Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce
extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,
utque acris concussit equos utque impulit arma,
extemplo turbati animi, simul omne tumultu
5coniurat trepido Latium saevitque iuventus
effera. Ductores primi Messapus et Ufens
contemptorque deum Mezentius undique cogunt
auxilia et latos vastant cultoribus agros.
Mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem,
10qui petat auxilium et Latio consistere Teucros,
advectum Aenean classi victosque penatis
inferre et fatis regem se dicere posci
edoceat multasque viro se adiungere gentis
Dardanio et late Latio increbrescere nomen.
15Quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur,
eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi
quam Turno regi aut regi apparere Latino.
Talia per Latium. Quae Laomedontius heros
cuncta videns magno curarum fluctuat aestu,
20atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc,
in partisque rapit varias perque omnia versat:
sicut aquae tremulum labris ubi lumen ahenis
sole repercussum aut radiantis imagine lunae
omnia pervolitat late loca iamque sub auras
25erigitur summique ferit laquearia tecti.
Nox erat, et terras animalia fessa per omnis
alituum pecudumque genus sopor altus habebat,
cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe
Aeneas, tristi turbatus pectora bello,
30procubuit seramque dedit per membra quietem.
Huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno
populeas inter senior se attollere frondes
visus - eum tenuis glauco velabat amictu
carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo -
35tum sic adfari et curas his demere dictis:
"O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem
qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,
exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,
hic tibi certa domus, certi - ne absiste - penates;
40neu belli terrere minis: tumor omnis et irae
concessere deum.
Iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,
litoreis ingens inventa sub ilicibus sus,
triginta capitum fetus enixa, iacebit
45alba, solo recubans, albi circum ubera nati.
[Hic locus urbis erit, requies ea certa laborum]
ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
Ascanius clari condet cognominis Albam.
Haud incerta cano. Nunc qua ratione quod instat
50expedias victor, paucis - adverte - docebo.
Arcades his oris, genus a Pallante profectum,
qui regem Evandrum comites, qui signa secuti,
delegere locum et posuere in montibus urbem
Pallantis proavi de nomine Pallanteum.
55Hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina;
hos castris adhibe socios et foedera iunge.
Ipse ego te ripis et recto flumine ducam,
adversum remis superes subvectus ut amnem.
Surge age, nate dea, primisque cadentibus astris
60Iunoni fer rite preces iramque minasque
supplicibus supera votis. Mihi victor honorem
persolves. Ego sum, pleno quem flumine cernis
stringentem ripas et pinguia culta secantem
caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.
65Hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit."
Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto,
ima petens, nox Aenean somnusque reliquit.
Surgit et aetherii spectans orientia solis
lumina rite cavis undam de flumine palmis
70sustinet ac talis effundit ad aethera voces:
"Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est,
tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,
accipite Aenean et tandem arcete periclis.
Quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra
75fonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis,
semper honore meo, semper celebrabere donis,
corniger Hesperidum fulvus regnator aquarum.
Adsis o tantum et propius tua numina firmes."
Sic memorat geminasque legit de classe biremis
80remigioque aptat, socios simul instruit armis.
Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum
candida per silvam cum fetu concolor albo
procubuit viridique in litore conspicitur sus.
Quam pius Aeneas tibi enim, tibi maxima Iuno
85mactat, sacra ferens, et cum grege sistit ad aram.
Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem
leniit, et tacita refluens ita substitit unda,
mitis ut in morem stagni placidaeque paludis
sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.
90Ergo iter inceptum celerant rumore secundo.
Labitur uncta vadis abies: mirantur et undae,
miratur nemus insuetum fulgentia longe
scuta virum fluvio pictasque innare carinas.
Olli remigio noctemque diemque fatigant
95et longos superant flexus variisque teguntur
arboribus viridisque secant placido aequore silvas.
Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,
cum muros arcemque procul ac rara domorum
tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo
100aequavit, tum res inopes Evandrus habebat.
Ocius advertunt proras urbique propinquant.
Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem
Amphitryoniadae magno divisque ferebat
ante urbem in luco. Pallas huic filius una,
105una omnes iuvenum primi pauperque senatus
tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.
Ut celsas videre rates atque inter opacum
adlabi nemus et tacitos incumbere remis,
terrentur visu subito cunctique relictis
110consurgunt mensis. Audax quos rumpere Pallas
sacra vetat raptoque volat telo obvius ipse
et procul e tumulo: "Iuvenes, quae causa subegit
ignotas temptare vias? Quo tenditis?" inquit.
"Qui genus, unde domo, pacemne huc fertis an arma?"
115Tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta
paciferaeque manu ramum praetendit olivae:
"Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,
quos illi bello profugos egere superbo.
Evandrum petimus. Ferte haec et dicite lectos
120Dardaniae venisse duces socia arma rogantis."
Obstupuit tanto percussus nomine Pallas:
"Egredere o quicumque es" ait "coramque parentem
adloquere ac nostris succede penatibus hospes."
Excepitque manu dextramque amplexus inhaesit.
125Progressi subeunt luco fluviumque relinquunt.
Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:
"Optume Graiugenum, cui me Fortuna precari
et vitta comptos volvit praetendere ramos,
non equidem extimui, Danaum quod ductor et Arcas
130quodque ab stirpe fores geminis coniunctus Atridis;
sed mea me virtus et sancta oracula divom
cognatique patres, tua terris didita fama,
coniunxere tibi et fatis egere volentem.
Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor
135Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus,
advehitur Teucros; Electram maximus Atlas
edidit, aetherios umero qui sustinet orbes.
Vobis Mercurius pater est, quem candida Maia
Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;
140at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas,
idem Atlas generat, caeli qui sidera tollit.
Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.
His fretus non legatos neque prima per artem
temptamenta tui pepigi: me, me ipse meumque
145obieci caput et supplex ad limina veni.
Gens eadem quae te crudeli Daunia bello
insequitur; nos si pellant, nihil afore credunt,
quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant
et mare quod supra teneant quodque adfluit infra.
150Accipe daque fidem: sunt nobis fortia bello
pectora. Sunt animi et rebus spectata iuventus."
Dixerat Aeneas. Ille os oculosque loquentis
iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.
Tum sic pauca refert: "Ut te, fortissime Teucrum,
155accipio adgnoscoque libens, ut verba parentis
et vocem Anchisae magni voltumque recordor!
Nam memini Hesionae visentem regna sororis
Laomedontiaden Priamum, Salamina petentem,
protinus Arcadiae gelidos invisere finis.
160Tum mihi prima genas vestibat flore iuventas,
mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum
Laomedontiaden, sed cunctis altior ibat
Anchises: mihi mens iuvenali ardebat amore
compellare virum et dextrae coniungere dextram.
165Accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi.
Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas
discedens chlamydemque auro dedit intertextam
frenaque bina, meus quae nunc habet aurea Pallas.
Ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,
170et lux cum primum terris se crastina reddet,
auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.
Interea sacra haec, quando huc venistis amici,
annua, quae differre nefas, celebrate faventes
nobiscum et iam nunc sociorum adsuescite mensis."
175Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi
pocula gramineoque viros locat ipse sedili
praecipuumque toro et villosi pelle leonis
accipit Aenean solioque invitat acerno.
Tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos
180viscera tosta ferunt taurorum onerantque canistris
dona laboratae Cereris Bacchumque ministrant.
Vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus
perpetui tergo bovis et lustralibus extis.
Postquam exempta fames et amor compressus edendi,
185rex Evandrus ait: "Non haec sollemnia nobis,
has ex more dapes, hanc tanti numinis aram
vana superstitio veterumque ignara deorum
imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis
servati facimus meritosque novamus honores.
190Iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem,
disiectae procul ut moles desertaque montis
stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.
Hic spelunca fuit, vasto summota recessu,
semihominis Caci facies quam dira tegebat
195solis inaccessam radiis; semperque recenti
caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis
ora virum tristi pendebant pallida tabo.
Huic monstro Volcanus erat pater: illius atros
ore vomens ignis magna se mole ferebat.
200Attulit et nobis aliquando optantibus aetas
auxilium adventumque dei. Nam maximus ultor
tergemini nece Geryonae spoliisque superbus
Alcides aderat taurosque hac victor agebat
ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.
205At furiis Caci mens effera, ne quid inausum
aut intractatum scelerisve dolisve fuisset,
quattuor ab stabulis praestanti corpore tauros
avertit, totidem forma superante iuvencas;
atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis,
210cauda in speluncam tractos versisque viarum
indiciis raptos saxa occultabat opaco:
quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.
Interea cum iam stabulis saturata moveret
Amphitryoniades armenta abitumque pararet,
215discessu mugire boves atque omne querellis
impleri nemus et colles clamore relinqui.
Reddidit una boum vocem vastoque sub antro
mugiit et Caci spem custodita fefellit.
Hic vero Alcidae furiis exarserat atro
220felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum
robur et aerii cursu petit ardua montis.
Tum primum nostri Cacum videre timentem
turbatumque oculis: fugit ilicet ocior Euro
speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.
225Ut sese inclusit ruptisque inmane catenis
deiecit saxum, ferro quod et arte paterna
pendebat, fultosque emuniit obice postis,
ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque
accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,
230dentibus infrendens. Ter totum fervidus ira
lustrat Aventini montem, ter saxea temptat
limina nequiquam, ter fessus valle resedit.
Stabat acuta silex, praecisis undique saxis
speluncae dorso insurgens, altissima visu,
235dirarum nidis domus opportuna volucrum.
Hanc ut prona iugo laevom incumbebat ad amnem,
dexter in adversum nitens concussit et imis
avolsam solvit radicibus: inde repente
inpulit, inpulsu quo maximus intonat aether,
240dissultant ripae refluitque exterritus amnis.
At specus et Caci detecta apparuit ingens
regia et umbrosae penitus patuere cavernae:
non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens
infernas reseret sedes et regna recludat
245pallida dis invisa, superque inmane barathrum
cernatur, trepident inmisso lumine Manes.
Ergo insperata deprensum luce repente
inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem
desuper Alcides telis premit omniaque arma
250advocat et ramis vastisque molaribus instat.
Ille autem - neque enim fuga iam super ulla periclist -
faucibus ingentem fumum, mirabile dictu,
evomit involvitque domum caligine caeca,
prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro
255fumiferam noctem commixtis igne tenebris.
Non tulit Alcides animis seque ipse per ignem
praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam
fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.
Hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem
260corripit in nodum complexus et angit inhaerens
elisos oculos et siccum sanguine guttur.
Panditur extemplo foribus domus atra revolsis,
abstractaeque boves abiurataeque rapinae
caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver
265protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo
terribilis oculos, voltum villosaque saetis
pectora semiferi atque extinctos faucibus ignis.
Ex illo celebratus honos, laetique minores
servavere diem, primusque Potitius auctor
270et domus Herculei custos Pinaria sacri.
Hanc aram luco statuit, quae Maxima semper
dicetur nobis et erit quae maxima semper.
Quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum
cingite fronde comas et pocula porgite dextris
275communemque vocate deum et date vina volentes."
Dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra
velavitque comas foliisque innexa pependit
et sacer inplevit dextram scyphus. Ocius omnes
in mensam laeti libant divosque precantur.
