quam reditus, siue ab ictu resilit ignis siue opere confecto aut igne consumpto spiritus remeat. In sedecim partes caelum in eo spectu diuisere Tusci: prima est a septemtrionibus ad aequinoctialem exortum, secunda ad meridiem, tertia ad aequinoctialem occasum, quarta obtinet quod est reliquum ab occasu ad septemtriones. Has iterum in quaternas diuisere partes, ex quibus octo ab exortu sinistras, totidem e contrario appellauere dextras. Ex iis maxime dirae quae septemtriones ab occasu attingunt. Itaque plurimum refert unde uenerint fulmina et quo concesserint. Optimum est in exortiuas redire partes. Ideo cum a prima caeli parte uenerint et in eandem concesserint, summa felicitas portendetur, quale Sullae dictatori ostentum datum accepimus. Cetera ipsius mundi portione minus prospera aut dira. Quaedam fulgura enuntiare non putant fas nec audire, praeterquam si hospiti indicentur aut parenti. Magna huius obseruationis uanitas tacta Iunonis aede Romae deprehensa est Scauro consule, qui mox princeps fuit. Noctu magis quam interdiu sine tonitribus fulgurat. Vnum animal, hominem, non semper exstinguit, cetera ilico, hunc uidelicet natura tribuente honorem, cum tot beluae uiribus praestent. Omnia contrarias incubant partes; homo, nisi conuertatur in percussas, non respirat. Superne icti considunt. Vigilans ictus coniuentibus oculis, dormiens patentibus reperitur. Hominem ita exanimatum cremari fas non est, condi terra religio tradidit. Nullum animal nisi exanimatum fulmine accenditur. Vulnera fulminatorum frigidiora sunt reliquo corpore.

LVI. Ex iis, quae terra gignuntur, lauri fruticem non icit nec umquam quinque altius pedibus descendit in terram. Ideo pauidi altiores specus tutissimos putant aut tabernacula pellibus beluarum quas uitulos appellant, quoniam hoc solum animal ex marinis non percutiat, sicut nec e uolucribus aquilam, quae ob hoc armigera huius teli fingitur. In Italia inter Tarracinam et aedem Feroniae turres bellicis temporibus desiere fieri, nulla non earum fulmine diruta.

LVII. Praeter haec inferiore caelo relatum in monumenta est lacte et sanguine pluisse M'. Acilio C. Porcio cos. et saepe alias, sicut came P. Volumnio Seruio Sulpicio cos., exque ea non perputruisse quod non diripuissent aues; item ferro in Lucanis anno ante quam M. Crassus a Parthis interemptus est omnesque cum eo Lucani milites, quorum magnus numerus in exercitu erat; effigies quae pluit spongiarum ferri similis fuit; haruspices praemonuerunt superna uolnera. L. autem Paulo C. Marcello cos. lana pluit circa castellum Compsanum, iuxta quod post annum T. Annius Milo occisus est. Eodem causam dicente lateribus coctis pluisse in acta eius anni relatum est.

LVIII. Armorum crepitus et tubae sonitus auditos e caelo Cimbricis bellis accepimus, crebroque et prius et postea. Tertio uero consulatu Mari ab Amerinis et Tudertibus spectata arma caelestia ab ortu occasuque inter se concurrentia, pulsis quae ab occasu erant. Ipsum ardere caelum minime mirum est et saepius uisum, maiore igni nubibus correptis.

LIX. Celebrant Graeci Anaxagoran Clazomenium Olympiadis LXXVIII secundo anno praedixisse, caelestium litterarum scientia, quibus diebus saxum casurum esset e sole, idque factum interdiu in Thraciae parte ad Aegos flumen, qui lapis etiam nunc ostenditur magnitudine uehis, colore adusto, comete quoque illis noctibus flagrante. Quod si quis praedictum credat, simul fateatur necesse est, maioris miraculi diuinitatem Anaxagorae fuisse soluique rerum naturae intellectum et confundi omnia, si aut ipse sol lapis esse aut umquam lapidem in eo fuisse credatur. Decidere tamen crebro non erit dubium: in Abydi gymnasio ex ea causa colitur hodieque modicus quidem, sed quem in media terrarum casurum idem Anaxagoras praedixisse narretur. Colitur et Cassandriae, quae Potidaea uocitata est, ob id deducta. Ego ipse uidi in Vocontiorum agro paulo ante delatum.

LX. Arcus uocamus extra miraculum frequentes et extra ostentum; nam ne pluuios quidem aut serenos dies cum fide portendunt. Manifestum est radium solis inmissum cauae nubi, repulsa acie in solem, refringi, colorumque uarietatem mixtura nubium, ignium, aëris fieri. Certe nisi sole aduerso non fiunt nec umquam nisi dimidia circuli forma nec noctu, quamuis Aristoteles prodat aliquando uisum, quod tamen fatetur idem non nisi XXX luna posse. Fiunt autem hieme maxime ab aequinoctio autumnali die decrescente. Quo rursus crescente ab aequinoctio uerno non exsistunt, nec circa solstitium longissimis diebus, bruma uero, id est breuissimis, frequenter; iidem sublimes humili sole humilesque sublimi, et minores oriente aut occidente, sed in latitudinem dimissi, meridie exiles, uerum ambitus maioris. Aestate autem per meridiem non cernuntur, post autumni aequinoctium quacumque hora, nec umquam plures simul quam duo.

LXI. Cetera eiusdem naturae non multis dubia esse uideo: grandinem conglaciato imbre gigni et niuem eodem umore mollius coacto, pruinam autem ex rore gelido; per hiemem niues cadere, non grandines, ipsasque grandines interdiu saepius quam noctu, et multo celerius resolui quam niues; nebulas nec aestate nec maximo frigore exsistere, rores neque gelu neque ardoribus neque uentis nec nisi serena, nocte; gelando liquorem minuere, solutaque glacie non eundem inueniri modum; uarietates colorum figurarumque in nubibus cerni, prout admixtus ignis superet aut uincatur.

LXII. Praeterea quasdam proprietates quibusdam locis esse, roscidas aestate Africae noctes, in Italia Locris et in lacu Velino nullo non die apparere arcus, Rhodi et Syracusis numquam tanta nubila obduci, ut non aliqua hora sol cernatur, qualia aptius suis referentur locis. Haec sint dicta de aëre.

