I

Cum defensionum laboribus senatoriisque muneribus aut omnino aut magna ex parte essem aliquando liberatus, rettuli me, Brute, te hortante maxime, ad ea studia quae retenta animo, remissa temporibus, longo interuallo intermissa reuocaui; et cum omnium artium, quae ad rectam uiuendi uiam pertinerent, ratio et disciplina studio sapientiae, quae philosophia dicitur, contineretur, hoc mihi Latinis litteris inlustrandum putaui, non quia philosophia Graecis et litteris et doctoribus percipi non posset, sed meum semper iudicium fuit omnia nostros aut inuenisse per se sapientius quam Graecos aut accepta ab iis fecisse meliora, quae quidem digna statuissent in quibus elaborarent. Nam mores et instituta uitae resque domesticas ac familiaris nos profecto et melius tuemur et lautius, rem uero publicam nostri maiores certe melioribus temperauerunt et institutis et legibus. Quid loquar de re militari? In qua cum uirtute nostri multum ualuerunt, tum plus etiam disciplina. Iam illa quae natura, non litteris adsecuti sunt, neque cum Graecia neque ulla cum gente sunt conferenda. Quae enim tanta grauitas, quae tanta constantia, magnitudo animi, probitas, fides, quae tam excellens in omni genere uirtus in ullis fuit, ut sit cum maioribus nostris comparanda? Doctrina Graecia nos et omni litterarum genere superabat; in quo erat facile uincere non repugnantes. Nam cum apud Graecos antiquissimum e doctis genus sit poetarum, si quidem Homerus fuit et Hesiodus ante Romam conditam, Archilochus regnante Romulo, serius poeticam nos accepimus. Annis enim fere CCCCCX post Romam conditam Liuius, qui fuit maior natu quam Plautus et Naeuius, fabulam dedit C. Claudio, Caeci filio, M. Tuditano consulibus, anno ante natum Ennium. [Qui fuit maior natu quam Plautus et Naeuius.]

II

Sero igitur a nostris poetae uel cogniti uel recepti. Quamquam est in Originibus solitos esse in epulis canere conuiuas ad tibicinem de clarorum hominum uirtutibus. Honorem tamen huic generi non fuisse declarat oratio Catonis, in qua obiecit ut probrum M. Nobiliori quod is in prouinciam poetas duxisset; duxerat autem consul ille in Aetoliam, ut scimus, Ennium. Quo minus igitur honoris erat poetis, eo minora studia fuerunt, nec tamen, si qui magnis ingeniis in eo genere exstiterunt, non satis Graecorum gloriae responderunt. An censemus, si C. Fabio, nobilissimo homini, laudi datum esset quod pingeret, non multos etiam apud nos futuros Polyclitos et Parrhasios fuisse? Honos alit artes, omnesque incenduntur ad studia gloria, iacentque ea semper quae apud quosque inprobantur. Summam eruditionem Graeci sitam censebant in neruorum uocumque cantibus. Igitur et Epaminondas, princeps meo iudicio Graeciae, fidibus praeclare cecinisse dicitur Themistoclesque aliquot ante annos, cum in epulis recusaret lyram, est habitus indoctior. Ergo in Graecia musici floruerunt, discebantque id omnes, nec qui nesciebat satis excultus doctrina putabatur. In summo apud illos honore geometria fuit, itaque nihil mathematicis inlustrius; at nos metiendi ratiocinandique utilitate huius artis terminauimus modum.

III

At contra oratorem celeriter complexi sumus, nec eum primo eruditum, aptum tamen ad dicendum, post autem etiam eruditum. Nam Galbam, Africanum, Laelium doctos fuisse traditum est, studiosum autem eum qui iis aetate anteibat, Catonem, post uero Lepidum, Carbonem, Gracchos, inde ita magnos nostram ad aetatem, ut non multum aut nihil omnino Graecis cederetur. Philosophia iacuit usque ad hanc aetatem nec ullum habuit lumen litterarum Latinarum. Quae inlustranda et excitanda nobis est, ut, si occupati profuimus aliquid ciuibus nostris, prosimus etiam, si possumus, otiosi. In quo eo magis nobis est elaborandum, quod multi iam esse libri Latini dicuntur scripti inconsiderate ab optimis illis quidem uiris, sed non satis eruditis. Fieri autem potest ut recte quis sentiat et id quod sentit polite eloqui non possit; sed mandare quemquam litteris cogitationes suas, qui eas nec disponere nec inlustrare possit nec delectatione aliqua allicere lectorem, hominis est intemperanter abutentis et otio et litteris. Itaque suos libros ipsi legunt cum suis nec quisquam attingit praeter eos qui eandem licentiam scribendi sibi permitti uolunt. Quare, si aliquid oratoriae laudis nostra attulimus industria, multo studiosius philosophiae fontis aperiemus, e quibus etiam illa manabant;

IV

sed ut Aristoteles, uir summo ingenio, scientia, copia, cum motus esset Isocratis rhetoris gloria, dicere docere etiam coepit adulescentes et prudentiam cum eloquentia iungere, sic nobis placet nec pristinum dicendi studium deponere et in hac maiore et uberiore arte uersari. Hanc enim perfectam philosophiam semper iudicaui, quae de maximis quaestionibus copiose posset ornateque dicere. In quam exercitationem ita nos studiose operam intendimus, ut iam etiam scholas Graecorum more habere auderemus. Vt nuper, tuum post discessum, in Tusculano cum essent complures mecum familiares temptaui quid in eo genere possem. Vt enim antea declamitabam causas, quod nemo me diutius fecit, sic haec mihi nunc senilis est declamatio. Ponere iubebam de quo quis audire uellet; ad id aut sedens aut ambulans disputabam. Itaque dierum quinque scholas, ut Graeci appellant, in totidem libros contuli. Fiebat autem ita ut, cum is qui audire uellet dixisset quid sibi uideretur, tum ego contra dicerem. Haec est enim, ut scis, uetus et Socratica ratio contra alterius opinionem disserendi; nam ita facillime quid ueri simillimum esset inueniri posse Socrates arbitrabatur. Sed quo commodius disputationes nostrae explicentur, sic eas exponam, quasi agatur res, non quasi narretur. Ergo ita nascetur exordium:

V

- Malum mihi uidetur esse mors. - Isne qui mortui sunt an is quibus moriendum est? - Vtrisque. - Est miserum igitur, quoniam malum. - Certe. - Ergo et i quibus euenit iam ut morerentur, et i quibus euenturum est, miseri. - Mihi ita uidetur. - Nemo ergo non miser. - Prorsus nemo. - Et quidem, si tibi constare uis, omnes, quicumque nati sunt eruntue, non solum miseri, sed etiam semper miseri. Nam si solos eos diceres miseros quibus moriendum esset, neminem tu quidem eorum qui uiuerent exciperes (moriendum est enim omnibus), esset tamen miseriae finis in morte; quoniam autem etiam mortui miseri sunt, in miseriam nascimur sempiternam. Necesse est enim miseros esse eos qui centum milibus annorum ante occiderunt, uel potius omnis, quicumque nati sunt. - Ita prorsus existimo. - Dic quaeso: num te illa terrent, triceps apud inferos Cerberus, Cocyti fremitus, trauectio Acherontis, "mento summam aquam attingens enectus siti" Tantalus, tum illud quod "Sisyphus uersat saxum sudans nitendo neque proficit hilum", fortasse etiam inexorabiles iudices, Minos et Rhadamanthus? Apud quos nec te L. Crassus defendet nec M. Antonius, nec, quoniam apud Graecos iudices res agetur, poteris adhibere Demosthenen: tibi ipsi pro te erit maxima corona causa dicenda. Haec fortasse metuis et idcirco mortem censes esse sempiternum malum?

VI

- Adeone me delirare censes ut ista esse credam? - Ain tu? Haec non credis? - Minime uero. - Male hercule narras. - Cur? quaeso. - Quia disertus esse possem, si contra ista dicerem. - Quis enim non in eius modi causa? aut quid negoti est haec poetarum et pictorum portenta conuincere? - Atqui pleni libri sunt contra ista ipsa disserentium philosophorum. - Inepte sane. Quis enim est tam excors quem ista moueant? - [Si] Ergo apud inferos miseri non sunt, si ne sunt quidem apud inferos ulli. - Ita prorsus existimo. - Vbi sunt ergo i quos miseros dicis, aut quem locum incolunt? Si enim sunt, nusquam esse non possunt. - Ego uero nusquam esse illos puto. - Igitur ne esse quidem? - Prorsus isto modo et tamen miseros ob id ipsum quidem, quia nulli sint. - Iam mallem Cerberum metueres quam ista tam inconsiderate diceres. - Quid tandem? - Quem esse negas, eundem esse dicis. Vbi est acumen tuum? Cum enim miserum esse dicis, tum eum qui non sit dicis esse. - Non sum ita hebes ut istud dicam. - Quid dicis igitur? - Miserum esse uerbi causa M. Crassum, qui illas fortunas morte dimiserit, miserum Cn. Pompeium, qui tanta dignitate, tanta gloria sit orbatus, omnis denique miseros qui hae luce careant. - Reuolueris eodem. Sint enim oportet, si miseri sunt; tu autem modo negabas eos esse qui mortui essent. Si igitur non sunt, nihil possunt esse; ita ne miseri quidem sunt. - Non dico fortasse etiam quod sentio; nam istuc ipsum, non esse cum fueris, miserrimum puto. - Qui id miserius quam omnino numquam fuisse? Ita qui nondum nati sunt, miseri iam sunt, quia non sunt, et nos sic post mortem miseri futuri sumus, ut miseri fuimus ante quam nati. Ego autem non commemini, ante quam sum natus, me miserum; tu si meliore memoria es, uelim scire ecquid de te recordere.

VII

- Ita iocaris quasi ego dicam eos miseros qui nati non sint, et non eos miseros qui mortui sunt. - Esse ergo eos dicis. - Immo, quia non sint cum fuerint, eo miseros esse. - Pugnantia te loqui non uides? Quid enim tam pugnat quam non modo miserum, sed omnino quicquam esse qui non sit? An tu egressus porta Capena, cum Calatini Scipionum Seruiliorum Metellorum sepulcra uides, miseros putas illos? - Quoniam me uerbo premis, posthac non ita dicam, miseros esse, sed tantum miseros, ob id ipsum, quia non sint. - Non dicis igitur: "Miser est M. Crassus", sed tantum: "Miser M. Crassus"? - Ita plane. - Quasi non necesse sit, quicquid isto modo pronunties, id aut esse aut non esse! An tu dialecticis ne inbutus quidem es? In primis enim hoc traditur: omne pronuntiatum (sic enim mihi in praesentia occurrit ut appellarem axioma; utar post alio, si inuenero melius), id ergo est pronuntiatum, quod est uerum aut falsum. Cum igitur dicis: "Miser M. Crassus", aut hoc dicis: "Miser est M. Crassus", ut possit iudicari uerum id falsumne sit, aut nihil dicis omnino. - Age, iam concedo non esse miseros qui mortui sint, quoniam extorsisti ut faterer, qui omnino non essent, eos ne miseros quidem esse posse. Quid? qui uiuimus, cum moriendum sit, nonne miseri sumus? Quae enim potest in uita esse iucunditas, cum dies et noctes cogitandum sit iam iamque esse moriendum?