280Devexo interea propior fit Vesper Olympo.
Iamque sacerdotes primusque Potitius ibant,
pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.
Instaurant epulas et mensae grata secundae
dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.
285Tum Salii ad cantus incensa altaria circum
populeis adsunt evincti tempora ramis,
hic iuvenum chorus, ille senum: qui carmine laudes
Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae
monstra manu geminosque premens eliserit anguis,
290ut bello egregias idem disiecerit urbes,
Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores
rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae
pertulerit. "Tu nubigenas, invicte, bimembris
Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas
295prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem.
Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci
ossa super recubans antro semesa cruento;
nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus,
arduus arma tenens; non te rationis egentem
300Lernaeus turba capitum circumstetit anguis.
Salve, vera Iovis proles, decus addite divis,
et nos et tua dexter adi pede sacra secundo."
Talia carminibus celebrant; super omnia Caci
speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.
305Consonat omne nemus strepitu collesque resultant.
Exim se cuncti divinis rebus ad urbem
perfectis referunt. Ibat rex obsitus aevo
et comitem Aenean iuxta natumque tenebat
ingrediens varioque viam sermone levabat.
310Miratur facilisque oculos fert omnia circum
Aeneas capiturque locis et singula laetus
exquiritque auditque virum monumenta priorum.
Tum rex Evandrus, Romanae conditor arcis:
"Haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant
315gensque virum truncis et duro robore nata,
quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros
aut componere opes norant aut parcere parto,
sed rami atque asper victu venatus alebat.
Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo,
320arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis.
Is genus indocile ac dispersum montibus altis
composuit legesque dedit Latiumque vocari
malvit, his quoniam latuisset tutus in oris.
Aurea, quae perhibent, illo sub rege fuere
325saecula: sic placida populos in pace regebat,
deterior donec paulatim ac decolor aetas
et belli rabies et amor successit habendi.
Tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,
saepius et nomen posuit Saturnia tellus;
330tum reges asperque inmani corpore Thybris,
a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim
diximus; amisit verum vetus Albula nomen.
Me pulsum patria pelagique extrema sequentem
fortuna omnipotens et ineluctabile fatum
335his posuere locis matrisque egere tremenda
Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo."
Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram
et Carmentalem, Romani nomine portam
quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,
340vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros
Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.
Hinc lucum ingentem quem Romulus acer Asylum
rettulit et gelida monstrat sub rupe Lupercal,
Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.
345Nec non et sacri monstrat nemus Argileti
testaturque locum et letum docet hospitis Argi.
Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,
aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.
Iam tum religio pavidos terrebat agrestis
350dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant.
"Hoc nemus, hunc" inquit "frondoso vertice collem
- quis deus, incertum est - habitat deus: Arcades ipsum
credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem
aegida concuteret dextra nimbosque cieret.
355Haec duo praeterea disiectis oppida muris,
reliquias veterumque vides monumenta virorum.
Hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem:
Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen."
Talibus inter se dictis ad tecta subibant
360pauperis Evandri passimque armenta videbant
Romanoque foro et lautis mugire Carinis.
Ut ventum ad sedes: "Haec" inquit "limina victor
Alcides subiit, haec illum regia cepit.
Aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum
365finge deo rebusque veni non asper egenis."
Dixit et angusti subter fastigia tecti
ingentem Aenean duxit stratisque locavit
effultum foliis et pelle Libystidis ursae.
Nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.
370At Venus haud animo nequiquam exterrita mater
Laurentumque minis et duro mota tumultu,
Volcanum adloquitur thalamoque haec coniugis aureo
incipit et dictis divinum adspirat amorem:
"Dum bello Argolici vastabant Pergama reges
375debita casurasque inimicis ignibus arces,
non ullum auxilium miseris, non arma rogavi
artis opisque tuae nec te, carissime coniunx,
incassumve tuos volvi exercere labores,
quamvis et Priami deberem plurima natis
380et durum Aeneae flevissem saepe laborem.
Nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:
ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen
arma rogo, genitrix nato. Te filia Nerei,
te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.
385Aspice qui coëant populi, quae moenia clausis
ferrum acuant portis in me excidiumque meorum."
Dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis
cunctantem amplexu molli fovet. Ille repente
accepit solitam flammam, notusque medullas
390intravit calor et labefacta per ossa cucurrit,
haud secus atque olim tonitru cum rupta corusco
ignea rima micans percurrit lumine nimbos.
Sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.
Tum pater aeterno fatur devinctus amore:
395"Quid causas petis ex alto? Fiducia cessit
quo tibi, diva, mei? Similis si cura fuisset,
tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset:
nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant
stare decemque alios Priamum superesse per annos.
400Et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est,
quidquid in arte mea possum promittere curae,
quod fieri ferro liquidove potest electro,
quantum ignes animaeque valent, absiste precando
viribus indubitare tuis." Ea verba locutus
405optatos dedit amplexus placidumque petivit
coniugis infusus gremio per membra soporem.
Inde ubi prima quies, medio iam noctis abactae
curriculo, expulerat somnum, cum femina primum,
cui tolerare colo vitam tenuique Minerva
410impositum, cinerem et sopitos suscitat ignes,
noctem addens operi, famulasque ad lumina longo
exercet penso, castum ut servare cubile
coniugis et possit parvos educere natos:
haud secus Ignipotens nec tempore segnior illo
415mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit.
Insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque
erigitur Liparen, fumantibus ardua saxis,
quam subter specus et Cyclopum exesa caminis
antra Aetnaea tonant validique incudibus ictus
420auditi referunt gemitus striduntque cavernis
stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,
Volcani domus et Volcania nomine tellus.