LXIII. Sequitur terra, cui uni rerum naturae partium eximia propter merita cognomen indidimus maternae uenerationis. Sic hominum illa ut caelum dei, quae nos nascentes excipit, natos alit semelque editos sustinet semper, noxiissime conplexa gremio iam a reliqua natura abdicatos, tum maxime ut mater operiens, nullo magis sacra merito quam quo nos quoque sacros facit, etiam monimenta ac titulos gerens nomenque prorogans nostrum et memoriam extendens contra breuitatem aeui, cuius numen ultimum iam nullis precamur irati graue, tamquam nesciamus hanc esse solam quae numquam irascatur homini. Aquae subeunt in imbres, rigescunt in grandines, tumescunt in fluctus, praecipitantur in torrentes, aer densatur nubibus, furit procellis: at haec benigna, mitis, indulgens ususque mortalium semper ancilla, quae coacta generat, quae sponte fundit, quos odores saporesque, quos sucos, quos tactus, quos colores! Quam bona fide creditum fenus reddit! Quae nostra causa alit ! Pestifera enim animantia, uitali spiritu habente culpam: illi necesse est semina excipere et genita sustinere; sed in malis generantium noxa est. Illa serpentem homine percusso amplius non recipit poenasque etiam inertium nomine exigit. Illa medicas fundit herbas et semper homini parturit. Quin et uenena nostri miseritam instituisse credi potest, ne in taedio uitae fames, mors terrae meritis alienissima, lenta nos consumeret tabe, ne lacerum corpus abrupta dispergerent, ne laquei torqueret poena praepostera incluso spiritu, cui quaereretur exitus, ne in profundo quaesita morte sepultura pabulo fieret, ne ferri cruciatus scinderet corpus. Ita est, miserita genuit id, cuius facillimo haustu inlibato corpore et cum toto sanguine exstingueremur, nullo labore, sitientibus similes, qualiter defunctos non uolueres, non ferae attingerent terraeque seruaretur qui sibi ipsi periisset. Verum fateamur terra nobis malorum remedium genuit, nos illud uitae facimus uenenum. Non enim et ferro, quo carere non possumus, simili modo utimur? Nec tamen quereremur merito, etiamsi maleficii causa tulisset. Aduersus unam quippe naturae partem ingrati sumus. Quas non ad delicias quasque non ad contumelias seruit homini? In maria iacitur aut, ut freta admittamus, eroditur; aquis, ferro, igni, ligno, lapide, fruge omnibus cruciatur horis, multoque plus ut deliciis quam ut alimentis famuletur nostris. Et tamen quae summa patitur atque extrema cute tolerabilia uideantur: penetramus in uiscera, auri argentique uenas et aeris ac plumbi metalla fodientes, gemmas etiam et quosdam paruulos quaerimus lapides scrobibus in profundum actis; uiscera eius extrahimus, ut digito gestetur gemma, quo petitur. Quot manus atterantur, ut unus niteat articulus Si ulli essent inferi, iam profecto illos auaritiae atque luxuriae cuniculi refodissent. Et miramur, si eadem ad noxam genuit aliqua! Ferae enim, credo, custodiunt illam arcentque sacrilegas manus; non inter serpentes fodimus et uenas auri tractamus cum ueneni radicibus? Placatiore tamen dea ob haec, quod omnes hi opulentiae exitus ad scelera caedesque et bella tendunt, quodque sanguine nostro rigamus insepultisque ossibus tegimus, quibus tamen uelut exprobrato furore tandem ipsa se obducit et scelera quoque mortalium occultat. Inter crimina ingrati animi et hoc duxerim quod naturam eius ignoramus.

LXIV. Est autem figura prima, de qua consensus iudicat; orbem certe dicimus terrae globumque uerticibus includi fatemur. Neque enim absoluti orbis est forma in tanta montium excelsitate, tanta camporum planitie, sed cuius amplexus, si cuncta liniarum conprehendantur ambitu, figuram absoluti orbis efficiat, id quod ipsa rerum natura cogit, non isdem causis, quas attulimus in caelo. Namque in illo caua in se conuexitas uergit et cardini suo, hoc est terrae, undique incumbit; haec ut solida ac conferta adsurgit intumescenti similis extraque protenditur; mundus in centrum uergit, at terra exit a centro, inmensum eius globum in formam orbis adsidua circa eam mundi uolubilitate cogente.

LXV. Ingens hic pugna litterarum contraque uulgi, circumfundi terrae undique homines conuersisque inter se pedibus stare, et cunctis similem esse uerticem, simili modo ex quacumque parte media calcari, illo quaerente, cur non decidant contra siti, tamquam non ratio praesto sit, ut nos non decidere mirentur illi. Interuenit sententia quamuis indocili probabilis turbae, inaequali globo, ut si sit figura pineae nucis, nihilo minus terram undique incoli. Sed quid hoc refert, alio miraculo exoriente, pendere ipsam ac non cadere nobiscum, ceu spiritus uis, mundo praesertim inclusi, dubia sit, aut possit cadere, natura repugnante et quo cadat negante; nam sicut ignium sedes non est nisi in ignibus, aquarum nisi in aquis, spiritus nisi in spiritu, sic terrae, arcentibus cunctis, nisi in se locus non est. Globum tamen effici mirum est in tanta planitie maris camporumque; cui sententiae adest Dicaearchus, uir in primis eruditus, regum cura permensus montes, ex quibus altissimum prodidit Pelium MCCL passuum ratione perpendiculi, nullam esse eam portionem uniuersae rotunditatis colligens; mihi incerta haec uidetur coniectatio, haud ignaro quosdam Alpium uertices longo tractu nec breuiore quinquaginta milium passuum adsurgere. Sed uulgo maxime haec pugna est, si coactam in uerticem aquarum quoque figuram credere cogatur. Atqui non aliud in rerum natura adspectu manifestius; namque et dependentes ubique guttae paruis globantur orbibus et pulueri inlatae frondiumque lanugini inpositae absoluta rotunditate cernuntur, et in poculis repletis media maxime tument, quae propter subtilitatem umoris mollitiamque in se residentem ratione facilius quam uisu deprehenduntur. Idque etiam magis mirum, in poculis repletis addito umore minimo circumfluere quod supersit, contra euenire ponderibus additis ad uicenos saepe denarios, scilicet quia intus recepta liquorem in uerticem attollant, at cumulo eminenti infusa delabantur. Eadem est causa, propter quam e nauibus terra non cernatur, e nauium malis conspicua, ac procul recedente nauigio, si quid quod fulgeat religetur in mali cacumine, paulatim descendere uideatur et postremo occultetur. Denique oceanus, quem fatemur ultimum, quanam alia figura cohaereret atque non decideret nullo ultra margine includente? Id ipsum ad miraculum redit, quonam modo, etiamsi globetur, extremum non decidat mare; contra quod, ut sint plana maria et qua uidentur figura, non posse id accidere, magno suo gaudio magnaque gloria inuentores Graeci subtilitate geometrica docent: namque cum e sublimi in inferiora aquae ferantur et sit haec natura earum confessa nec quisquam dubitet in litore ullo accessisse eas quo longissime deuexitas passa sit, procul dubio apparere, quo quid humilius sit, propius a centro esse terrae, omnesque linias, quae emittantur ex eo ad proximas aquas, breuiores fieri quam quae ad extremum mare a primis aquis; ergo totas omnique ex parte aquas uergere in centrum ideoque non decidere, quoniam in interiora nitantur.

LXVI. Quod ita formasse artifex natura credi debet, ut, cum terra arida et sicca constare per se ac sine umore non posset, nec rursus stare aqua nisi sustinente terra, mutuo inplexu iungerentur, hae sinus pandente, illa uero permeante totam, intra extra, supra infra, uenis ut uinculis discurrentibus, atque etiam in summis iugis erumpente, quo spiritu acta et terrae pondere expressa siphonum modo emicat tantumque a periculo decidendi abest, ut in summa quaeque et altissima exsiliat. Qua ratione manifestum est quare tot fluminum cotidiano accessu maria non crescant. Est igitur in toto suo globo tellus medio ambitu praecincta circumfluo mari, nec argumentis hoc inuestigandum, sed iam experimentis cognitum.

LXVII. A Gadibus columnisque Herculis Hispaniae et Galliarum circuitu totus hodie nauigatur occidens. Septentrionalis uero oceanus maiore ex parte nauigatus est, auspiciis Diui Augusti Germaniam classe circumuecta ad Cimbrorum promunturium et inde inmenso mari prospecto aut fama cognito Scythicam ad plagam et umore nimio rigentia; propter quod minime uerisimile est illic maria deficere, ubi umoris uis superet. Iuxta uero ab ortu ex Indico mari sub eodem sidere pars tota uergens in Caspium mare pernauigata est Macedonum armis Seleuco atque Antiocho regnantibus, qui et Seleucida et Antiochida ab ipsis appellari uoluere; et circa Caspium multa oceani litora explorata paruoque breuius quam totus hinc aut illinc septentrio eremigatus, ut tamen coniecturae locum sic quoque non relinquat ingens argumentum paludis Maeoticae, siue ea illius oceani sinus est, ut multos aduerto credidisse, siue angusto discreti situ restagnatio. Alio latere Gadium ab eodem occidente magna pars meridiani sinus ambitu Mauretaniae nauigatur hodie. Maiorem quidem eius partem et orientis uictoriae Magni Alexandri lustrauere usque in Arabicum sinum, in quo res gerente C. Caesare Augusti filio signa nauium ex Hispaniensibus naufragiis feruntur agnita. Et Hanno Carthaginis potentia florente circumuectus a Gadibus ad finem Arabiae nauigationem eam prodidit scripto, sicut ad extera Europae noscenda missus eodem tempore Himilco. Praeterea Nepos Cornelius auctor est Eudoxum quendam sua aetate, cum Lathyrum regem fugeret, Arabico sinu egressum Gades usque peruectum, multoque ante eum Caelius Antipater uidisse se qui nauigasset ex Hispania in Aethiopiam commercii gratia. Idem Nepos de septentrionali circuitu tradit Quinto Metello Celeri, Afrani in consulatu collegae, sed tum Galliae proconsuli, Indos a rege Sueborum dono datos, qui ex India commercii causa nauigantes tempestatibus essent in Germaniam abrepti. Sic maria circumfusa undique diuiduo globo partem orbis auferunt nobis, nec inde huc nec hinc illo peruio tractu. Quae contemplatio apta detegendae mortalium uanitati poscere uidetur, ut totum hoc, quicquid est, in quo singulis nihil satis est, ceu subiectum oculis quantum sit ostendam.