VIII

- Ecquid ergo intellegis quantum mali de humana condicione deieceris? - Quonam modo? - Quia, si mori etiam mortuis miserum esset, infinitum quoddam et sempiternum malum haberemus in uita; nunc uideo calcem, ad quam cum sit decursum, nihil sit praeterea extimescendum. Sed tu mihi uideris Epicharmi, acuti nec insulsi hominis ut Siculi, sententiam sequi. - Quam? Non enim noui. - Dicam, si potero, Latine. Scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus solere quam in Graeco Latine. - Et recte quidem. Sed quae tandem est Epicharmi ista sententia? - "Emori nolo, sed me esse mortuum nihil aestimo". - Iam adgnosco Graecum. Sed quoniam coegisti ut concederem, qui mortui essent, eos miseros non esse, perfice, si potes, ut ne moriendum quidem esse miserum putem. - Iam istuc quidem nihil negoti est, sed ego maiora molior. - Quo modo hoc nihil negoti est? aut quae sunt tandem ista maiora? - Quia, quoniam post mortem mali nihil est, ne mors quidem est malum, cui proxumum tempus est post mortem, in quo mali nihil esse concedis. Ita ne moriendum quidem esse malum est; id est enim perueniendum esse ad id quod non esse malum confitemur. - Vberius ista, quaeso; haec enim spinosiora prius ut confitear me cogunt quam ut adsentiar. Sed quae sunt ea quae dicis te maiora moliri? - Vt doceam, si possim, non modo malum non esse, sed bonum etiam esse mortem. - Non postulo id quidem, aueo tamen audire. Vt enim non efficias quod uis, tamen mors ut malum non sit efficies. Sed nihil te interpellabo: continentem orationem audire malo. - Quid? si te rogauero aliquid, non[ne] respondebis? - Superbum id quidem esset, sed, nisi quid necesse erit, malo non roges.

IX

- Geram tibi morem et es quae uis, ut potero, explicabo, nec tamen quasi Pythius Apollo, certa ut sint et fixa quae dixero, sed ut homunculus unus e multis probabilia coniectura sequens. Vltra enim quo progrediar, quam ut ueri similia uideam, non habeo; certa dicent i qui et percipi ea posse dicunt et se sapientis esse profitentur. - Tu, ut uidetur; nos ad audiendum parati sumus. - Mors igitur ipsa, quae uidetur notissima res esse, quid sit, primum est uidendum. Sunt enim qui discessum animi a corpore putent esse mortem; sunt qui nullum censeant fieri discessum, sed una animum et corpus occidere animumque in corpore exstingui. Qui discedere animum censent, alii statim dissipari, alii diu permanere, alii semper. Quid sit porro ipse animus aut ubi aut unde, magna dissensio est. Aliis cor ipsum animus uidetur, ex quo excordes uecordes concordesque dicuntur, et Nasica ille prudens bis consul "Corculum", et "egregie cordatus homo catus Aelius Sextus"; Empedocles animum esse censet cordi suffusum sanguinem; aliis pars quaedam cerebri uisa est animi principatum tenere. Aliis nec cor ipsum placet nec cerebri quandam partem esse animum, sed alii in corde, alii in cerebro dixerunt animi esse sedem et locum, animum autem alii animam, ut fere nostri (declarat nomen; nam et agere animam et efflare dicimus et animosos et bene animatos et exanimis [sententia], ipse autem animus ab anima dictus est); Zenoni Stoico animus ignis uidetur.

X

Sed haec quidem quae dixi, cor, sanguinem, cerebrum, animam, ignem uolgo reliqua fere singuli, at multi ante ueteres, proxime autem Aristoxenus, musicus idemque philosophus, ipsius corporis intentionem quandam, uelut in cantu et fidibus quae harmonia tot dicitur: sic enim ex corporis totius natura et figura uarios motus cieri tamquam in cantu sonos. Hic ab artificio suo non recessit et tamen dixit aliquid, quod ipsum quale esset erat multo ante et dictum et explanatum a Platone. Xenocrates animi figuram et quasi corpus negauit esse; animum numerum dixit esse, cuius uis, ut iam ante Pythagorae uisum erat, in natura maxuma esset. Eius doctor Plato triplicem finxit animum, cuius principatum, id est rationem, in capite sicut in arce posuit, et duas partes ei parere uoluit, iram et cupiditatem, quas locis disclusis, iram in pectore, cupiditatem supter praecordia, conlocauit. Dicaearchus autem in eo sermone, quem Corinthi habitum tribus libris exponit, doctorum hominum disputantium primo libro multos loquentes facit; duobus Pherecraten quendam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem inducit nihil esse omnino animum, et hoc esse nomen totum inane, frustraque animalia et animantis appellari, neque in homine inesse animum uel animam nec in bestia, uimque omnem eam, qua uel agamus quid uel sentiamus, in omnibus corporibus uiuis aequabiliter esse fusam nec separabilem a corpore esse, quippe quae nulla sit nec sit quicquam nisi corpus unum et simplex, ita figuratum ut temperatione naturae uigeat et sentiat. Aristoteles, longe omnibus (Platonem semper excipio) praestans et ingenio et diligentia, cum quattuor nota illa genera principiorum esset complexus e quibus omnia orerentur, quintam quandam naturam censet esse e qua sit mens; cogitare enim et prouidere, et discere et docere, et inuenire aliquid et tam multa [alia] meminisse, amare odisse, cupere timere, angi laetari, haec et similia eorum in horum quattuor generum inesse numero putat; quintum genus adhibet uacans nomine, etsi[c] ipsum animum endelecheian appellat nouo nomine quasi quandam continuatam motionem et perennem.

XI

Nisi quae me forte fugiunt, haec sunt fere de animo sententiae. Democritum enim, magnum illum quidem uirum, sed leuibus et rotundis corpusculis efficientem animum concursu quodam fortuito, omittamus; nihil est enim apud istos quod non atomorum turba conficiat. Harum sententiarum quae uera sit, deus aliqui uiderit; quae ueri simillima, magna quaestio est. Vtrum igitur inter has sententias diiudicare malumus an ad propositum redire? - Cuperem equidem utrumque, si posset, sed est difficile confundere. Quare si, ut ista non disserantur, liberari mortis metu possumus, id agamus; sin id non potest nisi hac, quaestione animorum explicata, nunc, si uidetur, hoc, illud alias. - Quod malle te intellego, id puto esse commodius; efficiet enim ratio ut, quaecumque uera sit earum sententiarum quas exposui, mors aut malum non sit aut sit bonum potius. Nam si cor aut sanguis aut cerebrum est animus, certe, quoniam est corpus, interibit cum reliquo corpore; si anima est, for[t]as[se] dissipabitur; si ignis, extinguetur; si est Aristoxeni harmonia, dissoluetur. Quid de Dicaearcho dicam, qui nihil omnino animum dicat esse? His sententiis omnibus nihil post mortem pertinere ad quemquam potest; pariter enim cum uita sensus amittitur, non sentientis autem nihil est ullam in partem quod intersit. Reliquorum sententiae spem adferunt, si te hoc forte delectat, posse animos, cum e corporibus excesserint, in caelum quasi in domicilium suum peruenire. - Me uero delectat, idque primum ita esse uelim, deinde, etiam si non sit, mihi persuaderi tamen uelim. - Quid tibi ergo opera nostra opus est? Num eloquentia Platonem superare possumus? Euolue diligenter eius eum librum qui est de animo: amplius quod desideres nihil erit. - Feci mehercule et quidem saepius, sed nescio quo modo, dum lego, adsentior, cum posui librum et mecum ipse de immortalitate animorum coepi cogitare, adsensio omnis illa elabitur. - Quid? hoc dasne, aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire? - Do uero. - Quid, si maneant? - Beatos esse concedo. - Sin intereant? - Non esse miseros, quoniam ne sint quidem; iam istuc coacti a te paulo ante concessimus. - Quo modo igitur aut cur mortem malum tibi uideri dicis quae aut beatos nos efficiet animis manentibus aut non miseros sensu carentis.

XII

- Expone igitur, nisi molestum est, primum, si potes, animos remanere post mortem, tum, si minus id obtinebis (est enim arduum), docebis carere omni malo mortem. Ego enim istuc ipsum uereor ne malum sit, non dico carere sensu, sed carendum esse. - Auctoribus quidem ad istam sententiam, quam uis optineri, uti optimis possumus, quod in omnibus causis et debet et solet ualere plurimum, et primum quidem omni antiquitate, quae, quo propius aberat ab ortu et diuina progenie, hoc melius ea fortasse quae erant uera cernebat. Itaque unum illud erat insitum priscis illis quos cascos appellat Ennius, esse in morte sensum neque excessu uitae sic deleri hominem ut funditus interiret; idque cum e multis aliis rebus tum e pontificio iure et e caerimoniis sepulcrorum intellegi licet, quas maxumis ingeniis praediti nec tanta cura coluissent nec uiolatas tam inexpiabili religione sanxissent, nisi haereret in eorum mentus mortem non interitum esse omnia tollentem atque delentem, sed quandam quasi migrationem commutationemque uitae, quae in claris uiris et feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris *** humi retineretur et permaneret tamen. Ex hoc et nostrorum opinione "Romulus in caelo cum dis agit aeuum", ut famae adsentiens dixit Ennius, et apud Graecos indeque perlapsus ad nos et usque ad Oceanum Hercules tantus et tam praesens habetur deus; hinc Liber Semela natus eademque famae celebritate Tyndaridae fratres, qui non modo adiutores in proeliis uictoriae populi Romani, sed etiam nuntii fuisse perhibentur. Quid? Ino Cadmi filia nonne, Leukothea nominata a Graecis, Matuta habetur a nostris? Quid? totum prope caelum, ne pluris persequar, nonne humano genere completum est?

XIII

Si uero scrutari uetera et ex is ea quae scriptores Graeciae prodiderunt eruere coner, ipsi illi maiorum gentium di qui habentur hinc a nobis profecti in caelum reperientur. Quaere quorum demonstrentur sepulcra in Graecia; reminiscere, quoniam es initiatus, quae tradantur mysteriis: tum denique quam hoc late pateat intelleges. Sed qui nondum es quae multis post annis tractaui coepta sunt physica didicissent, tantum sibi persuaserant quantum natura admonente cognouerant, rationes et causas rerum non tenebant. Visis igitur quibusdam saepe mouebantur isque maxime nocturnis, ut uiderentur eis ei qui uita excesserant uiuere. Vt porro firmissimum hoc adferri uidetur cur deos esse credamus, quod nulla gens tam fera, nemo omnium tam sit inmanis, cuius mentem non imbuerit deorum opinio - multi de dis praua sentiunt (id enim uitioso more effici solet), omnes tamen esse uim et naturam diuinam arbitrantur -, sic permanere animos omnes opinantur, nec uero id conlocutio hominum aut consessus effecit, non institutis opinio est confirmata, non legibus; omni autem in re consensio omnium gentium lex naturae putanda est. Quis est igitur qui suorum mortem primum non eo lugeat, quod eos orbatos uitae commodis arbitretur? Tolle hanc opinionem, luctum sustuleris. Nemo enim maeret suo incommodo: dolent fortasse et anguntur, sed illa lugubris lamentatio fletusque maerens ex eo est, quod eum quem dileximus uitae commodis priuatum arbitramur idque sentire. Atque haec ita sentimus natura duce, nulla ratione nullaque doctrina.