Huc tunc Ignipotens caelo descendit ab alto.
Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro
425Brontesque Steropesque et nudus membra Pyracmon.
His informatum manibus iam parte polita
fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo
deicit in terras, pars inperfecta manebat.
Tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
430addiderant, rutili tris ignis et alitis Austri:
fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
miscebant operi flammisque sequacibus iras.
Parte alia Marti currumque rotasque volucris
instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
435aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,
certatim squamis serpentum auroque polibant
conexosque anguis ipsamque in pectore divae
Gorgona, desecto vertentem lumina collo.
"Tollite cuncta" inquit "coeptosque auferte labores
440Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem:
arma acri facienda viro. Nunc viribus usus,
nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
Praecipitate moras". Nec plura effatus, at illi
ocius incubuere omnes pariterque laborem
445sortiti. Fluit aes rivis aurique metallum,
volnificusque chalybs vasta fornace liquescit.
Ingentem clipeum informant, unum omnia contra
tela Latinorum, septenosque orbibus orbes
inpediunt. Alii ventosis follibus auras
450accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt
aera lacu. Gemit inpositis incudibus antrum.
Illi inter sese multa vi bracchia tollunt
in numerum versantque tenaci forcipe massam.
Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris,
455Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma
et matutini volucrum sub culmine cantus.
Consurgit senior tunicaque inducitur artus
et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis;
tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem,
460demissa ab laeva pantherae terga retorquens.
Nec non et gemini custodes limine ab alto
praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
Hospitis Aeneae sedem et secreta petebat
sermonum memor et promissi muneris heros.
465Nec minus Aeneas se matutinus agebat.
Filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.
Congressi iungunt dextras mediisque residunt
aedibus et licito tandem sermone fruuntur.
Rex prior haec:
470"Maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam
res equidem Troiae victas aut regna fatebor,
nobis ad belli auxilium pro nomine tanto
exiguae vires: hinc Tusco claudimur amni,
hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.
475Sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis
iungere castra paro, quam fors inopina salutem
ostentat; fatis huc te poscentibus adfers.
Haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto
urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
480gens bello praeclara iugis insedit Etruscis.
Hanc multos florentem annos rex deinde superbo
imperio et saevis tenuit Mezentius armis.
Quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni
effera? Di capiti ipsius generique reservent!
485Mortua quin etiam iungebat corpora vivis
componens manibusque manus atque oribus ora,
tormenti genus, et sanie taboque fluentis
complexu in misero longa sic morte necabat.
At fessi tandem cives infanda furentem
490armati circumsistunt ipsumque domumque,
obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.
Ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros
confugere et Turni defendier hospitis armis.
Ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis:
495regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt.
His ego te, Aenea, ductorem milibus addam.
Toto namque fremunt condensae litore puppes
signaque ferre iubent; retinet longaevus haruspex
fata canens "O Maeoniae delecta iuventus,
500flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem
fert dolor et merita accendit Mezentius ira,
nulli fas Italo tantam subiungere gentem:
externos optate duces": tum Etrusca resedit
hoc acies campo, monitis exterrita divom.
505Ipse oratores ad me regnique coronam
cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,
succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.
Sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus
invidet imperium seraeque ad fortia vires.
510Gnatum exhortarer, ni mixtus matre Sabella
hinc partem patriae traheret. Tu cuius et annis
et generi fata indulgent, quem numina poscunt,
ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.
Hunc tibi praeterea spes et solacia nostri
515Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro
militiam et grave Martis opus, tua cernere facta
adsuescat primis et te miretur ab annis.
Arcadas huic equites bis centum, robora pubis
lecta dabo totidemque suo tibi nomine Pallas."
520Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant
Aeneas Anchisiades et fidus Achates
multaque dura suo tristi cum corde putabant,
ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.
Namque inproviso vibratus ad aethere fulgor
525cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente
Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.
Suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens:
arma inter nubem caeli in regione serena
per sudum rutilare vident et pulsa tonare.
530Obstupuere animis alii, sed Troius heros
adgnovit sonitum et divae promissa parentis.
Tum memorat: "Ne vero, hospes, ne quaere profecto,
quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.
Hoc signum cecinit missuram diva creatrix,
535si bellum ingrueret, Volcanique arma per auras
laturam auxilio.
Heu quantae miseris caedes Laurentibus instant!
Quas poenas mihi, Turne, dabis, quam multa sub undas
scuta virum galeasque et fortia corpora volves,
540Thybri pater! - Poscant acies et foedera rumpant."
Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto
et primum Herculeis sopitas ignibus aras
excitat hesternumque larem parvosque Penatis
laetus adit: mactant lectas de more bidentis
545Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus.
Post hinc ad navis graditur sociosque revisit.
Quorum de numero qui sese in bella sequantur
praestantis virtute legit: pars cetera prona
fertur aqua segnisque secundo defluit amni,
550nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque.
Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;
ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis
pellis obit totum, praefulgens unguibus aureis.
Fama volat parvam subito volgata per urbem
555ocius ire equites Tyrrheni ad litora regis.
Vota metu duplicant matres, propriusque periclo
it timor, et maior Martis iam apparet imago.
Tum pater Evandrus dextram complexus euntis
haeret, inexpletus lacrimis, ac talia fatur:
560"O mihi praeteritos referat si Iuppiter annos,
qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa
stravi scutorumque incendi victor acervos
et regem hac Herulum dextra sub Tartara misi,
nascenti cui tris animas Feronia mater
565- horrendum dictu - dederat, terna arma movenda,
ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis
abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis:
non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam
nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam,
570huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset
funera, tam multis viduasset civibus urbem.