LXVIII. Iam primum in dimidio conputari uidetur, tamquam nulla portio ipsi decedat oceano, qui toto circumdatus medio et omnes ceteras fundens recipiensque aquas et quicquid exit in nubes ac sidera ipsa tot ac tantae magnitudinis pascens, quo tandem amplitudinis spatio credetur habitare? Inproba et infinita debet esse tam uastae molis possessio. Adde quod ex relicto plus abstulit caelum; nam cum sint eius quinque partes, quas uocant zonas, infesto rigore et aeterno gelu premitur omne, quicquid est subiectum duabus extremis utrimque circa uertices, hunc, qui Trionum septem uocatur, eumque, qui aduersus illi austrinus appellatur; perpetua caligo utrobique et alieno molliorum siderum adspectu maligna ac pruina tantum albicans lux. Verum media terrarum, qua solis orbita est, exusta flammis et cremata comminus uapore torretur. Circa duae tantum inter exustam et rigentes temperantur eaeque ipsae inter se non peruiae propter incendium siderum. Ita terrae tres partes abstulit caelum; oceani rapina in incerto est. Sed et relicta nobis una portio haud scio an etiam in maiore damno it, idem siquidem oceanus, infusus in multos, ut dicemus, sinus adeo uicino accessu interna maria adlatrat, ut centum quindecim milibus passuum Arabicus sinus distet ab Aegyptio mari, Caspius uero CCCLXXV milia a Pontico, idem interfusus intrat per tot maria, quibus Africam, Europam, Asiam dispescit, ut quantum terrarum occupet? Conputetur etiamnunc mensura tot fluminum, tantarum paludium, addantur et lacus, stagna, iam elata in caelum et ardua aspectu quoque iuga, iam siluae uallesque praeruptae et solitudines ac mille causis deserta; detrahantur hae tot portiones terrae, immo uero, ut plures tradidere, mundi puncto (neque enim aliud est terra in uniuerso): haec est materia gloriae nostrae, haec sedes; hic honores gerimus, hic exercemus imperia, hic opes cupimus, hic tumultuamur humanum genus, hic instauramus bella etiam ciuilia mutuisque caedibus laxiorem facimus terram! Et, ut publicos gentium furores transeam, haec, in qua conterminos pellimus furtoque uicini caespitem nostro solo adfodimus, ut, qui latissime rura metatus fuerit ultraque famam exegerit adcolas, quota terrarum parte gaudeat uel, cum ad mensuram auaritiae suae propagauerit, quam tandem portionem eius defunctus obtineat?

LXIX. Mediam esse mundi totius haud dubiis constat argumentis, sed clarissimo aequinocti paribus horis. Nam nisi in medio esset, aequales dies noctesque haberi non possent; deprehendere et dioptrae, quae uel maxime confirmant, cum aequinoctiali tempore ex eadem linia ortus occasusque cernatur, solstitiali exortus per suam liniam, brumali occasus: quae accidere nullo modo possent nisi in centro sita.

LXX. Tres autem circuli supra dictis zonis inplexi inaequalitates temporum distingunt: solstitialis a parte signiferi excelsissima nobis ad septentrionalem plagam uersu, contraque ad alium polum brumalis, item medio ambitu signiferi orbis incedens aequinoctialis.

LXXI. Reliquorum quae miramur causa in ipsius terrae figura est, quam globo similem et cum ea aquas; isdem intellegitur argumentis. Sic enim fit haud dubie, ut nobis septentrionalis plagae sidera numquam occidant, contra meridianae numquam oriantur, rursusque haec illis non cernantur, attollente se contra medios uisus terrarum globo. Septentriones non cernit Trogodytice et confinis Aegyptus, nec Canopum Italia et quem uocant Berenices Crinem, item quem sub Diuo Augusto cognominauere Caesaris Thronon, insignes ibi stellas. Adeoque manifesto adsurgens fastigium curuatur, ut Canopus quartam fere partem signi unius supra terram eminere Alexandriae intuentibus uideatur, eadem a Rhodo terram quodammodo ipsam stringere, in Ponto omnino non cernatur, ubi maxime sublimis Septentrio. Idem a Rhodo absconditur magisque Alexandriae, in Arabia Nouembri mense, prima uigilia occultus, secunda se ostendit, in Meroë solstitio uesperi paulisper apparet paucisque ante exortum Arcturi diebus pariter cum die cernitur. Nauigantium haec maxime cursus deprehendunt, in alia aduerso, in alia prono mari, subitoque conspicuis atque ut e freto emergentibus, quae in anfractu pilae latuere, sideribus. Neque enim, ut dixere aliqui, mundus hoc polo excelsiore se attollit, aut undique cernerentur haec sidera uerum haec eadem quibusque proximis sublimiora creduntur eademque demersa longinquis, utque nunc sublimis in deiectu positis uidetur hic uertex, sic in illam terrae deuexitatem transgressis illa se attollunt, residentibus quae hic excelsa fuerant, quod nisi in figura pilae accidere non posset.

LXXII. Ideo defectus solis ac lunae uespertinos orientis incolae non sentiunt nec matutinos ad occasum habitantes, meridianos uero serius nobis illi. Apud Arbilam Magni Alexandri uictoria luna defecisse noctis secunda hora est prodita eademque in Sicilia exoriens. Solis defectum Vipstano et Fonteio cos., qui fuere ante paucos annos, factum pridie kalendas Maias Campania hora diei inter septimam et octauam sensit, Corbulo dux in Armenia inter horam diei decimam et undecimam prodidit uisum, circuitu globi alia aliis detegente et occultante. Quod si plana esset terra, simul omnia apparerent cunctis noctesque non fierent inaequales; nam aeque aliis quam in medio sitis paria duodecim horarum interualla cernerentur, quae nunc non in omni parte simili modo congruunt.

LXXIII. Ideo nec nox diesque, quamuis eadem, toto orbe simul est, oppositu globi noctem aut ambitu diem adferente; multis hoc cognitum experimentis, in Africa Hispaniaque turrium Hannibalis, in Asia uero propter piraticos terrores simili specularum praesidio excitato, in quis praenuntios ignes sexta hora diei accensos saepe conpertum est tertia noctis a tergo ultimis uisos. Eiusdem Alexandri cursor Philonides ex Sicyone Elin mille et ducenta stadia nouem diei confecit horis indeque, quamuis decliui itinere, tertia noctis hora remensus est saepius. Causa, quod eunti cum sole iter erat, eundem remeans obuium contrario praeteruertebat occursu; qua de causa ad occasum nauigantes, quamuis breuissimo die, uincunt spatia nocturnae nauigationis, ut solem ipsum comitantes.

LXXXIV. Vasaque horoscopa non ubique eadem sunt usui, in trecenis stadiis aut, ut longissime, in quingenis mutantibus semet umbris solis; itaque umbilici, quem gnomonem appellant, umbra in Aegypto meridiano tempore aequinoctii die paulo plus quam dimidiam gnomonis mensuram efficit, in urbe Roma nona pars gnomonis deest umbrae, in oppido Ancona superest quinta tricesima, in parte Italiae, quae Venetia appellatur, isdem horis umbra gnomoni par fit.