XIV

Maxumum uero argumentum est naturam ipsam de inmortalitate animorum tacitam iudicare, quod omnibus curae sunt, et maxumae quidem, quae post mortem futura sint. "Serit arbores, quae alteri saeculo prosient" ut est in Synephebis, quid spectans nisi etiam postera saecula ad se pertinere? Ergo arbores seret diligens agricola, quarum aspiciet bacam ipse numquam, uir magnus leges instituta rem publicam non seret? Quid procreatio liberorum, quid propagatio nominis, quid adoptationes filiorum, quid testamentorum diligentia, quid ipsa sepulcrorum monumenta et elogia significant nisi nos futura etiam cogitare? Quid? illud num dubitas, quin specimen naturae capi deceat ex optima quaque natura? Quae est melior igitur in hominum genere natura quam eorum qui se natos ad homines iuuandos tutandos conseruandos arbitrantur? Abiit ad deos Hercules; numquam abisset, nisi, cum inter homines esset, eam sibi uiam muniuisset.

XV

Vetera iam ista et religione omnium consecrata; quid in hac re publica tot tantosque uiros ob rem publicam interfectos cogitasse arbitramur? Isdem ut finibus nomen suum quibus uita terminaretur? Nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria offerret ad mortem. Licuit esse otioso Themistocli, licuit Epaminondae, licuit, ne et uetera et externa quaeram, mihi; sed nescio quo modo inhaeret in mentibus quasi saeclorum quoddam augurium futurorum, idque in maximis ingeniis altissimisque animis et exsistit maxime et apparet facillime. Quo quidem dempto quis tam esset amens, qui semper in laboribus et periculis uiueret? Loquor de principibus; quid poetae? Nonne post mortem nobilitari uolunt? Vnde ergo illud? "Aspicite, o ciues, senis Enni imaginis formam: hic uestrum panxit maxima facta patrum". Mercedem gloriae flagitat ab is quorum patres adfecerat gloria. Idemque: "Nemo me lacrimis decoret nec funera fletu faxit. Cur? Volito uiuos per ora uirum". Sed quid poetas? Opifices post mortem nobilitari uolunt. Quid enim Phidias sui similem speciem inclusit in clupeo Mineruae, cum inscribere nomen non liceret? Quid nostri philosophi? Nonne in is libris ipsis, quos scribunt de contemnenda gloria, sua nomina inscribunt? Quodsi omnium consensus naturae uox est, omnesque qui ubique sunt consentiunt esse aliquid quod ad eos pertineat qui uita cesserint, nobis quoque idem existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut uirtute animus excellit, eos arbitramur, quia natura optima sint, cernere naturae uim maxume, ueri simile est, cum optumus quisque maxume posteritati seruiat, esse aliquid cuius is post mortem sensum sit habiturus.

XVI

Sed ut deos esse natura opinamur, ubi qualesque sint ratione cognoscimus, sic permanere animos arbitramur consensu nationum omnium, qua in sede maneant qualesque sint ratione discendum est. Cuius ignoratio finxit inferos; easque formidines quas tu contemnere non sine causa uidebare. In terram enim cadentibus corporibus isque humo tectis (e quo dictum est humari), sub terra censebant reliquam uitam agi mortuorum. Quam eorum opinionem magni errores consecuti sunt, quos auxerunt poetae. Frequens enim consessus theatri, in quo sunt mulierculae et pueri, mouetur audiens tam grande carmen: "Adsum atque aduenio ab Acherunte uix uia alta atque ardua per speluncas saxis structas asperis pendentibus maxumis, ubi rigida constat crassa caligo inferum", tantumque ualuit error, qui mihi quidem iam sublatus uidetur, ut, corpora cremata cum scirent, tamen ea fieri apud inferos fingerent, quae sine corporibus nec fieri possent nec intellegi. Animos enim per se ipsos uigentis non poterant mente complecti, formam aliquam figuramque quaerebant. Inde Homeri tota nekyia, inde ea quae meus amicus Appius psychomanteia faciebat, inde in uicinia nostri Auerni lacus, "ostium altae Acheruntis, salso sanguine unde animae excitantur obscura umbra opertae, imagines mortuorum"; has tamen imagines loqui uolunt, quod fieri nec sine lingua nec sine palato nec sine faucium laterum pulmonum ui et figura potest. Nihil enim animo uidere poterant, ad oculos omnia referebant. Magni autem est ingeni seuocare mentem a sensibus et cogitationem ab consuetudine abducere. Itaque credo equidem etiam alios tot saeculis, sed, quod in litteris exstet, Pherecydes Syrius primus dixit animos esse hominum sempiternos, antiquus sane; fuit enim meo regnante gentili. Hanc opinionem discipulus eius Pythagoras maxime confirmauit, qui, cum Superbo regnante in Italiam uenisset, tenuit Magnam iram Graeciam cum honore dignata disciplina, tum etiam auctoritate, multaque saecula postea sic uiguit Pythagoreorum nomen, ut nulli alii docti uiderentur.

XVII

Sed redeo ad antiquos. Rationem illi sententiae suae non fere reddebant, nisi quid erat numeris aut descriptionibus explicandum; Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam uenisse et didicisse Pythagorea omnia primumque de animorum aeternitate non solum sensisse idem quod Pythagoram, sed rationem etiam attulisse. Quam, nisi quid dicis, praetermittamus et hanc totam spem inmortalitatis relinquamus. - An tu cum me in summam exspectationem adduxeris, deseris? Errare mehercule malo cum Platone, quem tu quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum istis uera sentire. - Macte uirtute! Ego enim ipse cum eo de hoc ipso non inuitus errauerim. Num igitur dubitamus an sit ut pleraque? Quamquam hoc quidem minime; persuadent enim mathematici terram in medio mundo sitam ad uniuersi caeli complexum quasi puncti instar optinere, quod kentron illi uocant; eam porro naturam esse quattuor omnia gignentium corporum, ut, quasi partita habeant inter se ac diuisa momenta, terrena et umida suopte nutu et suo pondere ad paris angulos in terram et in mare ferantur, reliquae duae partes, una ignea altera animalis, ut illae superiores in medium locum mundi grauitate ferantur et pondere, sic hae rursum rectis lineis in caelestem locum subuolent, siue ipsae natura superiora adpetentes Siue quod a grauioribus leuiora natura repellantur. Quae cum constent, perspicuum debet esse animos, cum e corpore excesserint, siue illi sint animales, id est spirabiles, siue ignei, sublime ferri. Si uero aut numerus quidam sit animus, quod subtiliter magis quam dilucide dicitur, aut quinta illa non nominata magis quam non intellecta natura, multo etiam integriora haec ac puriora sunt, ut a terra longissime se ecferant. Horum igitur aliquid animum putemus, ne tam uegeta mens aut in corde cerebroue aut in Empedocleo sanguine demersa iaceat.

XVIII

Dicaearchum uero cum Aristoxeno aequali et condiscipulo suo, doctos sane homines, omittamus; quorum alter ne condoluisse quidem umquam uidetur, qui animum se habere non sentiat, alter ita delectatur suis cantibus, ut eos etiam ad haec transferre conetur. Harmonian autem ex interuallis sonorum nosse possumus, quorum uaria compositio etiam harmonias efficit pluris; membrorum uero situs et figura corporis uacans animo quam possit harmonian efficere, non uideo. Sed hic quidem, quamuis eruditus sit, sicut est, haec magistro concedat Aristoteli, canere ipse doceat; bene enim illo Graecorum prouerbio praecipitur: "Quam quisque norit artem, in hac se exerceat". Illam uero funditus eiciamus indiuiduorum corporum leuium et rutundorum concursionem fortuitam, quam tamen Democritus concalefactam et spirabilem, id est animalem, esse uolt. Is autem animus, qui, si e duobus est horum quattuor generum ex quibus omnia constare dicuntur, ex inflammata anima constat, ut potissimum probari uideo Panaetio, superiora capessat necesse est. Nihil enim habent haec duo genera proni et supera semper petunt. Ita, siue dissipantur, procul a terris id euenit, siue permanent et conseruant habitum suum, Hoc etiam magis necesse est ferantur ad caelum et ab is perrumpatur et diuidatur crassus hic et concretus aer, qui est terrae proximus. Calidior est enim uel potius ardentior animus quam est hic aer, quem modo dixi crassum atque concretum; quod ex eo sciri potest, quia corpora nostra terreno principiorum genere confecta ardore animi concalescunt.

XIX

Accedit ut eo facilius animus euadat ex hoc aere, quem saepe iam appello, eumque perrumpat, quod nihil est animo uelocius, nulla est celeritas quae possit cum animi celeritate contendere. Qui si permanet incorruptus suique similis, necesse est ita feratur, ut penetret et diuidat omne caelum hoc, in quo nubes imbres uentique coguntur, quod et umidum et caliginosum est propter exhalationes terrae. Quam regionem cum superauit animus naturamque sui similem contigit et adgnouit, iunctis ex anima tenui et ex ardore solis temperato ignibus insistit et finem altius se ecferendi facit. Cum enim sui similem et leuitatem et calorem est adeptus, tamquam paribus examinatus ponderibus nullam in partem mouetur, eaque ei demum naturalis est sedes, cum ad sui simile caelum penetrauit; in quo nulla re egens aletur et sustentabitur isdem rebus quibus astra sustentantur et aluntur. Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad omnis fere cupiditates eoque magis incendi, quod is aemulemur qui ea habeant quae nos habere cupiamus, profecto beati erimus cum, corporibus relictis, et cupiditatum et aemulationum erimus expertes; quodque nunc facimus cum laxati curis sumus, ut spectare aliquid uelimus et uisere, id multo tum faciemus liberius totosque nos in contemplandis rebus perspiciendisque ponemus, propterea quod et natura inest in mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas ueri uidendi et orae ipsae locorum illorum quo peruenerimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum caelestium, eo maiorem cognoscendi cupiditatem dabunt.

XX

Etenim, si nunc aliquid adsequi se putant qui ostium Ponti uiderunt et eas angustias per quas penetrauit ea quae est nominata "Argo, quia Argiui in ea delecti uiri uecti petebant pellem inauratam arietis", aut i qui Oceani freta illa uiderunt, "Europam Libyamque rapax ubi diuidit unda", quod tandem spectaculum fore putamus, cum totam terram contueri licebit eiusque cum situm formam circumscriptionem, tum et habitabiles regiones et rursum omni cultu propter uim frigoris aut caloris uacantis? Haec enim pulchritudo etiam in terris `patritam` illam et `auitam`, ut ait Theophrastus, philosophiam cognitionis cupiditate incensam excitauit. Praecipue uero fruentur ea qui, tum etiam cum has terras incolentes circumfusi erant caligine, tamen acie mentis dispicere cupiebant. Nos enim ne nunc quidem oculis cernimus ea quae uidemus; neque est enim ullus sensus in corpore, sed, ut non physici solum docent uerum etiam medici, qui ista aperta et patefacta uiderunt, uiae quasi quaedam sunt ad oculos, ad auris, ad naris a sede animi perforatae. Itaque saepe, aut cogitatione aut aliqua ui morbi impediti, apertis atque integris et oculis et auribus, nec uidemus nec audimus, ut facile intellegi possit animum et uidere et audire, non eas partis quae quasi fenestrae sint animi, quibus tamen sentire nihil queat mens, nisi id agat et adsit. Quid quod eadem mente res dissimillimas comprendimus, ut colorem, saporem, calorem, odorem, sonum? Quae numquam quinque nuntiis animus cognosceret, nisi ad eum omnia referrentur et is omnium iudex solus esset. Atque ea profecto tum multo puriora et dilucidiora cernentur, cum, quo natura fert, liber animus peruenerit. Nam nunc quidem, quamquam foramina illa, quae patent ad animum a corpore, callidissimo artificio natura fabricata est, tamen terrenis concretisque corporibus sunt intersaepta quodam modo; cum autem nihil erit praeter animum, nulla res obiecta impediet quo minus percipiat quale quidque sit.