At vos, o superi et divom tu maxime rector
Iuppiter, Arcadii quaeso miserescite regis
et patrias audite preces. Si numina vestra
575incolumem Pallanta mihi, si fata reservant,
si visurus eum vivo et venturus in unum:
vitam oro, patior quemvis durare laborem.
Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris:
nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam,
580dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri,
dum te, care puer, mea sola et sera voluptas,
complexu teneo; gravior neu nuntius auris
volneret". Haec genitor digressu dicta supremo
fundebat, famuli conlapsum in tecta ferebant.
585Iamque adeo exierat portis equitatus apertis,
Aeneas inter primos et fidus Achates,
inde alii Troiae proceres, ipse agmine Pallas
in medio, chlamyde et pictis conspectus in armis,
qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,
590quem Venus ante alios astrorum diligit ignis,
extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.
Stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur
pulveream nubem et fulgentis aere catervas.
Olli per dumos, qua proxima meta viarum,
595armati tendunt; it clamor, et agmine facto
quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum.
Est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem
religione patrum late sacer; undique colles
inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.
600Silvano fama est veteris sacrasse Pelasgos
arvorum pecorisque deo lucumque diemque,
qui primi finis aliquando habuere Latinos.
Haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant
castra locis, celsoque omnis de colle videri
605iam poterat legio, et latis tendebat in arvis.
Huc pater Aeneas et bello lecta iuventus
succedunt fessique et equos et corpora curant.
At Venus aetherios inter dea candida nimbos
dona ferens aderat; natumque in valle reducta
610ut procul egelido secretum flumine vidit,
talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:
"En perfecta mei promissa coniugis arte
munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos
aut acrem dubites in proelia poscere Turnum."
615Dixit et amplexus nati Cytherea petivit,
arma sub adversa posuit radiantia quercu.
Ille deae donis et tanto laetus honore
expleri nequit atque oculos per singula volvit,
miraturque interque manus et bracchia versat
620terribilem cristis galeam flammasque vomentem
fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem
sanguineam ingentem, qualis cum caerula nubes
solis inardescit radiis longeque refulget;
tum levis ocreas electro auroque recocto
625hastamque et clipei non enarrabile textum.
Illic res Italas Romanorumque triumphos
haud vatum ignarus venturique inscius aevi
fecerat Ignipotens, illic genus omne futurae
stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.
630Fecerat et viridi fetam Mavortis in antro
procubuisse lupam, geminos huic ubera circum
ludere pendentis pueros et lambere matrem
inpavidos, illam tereti cervice reflexam
mulcere alternos et corpora fingere lingua.
635Nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas
consessu caveae magnis Circensibus actis
addiderat subitoque novom consurgere bellum
Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.
Post idem inter se posito certamine reges
640armati Iovis ante aram pateramque tenentes
stabant et caesa iungebant foedera porca.
Haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae
distulerant - at tu dictis, Albane, maneres! -
raptabatque viri mendacis viscera Tullus
645per silvam et sparsi rorabant sanguine vepres.
Nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat
accipere ingentique urbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
Illum indignanti similem similemque minanti
650aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles
et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
In summo custos Tarpeiae Manlius arcis
stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,
Romuleoque recens horrebat regia culmo.
655Atque hic auratis volitans argenteus anser
porticibus Gallos in limine adesse canebat.
Galli per dumos aderant arcemque tenebant,
defensi tenebris et dono noctis opacae:
aurea caesaries ollis atque aurea vestis,
660virgatis lucent sagulis, tum lactea colla
auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant
gaesa manu, scutis protecti corpora longis.
Hic exsultantis Salios nudosque Lupercos
lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo
665extuderat, castae ducebant sacra per urbem
pilentis matres in mollibus. Hinc procul addit
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,
et scelerum poenas et te, Catilina, minaci
pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,
670secretosque pios, his dantem iura Catonem.
Haec inter tumidi late maris ibat imago
aurea, sed fluctu spumabant caerula cano;
et circum argento clari delphines in orbem
aequora verrebant caudis aestumque secabant.
675In medio classis aeratas, Actia bella,
cernere erat totumque instructo Marte videres
fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.
Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar
cum patribus populoque penatibus et magnis dis,
680stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas
laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.
Parte alia ventis et dis Agrippa secundis
arduus agmen agens; cui belli insigne superbum
tempora navali fulgent rostrata corona.
685Hinc ope barbarica variisque Antonius armis,
victor, ab Aurorae populis et litore rubro
Aegyptum viresque Orientis et ultima secum
Bactra vehit, sequiturque - nefas - Aegyptia coniunx.
Una omnes ruere, ac totum spumare reductis
690convolsum remis rostrisque tridentibus aequor.
Alta petunt, pelago credas innare revolsas
Cycladas aut montis concurrere montibus altos,
tanta mole viri turritis puppibus instant.
Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum
695spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt.
Regina in mediis patrio vocat agmina sistro
necdum etiam geminos a tergo respicit anguis.
Omnigenumque deum monstra et latrator Anubis
contra Neptunum et Venerem contraque Minervam
700tela tenent. Saevit medio in certamine Mavors,
caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae,
et scissa gaudens vadit Discordia palla,
quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.
Actius haec cernens arcum intendebat Apollo
705desuper: omnis eo terrore Aegyptus et Indi,
omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
Ipsa videbatur ventis regina vocatis
vela dare et laxos iam iamque inmittere funis;
illam inter caedes pallentem morte futura
710fecerat Ignipotens undis et Iapyge ferri,
contra autem magno maerentem corpore Nilum
pandentemque sinus et tota veste vocantem
caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.
At Caesar, triplici invectus Romana triumpho
715moenia, dis Italis, votum inmortale, sacrabat,
maxima ter centum totam delubra per urbem.