LXXV. Simili modo tradunt in Syene oppido, quod est supra Alexandriam quinque milibus stadium, solstitii die medio nullam umbram iaci puteumque eius experimenti gratia factum totum inluminari. Ex quo apparere tum solem illi loco supra uerticem esse, quod et in India supra flumen Hypasim fieri tempore eodem Onesicritus scribit. Constatque in Berenice urbe Trogodytarum, et inde stadiis IIII milia DCCCXX in eadem gente Ptolemaide oppido, quod in margine Rubri maris ad primos elephantorum uenatus conditum est, hoc idem ante solstitium quadragenis quinis diebus totidemque postea fieri, et per eos XC dies in meridiem umbras iaci. Rursus in Meroë - insula haec caputque gentis Aethiopum V milibus stadium a Syene in amne Nilo habitatur - bis anno absumi umbras, sole duodeuicesimam Tauri partem et quartam decimam Leonis tunc obtinente. In Indiae gente Oretum mons est Maleus nomine, iusta quem umbrae aestate in austrum, hieme in septentrionem iaciuntur; quindecim tantum noctibus ibi apparet Septentrio. In eadem India Patalis, celeberrimo portu, sol dexter oritur, umbrae in meridiem cadunt; Septentrionem ibi Alexandro morante adnotatum prima tantum parte noctis aspici. Onesicritus, dux eius, scripsit, quibus in locis Indiae umbrae non sint, Septentrionem non conspici, et ea loca appellari ascia, nec horas dinumerari ibi.

LXXVI. Et tota Trogodytice umbras bis quadragenis quinis diebus in anno Eratosthenes in contrarium cadere prodidit.

LXXVII. Sic fit, ut uario lucis incremento in Meroë longissimus dies XII horas aequinoctiales et octo partes unius horae colligat, Alexandriae uero XIIII horas, in Italia XV, in Britannia XVII, ubi aestate lucidae noctes haud dubie repromittunt, id quod cogit ratio credi, solstiti diebus accedente sole propius uerticem mundi angusto lucis ambitu subiecta terrae continuos dies habere senis mensibus noctesque e diuerso ad brumam remoto. Quod fieri in insula Thyle Pytheas Massiliensis scribit, sex dierum nauigatione in septentrionem a Britannia distante, quidam uero et in Mona, quae distat a Camaloduno Britanniae oppido circiter CC milia, adfirmant.

LXXVIII. Vmbrarum hanc rationem et quam uocant gnomonicen inuenit Anaximenes Milesius, Anaximandri, de quo diximus, discipulus, primusque horologium, quod appellant sciothericon, Lacedaemone ostendit.

LXXIX. Ipsum diem, alii aliter obseruauere: Babylonii inter duos solis exortus, Athenienses inter duos occasus, Vmbri a meridie ad meridiem, uulgus omne a luce ad tenebras, sacerdotes Romani et qui diem finiere ciuilem, item Aegyptii et Hipparchus, a media nocte in mediam. Minora autem interualla esse lucis inter ortus solis iuxta solstitia quam aequinoctia apparet, quia positio signiferi circa media sui obliquior est, iuxta solstitium autem rectior.

LXXX. Contexenda sunt his caelestibus nexa causis. Namque et Aethiopas uicini sideris uapore torreri adustisque similes gigni, barba et capillo uibrato, non est dubium, et aduersa plaga mundi candida atque glaciali cute esse gentes, flauis promissas crinibus, truces uero ex caeli rigore has, illas mobilitate sapientes, ipsoque crurum argumento illis in supera sucum reuocari natura uaporis, his in inferas partes depelli umore deciduo; hic graues feras, illic uarias effigies animalium prouenire et maxime alitum multas figuras igni uolueres; corporum autem proceritatem utrobique, illic ignium nisu, hic umoris alimento. Medio uero terrae salubri utrimque mixtura fertiles ad omnia tractus, modicos corporum habitus magna et in colore temperie, ritus molles, sensus liquidos, ingenia fecunda totiusque naturae capacia, isdem imperia, quae numquam extimis gentibus fuerint, sicut ne illae quidem his paruerint, auolsae ac pro immanitate naturae urguentis illas solitariae.

LXXXI. Babyloniorum placita et motus terrae hiatusque, qua cetera omnia, siderum ui existimant fieri, sed illorum trium, quibus fulmina adsignant, fieri autem meantium cum sole aut congruentium et maxime circa quadrata mundi. Praeclara quaedam et inmortalis in eo, si credimus, diuinitas perhibetur Anaximandro Milesio physico, quem ferunt Lacedaemoniis praedixisse ut urbem ac tecta custodirent, instare enim motum terrae, cum et urbs tota eorum corruit et Taygeti montis magna pars, ad formam puppis eminens, abrupta cladem eam insuper ruina pressit. Perhibetur et Pherecydi, Pythagorae doctori, alia coniectatio, sed et illa diuina, haustu aquae e puteo praesensisse ac praedixisse ciuibus terrae motum. Quae si uera sunt, quantum a deo tandem uideri possunt tales distare, dum uiuant? Et haec quidem arbitrio cuiusque existimanda relinquantur: uentos in causa esse non dubium reor. Neque enim umquam intremiscunt terrae nisi sopito mari caeloque adeo tranquillo, ut uolatus auium non pendeant, subtracto omni spiritu qui uehit, nec umquam nisi post uentos, condito scilicet in uenas et caua eius occulta flatu. Neque aliud est in terra tremor quam in nube tonitruum, nec hiatus aliud quam cum fulmen erumpit incluso spiritu luctante et ad libertatem exire nitente.

LXXXII. Varie itaque quatitur, et mira eduntur opera, alibi prostratis moenibus, alibi hiatu profundo haustis, alibi egestis molibus, alibi emissis amnibus, nonnumquam etiam ignibus calidisue fontibus, alibi auerso fluminum cursu. Praecedit uero comitaturque terribilis sonus, alias murmuri similis, alias mugitibus aut clamori humano armorumue pulsantium fragori, pro qualitate materiae excipientis formaque uel cauernarum uel cuniculi per quem meet, exilius grassante in angusto, eodem rauco in recuruis, resultante in duris, feruente in umidis, fluctuante in stagnantibus, furente contra solida. Itaque et sine motu saepe editur sonus. Nec simplici modo quatitur umquam, sed tremit uibratque. Hiatus uero alias remanet ostendens quae sorbuit, alias occultat ore conpresso rursusque ita inducto solo, ut nulla uestigia exstent, urbibus plerumque deuoratis agrorumque tractu hausto. Maritima autem maxime quatiuntur, nec montuosa tali malo carent; exploratum mihi est Alpes Appenninumque saepius tremuisse. Et autumno ac uere terrae crebrius mouentur, sicut fulmina; ideo Galliae et Aegyptus minime quatiuntur, quoniam hic aestatis causa obstat, illic hiemis. Item noctu saepius quam interdiu; maximi autem motus existunt matutini uespertinique, sed propinqua luce crebri, interdiu autem circa meridiem. Fiunt et solis lunaeque defectu, quoniam tempestates tunc sopiuntur, praecipue uero cum sequitur imbres aestus imbresue aestum.

LXXXIII. Nauigantes quoque sentiunt non dubia coniectura, sine flatu intumescente fluctu subito aut quatiente ictu; intremunt uero et in nauibus postes aeque quam in aedificiis crepituque praenuntiant. Quin et uolucres non inpauidae sedent. Est et in caelo signum praeceditque motu futuro aut interdiu aut paulo post occasum sereno, tenuis ceu lineae nube in longum porrecta spatium.