XXI

Quamuis copiose haec diceremus, si res postularet, quam multa, quam uaria, quanta spectacula animus in locis caelestibus esset habiturus. Quae quidem cogitans soleo saepe mirari non nullorum insolentiam philosophorum, qui naturae cognitionem admirantur eiusque inuentori et principi gratias exultantes agunt eumque uenerantur ut deum; liberatos enim se per eum dicunt grauissimis dominis, terrore sempiterno et diurno ac nocturno metu. Quo terrore, quo metu? Quae est anus tam delira quae timeat ista, quae uos uidelicet, si physica non didicissetis, timeretis, "Acherusia templa alta Orci, ... pallida leto, nubila tenebris loca"? Non pudet philosophum in eo gloriari, quod haec non timeat et quod falsa esse cognouerit? E quo intellegi potest quam acuti natura sint, quoniam haec sine doctrina credituri fuerunt. Praeclarum autem nescio quid adepti sunt, quod didicerunt se, cum tempus mortis uenisset, totos esse perituros! Quod ut ita sit (nihil enim pugno), quid habet ista res aut laetabile aut gloriosum? Nec tamen mihi sane quicquam occurrit cur non Pythagorae sit et Platonis uera sententia. Vt enim rationem Plato nullam adferret (uide quid homini tribuam), ipsa auctoritate me frangeret; tot autem rationes attulit, ut uelle ceteris, sibi certe persuasisse uideatur.

XXII

Sed plurimi contra nituntur animosque quasi capite damnatos morte multant, neque aliud est quicquam cur incredibilis is animorum uideatur aeternitas, nisi quod nequeunt qualis animus sit uacans corpore intellegere et cogitatione comprehendere. Quasi uero intellegant qualis sit in ipso corpore, quae conformatio, quae magnitudo, qui locus. At si iam possent in homine uiuo cerni omnia quae nunc tecta sunt, quaero casurusne in conspectum uideatur animus an tanta sit eius tenuitas, ut fugiat aciem. Haec reputent isti qui negant animum sine corpore se intellegere posse: uidebunt quem in ipso corpore intellegant. Mihi quidem naturam animi intuenti multo difficilior occurrit cogitatio, multo obscurior, qualis animus in corpore sit tamquam alienae domi, quam qualis cum exierit et in liberum caelum quasi domum suam uenerit. Nisi enim, quod numquam uidimus, id quale sit intellegere non possumus, certe et deum ipsum et diuinum animum corpore liberatum cogitatione complecti possumus. Dicaearchus quidem et Aristoxenus, quia difficilis erat animi, quid aut qualis esset, intellegentia, nullum omnino animum esse dixerunt. Est illud quidem uel maxumum, animo ipso animum uidere, et nimirum hanc habet uim praeceptum Apollinis quo monet ut se quisque noscat. Non enim credo id praecipit, ut membra nostra aut staturam figuramue noscamus, neque nos corpora sumus, nec ego tibi haec dicens corpori tuo dico. Cum igitur "Nosce te" dicit, hoc dicit: "Nosce animum tuum". Nam corpus quidem quasi uas est aut aliquod animi receptaculum; ab animo tuo quidquid agitur, id agitur a te. Hunc igitur nosse nisi diuinum esset, non esset hoc acrioris cuiusdam animi praeceptum tributum +adeo sit hoc se ipsum posse cognoscere. Sed si qualis sit animus ipse animus nesciet, dic quaeso, ne esse quidem se sciet, ne moueri quidem se? Ex quo illa ratio nata est Platonis, quae a Socrate est in Phaedro explicata, a me autem posita est in sexto libro de re publica:

XXIII

"Quod semper mouetur, aeternum est; quod autem motum adfert alicui quodque ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, uiuendi finem habeat necesse est. Solum igitur quod se ipsum mouet, quia numquam deseritur a se, numquam ne moueri quidem desinit; quin etiam ceteris quae mouentur hic fons, hoc principium est mouendi. Principi autem nulla est origo; nam e principio oriuntur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; nec enim esset id principium quod gigneretur aliunde. Quod si numquam oritur, ne occidit quidem umquam; nam principium extinctum nec ipsum ab alio renascetur nec ex se aliud creabit, si quidem necesse est a principio oriri omnia. Ita fit ut motus principium ex eo sit quod ipsum a se mouetur; id autem nec nasci potest nec mori, uel concidat omne caelum omnisque natura et consistat necesse est nec uim ullam nanciscatur, qua a primo inpulsa moueatur. Cum pateat igitur aeternum id esse quod se ipsum moueat, quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? Inanimum est enim omne quod pulsu agitatur externo; quod autem est animal, id motu cietur interiore et suo; nam haec est propria natura animi atque uis. Quae si est una ex omnibus quae se ipsa ‹semper› moueat, neque nata certe est et aeterna est". Licet concurrant omnes plebei philosophi (sic enim i qui a Platone et Socrate et ab ea familia dissident appellandi uidentur), non modo nihil umquam tam eleganter explicabunt, sed ne hoc quidem ipsum quam suptiliter conclusum sit intellegent. Sentit igitur animus se moueri; quod cum sentit, illud una sentit, se ui sua, non aliena moueri, nec accidere posse ut ipse umquam a se deseratur. Ex quo efficitur aeternitas, nisi quid habes ad haec. - Ego uero facile sim passus ne in mentem quidem mihi aliquid contra uenire; ita isti faueo sententiae.

XXIV

- Quid? ina tandem num leuiora censes, quae declarant inesse in animis hominum diuina quaedam? Quae si cernerem quem ad modum nasci possent, etiam quem ad modum interirent uiderem. Nam sanguinem bilem pituitam ossa neruos uenas, omnem denique membrorum et totius corporis figuram uideor posse dicere unde concreta et quo modo facta sint; animum ipsum, si nihil esset in eo nisi id, ut per eum uiueremus, tam natura putarem hominis in uitam sustentari quam uitis, quam arboris; haec enim etiam dicimus uiuere. Item si nihil haberet animus hominis nisi ut appeteret aut fugeret, id quoque esset ei commune cum bestiis. Habet primum memoriam et eam infinitam rerum innumerabilium. Quam quidem Plato recordationem esse uolt uitae superioris. Nam in illo libro qui inscribitur Menon pusionem quendam Socrates interrogat quaedam geometrica de dimensione quadrati. Ad ea sic ille respondet ut puer, et tamen ita faciles interrogationes sunt, ut gradatim respondens eodem perueniat, quo si geometrica didicisset. Ex quo effici uolt Socrates ut discere nihil aliud sit nisi recordari. Quem locum multo etiam accuratius explicat in eo sermone quem habuit eo ipso die quo excessit e uita; docet enim quemuis, qui omnium rerum rudis esse uideatur, bene interroganti respondentem declarare se non tum illa discere, sed reminiscendo recognoscere, nec uero fieri uno modo posse ut a pueris tot rerum atque tantarum insitas et quasi consignatas in animis notiones, quas ennoias uocant, haberemus, nisi animus, ante quam in corpus intrauisset, in rerum cognitione uiguisset. Cumque nihil esset eorum quae sensibus perciperentur, ut omnibus locis a Platone disseritur (nihil enim ille putat esse quod oriatur et intereat idque solum esse quod semper tale sit quale est: idean appellat ille, nos speciem), non potuit animus haec in corpore inclusus adgnoscere, cognita attulit; ex quo tam multarum rerum cognitionis admiratio tollitur. Neque ea plane uidet animus, cum repente in tam insolitum tamque perturbatum domicilium inmigrauit, sed cum se collegit atque recreauit, tum adgnoscit illa reminiscendo. Ita nihil est aliud discere nisi recordari. Ego autem maiore etiam quodam modo memoriam admiror. Quid est enim illud quo meminimus? aut quam habet uim aut unde natam? Non quaero quanta memoria Simonides fuisse dicatur, quanta Theodectes, quanta is qui a Pyrrho legatus ad senatum est missus, Cineas, quanta nuper Charmadas, quanta, qui modo fuit, Scepsius Metrodorus, quanta noster Hortensius: de communi hominum memoria loquor et eorum maxume qui in aliquo maiore studio et arte uersantur, quorum quanta mens sit difficile est existimare; ita multa meminerunt.

XXV

Quorsus igitur haec spectat oratio? Quae sit illa uis et unde sit intellegendum puto. Non est certe nec cordis nec sanguinis nec cerebri nec atomorum; animae sit ignisue nescio, nec me pudet, ut istos, fateri nescire quod nesciam: illud, si ulla alia de re obscura, adfirmare possum, siue anima siue ignis sit animus, eam uim tamen esse diuinam. Quid enim? Obsecro te, e terrane tibi hoc nebuloso et caliginoso caelo aut sata aut concreta uidetur tanta uis memoriae? Si quid sit hoc non uides, at quale sit uides; si ne id quidem, at quantum sit profecto uides. Quid igitur? Vtrum capacitatem aliquam in animo putamus esse, quo tamquam in aliquod uas ea quae meminimus infundantur? Absurdum id quidem; qui enim fundus aut quae talis animi figura intellegi potest aut quae tanta omnino capacitas? An inprimi quasi ceram animum putamus et esse memoriam signatarum rerum in mente uestigia? Quae possunt uerborum, quae rerum ipsarum tot esse uestigia, quae porro tam inmensa magnitudo quae illa tam multa possit effingere? Quid? Illa uis quae tandem est quae inuestigat occulta, quae inuentio atque excogitatio dicitur? Ex hacne tibi terrena mortalique natura et caduca concreta ea uidetur? *** aut qui primus, quod summae sapientiae Pythagorae uisum est, omnibus rebus inposuit nomina, aut qui dissipatos homines congregauit et ad societatem uitae conuocauit, aut qui sonos uocis, qui infiniti uidebantur, paucis; litterarum notis terminauit, aut qui errantium stellarum cursus praegressiones insti[tu]tiones notauit? Omnes magni, etiam superiores, qui fruges, qui uestitum, qui tecta, qui cultum uitae, qui praesidia contra feras inuenerunt, a quibus mansuefacti et exculti a necessariis artificiis ad elegantiora defluximus. Nam et auribus oblectatio magna parta est inuenta et temperata uarietate et natura sonorum, et astra suspeximus cum ea quae sunt infixa certis locis, tum illa non re sed uocabulo errantia. Quorum conuersiones omnisque motus qui animo uidit, is docuit similem animum suum eius esse, qui ea fabricatus esset in caelo. Nam cum Archimedes lunae solis quinque errantium motus in sphaeram inligauit, effecit idem quod ille qui in Timaeo mundum aedificauit Platonis deus, ut tarditate et celeritate dissimillimos motus una regeret conuersio. Quod si in hoc mundo fieri sine deo non potest, ne in sphaera quidem eosdem motus Archimedes sine diuino ingenio potuisset imitari.