Laetitia ludisque viae plausuque fremebant;
omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;
ante aras terram caesi stravere iuvenci.
720Ipse sedens niveo candentis limine Phoebi
dona recognoscit populorum aptatque superbis
postibus; incedunt victae longo ordine gentes,
quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.
Hic Nomadum genus et distinctos Mulciber Afros,
725hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos
finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,
extremique hominum Morini Rhenusque bicornis
indomitique Dahae et pontem indignatus Araxes.
Talia per clipeum Volcani, dona parentis,
730miratur rerumque ignarus imagine gaudet,
attollens umero famamque et fata nepotum.
Ūt bēllī sīgnūm Laūrēntī Tūrnŭs ăb ārcĕ
ēxtŭlĭt ēt raūcō strĕpŭērūnt cōrnŭă cāntū,
ūtque ācrīs cōncūssĭt ĕquōs ūtque īmpŭlĭt ārmă,
ēxtēmplō tūrbāti ănĭmī, sĭmŭl ōmnĕ tŭmūltū
cōnĭŭrāt trĕpĭdō Lătĭūm saēvītquĕ iŭvēntūs5
ēffĕră. Dūctōrēs prīmī Mēssāpŭs ĕt Ūfēns
cōntēmptōrquĕ dĕūm Mēzēntĭŭs ūndĭquĕ cōgūnt
aūxĭlĭa ēt lātōs vāstānt cūltōrĭbŭs āgrōs.
Mīttĭtŭr ēt māgnī Vĕnŭlūs Dĭŏmēdĭs ăd ūrbēm,
quī pĕtăt aūxĭlĭum ēt Lătĭō cōnsīstĕrĕ Teūcrōs,10
ādvēctum Aēnēān clāssī vīctōsquĕ pĕnātīs
īnfērre ēt fātīs rēgēm sē dīcĕrĕ pōscī
ēdŏcĕāt mūltāsquĕ vĭrō se ādiūngĕrĕ gēntīs
Dārdănĭo ēt lātē Lătĭo īncrēbrēscĕrĕ nōmēn.
Quīd strŭăt hīs coēptīs, quēm, sī fōrtūnă sĕquātūr,15
ēvēntūm pūgnaē cŭpĭāt, mănĭfēstĭŭs īpsī
quām Tūrnō rēgi aūt rēgi āppārērĕ Lătīnō.
Tālĭă pēr Lătĭūm. Quaē Lāŏmĕdōntĭŭs hērōs
cūnctă vĭdēns māgnō cūrārūm flūctŭăt aēstū,
ātque ănĭmūm nūnc hūc cĕlĕrēm, nūnc dīvĭdĭt īllūc,20
īn pārtīsquĕ răpīt vărĭās pērque ōmnĭă vērsāt:
sīcŭt ăquaē trĕmŭlūm lābrīs ŭbĭ lūmĕn ăhēnīs
sōlĕ rĕpērcūssum aūt rādiāntĭs ĭmāgĭnĕ lūnaē
ōmnĭă pērvŏlĭtāt lātē lŏcă iāmquĕ sŭb aūrās
ērĭgĭtūr sūmmīquĕ fĕrīt lăquĕārĭă tēctī.25
Nōx ĕrăt, ēt tērrās ănĭmālĭă fēssă pĕr ōmnīs
ālĭtŭūm pĕcŭdūmquĕ gĕnūs sŏpŏr āltŭs hăbēbāt,
cūm pătĕr īn rīpā gĕlĭdīquĕ sŭb aēthĕrĭs āxĕ
Aēnēās, trīstī tūrbātūs pēctŏră bēllō,
prōcŭbŭīt sērāmquĕ dĕdīt pēr mēmbră quĭētēm.30
Huīc dĕŭs īpsĕ lŏcī flŭvĭō Tĭbĕrīnŭs ămoēnō
pōpŭlĕās īntēr sĕnĭōr se āttōllĕrĕ frōndēs
visus - eum tenuis glauco velabat amictu
cārbăsŭs, ēt crīnīs ūmbrōsă tĕgēbăt hărūndŏ -
tūm sīc ādfāri ēt cūrās hīs dēmĕrĕ dīctīs:35
"Ō sătĕ gēntĕ dĕūm, Trōiānam ēx hōstĭbŭs ūrbēm
quī rĕvĕhīs nōbīs aētērnăquĕ Pērgămă sērvās,
ēxspēctātĕ sŏlō Laūrēnti ārvīsquĕ Lătīnīs,
hīc tĭbĭ cērtă dŏmūs, cērtī - ne ābsīstĕ - pĕnātēs;
neū bēllī tērrērĕ mĭnīs: tŭmŏr ōmnĭs ĕt īraē40
cōncēssērĕ dĕūm.
Iāmquĕ tĭbī, nē vānă pŭtēs haēc fīngĕrĕ sōmnūm,
lītŏrĕīs īngēns īnvēntă sŭb īlĭcĭbūs sūs,
trīgīntā căpĭtūm fētūs ēnīxă, iăcēbīt
ālbă, sŏlō rĕcŭbāns, ālbī cīrcum ūbĕră nātī.45
[Hīc lŏcŭs ūrbĭs ĕrīt, rĕquĭēs ĕă cērtă lăbōrūm]
ēx quō tēr dēnīs ūrbēm rĕdĕūntĭbŭs ānnīs
Āscănĭūs clārī cōndēt cōgnōmĭnĭs Ālbām.