LXXXIV. Est et in puteis turbidior aqua nec sine odoris taedio, sicut in isdem et remedium, quale et crebri specus praebent: conceptum enim spiritum exhalant. Quod in totis notatur oppidis: minus quatiuntur crebris ad eluuiem cuniculis cauata, multoque sunt tutiora in isdem illis quae pendent, sicuti Neapoli in Italia intellegitur, parte eius quae solida est ad tales casus obnoxia. Tutissimi sunt aedificiorum fornices, anguli quoque parietum postesque, alterno pulsu renitente; et latere terreno facti parietes minore noxa quatiuntur. Magna differentia est et in ipso genere motus, pluribus siquidem modis quatitur: tutissimum est cum uibrat crispante aedificiorum crepitu et cum intumescit adsurgens alternoque motu residit; innoxium et cum concurrentia tecta contrario ictu arietant, quoniam alter motus alteri renititur; undantis inclinatio et fluctus more quaedam uolutatio infesta est, aut cum in unam partem totus se motus inpellit. Desinunt autem tremores, cum uentus emersit; sin uero durauere, non ante XL dies sistuntur, plerumque et tardius, utpote cum quidam annuo et bienni spatio durauerint.

LXXXV. Factum est semel, quod equidem in Etruscae disciplinae uoluminibus inuenio, ingens terrarum portentum L. Marcio Sexto Iulio cos. in agro Mutinensi: namque montes duo inter se concurrerunt crepitu maximo adsultantes recedentesque, inter eos flamma fumoque in caelum exeunte interdiu, spectante e uia Aemilia magna equitum Romanorum familiarumque et uiatorum multitudine; eo concursu uillae omnes elisae, animalia permulta, quae intra fuerant, exanimata sunt, anno ante sociale bellum, quod haud scio an funestius terrae ipsi Italiae fuerit quam ciuilia. Non minus mirum ostentum et nostra cognouit aetas anno Neronis principis supremo, sicut in rebus eius exposuimus, pratis oleisque intercedente publica uia in contrarias sedes transgressis in agro Marrucino praediis Vettii Marcelli equitis Romani res Neronis procurantis.

LXXXVI. Fiunt simul cum terrae motu et inundationes maris, eodem uidelicet spiritu infusi aut "terrae" residentis sinu recepti. Maximus terrae memoria mortalium exstitit motus Tiberii Caesaris principatu, XII urbibus Asiae una nocte prostratis; creberrimus Punico bello intra eundem annum septies ac quinquagies nuntiatus Romam, quo quidem anno ad Trasimenum lacum dimicantes maximum motum neque Poeni sensere nec Romani. Nec uero simplex malum aut in ipso tantum motu periculum est, sed par aut maius ostento; numquam urbs Roma tremuit, ut non futuri euentus alicuius id praenuntium esset.

LXXXVII. Eadem nascentium causa terrarum est, cum idem ille spiritus attollendo potens solo non ualuit erumpere. Nascuntur enim, nec fluminum tantum inuectu, sicut Echinades insulae ab Acheloo amne congestae maiorque pars Aegypti a Nilo, in quam a Pharo insula noctis et diei cursum fuisse Homero credimus, nec recessu maris, sicut eidem Cerceis. Quod accidisse et in Ambraciae portu decem milium passuum interuallo et Atheniensium quinque milium ad Piraeeum memoratur; et Ephesi ubi quondam aedem Dianae adluebat. Herodoto quidem si credimus, mare fuit supra Memphim usque ad Aethiopum montes itemque a planis Arabiae, mare circa Ilium et tota Teuthranie quaque campos intulerit Maeander.

LXXXVIII. Nascuntur et alio modo terrae ac repente in aliquo mari emergunt, uelut paria secum faciente natura quaeque hauserit hiatus alio loco reddente.

LXXXIX. Clarae iam pridem insulae Delos et Rhodos memoriae produntur; et natae postea minores, ultra Melon Anaphe, inter Lemnum et Hellespontum Neae, inter Lebedum et Teon Halone, inter Cycladas Olympiadis CXXXV anno quarto Thera et Therasia, inter easdem post annos XXXX Hiera eademque Automate, et ab ea duobus stadiis post annos CCXLII nostro aeuo Iunio Silano Laelio Balbo cos. a. d. VIII Idus Iulias Thia. Ante nos et iuxta Italiam inter Aeolias insulas, item iuxta Cretam emersit MMD passuum una cum calidis fontibus, altera Olympiadis CLXIII anno tertio in Tusco sinu, flagrans haec uiolento cum flatu, proditurque memoriae, magna circa eam multitudine piscium fluitante confestim exspirasse quibus ex his cibus fuisset. Sic et Pithecussas in Campano sinu ferunt ortas, mox in his montem Epopon, cum repente flamma ex eo emicuisset, campestri aequatum planitiae; in eadem et oppidum haustum profundo, alioque motu terrae stagnum emersisse, et alio prouolutis montibus insulam extitisse Prochytam.

XC. Namque et hoc modo insulas rerum natura fecit: auellit Siciliam Italiae, Cyprum Syriae, Euboeam Boeotiae, Euboeae Atalanten et Macrian, Besbicum Bithyniae, Leucosiam Sirenum promunturio.

XCI. Rursus abstulit insulas mari iunxitque terris, Antissam Lesbo, Zephyrium Halicarnasso, Aethusan Myndo, Dromiscon et Pernen Mileto, Narthecusam Parthenio promunturio. Hybanda, quondam insula Ioniae, ducentis nunc a mari abest stadiis, Syrien Ephesus in mediterraneo habet, Derasidas et Sapphoniam uicina ei Magnesia. Epidaurus et Oricum insulae esse desierunt.

XCII. In totum abstulit terras primum omnium ubi Atlanticum mare est, si Platoni credimus, inmenso spatio, mox interno, quo uidemus hodie mersam Acarnaniam Ambracio sinu, Achaiam Corinthio, Europam Asiamque Propontide et Ponto. Ad hoc perrupit mare Leucada, Antirrhium, Hellespontum, Bosporos duos.

XCIII. Atque ut sinus et stagna praeteream, ipsa se comest terra. Deuorauit Cibotum altissimum montem cum oppido Carice, Sipylum in Magnesia et prius in eodem loco clarissimam urbem, quae Tantalis uocabatur, Galenes et Gamales urbium in Phoenice agros cum ipsis, Phegium Aethiopiae iugum excelsissimum; tamquam non infida grassarentur et litora!

XCIV. Pyrrham et Antissam circa Maeotim Pontus abstulit, Helicen et Buram sinus Corinthius, quarum in alto uestigia apparent. Ex insula Cea amplius triginta milia passuum abrupta subito cum plurimis mortalium rapuit et in Sicilia dimidiam Tyndarida urbem ac quicquid ab Italia deest, similiter in Boeotia Eleusina.

XCV. Motus enim terrae sileantur et quicquid est, ubi saltem busta urbium exstant, simul ut terrae miracula potius dicamus quam scelera naturae. Et? Hercules, non caelestia enarratu difficiliora fuerint. Metallorum opulentia tam uaria, tam diues, tam fecunda, tot saeculis suboriens, cum tantum cotidie orbe toto populentur ignes, ruinae, naufragia, bella, fraudes, tantum uero luxuria et tot mortales conterant; gemmarum pictura tam multiplex, lapidum tam discolores maculae interque eos candor alicuius praeter lucem omnia excludens; medicatorum fontium uis; ignium tot locis emicantium perpetua tot saeculis incendia; spiritus letales aliubi aut scrobibus emissi aut ipso loci situ mortiferi, aliubi uolucribus tantum, ut Soracte uicino urbi tractu, aliubi praeter hominem ceteris animantibus, nonnumquam et homini, ut in Sinuessano agro et Puteolano! Spiracula uocant, alii Charonea, scrobes mortiferum spiritum exhalantes, item in Hirpinis Ampsancti ad Mephitis aedem locum, quem qui intrauere moriuntur; simili modo Hierapoli in Asia, Matris tantum Magnae sacerdoti innoxium. Aliubi fatidici specus, quorum exhalatione temulenti futura praecinant, ut Delphis nobilissimo oraculo. Quibus in rebus quid possit aliud causae adferre mortalium quispiam quam diffusae per omne naturae subinde aliter atque aliter numen erumpens?