XXVI

Mihi uero ne haec quidem notiora et inlustriora carere ui diuina uidentur, ut ego aut poetam graue plenumque carmen sine caelesti aliquo mentis instinctu putem fundere, aut eloquentiam sine maiore quadam ui fluere abundantem sonantibus uerbis uberibusque sententiis. Philosophia uero, omnium mater artium, quid est aliud nisi, ut Plato, donum, ut ego, inuentum deorum? Haec nos primum ad illorum cultum, deinde ad ius hominum, quod situm est in generis humani societate, tum ad modestiam magnitudinemque animi erudiuit, eademque ab animo tamquam ab oculis caliginem dispulit, ut omnia supera infera prima ultima media uideremus. Prorsus haec diuina mihi uidetur uis, quae tot res efficiat et tantas. Quid est enim memoria rerum et uerborum? Quid porro inuentio? Profecto id quo ne in deo quidem quicquam maius intellegi potest. Non enim ambrosia deos aut nectare aut Iuuentate pocula ministrante laetari arbitror, nec Homerum audio, qui Ganymeden ab dis raptum ait propter formam, ut Ioui bibere ministraret: non iusta causa cur Laomedonti tanta fieret iniuria! Fingebat haec Homerus et humana ad deos transferebat: diuina mallem ad nos. Quae autem diuina? Vigere, sapere, inuenire, meminisse. Ergo animus, qui uiget, qui sapit, qui inuenit, qui meminit, ut ego dico, diuinus est, ut Euripides dicere audet, deus. Et quidem, si deus aut anima aut ignis est, idem est animus hominis; nam ut illa natura caelestis et terra uacat et umore, sic utriusque harum rerum humanus animus est expers. Sin autem est quinta quaedam natura, ab Aristotele inducta primum, haec et deorum est et animorum. Hanc nos sententiam secuti his ipsis uerbis in Consolatione locum expressimus:

XXVII

"Animorum nulla in terris origo inueniri potest; nihil enim est in animis mixtum atque concretum aut quod ex terra natum atque fictum esse uideatur, nihil ne aut umidum quidem aut flabile aut igneum. His enim in naturis nihil inest quod uim memoriae mentis cogitationis habeat, quod et praeterita teneat et futura prouideat et complecti possit praesentia; quae sola diuina sunt, nec inuenietur umquam unde ad hominem uenire possint nisi a deo. Singularis est igitur quaedam natura atque uis animi seiuncta ab his usitatis notisque naturis. Ita, quicquid est illud quod sentit, quod sapit, quod uiuit, quod uiget, caeleste et diuinum ob eamque rem aeternum sit necesse est. Nec uero deus ipse, qui intellegitur a nobis, alio modo intellegi potest nisi mens soluta quaedam et libera, segregata ab omni concretione mortali, omnia sentiens et mouens ipsaque praedita motu sempiterno. Hoc e genere atque eadem e natura est humana mens". Vbi igitur aut qualis est ista mens? Vbi tua aut qualis? Potesne dicere? An, si omnia ad intellegendum non habeo quae habere uellem, ne is quidem quae habeo mihi per te uti licebit? Non ualet tantum animus ut se [ipsum] ipse uideat, at ut oculus, sic animus se ipsum non uidens alia cernit. Non uidet autem, quod minimum est, formam suam (quamquam fortasse id quoque, sed relinquamus); uim certe, sagacitatem, memoriam, motum, celeritatem uidet. Haec magna, haec diuina, haec sempiterna sunt; qua facie quidem sit aut ubi habitet, ne quaerendum quidem est.

XXVIII

Vt cum uidemus speciem primum candoremque caeli, dein conuersionis celeritatem tantam quantam cogitare non possumus, tum uicissitudines dierum ac noctium commutationesque temporum quadripertitas ad maturitatem frugum et ad temperationem corporum aptas, eorumque omnium moderatorem et ducem solem, lunamque adcretione et deminutione luminis quasi fastorum modo notantem et significantem dies, tum in eodem orbe in duodecim partes distributo quinque stellas ferri eosdem cursus constantissime seruantis disparibus inter se motibus, nocturnamque caeli formam undique sideribus ornatam, tum globum terrae eminentem e mari, fixum in medio mundi uniuersi loco, duabus oris distantibus habitabilem et cultum, quarum altera, quam nos incolimus, "Sub axe posita ad stellas septem, unde horrifer Aquilonis stridor gelidas molitur niues", altera australis, ignota nobis, quam uocant Graeci antichthona, ceteras partis incultas, quod aut frigore rigeant aut urantur calore (hic autem, ubi habitamus, non intermittit suo tempore "caelum nitescere, arbores frondescere, uites laetificae pampinis pubescere, rami bacarum ubertate incuruescere, segetes largiri fruges, florere omnia, fontes scatere, herbis prata conuestirier", tum multitudinem pecudum partim ad uescendum, partim ad cultus agrorum, partim ad uehendum, partim ad corpora uestienda, hominemque ipsum quasi contemplatorem caeli ac duarum orarum cultorem, atque hominis utilitati agros omnis et maria parentia, haec igitur et alia innumerabilia cum cernimus, possumusne dubitare quin is praesit aliquis uel effector, si haec nata sunt, ut Platoni uidetur, uel, si semper fuerunt, ut Aristoteli placet, moderator tanti operis et muneris? Sic mentem hominis quamuis ita non uideas, ut deum non uides, tamen, ut deum adgnoscis ex operibus eius, sic ex memoria rerum et inuentione et celeritate motus summaque pulchritudine uirtutis uim diuinam mentis adgnoscito.

XXIX

In quo igitur loco est? Credo equidem in capite et cur credam adferre possum. Sed alias ubi sit animus; certe quidem in te est. Quae est eius natura? Propria, puto, et sua. Sed fac igneam, fac spirabilem: nihil ad id de quo agimus. Illud modo uideto, ut deum noris, etsi eius ignores et locum et faciem, sic animum tibi tuum notum esse oportere, etiam si ignores et locum et formam. In animi autem cognitione dubitare non possumus, nisi plane in physicis plumbei sumus, quin nihil sit in animis admixtum, nihil concretum, nihil copulatum, nihil coagmentatum, nihil duplex. Quod cum ita sit, certe nec secerni nec diuidi nec discerpi nec distrahi potest, ne interire quidem igitur. Est enim interitus quasi discessus et secretio ac diremptus earum partium, quae ante interitum iunctione aliqua tenebantur. His et talibus rationibus adductus Socrates nec patronum quaesiuit ad iudicium capitis nec iudicibus supplex fuit, adhibuitque liberam contumaciam a magnitudine animi ductam, non a superbia, et supremo uitae die de hoc ipso multa disseruit, et paucis ante diebus, cum facile posset educi e custodia, noluit, et tum, paene in manu iam mortiferum illud tenens poculum, locutus ita est ut non ad mortem trudi, ueram in caelum uideretur escendere.

XXX

Ita enim censebat itaque disseruit, duas esse uias duplicesque cursus animorum e corpore excedentium; nam qui se huius uitiis contaminauissent et se totos libidinibus dedissent, quibus caecati uel[ut] domesticis uitiis atque flagitiis se inquinauissent uel re publica uiolanda fraudes inexpiabiles concepissent, is deuium quoddam iter esse, seclusum a concilio deorum; qui autem se integros castosque seruauissent quibusque fuisset minima cum corporibus contagio seseque ab is semper seuocauissent essentque in corporibus humanis uitam imitati deorum, is ad illos a quibus essent profecti reditum facilem patere. Itaque commemorat, ut cycni, qui non sine causa Apollini dicati sint, sed quod ab eo diuinationem habere uideantur, quasi prouidentes quid in morte boni sit, cum cantu et uoluptate moriantur, sic omnibus bonis et doctis esse faciendum. Nec uero de hoc quisquam dubitare posset, nisi idem nobis accideret diligenter de animo cogitantibus, quod is saepe usu uenit, qui, cum acriter oculis deficientem solem intuerentur, *** ut aspectum omnino amitterent. Sic mentis acies se ipsa intuens non numquam hebescit ob eamque causam contemplandi [di]licentiam amittimus. Itaque dubitans circumspectans haesitans, multa aduersa reuerens, tamquam in rate in mari inmenso nostra uehitur ratio. Sed haec et uetera et a Graecis; Cato autem sic abiit e uita, ut causam moriendi nactum se esse gauderet. Vetat enim dominans ille in nobis deus iniussu hinc nos suo demigrare; cum uero causam iustam deus ipse dederit, ut tunc Socrati, nunc Catoni, saepe multis, ne ille me Dius Fidius uir sapiens *** laetus ex his tenebris in lucem illam excesserit, nec tamen illa uincla carceris ruperit (leges enim uetant), sed tamquam a magistratu aut ab aliqua potestate legitima, sic a deo euocatus atque emissus exierit. Tota enim philosophorum uita, ut ait idem, commentatio mortis est.

XXXI

Nam quid aliud agimus, cum a uoluptate, id est a corpore, cum a re familiari, quae est ministra et famula corporis, cum a re publica, cum a negotio omni seuocamus animum, quid, inquam, tum agimus, nisi animum ad se ipsum auocamus, secum esse cogimus maximeque a corpore abducimus? Secernere autem a corpore animum [n]ecquid [quam] aliud est quam mori discere? Quare hoc commentemur, mihi crede, disiungamusque nos a corporibus, id est consuescamus mori. Hoc, et dum erimus in terris, erit illi caelesti uitae simile, et cum illuc ex his uinclis emissi feremur, minus tardabitur cursus animorum. Nam qui in compedibus corporis semper fuerunt, etiam cum soluti sunt, tardius ingrediuntur, ut i qui ferro uincti multos annos fuerunt. Quo cum uenerimus, tum denique uiuemus. Nam haec quidem uita mors est. Quam lamentari possem, si liberet. - Satis tu quidem in Consolatione es lamentatus; quam cum lego, nihil malo quam has res relinquere, his uero modo auditis multo magis. - Veniet tempus et quidem celeriter, siue retractabis siue properabis; uolat enim aetas. Tantum autem abest ab eo ut malum mors sit, quod tibi dudum uidebatur, ut uerear ne homini nihil sit non malum aliud certe, sed nihil bonum aliud potius, si quidem uel di ipsi uel cum dis futuri sumus. - Quid refert ***? - *** adsunt enim qui haec non probent. Ego autem numquam ita te in hoc sermone dimittam, ulla una ratione ut mors tibi uideri malum possit. - Qui potest, cum ista cognouerim? - Qui possit rogas? Cateruae ueniunt contra dicentium, nec solum Epicureorum, quos equidem non despicio, sed nescio quo modo doctissimus quisque contemnit. Acerrume autem deliciae meae Dicaearchus contra hanc inmortalitatem disseruit; is enim tris libros scripsit, qui Lesbiaci uocantur quod Mytilenis sermo habetur, in quibus uolt efficere animos esse mortalis. Stoici autem usuram nobis largiuntur tamquam cornicibus: diu mansuros aiunt animos, semper negant.