Haūd īncērtă cănō. Nūnc quā rătĭōnĕ quŏd īnstāt
ēxpĕdĭās vīctōr, paūcīs - ādvērtĕ - dŏcēbō.50
Ārcădĕs hīs ōrīs, gĕnŭs ā Pāllāntĕ prŏfēctūm,
quī rēgem Ēvāndrūm cŏmĭtēs, quī sīgnă sĕcūtī,
dēlēgērĕ lŏcum ēt pŏsŭēre īn mōntĭbŭs ūrbēm
Pāllāntīs prŏăvī dē nōmĭnĕ Pāllāntēūm.
Hī bēllum ādsĭdŭē dūcūnt cūm gēntĕ Lătīnā;55
hōs cāstrīs ădhĭbē sŏcĭōs ēt foēdĕră iūngĕ.
Īpse ĕgŏ tē rīpīs ēt rēctō flūmĭnĕ dūcām,
ādvērsūm rēmīs sŭpĕrēs sūbvēctŭs ŭt āmnēm.
Sūrge ăgĕ, nātĕ dĕā, prīmīsquĕ cădēntĭbŭs āstrīs
Iūnōnī fēr rītĕ prĕcēs īrāmquĕ mĭnāsquĕ60
sūpplĭcĭbūs sŭpĕrā vōtīs. Mĭhĭ vīctŏr hŏnōrēm
pērsōlvēs. Ĕgŏ sūm, plēnō quēm flūmĭnĕ cērnīs
strīngēntēm rīpās ēt pīnguĭă cūltă sĕcāntēm
caērŭlĕūs Thŷbrīs, caēlō grātīssĭmŭs āmnīs.
Hīc mĭhĭ māgnă dŏmūs, cēlsīs căpŭt ūrbĭbŭs ēxīt."65
Dīxīt, deīndĕ lăcū flŭvĭūs sē cōndĭdĭt āltō,
īmă pĕtēns, nōx Aēnēān sōmnūsquĕ rĕlīquīt.
Sūrgĭt ĕt aēthĕrĭī spēctāns ŏrĭēntĭă sōlīs
lūmĭnă rītĕ căvīs ūndām dē flūmĭnĕ pālmīs
sūstĭnĕt āc tālīs ēffūndĭt ăd aēthĕră vōcēs:70
"Nŷmphaē, Laūrēntēs Nŷmphaē, gĕnŭs āmnĭbŭs ūnde ēst,
tūque, ō Thŷbrĭ tŭō gĕnĭtōr cūm flūmĭnĕ sānctō,
āccĭpĭte Aēnēān ēt tāndem ārcētĕ pĕrīclīs.
Quō tē cūmquĕ lăcūs mĭsĕrāntem īncōmmŏdă nōstră
fōntĕ tĕnēt, quōcūmquĕ sŏlō pūlchērrĭmŭs ēxīs,75
sēmpĕr hŏnōrĕ mĕō, sēmpēr cĕlĕbrābĕrĕ dōnīs,
cōrnĭgĕr Hēspĕrĭdūm fūlvūs rēgnātŏr ăquārūm.
Ādsīs ō tāntum ēt prŏpĭūs tŭă nūmĭnă fīrmēs."
Sīc mĕmŏrāt gĕmĭnāsquĕ lĕgīt dē clāssĕ bĭrēmīs
rēmĭgĭōque āptāt, sŏcĭōs sĭmŭl īnstrŭĭt ārmīs.80
Ēcce aūtēm sŭbĭtum ātque ŏcŭlīs mīrābĭlĕ mōnstrūm
cāndĭdă pēr sīlvām cūm fētū cōncŏlŏr ālbō
prōcŭbŭīt vĭrĭdīque īn lītŏrĕ cōnspĭcĭtūr sūs.
Quām pĭŭs Aēnēās tĭbi ĕnīm, tĭbĭ māxĭmă Iūnŏ
māctāt, sācră fĕrēns, ēt cūm grĕgĕ sīstĭt ăd ārām.85
Thŷbrĭs ĕā flŭvĭūm, quām lōnga ēst, nōctĕ tŭmēntēm
lēnĭĭt, ēt tăcĭtā rĕflŭēns ĭtă sūbstĭtĭt ūndā,
mītĭs ŭt īn mōrēm stāgnī plăcĭdaēquĕ pălūdīs
stērnĕrĕt aēquŏr ăquīs, rēmo ūt lūctāmĕn ăbēssēt.
Ērgo ĭtĕr īncēptūm cĕlĕrānt rūmōrĕ sĕcūndō.90
Lābĭtŭr ūnctă vădīs ăbĭēs: mīrāntŭr ĕt ūndaē,
mīrātūr nĕmŭs īnsuētūm fūlgēntĭă lōngē
scūtă vĭrūm flŭvĭō pīctāsque īnnārĕ cărīnās.
Ōllī rēmĭgĭō nōctēmquĕ dĭēmquĕ fătīgānt
ēt lōngōs sŭpĕrānt flēxūs vărĭīsquĕ tĕgūntūr95
ārbŏrĭbūs vĭrĭdīsquĕ sĕcānt plăcĭdo aēquŏrĕ sīlvās.
Sōl mĕdĭūm caēlī cōnscēndĕrăt īgnĕŭs ōrbēm,
cūm mūrōs ārcēmquĕ prŏcūl āc rāră dŏmōrūm
tēctă vĭdēnt, quaē nūnc Rōmānă pŏtēntĭă caēlō
aēquāvīt, tūm rēs ĭnŏpēs Ēvāndrŭs hăbēbāt.100
Ōcĭŭs ādvērtūnt prōrās ūrbīquĕ prŏpīnquānt.