XCVI. Quaedam uero terrae ad ingressus tremunt, sicut in Gabiensi agro non procul urbe Roma iugera ferme ducenta equitantium cursu; similiter in Reatino. Quaedam insulae semper fluctuantur, sicut in agro Caecubo et eodem Reatino, Mutinensi, Statoniensi, in Vadimonis lacu, ad Cutilias aquas opaca silua, quae numquam die ac nocte eodem loco uisitur, in Lydia quae uocantur Calaminae, non uentis solum, sed etiam contis quo libeat inpulsae, multorum ciuium Mithridatico bello salus. Sunt et in Nymphaeo paruae, Saliares dictae, quoniam in symphoniae cantu ad ictus modulantium pedum mouentur. In Tarquiniensi lacu magno Italiae duae nemora circumferunt, nunc triquetram figuram edentes, nunc rotundam conplexu uentis inpellentibus, quadratam numquam.

XCVII. Celebre fanum habet Veneris Paphos, in cuius quandam aream non inpluit, item in Nea, oppido Troadis, circa simulacrum Mineruae: in eodem et relicta sacrificia non putrescunt.

XCVIII. Iuxta Harpasa oppidum Asiae cautes stat horrenda, uno digito mobilis, eadem, si toto corpore inpellatur, resistens. In Taurorum paeninsula in ciuitate Parasino terra est, qua sanantur omnia uulnera. At circa Asson Troadis lapis nascitur, quo consumuntur omnia corpora; sarcophagus uocatur. Duo sunt montes iuxta flumen Indum: alteri natura ut ferrum omne teneat, alteri ut respuat, itaque, si sint claui in calciamento, uestigia euelli in altero non possint, in altero sisti. Locris et Crotone pestilentiam numquam fuisse nec in Dio terrae motum adnotatum est, in Lycia uero semper a terrae motu quadraginta dies serenos esse. In agro Arpano frumentum satum non nascitur; ad aras Mucias in Veiente et apud Tusculanum et in silua Ciminia loca sunt, in quibus in terram depacta non extrahuntur. In Crustumino natum fenum ibi noxium, extra salubre est.

XCIX. Et de aquarum natura complura dicta sunt, sed aestus maris accedere ac reciprocare maxime mirum, pluribus quidem modis, uerum causa in sole lunaque. Bis inter duos exortus lunae adfluunt bisque remeant uicenis quaternisque semper horis, et primum attollente se cum ea mundo intumescentes, mox a meridiano caeli fastigio uergente in occasum residentes, rursusque ab occasu subter ad caeli ima et meridiano contraria accedente inundantes, hinc, donec iterum exoriatur, se resorbentes, nec umquam eodem tempore quo pridie reflui, uelut anhelantes sidere auido trahente secum haustu maria et adsidue aliunde quam pridie exoriente, paribus tamen interuallis reciproci senisque semper horis, non cuiusque diei aut noctis aut loci, sed aequinoctialibus ideoque inaequales uulgarium horarum spatio, utcumque plures in eas aut diei aut noctis illarum mensurae cadant, et aequinoctio tantum pares ubique. Ingens argumentum plenumque lucis ac uocis etiam diurnae, hebetes esse qui negent subtermeare sidera ac rursus eadem exsurgere, similemque terris, immo uero naturae uniuersae, et inde faciem in isdem ortus occasusque operibus, non aliter sub terra manifesto sideris cursu alioue effectu quam cum praeter oculos nostros feratur. Multiplex etiamnum lunaris differentia, primumque septenis diebus: quippe modici a noua ad diuiduam aestus, pleniores ab ea exundant plenaque maxime feruent; inde mitescunt, pares ad septimam primis, iterumque alio latere diuidua augentur; in coitu solis pares plenae; eadem in aquilonia et a terris longius recedente mitiores quam cum in austros digressa propiore nisu uim suam exercet. Per octonos quosque annos ad principia motus et paria incrementa centesimo lunae reuocantur ambitu; augentibus ea cuncta solis annuis causis, duobus aequinoctiis maxime tumentes et autumnali amplius quam uerno, inanes uero bruma et magis solstitio; nec tamen in ipsis quos dixi temporum articulis, sed paucis post diebus, sicuti neque in plena aut nouissima, sed postea, nec statim ut lunam mundus ostendat occultetue aut media plaga declinet, uerum fere duabus horis aequinoctialibus serius, tardiore semper ad terras omnium quae geruntur in caelo effectu cadente quam uisu, sicuti fulguris et tonitrus et fulminum. Omnes autem aestus in oceano maiora integunt spatia nudantque quam in reliquo mari, siue quia totum in uniuersitate animosius quam parte est, siue quia magnitudo aperta sideris uim laxe grassantis efficacius sentit, eandem angustiis arcentibus; qua de causa nec lacus nec amnes similiter mouentur. Octogenis cubitis supra Britanniam intumescere aestus Pytheas Massiliensis auctor est. Et interiora autem maria terris clauduntur ut portu; quibusdam tamen in locis spatiosior laxitas dicioni paret, utpote cum plura exempla sint in tranquillo mari nulloque uelorum pulsu tertio die ex Italia peruectorum Vticam aestu feruente. Circa litora autem magis quam in alto deprehenduntur hi motus, quoniam et in corpore extrema pulsum uenarum, id est spiritus, magis sentiunt. In plerisque tamen aestuariis propter dispares siderum in quoque tractu exortus diuersi existunt aestus, tempore, non ratione discordes, sicut in Syrtibus.

C. Et quorundam tamen priuata natura est, uelut Tauromenitani euripi saepius et in Euboea septies die ac nocte reciprocantis; idem aestus triduo in mense consistit, septima, octaua nonaque luna. Gadibus qui est delubro Herculis proximus fons, inclusus ad putei modum, alias simul cum oceano augetur minuiturque, alias utrumque contrariis temporibus; eodem in loco alter oceani motibus consentit. In ripa Baetis oppidum est, cuius putei crescente aestu minuuntur, augescunt decedente, mediis temporum immobiles; eadem natura Hispali oppido uni puteo, ceteris uulgaris. Et Pontus semper extra meat in Propontidem, introrsus in Pontum numquam refluo mari.

CI. Omnia plenilunio maria purgantur, quaedam et stato tempore; circa Messanam et Mylas fimo similia exspuuntur in litus purgamenta, unde fabula Solis boues ibi stabulari. His addit (ut nihil, quod equidem nouerim, praeteream) Aristoteles nullum animal nisi aestu recedente exspirare; obseruatum id multis in Gallico oceano et dumtaxat in homine compertum.

CII. Quo uera coniectatio existit, haud frustra spiritus sidus lunam existimari; hoc esse quod terras saturet accedensque corpora impleat, abscedens inaniat; ideo cum incremento eius augeri conchylia et maxime spiritum sentire quibus sanguis non sit, sed et sanguinem, hominum etiam, cum lumine eius augeri ac minui, frondes quoque et pabula - ut suo loco dicetur - sentire, in omnia eadem penetrante ui.

CIII. Itaque solis ardore siccatur liquor, et hoc esse masculum sidus accepimus, torrens cuncta sorbensque.

CIV. Sic mari late patenti saporem incoqui salis, aut quia exhausto inde dulci tenuique, quod facillime trahat uis ignea, omne asperius; crassiusque linquatur - ideo summam aequorum aquam dulciorem profunda: hanc esse ueriorem causam asperi saporis quam quod mare terrae sudor sit aeternus - aut quia plurimus ex arido misceatur illi uapor aut quia terrae natura sicut medicatas aquas inficiat. Est in exemplis Dionysio Siciliae tyranno, cum pulsus est ea potentia, accidisse prodigium ut uno die in portu dulcesceret mare. E contrario ferunt lunae femineum ac molle sidus, atque nocturnum soluere umorem et trahere, non auferre; id manifestum esse, quod ferarum occisa corpora in tabem uisu suo resoluat somnoque sopitis torporem contractum in caput reuocet, glaciem refundat cunctaque umifico spiritu laxet. Ita pensari naturae uices semperque sufficere, aliis siderum elementa cogentibus, aliis uero fundentibus. Sed in dulcibus aquis lunae alimentum esse, sicut in marinis solis.