XXXII

Num non uis igitur audire cur, etiam si ita sit, mors tamen non sit in malis? - Vt uidetur, sed me nemo de inmortalitate depellet. - Laudo id quidem, etsi nihil nimis oportet confidere; mouemur enim saepe aliquo acute concluso, labamus mutamusque sententiam clarioribus etiam in rebus; in his est enim aliqua obscuritas. Id igitur si acciderit, simus armati. - Sane quidem, sed ne accidat prouidebo. - Num quid igitur est causae quin amicos nostros Stoicos dimittamus? eos dico qui aiunt manere animos cum e corpore excesserint, sed non semper. - Istos uero, qui, quod tota in hac causa difficillimum est, suscipiunt, posse animum manere corpore uacantem, illud autem, quod non modo facile ad credendum est, sed, eo concesso quod uolunt, consequens, id uero non dant, ut, cum diu permanserit, ne intereat. - Bene reprehendis, et se isto modo res habet. Credamus igitur Panaetio a Platone suo dissentienti? Quem enim omnibus locis diuinum, quem sapientissimum, quem sanctissimum, quem Homerum philosophorum appellat, huius hanc unam sententiam de inmortalitate animorum non probat. Volt enim, quod nemo negat, quicquid natum sit interire; nasci autem animos, quod declaret eorum similitudo qui procreentur, quae etiam in ingeniis, non solum in corporibus appareat. Alteram autem adfert rationem, nihil esse quod doleat quin id aegrum esse quoque possit; quod autem in morbum cadat, id etiam interiturum; dolere autem animos; ergo etiam interire.

XXXIII

Haec refelli possunt; sunt enim ignorantis, cum de aeternitate animorum dicatur, de mente dici, quae omni turbido motu semper uacet, non de partibus is in quibus aegritudines irae libidinesque uersentur, quas is, contra quem haec dicuntur, semotas a mente et disclusas putat. Iam similitudo magis apparet in bestiis, quarum animi sunt rationis expertes; hominum autem similitudo in corporum figura magis exstat, et ipsi animi magni refert quali in corpore locati sint; multa enim e corpore existunt quae acuant mentem, multa quae obtundant. Aristoteles quidem ait omnis ingeniosos melancholicos esse, ut ego me tardiorem esse non moleste feram; enumerat multos, idque quasi constet, rationem cur, ita fiat adfert. Quodsi tanta uis est ad habitum mentis in is quae gignuntur in corpore, ea sunt autem, quaecumque sunt, quae similitudinem faciant, nihil necessitatis adfert, cur nascantur animi, similitudo. Omitto dissimilitudines. Vellem adesse posset Panaetius [uixit cum Africano]: quaererem ex eo cuius suorum similis fuisset Africani fratris nepos, facie uel patris, uita omnium perditorum ita similis, ut esset facile deterrimus; cuius etiam similis P. Crassi, et sapientis et eloquentis et primi hominis, nepos multorumque aliorum clarorum uirorum, quos nihil attinet nominare, nepotes et filii. Sed quid agimus? Oblitine sumus hoc nunc nobis esse propositum, cum satis de aeternitate dixissemus, ne si interirent quidem animi, quicquam mali esse in morte? - Ego uero memineram, sed te de aeternitate dicentem aberrare a proposito facile patiebar.

XXXIV

- Video te alte spectare et uelle in caelum migrare. Spero fore ut contingat id nobis. Sed fac, ut isti uolunt, animos non remanere post mortem: uideo nos, si ita sit, priuari spe beatioris uitae; mali uero quid adfert ista sententia? Fac enim sic animum interire ut corpus: num igitur aliquis dolor aut omnino post mortem sensus in corpore est? Nemo id quidem dicit, etsi Democritum insimulat Epicurus, Democritii negant. Ne in animo quidem igitur sensus remanet; ipse enim nusquam est. Vbi igitur malum est, quoniam nihil tertium est? An quod ipse animi discessus a corpore non fit sine dolore? Vt credam ita esse, quam est id exiguum! Sed falsum esse arbitror, et sit plerumque sine sensu, non numquam etiam cum uoluptate, totumque hoc leue est, qualecumque est; fit enim ad punctum temporis. "At illud angit uel potius excruciat, discessus ab omnibus is quae sunt bona in uita". Vide ne a malis dici uerius possit. Quid ego nunc lugeam uitam hominum? Vere et iure possum; sed quid necesse est, cum id agam ne post mortem miseros nos putemus fore, etiam uitam efficere deplorando miseriorem? Fecimus hoc in eo libro in quo nosmet ipsos, quantum potuimus, consolati sumus. A malis igitur mors abducit, non a bonis, uerum si quaerimus. Et quidem hoc a Cyrenaico Hegesia sic copiose disputatur, ut is a rege Ptolomaeo prohibitus esse dicatur illa in scholis dicere, quod multi is auditis mortem sibi ipsi consciscerent. Callimachi quidem epigramma in Ambraciotam Theombrotum est, quem ait, cum ei nihil accidisset aduersi, e muro se in mare abiecisse lecto Platonis libro; eius autem quem dixi Hegesiae liber est Apokarteron, quo a uita quidam per inediam discedens reuocatur ab amicis; quibus respondens uitae humanae enumerat incommoda. Possem idem facere, etsi minus quam ire, qui omnino uiuere expedire nemini putat. Mitto alios: etiamne nobis expedit? qui, et domesticis et forensibus solaciis ornamentisque priuati, certe si ante occidissemus, mors nos a malis, non a bonis abstraxisset.

XXXV

Sit igitur aliquis qui nihil mali habeat, nullum a fortuna uolnus acceperit. Metellus illis est ornatus quattuor filiis; at quinquaginta Priamus, e quibus septemdecim iusta uxore natis. In utroque eandem habuit fortuna potestatem, sed usa in altero est; Metellum enim multi filii filiae nepotes neptes in rogum inposuerunt, Priamum tanta progenie orbatum, cum in aram confugisset, hostilis manus interemit. Hic si uiuis filiis incolumi regno occidisset "adstante ope barbarica tectis caelatis laqueatis", utrum tandem a bonis an a malis discessisset? Tum profecto uideretur a bonis. At certe ei melius euenisset nec tam flebiliter illa canerentur: "Haec omnia uidi inflammari, Priamo ui uitam euitari, Iouis aram sanguine turpari". Quasi uero ista ui quicquam tum potuerit ei melius accidere! Quodsi ante occidisset, +tamen euentum+ omnino amisisset; hoc autem tempore sensum amisit malorum. Pompeio, nostro familiari, cum grauiter aegrotaret Neapoli, melius est factum. Coronati Neapolitani fuerunt, nimirum etiam Puteolani: uolgo ex oppidis publice gratulabantur: ineptum sane negotium et Graeculum, sed tamen fortunatum. Vtram igitur, si tum esset extinctus, a bonis rebus an a malis discessisset? Certe a miseriis. Non enim cum socero bellum gessisset, non inparatus arma sumpsisset, non domum reliquisset, non ex Italia fugisset, non exercitu amisso nudus in seruorum ferrum et manus incidisset, non *** liberi defleti, non fortunae omnes a uictoribus possiderentur. Qui, si mortem tum obisset, in amplissimis fortunis occidisset, is propagatione uitae quot quantas quam incredibilis hausit calamitates!

XXXVI

Haec morte effugiuntur, etiam si non euenerunt, tamen quia possunt euenire. Sed homines ea sibi accidere posse non cogitant: Metelli sperat sibi quisque fortunam, proinde quasi aut plures fortunati sint quam infelices aut certi quicquam sit in rebus humanis aut sperare sit prudentius quam timere. Sed hoc ipsum concedatur, bonis rebus homines morte priuari: ergo etiam carere mortuos uitae commodis? idque esse miserum? Certe ita dicant necesse est. An potest is qui non est re ulla carere? Triste enim est nomen ipsum carendi, quia subicitur haec uis: habuit, non habet; desiderat requirit indiget. Haec, opinor, incommoda sunt carentis: caret oculis, odiosa caecitas; liberis, orbitas. Valet hoc in uiuis, mortuorum autem non modo uitae commodis, sed ne uita quidem ipsa quisquam caret. De mortuis loquor, qui nulli sunt; nos, qui sumus, num aut [si] cornibus caremus aut pinnis? Ecquis id dixerit? Certe nemo. Quid ita? Quia, cum id non habeas quod tibi nec usu nec natura sit aptum, non careas, etiam si sentias te non habere. Hoc premendum etiam atque etiam est et urguendum confirmato illo, de quo, si mortales animi sunt, dubitare non possumus, quin tantus interitus in morte sit, ut ne minima quidem suspicio sensus relinquatur. Hoc igitur probe stabilito et fixo illud excutiendum est, ut sciatur quid sit carere, ne relinquatur aliquid erroris in uerbo. Carere igitur hoc significat: egere eo quod habere uelis. Inest enim uelle in carendo, nisi cum sic tamquam in febri dicitur alia quadam notione uerbi; dicitur enim alio modo etiam carere, cum aliquid non habeas et non habere te sentias, etiam si id facile patiare. Carere in morte non dicitur; nec enim esset dolendum. Dicitur illud: "bono carere", quod est malum; sed ne uiuus quidem bono caret, si eo non indiget. Sed in uiuo intellegi tamen potest regno [te] carere (dici autem hoc in te satis subtiliter non potest; posset in Tarquinio, cum regno esset expulsus); at in mortuo ne intellegi quidem. Carere enim sentientis est, nec est sensus in mortuo: ne carere quidem igitur in mortuo est.

XXXVII

Quamquam quid opus est in hoc philosophari, cum rem non magnopere philosophia egere uideamus? Quotiens non modo ductores nostri, sed uniuersi etiam exercitus ad non dubiam mortem concurrerunt! Quae quidem si timeretur, non L. Brutus, arcens eum reditu tyrannum quem ipse expulerat, in proelio concidisset, non cum Latinis decertans pater Decius, cum Etruscis filius, cum Pyrrho nepos se hostium telis obiecissent, non uno bello pro patria cadentis Scipiones Hispania uidisset, Paulum et Geminum Cannae, Venusia Marcellum, Litana Albinum, Lucani Gracchum. Num quis horum miser hodie? Ne tum quidem post spiritum extremum; nec enim potest esse miser quisquam sensu perempto. "At id ipsum odiosum est, sine sensu esse". Odiosum, si id esset carere; cum uero perspicuum sit nihil posse in eo esse qui ipse non sit, quid potest esse in eo odiosum qui nec careat nec sentiat? Quamquam hoc quidem nimis saepe, sed eo quod in hoc inest omnis animi contractio ex metu mortis. Qui enim satis uiderit id quod est luce clarius, animo et corpore consumpto totoque animante deleto et facto interitu uniuerso illud animal quod fuerit factum esse nihil, is plane perspiciet inter Hippocentaurum, qui numquam fuerit, et regem Agamemnonem nihil interesse, nec pluris nunc facere M. Camillum hoc ciuile bellum quam ego illo uiuo fecerim Romam captam. Cur igitur et Camillus doleret, si haec post trecentos et quinquaginta fere annos euentura putaret, et ego doleam, si ad decem milia annorum gentem aliquam urbe nostra potituram putem? Quia tanta caritas patriae est, ut eam non sensu nostro, sed salute ipsius metiamur.

XXXVIII

Itaque non deterret sapientem mors, quae propter incertos casus cotidie imminet, propter breuitatem uitae numquam potest longe abesse, quo minus in omne tempus rei publicae suisque consulat, utpote cum posteritatem ipsam, cuius sensum habiturus non sit, ad se putet pertinere. Quare licet etiam mortalem esse animum iudicantem aeterna moliri, non gloriae cupiditate, quam sensurus non sis, sed uirtutis, quam necessario gloria, etiam si tu id non agas, consequatur. Natura uero si se sic habet, ut, quo modo initium nobis rerum omnium ortus noster adferat, sic exitum mors, ut nihil pertinuit ad nos ante ortum, sic nihil post mortem pertinebit. In quo quid potest esse mali, cum mors nec ad uiuos pertineat nec ad mortuos? Alteri nulli sunt, alteros non attingit. Quam qui leuiorem faciunt, somni simillimam uolunt esse. Quasi uero quisquam ita nonaginta annos uelit uiuere, ut, cum sexaginta confecerit, reliquos dormiat. Ne serui quidem id uelint, non modo ipse. Endymion uero, si fabulas audire uolumus, ut nescio quando in Latmo obdormiuit, qui est mons Cariae, nondum, opinor, est experrectus: num igitur eum curare censes cum Luna laboret, a qua consopitus putatur ut eum dormientem oscularetur? Quid curet autem qui ne sentit quidem? Habes somnum imaginem mortis eamque cotidie induis; et dubitas quin sensus in morte nullus sit, cum in eius simulacro uideas nullum esse sensum?

XXXIX

Pellantur ergo istae ineptiae paene aniles, ante tempus mori miserum esse. Quod tandem tempust Naturaene? At ea quidem dedit usuram uitae tamquam pecuniae nulla praestituta die. Quid est igitur quod querare, si repetit cum uolt? Ea enim condicione acceperas. Idem, si puer paruus occidit, aequo animo ferendum putant; si uero in cunis, ne querendum quidem. Atqui ab hoc acerbius exegit natura quod dederat. "Nondum gustauerat" inquit "uitae suauitatem; hic autem iam sperabat magna, quibus frui coeperat". At id quidem in ceteris rebus melius putatur, aliquam partem quam nullam attingere; cur in uita secus? Quamquam non male ait Callimachus multo saepius lacrimasse Priamum quam Troilum. Eorum autem qui exacta aetate moriuntur fortuna laudatur. Cur? Nam, reor, nullis, si uita longior daretur, posset esse iucundior; nihil enim est profecto homini prudentia dulcius, quam, ut cetera auferat, adfert certe senectus. Quae uero aetas longa est aut quid omnino homini longum? Nonne "modo pueros, modo adulescentes in cursu a tergo insequens nec opinantis adsecuta est senectus"? Sed quia ultra nihil habemus, hoc longum dicimus. Omnia ista, perinde ut cuique data sunt pro rata parte, ita aut longa aut breuia dicuntur. Apud Hypanim fluuium, qui ab Europae parte in Pontum influit, Aristoteles ait bestiolas quasdam nasci, quae unum diem uiuant. Ex his igitur hora octaua quae mortua est, prouecta aetate mortua est; quae uero occidente sole, decrepita, eo magis si etiam solstitiali die. Confer nostram longissimam aetatem cum aeternitate: in eadem propemodum breuitate qua illae bestiolae reperiemur.

XL

Contemnamus igitur omnis ineptias (quod enim leuius huic leuitati nomen inponam?) totamque uim bene uiuendi in animi robore ac magnitudine et in omnium rerum humanarum contemptione ac despicientia et in omni uirtute ponamus [iussu tyrannorum]. Nam nunc quidem cogitationibus molestissimis effeminamur, ut, si ante mors aduentet quam Chaldaeorum promissa consecuti sumus, spoliati magnis quibusdam bonis, inlusi destitutique uideamur. Quodsi exspectando et desiderando pendemus animis, cruciamur, angimur, pro di inmortales, quam illud iter iucundum esse debet, quo confecto nulla reliqua cura, nulla sollicitudo futura sit! Quam me delectat Theramenes, quam elato animo est! Etsi enim flemus cum legimus, tamen non miserabiliter uir clarus emoritur. Qui, cum coniectus in carcerem triginta iussu tyrannorum uenenum ut sitiens obduxisset, reliquum sic e poculo eiecit, ut id resonaret; quo sonitu reddito adridens: "Propino" inquit "hoc pulchro Critiae", qui in eum fuerat taeterrimus. Graeci enim in conuiuiis solent nominare cui poculum tradituri sint. Lusit uir egregius extremo spiritu, cum iam praecordiis conceptam mortem contineret, uereque ei, cui uenenum praebiberat, mortem eam est auguratus quae breui consecuta est. Quis hac maxima animi aequitate in ipsa morte luderet, si mortem malum iudicaret? Traditur enim in eundem carcerem atque in eundem paucis post annis scyphum Socrates, eodem scelere iudicum quo tyrannorum Theramenes. Quae est igitur eius oratio, qua facit eum Plato usum apud iudices iam morte multatum?

XLI

"Magna me" inquit "spes tenet, iudices, bene mihi euenire quod mittar ad mortem. Necesse est enim sit alterum de duobus, ut aut sensus omnino omnis mors auferat aut in alium quendam locum ex his locis morte migretur. Quam ob rem, siue sensus extinguitur morsque ei somno similis est qui non numquam etiam sine uisis somniorum placatissimam quietem adfert, di boni, quid lucri est emori! aut quam multi dies reperiri possunt, qui tali nocti anteponantur? cui si similis futura est perpetuitas omnis consequentis temporis, quis me beatior? Sin uera sunt quae dicuntur, migrationem esse mortem in eas oras quas qui e uita excesserunt incolunt, id multo iam beatius est. Tene, cum ab his, qui se iudicum numero haberi uolunt, euaseris, ad eos uenire qui uere iudices appellentur, Minoem Rhadamanthum Aeacum Triptolemum, conuenireque eos qui iuste et cum fide uixerint! Haec peregrinatio mediocris uobis uideri potest? Vt uero conloqui cum Orpheo Musaeo Homero Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? Equidem saepe emori, si fieri posset, uellem, ut ea quae dico mihi liceret inuisere. Quanta delectatione autem adficerer, cum Palamedem, cum Aiacem, cum alios iudicio iniquo circumuentos conuenirem! Temptarem etiam summi regis, qui maximas copias duxit ad Troiam, et Vlixi Sisyphique prudentiam, nec ob eam rem, cum haec exquirerem sicut hic faciebam, capite damnarer. Ne uos quidem, iudices i qui me absoluistis, mortem timueritis. Nec enim cuiquam bono mali quicquam euenire potest nec uiuo nec mortuo, nec umquam eius res a dis inmortalibus neglegentur, nec mihi ipsi hoc accidit fortuito. Nec uero ego is, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus sum, habeo quod suscenseam, nisi quod mihi nocere se crediderunt". Et haec quidem hoc modo; nihil autem melius extremo: "Sed tempus est" inquit "iam hinc abire, me, ut moriar, uos, ut uitam agatis. Vtrum autem sit melius di inmortales sciunt, hominem quidem scire arbitror neminem".

XLII

Ne ego huius haud paulo hunc animum malim quam eorum omnium fortunas qui de hoc iudicauerunt. Etsi, quod praeter deos negat scire quemquam, id scit ipse utrum sit melius (nam dixit ante), sed suum illud, nihil ut adfirmet, tenet ad extremum. Nos autem teneamus ut nihil censeamus esse malum quod sit a natura datum omnibus, intellegamusque, si mors malum sit, esse sempiternum malum. Nam uitae miserae mors finis esse uidetur; mors si est misera, finis esse nullus potest. Sed quid ego Socratem [et] aut Theramenem, praestantis uiros uirtutis et sapientiae gloria, commemoro, cum Lacedaemonius quidam, cuius ne nomen quidem proditum est, mortem tantopere contempserit, ut, cum ad eam duceretur damnatus ab ephoris et esset uoltu hilari atque laeto dixissetque ei quidam inimicus: "Contemnisne leges Lycurgi?", responderit: "Ego uero illi maximam gratiam habeo, qui me ea poena multauerit quam sine mutuatione et sine uersura possem dissoluere". O uirum Sparta dignum! Vt mihi quidem, qui tam magno animo fuerit, innocens damnatus esse uideatur. Talis innumerabilis nostra ciuitas tulit. Sed quid duces et principes nominem, cum legiones scribat Cato saepe alacris in eum locum profectas, unde redituras se non arbitrarentur? Pari animo Lacedaemonii in Thermopylis occiderunt. In quos Simonides: "Dic, hospes, Spartae nos te hic uidisse iacentis, dum sanctis patriae legibus obsequimur". Quid ille dux? [semidam dicit] "Prandere pergite animo forti, Lacedaemonii: hodie apud inferos fortasse cenabimus". Fuit haec gens fortis, dum Lycurgi leges uigebant. E quibus unus, cum Perses hostis in conloquio dixisset glorians: "Solem prae iaculorum multitudine et sagittarum non uidebitis", "In umbra igitur" inquit "pugnabimus". Viros commemoro; qualis tandem Lacaena? quae, cum filium in proelium misisset et interfectum audisset: "Idcirco" inquit "genueram, ut esset qui pro patria mortem non dubitaret occumbere".

XLIII

Esto: fortes et duri Spartiatae; magnam habet uim rei publicae disciplina. Quid? Cyrenaeum Theodorum, philosophum non ignobilem, nonne miramur? Cui cum Lysimachus rex crucem minaretur: "Istis, quaeso," inquit "ista horribilia minitare purpuratis tuis; Theodori quidem nihil interest humine an sublime putescat". Cuius hoc dicto admoneor ut aliquid etiam de humatione et sepultura dicendum existimem, rem non difficilem, is praesertim cognitis quae de nihil sentiendo paulo ante dicta sunt. De qua Socrates quidem quid senserit, apparet in eo libro in quo moritur, de quo iam tam multa diximus. Cum enim de inmortalitate animorum disputauisset et iam moriendi tempus urgeret, rogatus a Critone quem ad modum sepeliri uellet: "Multam uero" inquit "operam, amici, frustra consumpsi; Critoni enim nostro non persuasi me hinc auolaturum neque mei quicquam relicturum. Verum tamen, Crito, si me adsequi potueris aut sicubi nanctus eris, ut tibi uidebitur sepelito. Sed, mihi crede, nemo me uestrum, cum hinc excessero, consequetur". Praeclare is quidem, qui et amico permiserit et se ostenderit de hoc toto genere nihil laborare. Durior Diogenes, eadem is quidem sentiens, sed ut Cynicus asperius, proici se iussit inhumatum. Tum amici: "Volucribusne et feris?", "Minime uero," inquit "sed bacillum propter me, quo abigam, ponitote." "Qui poteris?" illi "Non enim senties." "Quid igitur mihi ferarum laniatus oberit nihil sentienti?" Praeclare Anaxagoras, qui, cum Lampsaci moreretur, quaerentibus amicis uelletne Clazomenas; in patriam, si quid accidisset, auferri: "Nihil necesse est;" inquit "undique enim ad inferos tantundem uiae est". Totaque de ratione humationis unum tenendum est, ad corpus illam pertinere, siue occiderit animus siue uigeat. In corpore autem perspicuum est uel extincto animo uel elapso nullum residere sensum.