CV. Altissimum mare XV stadiorum Fabianus tradit. Alii in Ponto ex aduerso Coraxorum gentis - uocant Bathea Ponti - trecentis fere a continente stadiis inmensam altitudinem maris tradunt, uadis numquam repertis.

CVI. Mirabilius id faciunt aquae dulces iuxta mare ut fistulis emicantes; nam nec aquarum natura miraculis cessat. Dulces mari inuehuntur, leuiores haud dubie; ideo et marinae, quarum natura grauior, magis inuecta sustinent. Quaedam uero et dulces inter se supermeant alias, ut in Fucino lacu inuectus amnis, in Lario Addua, in Verbanno Ticinus, in Benaco Mincius, in Sebinno Ollius, in Lemanno Rhodanus: hic trans Alpis, superiores in Italia, multorum milium transitu hospitali suas tantum nec largiores quam intulere aquas euehentes. Proditum hoc et in Oronte amne Syriae multisque aliis. Quidam uero odio maris ipsa subeunt uada, sicut Arethusa, fons Syracusanus, in quo redduntur iacta in Alpheum, qui per Olympiam fluens Peloponnesiaco litori infunditur. Subeunt terras rursusque redduntur Lycus in Asia, Erasinus in Argolica, Tigris in Mesopotamia et, quae in Aesculapi fonte Athenis mersa sunt, in Phalerico redduntur; et in Atinate campo fluuius mersus post XX milia passuum exit et in Aquileiensi Timauus. Nihil in Asphaltite Iudaeae lacu, qui bitumen gignit, mergi potest nec in Armeniae maioris Aretissa; is quidem nitrosus pisces alit. In Sallentino iuxta oppidum Manduriam lacus, ad margines plenus, neque exhaustis aquis minuitur neque infusis augetur. In Ciconum flumine et in Piceno lacu Velino lignum deiectum lapideo cortice obducitur; et in Surio Colchidis flumine, adeo ut lapidem plerumque durans adhuc integat cortex; similiter in flumine Silero ultra Surrentum non uirgulta modo immersa, uerum et folia lapidescunt, alias salubri potu eius aquae; in exitu paludis Reatinae saxum crescit [et in Rubro mari oleae uirentesque frutices enascuntur]. Sed fontium plurimorum natura mira est feruore, idque etiam in iugis Alpium ipsoque in mari inter Italiam et Aenariam in Baiano sinu et in Liri fluuio multisque aliis. Nam dulcis haustus in mari plurimis locis, ut ad Chelidonias insulas et Aradum et in Gaditano oceano. Patauinorum aquis calidis herbae uirentes innascuntur, Pisanorum ranae, ad Vetulonios in Etruria non procul a mari pisces. In Casinate fluuius appellatur Scatebra, frigidus, abundantior aestate; in eo, ut in Arcadia Stymphali, nascuntur aquatiles musculi. In Dodone Iouis fons, cum sit gelidus et immersas faces extinguat, si extinctae admoueantur, accendit; idem meridie semper deficit, qua de causa anapauomenon uocant, mox increscens ad medium noctis exuberat, ab eo rursus sensim deficit. In Illyricis supra fontem frigidum expansae uestes accenduntur. Iouis Hammonis stagnum, interdiu frigidum, noctibus feruet. In Trogodytis fons Solis appellatur dulcis et circa meridiem maxime frigidus; mox paulatim tepescens ad noctis media feruore et amaritudine infestatur. Padi fons mediis diebus aestiuis uelut interquiescens semper aret. In Tenedo insula fons semper a tertia noctis hora in sextam ab aestiuo solstitio exundat, et in Delo insula Inopus fons eodem quo Nilus modo ac pariter cum eo decrescit augeturue. Contra Timauum amnem insula parua in mari est cum fontibus calidis, qui pariter cum aestu maris crescunt minuunturque. In agro Pitinate trans Appenninum fluuius Nouanus, omnibus solstitiis torrens, bruma siccatur. In Falisco omnis aqua pota candidos boues facit, in Boeotia amnis Melas oues nigras, Cephisus ex eodem lacu profluens albas, rursus nigras Penius rufasque iuxta Ilium Xanthus, unde et nomen amni; in Ponto fluuius Asiaces rigat campos, in quibus pastae nigro lacte equae gentem alunt. In Reatino fons Neminie appellatus alio atque alio loco exoritur, annonae mutationem significans. Brundisii in portu fons incorruptas praestat aquas nauigantibus. Lyncestis aqua quae uocatur acidula uini modo temulentos facit; item in Paphlagonia et in agro Caleno. Andro in insula templo Liberi patris fontem Nonis Ianuariis semper uini sapore fluere Mucianus ter consul credit: dies Theodosia uocatur. Iuxta Nonacrim in Arcadia Styx, nec odore differens nec colore, pota ilico necat; item in Liberoso Taurorum colle tres fontes sine remedio, sine dolore mortiferi. In Carrinensi Hispaniae agro duo fontes iuxta fluunt, alter omnia respuens, alter obsorbens; in eadem gente alius aurei coloris omnes ostendit pisces, nihil extra illam aquam differentes. In Comensi iuxta Larium lacum fons largus horis singulis semper intumescit ac residit. In Cydonea insula ante Lesbum fons calidus uere tantum fluit. Lacus Sannaus in Asia circa nascente absinthio inficitur. Colophone in Apollinis Clarii specu lacuna est, cuius potu mira redduntur oracula, bibentium breuiore uita. Amnes retro fluere et nostra uidit aetas Neronis principis supremis, sicut in rebus eius rettulimus. Iam omnes fontes aestate quam hieme gelidiores esse quem fallit? Sicut illa permira naturae opera, aes ac plumbum in massa mergi, dilatatum fluitare, eiusdemque ponderis alia sidere, alia inuehi, onera in aqua facilius moueri, Syrium lapidem quamuis grandem innatare eundemque comminutum mergi, recentia cadauera ad uadum labi, intumescentia attolli, inania uasa haud facilius quam plena extrahi; pluuias salinis aquas dulciores esse quam reliquas, nec fieri salem nisi admixtis dulcibus; marinas tardius gelari, celerius accendi; hieme mare calidius esse, autumnale salsius; omne oleo tranquillari, et ob id urinantes ore spargere, quoniam mitiget naturam asperam lucemque deportet; niues in alto mari non cadere; cum omnis aqua deorsum feratur, exilire fontes atque etiam in Aetnae radicibus, flagrantis in tantum, ut quinquagena, centena milia passuum harenas flammarum globo eructet.

CVII. Namque et ignium, quod est naturae quartum elementum, reddamus aliqua miracula, sed primum ex aquis.

CVIII. In urbe Commagenes Samosata stagnum est emittens limum - maltham uocant - flagrantem; cum quid attigit solidi, adhaeret; praeterea tactu et sequitur fugientes; sic defendere muros oppugnante Lucullo: flagrabat miles armis suis; aquis et accenditur; terra tantum restingui docuere experimenta.

CIX. Similis est natura naphthae; ita appellatur circa Babylonem et in Astacenis Parthiae profluens bituminis liquidi modo; huic magna cognatio ignium, transiliuntque in eam protinus undecumque uisam. Ita ferunt a Medea paelicem crematam, postquam sacrificatura ad aras accesserat, corona igne rapto.

CX. Verum in montium miraculis ardet Aetna noctibus semper tantoque aeuo materia ignium sufficit, niualis hibernis temporibus egestumque cinerem pruinis operiens. Nec in illo tantum natura saeuit exustionem terris denuntians: flagrat in Phaselitis mons Chimaera, et quidem inmortali diebus ac noctibus flamma; ignem eius accendi aqua, extingui uero terra aut caeno Cnidius Ctesias tradit. Eadem in Lycia Hephaesti montes taeda flammante tacti flagrant, et adeo ut lapides quoque riuorum et harenae in ipsis aquis ardeant, aliturque ignis ille pluuiis; baculo si quis ex iis accenso traxerit sulcum, riuos ignium sequi narrant. Flagrat in Bactris Cophanti noctibus uertex; flagrat in Medis et in Sittacene confinio Persidis, Susis quidem ad Turrim Albam XV caminis, maximo eorum et interdiu, campus. Babylone flagrat e quadam ueluti piscina iugeri magnitudine, Aethiopum iuxta Hesperu montem stellarum modo campi noctu; similiter in Megalopolitanorum agro. Nam si intermisit ille iucundus frondemque densi supra se nemoris non adurens et iuxta gelidum fontem semper ardens Nymphaei crater, dira Apolloniatis suis portendit, ut Theopompus tradidit; augetur imbribus egeritque bitumen temperandum fonte illo ingustabili, alias omni bitumine dilutius. Sed quis haec miretur? In medio mari Hiera insula Aeolia iuxta Italiam cum ipso mari arsere per aliquot dies sociali bello, donec legatio senatus piauit. Maximo tamen ardet incendio Theon ochema dictum Aethiopum iugum torrentesque solis ardoribus flammas egerit. Tot locis, tot incendiis rerum natura terras cremat!

CXI. Praeterea cum sit huius unius elementi ratio fecunda seque ipsa pariat et minimis crescat a scintillis, quid fore putandum est in tot rogis terrae? Quae est illa natura, quae uoracitatem in toto mundo auidissimam sine damno sui pascit? Addantur his sidera innumera ingensque sol, addantur humani ignes et lapidum quoque insiti naturae attritique inter se ligni, iam nubium et origines fulminum: excedet profecto miracula omnia ullum diem fuisse quo non cuncta conflagrarent, cum specula quoque concaua aduersa solis radiis facilius etiam accendant quam ullus alius ignis! Quid quod innumerabiles parui, sed naturales, scatent? In Nymphaeo exit e petra flamma, quae pluuiis accenditur; exit et ad aquas Scantias, haec quidem inualida cum transit, nec longe in alia durans materia - uiret aeterno hunc fontem igneum contegens fraxinus -; exit in Mutinensi agro statis Volcano diebus. Reperitur apud auctores subiectis Ariciae aruis, si carbo deciderit, ardere terram, in agro Sabino et Sidicino unctum flagrare lapidem, in Sallentino oppido Gnatia inposito ligno in saxum quoddam ibi sacrum protinus flammam existere, in Laciniae Iunonis ara sub diu sita cinerem inmobilem esse perflantibus undique procellis. Quin et repentinos existere ignes et in aquis et in corporibus, etiam humanis: Trasimenum lacum arsisse totum; Seruio Tullio dormienti in pueritia ex capite flammam emicuisse, L. Marcio in Hispania interemptis Scipionibus contionanti et milites ad ultionem exhortanti arsisse simili modo Valerius Antias narrat. Plura mox et distinctius; nunc enim quadam mixtura rerum omnium exhibentur miracula. Verum egressa mens interpretationem naturae festinat legentium animos per totum orbem ueluti manu ducere.

CXII. Pars nostra terrarum, de qua memoro, ambienti, ut dictum est, oceano uelut innatans longissime ab ortu ad occasum patet, hoc est ab India ad Herculis columnas Gadibus sacratas, LXXXV centena LXXVIII milia p., ut Artemidoro auctori placet, ut uero Isidoro, XCVIII centena XVIII milia. Artemidorus adicit amplius a Gadibus circuitu Sacri promunturii ad promunturium Artabrum, quo longissime frons procurrat Hispaniae, DCCCCXCI milia D. Mensura currit duplici uia: a Gange amne ostioque eius, quo se in Eoum oceanum effundit, per Indiam Parthyenenque ad Myriandrum urbem Syriae in Issico sinu positam LII centena XV milia, inde proxima nauigatione Cyprum insulam, Patara Lyciae, Rhodum, Astypalaeam in Carpathio mari insulam, Taenarum Laconicae, Lilybaeum Siciliae, Caralim Sardiniae XXI centena XIII milia, deinde Gades XII centena L milia, quae mensura uniuersa ab Eoo mari efficit LXXXV centena LXXVIII milia. Alia uia, quae certior, itinere terreno maxime patet, a Gange ad Euphraten amnem LI centena LXIX milia, inde Cappadociae Mazaca CCXLIIII milia, inde per Phrygiam, Cariam, Ephesum CCCCXCVIIII milia, ab Epheso per Aegaeum pelagus Delum CC milia, Isthmum CCXII milia D, inde terra [et Laconico mari] et Corinthiaco sinu Patras Peloponnesi XC milia, Leucadem LXXXVII milia D, Corcyram totidem, Acroceraunia LXXXII milia D, Brundisium LXXXVII milia D, Romam CCCLX milia, Alpes usque ad Scingomagum uicum DXVIIII milia, per Galliam ad Pyrenaeos montes Illiberim CCCCLXVIII milia, ad oceanum et Hispaniae oram DCCCXXXI milia, traiectu Gadis VII milia D, quae mensura Artemidori ratione LXXXIX centena XLV milia efficit. Latitudo autem terrae a meridiano situ ad septentriones, dimidio fere minor Isidoro colligit LIIII centena LXII milia, quo palam fit quantum et hinc uapor abstulerit et illinc rigor; neque enim deesse terris arbitror aut non esse globi formam, sed inhabitabilia utrimque inconperta esse. Haec mensura currit a litore Aethiopici oceani, qua modo habitatur, ad Meroen DCXXV milia, inde Alexandriam XII centena L milia, Rhodum DLXXXIIII milia, Cnidum LXXXVII milia D, Coum XXV milia, Samum C milia, Chium XCIIII milia, Mytilenen LXV milia, Tenedum CXIX milia, Sigeum promunturium XII milia D, os Ponti CCCXII milia D, Carambin promunturium CCCL milia, os Maeotis CCCXII milia D, ostium Tanais CCLXXV milia, qui cursus conpendiis maris breuior fieri potest LXXIX milia. Ab ostio Tanais nihil modicum diligentissimi auctores fecere; Artemidorus ulteriora inconperta existimauit, cum circa Tanain Sarmatarum gentes degere fateretur ad septentriones uersus; Isidorus adiecit XII centena L milia usque ad Thylen, quae coniectura diuinationis est. Ego non minore quam proxime dicto spatio Sarmatarum fines nosci intellego. Et alioqui quantum esse debet quod innumerabiles gentes subinde sedem mutantes capiat? Vnde ulteriorem mensuram inhabitabilis plagae multo esse maiorem arbitror; nam et a Germania inmensas insulas non pridem conpertas cognitum habeo. De longitudine ac latitudine haec sunt, quae digna memoratu putem. Vniuersum autem circuitum Eratosthenes, in omnium quidem litterarum subtilitate, in hac utique praeter ceteros sollers, quem cunctis probari uideo, CCLII milium stadiorum prodidit, quae mensura Romana conputatione efficit trecentiens quindeciens centena milia passuum: inprobum ausum, uerum ita subtili argumentatione conprehensum, ut pudeat non credere. Hipparchus, et in coarguendo eo et in reliqua omni diligentia mirus, adicit stadiorum paulo minus XXVI milia. Alia Dionysodoro fides; neque enim subtraham exemplum uanitatis Graecae maximum. Melius hic fuit, geometricae scientia nobilis; senecta diem obiit in patria; funus duxere ei propinquae, ad quas pertinebat hereditas. Hae cum secutis diebus iusta peragerent, inuenisse dicuntur in sepulcro epistulam Dionysodori nomine ad superos scriptam: peruenisse eum a sepulcro ad infimam terram; esse eo stadiorum XLII milia. Nec defuere geometrae qui interpretarentur, significare epistulam a medio terrarum orbe missam, quod deorsum ab summo longissimum esset spatium et idem pilae medium. Ex quo consecuta conputatio est, ut circuitum esse CCLII milia stadiorum pronuntiarent.

CXIII. Harmonica ratio, quae cogit rerum naturam sibi ipsam congruere, addit huic mensurae stadiorum XII milia terramque XCVI partem totius mundi facit.