XLIV

Sed plena errorum sunt omnia. Trahit Hectorem ad currum religatum Achilles: lacerari eum et sentire, credo, putat. Ergo hic ulciscitur, ut quidem sibi uidetur, at, illa sicut acerbissimam rem maeret: "Vidi uidere quod me passa aegerrume, Hectorem curru quadriiugo raptarier". Quem Hectorem? aut quam diu ille erit Hector? Melius Accius et aliquando sapiens Achilles: "Immo enimuero corpus Priamo reddidi, Hectora abstuli". Non igitur Hectora traxisti, sed corpus quod fuerat Hectoris. Ecce alius exoritur e terra, qui matrem dormire non sinat: "Mater, te appello; tu, quae curam somno suspensam leuas, neque te mei miseret, surge et sepeli natum...". Haec cum pressis et flebilibus modis, qui totis theatris maestitiam inferant, concinuntur, difficile est non eos qui inhumati sint miseros iudicare. "Prius quam ferae uolucresque ... ": metuit ne laceratis membris minus bene utatur; ne combustis, non extimescit. "Neu reliquias semesas sireis denudatis ossibus per terram sanie delibutas foede diuexarier". Non intellego quid metuat, cum tam bonos septenarios fundat ad tibiam. Tenendum est igitur nihil curandum esse post mortem, cum multi inimicos etiam mortuos poeniantur. Exsecratur luculentis sane uersibus apud Ennium Thyestes primum ut naufragio pereat Atreus. Durum hoc sane; talis enim interitus non est sine graui sensu. Illa inania: "Ipse summis saxis fixus asperis, euisceratus, latere pendens, saxa spargens tabo, sanie et sanguine atro...". Non ipsa saxa magis sensu omni uacabunt quam ille "latere pendens", cui se hic cruciatum censet optare. Quam essent dura, si sentiret! Nulla autem sine sensu. Illud uero perquam inane: "Neque sepulcrum, quo recipiat, habeat, portum corporis, ubi remissa humana uita corpus requiescat malis". Vides quanto haec in errore uersentur: portum esse corporis et requiescere in sepulcro putat mortuum; magna culpa Pelopis, qui non erudierit filium nec docuerit quatenus esset quidque curandum.

XLV

Sed quid singulorum opiniones animaduertam, nationum uarios errores perspicere cum liceat? Condiunt Aegyptii mortuos et eos seruant domi; Persae etiam cera circumlitos condunt, ut quam maxime permaneant diuturna corpora; Magorum mos est non humare corpora suorum, nisi a feris sint ante laniata. In Hyrcania plebs publicos alit canes, optumates domesticos, nobile autem genus canum illud scimus esse; sic pro sua quisque facultate parat a quibus lanietur, eamque optumam illi esse censent sepulturam. Permulta alia colligit Chrysippus, ut est in omni historia curiosus, sed ita taetra sunt quaedam, ut ea fugiat et reformidet oratio. Totus igitur hic locus est contemnendus in nobis, non neglegendus in nostris, ita tamen ut mortuorum corpora nihil sentire uiui sentiamus quantum autem consuetudini famaeque dandum sit, id curent uiui, sed ita ut intellegant nihil id ad mortuos pertinere. Sed profecto mors tum aequissimo animo oppetitur, cum suis se laudibus uita occidens consolari potest. Nemo parum diu uixit, qui uirtutis perfectae per[fecto]functus est munere. Quamquam enim sensus abierit, tamen suis et propriis bonis laudis et gloriae, quamuis non sentiant, mortui non carent. Etsi enim nihil habet in se gloria cur expetatur, tamen uirtutem tamquam umbra sequitur. Verum multitudinis iudicium de bonis, si quando est, magis laudandum est quam illi ob eam rem beati; non possum autem dicere, quoquo modo hoc accipietur, Lycurgum Solonem legum et publicae disciplinae carere gloria, Themistoclem Epaminondam bellicae uirtutis. Ante enim Salamina ipsam Neptunus obruet quam Salamini tropaei memoriam, priusque e Boeotia Leuctra tollentur quam pugnae Leuctricae gloria; multo autem tardius fama deseret Curium, Fabricium, Calatinum, duo Scipiones, duo Africanos, Maximum, Marcellum, Paulum, Catonem, Laelium, innumerabilis alios. Quorum similitudinem aliquam qui arripuerit, non eam fama populari, sed uera bonorum laude metiens, fidenti animo, si ita res feret, gradietur ad mortem, in qua aut summum bonum aut nullum malum esse cognouimus. Secundis uero suis rebus uolet etiam mori; non enim tam cumulus bonorum iucundus esse potest quam molesta decessio. Hanc sententiam significare uidetur Laconis illa uox, qui, cum Rhodius Diagoras, Olympionices nobilis, uno die duo suos filios uictores Olympiae uidisset, accessit ad senem et gratulatus: "Morere, Diagora!" inquit "Non enim in caelum ascensurus es".

XLVI

Magna haec, et nimium fortasse, Graeci putant uel tum potius putabant, isque qui hoc Diagorae dixit, permagnum existimans tris Olympionicas una e domo prodire, cunctari illum diutius in uita fortunae obiectum inutile putabat [ipsi]. Multa mihi ipsi ad mortem tempestiua fuerunt. Quam utinam potuissem obire! Nihil enim iam adquirebatur, cumulata erant officia uitae, cum fortuna bella restabant. Quare, si ipsa ratio minus perficiet ut mortem neglegere possimus, at uita acta perficiat ut satis superque uixisse uideamur. Ego autem tibi quidem quod satis esset, paucis uerbis, ut mihi uidebar, responderam (concesseras enim nullo in malo mortuos esse); sed ob eam causam contendi ut plura dicerem, quod in desiderio et luctu haec est consolatio maxima. Nostrum enim et nostra causa susceptum dolorem modice ferre debemus, ne nosmet ipsos amare uideamur; illa suspicio intolerabili dolore cruciat, si opinamur eos, quibus orbati sumus, esse cum aliquo sensu in is malis quibus uolgo opinantur. Hanc excutere opinionem mihimet uolui radicitus eoque fui fortasse longior.

XLVII

- Tu longior? Non mihi quidem. Prior enim pars orationis tuae faciebat ut mori cuperem, posterior ut modo non nollem, modo non laborarem; omni autem oratione illud certe perfectum est, ut mortem non ducerem in malis. - Num igitur etiam rhetorum epilogum desideramus? an hanc iam artem plane reliquimus? - Tu uero istam ne reliqueris, quam semper ornasti et quidem iure; illa enim te, uerum si loqui uolumus, ornauerat. Sed quinam est iste epilogus? Aueo enim audire, quicquid est. - Deorum inmortalium iudicia solent in scholis proferre de morte, nec uero ea fingere ipsi, sed Herodoto auctore aliisque pluribus. Primum Argiae sacerdotis Cleobis et Bito filii praedicantur. Nota fabula est. Cum enim illam ad sollemne et statu[tu]m sacrificium curru uehi opus esset satis longe ab oppido ad fanum morarenturque iumenta, tum iuuenes i quos modo nominaui, ueste posita, corpora oleo perunxerunt, ad iugum accesserunt. Ita sacerdos, aduecta in fanum cum currus esset ductus a filiis, precata a dea dicitur ut id illis praemi daret pro pietate, quod maxumum homini dari posset a deo; post epulatos cum matre adulescentis somno se dedisse, mane inuentos esse mortuos. Simili precatione Trophonius et Agamedes usi dicuntur; qui, cum Apollini Delphis templum exaedificauissent, uenerantes deum petiuerunt mercedem non paruam quidem operis et laboris sui, nihil certi, sed quod esset optimum homini. Quibus Apollo se id daturum ostendit post eius diei diem tertium; qui ut inluxit, mortui sunt reperti. Iudicauisse deum dicunt et eum quidem deum cui reliqui di concessissent ut praeter ceteros diuinaret.

XLVIII

Adfertur etiam de Sileno fabella quaedam; qui, cum a Mida captus esset, hoc ei muneris pro sua missione dedisse scribitur: docuisse regem non nasci homini longe optimum esse, proximum autem quam primum mori. Qua est sententia in Cresphonte usus Euripides: "Nam nos decebat, coetu[s] celebrantis domum, lugere ubi esset aliquis in lucem editus, humanae uitae uaria reputantis mala; at qui labores morte finisset grauis, hunc omni amicos laude et laetitia exsequi". Simile quiddam est in Consolatione Crantoris; ait enim Terinaeum quendam Elysium, cum grauiter fili mortem maereret, uenisse in psychomantium quaerentem quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in tabellis tris huius modi uersiculos datos: "Ignaris homines in uita mentibus errant: Euthynous potitur fatorum numine leto. Sic fuit utilius finiri ipsique tibique". His et talibus auctoribus usi confirmant causam rebus ac uerbis a dis inmortalibus iudicatam. Alcidamas quidem, rhetor antiquus in primis nobilis, scripsit etiam laudationem mortis, quae constat ex enumeratione humanorum malorum; cui rationes eae quae exquisitius a philosophis colliguntur defuerunt, ubertas orationis non defuit. Clarae uero mortes pro patria oppetitae non solum gloriosae rhetoribus, sed etiam beatae uideri solent. Repetunt ab Erechtheo, cuius etiam filiae cupide mortem expetiuerunt pro uita ciuium; commemorant Codrum, qui se in medios inmisit hostis ueste famulari, ne posset adgnosci si esset ornatu regio, quod oraculum erat datum, si rex interfectus esset, uictrices Athenas fore; Menoeceus non praetermittitur, qui item oraculo edito largitus est patriae suum sanguinem, neque Iphigenia; nam Aulide "duci se immolandam iubet, ut hostium eliciat[ur] suo". Veniunt inde ad propiora:

XLIX

Harmodius in ore est et Aristogiton; Lacedaemonius Leonidas, Thebanus Epaminondas uiget. Nostros non norunt, quos enumerare magnum est; ita sunt multi quibus uidemus optabilis mortes fuisse cum gloria. Quae cum ita sint, magna iam eloquentia est utendum atque ita uelut superiore e loco contionandum, ut homines mortem uel optare incipiant uel certe timere desistant. Nam si supremus ille dies non uitae exstinctionem, sed commutationem adfert loci, quid optabilius? Sin autem perimit ac delet omnino, quid melius quam in mediis uitae laboribus obdormiscere et ita coniuentem somno consopiri sempiterno? Quod si flat, melior Enni quam Solonis oratio. Hic enim noster: "Nemo me lacrimis decoret" inquit "nec funera fletu faxit". At uero ille sapiens: "Mors mea ne careat lacrimis: linquamus amicis maerorem, ut celebrent funera cum gemitu". Nos uero, si quid tale acciderit ut a deo denuntiatum uideatur ut exeamus e uita, laeti et agentes gratias pareamus emittique nos e custodia et leuari uinclis arbitremur, ut aut in aeternam et plane [in] nostram domum remigremus aut omni sensu molestiaque careamus; sin autem nihil denuntiabitur, eo tamen simus animo, ut horribilem illum diem aliis nobis faustum putemus nihilque in malis ducamus quod sit uel a dis inmortalibus uel a natura parente omnium constitutum. Non enim temere nec fortuito sati et creati sumus, sed profecto fuit quaedam uis quae generi consuleret humano nec id gigneret aut aleret quod, cum exanclauisset omnes labores, tum incideret in mortis malum sempiternum. Portum potius paratum nobis et perfugium putemus. Quo utinam uelis passis peruehi liceat! Sin reflantibus uentis reiciemur, tamen eodem paulo tardius referamur necesse est. Quod autem omnibus necesse est, idne miserum esse uni potest? Habes epilogum, ne quid praetermissum aut relictum putes. - Ego uero, et quidem fecit etiam iste me epilogus firmiorem. - Optime, inquam. Sed nunc quidem ualetudini tribuamus aliquid; cras autem et quot dies erimus in Tusculano agamus haec et ea potissimum quae leuationem habeant aegritudinum formidinum cupiditatum, qui omnis philosophiae est fructus uberrimus.