Fōrtĕ dĭē sōllēmnem īllō rēx Ārcăs hŏnōrēm
Āmphĭtrўōnĭădaē māgnō dīvīsquĕ fĕrēbāt
ānte ūrbem īn lūcō. Pāllās huīc fīlĭŭs ūnā,
ūna ōmnēs iŭvĕnūm prīmī paūpērquĕ sĕnātūs105
tūră dăbānt, tĕpĭdūsquĕ crŭōr fūmābăt ăd ārās.
Ūt cēlsās vīdērĕ rătēs ātque īntĕr ŏpācūm
ādlābī nĕmŭs ēt tăcĭtōs īncūmbĕrĕ rēmīs,
tērrēntūr vīsū sŭbĭtō cūnctīquĕ rĕlīctīs
cōnsūrgūnt mēnsīs. Aūdāx quōs rūmpĕrĕ Pāllās110
sācră vĕtāt rāptōquĕ vŏlāt tēlo ōbvĭŭs īpsĕ
ēt prŏcŭl ē tŭmŭlō: "Iŭvĕnēs, quaē caūsă sŭbēgīt
īgnōtās tēmptārĕ vĭās? Quō tēndĭtĭs?" īnquīt.
"Quī gĕnŭs, ūndĕ dŏmō, pācēmne hūc fērtĭs ăn ārmă?"
Tūm pătĕr Aēnēās pūppī sīc fātŭr ăb āltā115
pācĭfĕraēquĕ mănū rāmūm praētēndĭt ŏlīvaē:
"Trōiŭgĕnās āc tēlă vĭdēs ĭnĭmīcă Lătīnīs,
quōs īllī bēllō prŏfŭgōs ēgērĕ sŭpērbō.
Ēvāndrūm pĕtĭmūs. Fērte haēc ēt dīcĭtĕ lēctōs
Dārdănĭaē vēnīssĕ dŭcēs sŏcĭa ārmă rŏgāntīs."120
Ōbstŭpŭīt tāntō pērcūssūs nōmĭnĕ Pāllās:
"Ēgrĕdĕre ō quīcūmque ĕs" ăīt "cōrāmquĕ părēntēm
ādlŏquĕre āc nōstrīs sūccēdĕ pĕnātĭbŭs hōspēs."
Ēxcēpītquĕ mănū dēxtrāmque āmplēxŭs ĭnhaēsīt.
Prōgrēssī sŭbĕūnt lūcō flŭvĭūmquĕ rĕlīnquūnt.125
Tūm rēgem Aēnēās dīctīs ādfātŭr ămīcīs:
"Ōptŭmĕ Grāiŭgĕnūm, cuī mē Fōrtūnă prĕcārī
ēt vīttā cōmptōs vŏlŭīt praētēndĕrĕ rāmōs,
nōn ĕquĭdem ēxtĭmŭī, Dănăūm quōd dūctŏr ĕt Ārcās
quōdque āb stīrpĕ fŏrēs gĕmĭnīs cōniūnctŭs Ătrīdīs;130
sēd mĕă mē vīrtūs ēt sāncta ōrācŭlă dīvōm
cōgnātīquĕ pătrēs, tŭă tērrīs dīdĭtă fāmă,
cōniūnxērĕ tĭbi ēt fātīs ēgērĕ vŏlēntēm.
Dārdănŭs, Īlĭăcaē prīmūs pătĕr ūrbĭs ĕt aūctōr
Ēlēctra, ūt Grāī pĕrhĭbēnt, Ātlāntĭdĕ crētūs,135
ādvĕhĭtūr Teūcrōs; Ēlēctrām māxĭmŭs Ātlās
ēdĭdĭt, aēthĕrĭōs ŭmĕrō quī sūstĭnĕt ōrbēs.
Vōbīs Mērcŭrĭūs pătĕr ēst, quēm cāndĭdă Māiă
Cŷllēnaē gĕlĭdō cōncēptūm vērtĭcĕ fūdīt;
āt Māiam, aūdītīs sī quīcquām crēdĭmŭs, Ātlās,140
īdem Ātlās gĕnĕrāt, caēlī quī sīdĕră tōllīt.
Sīc gĕnŭs āmbōrūm scīndīt sē sānguĭne ăb ūnō.
Hīs frētūs nōn lēgātōs nĕquĕ prīmă pĕr ārtēm
tēmptāmēntă tŭī pĕpĭgī: mē, me īpsĕ mĕūmquĕ
ōbĭĕcī căpŭt ēt sūpplēx ād līmĭnă vēnī.145
Gēns ĕădēm quaē tē crūdēlī Daūnĭă bēllō
īnsĕquĭtūr; nōs sī pēllānt, nĭhĭl āfŏrĕ crēdūnt,
quīn ōmnem Hēspĕrĭām pĕnĭtūs sŭă sūb iŭgă mīttānt
ēt mărĕ quōd sūprā tĕnĕānt quōdque ādflŭĭt īnfrā.
Āccĭpĕ dāquĕ fĭdēm: sūnt nōbīs fōrtĭă bēllō150
pēctŏră. Sūnt ănĭmi ēt rēbūs spēctātă iŭvēntūs."
Dīxĕrăt Aēnēās. Īlle ōs ŏcŭlōsquĕ lŏquēntīs
iāmdūdum ēt tōtūm lūstrābāt lūmĭnĕ cōrpūs.
Tūm sīc paūcă rĕfērt: "Ūt tē, fōrtīssĭmĕ Teūcrūm,
āccĭpĭo ādgnōscōquĕ lĭbēns, ūt vērbă părēntīs155
ēt vōcem Ānchīsaē māgnī vōltūmquĕ rĕcōrdōr!
Nām mĕmĭni Hēsiōnaē vīsēntēm rēgnă sŏrōrīs
Lāŏmĕdōntĭădēn Prĭămūm, Sălămīnă pĕtēntēm,
prōtĭnŭs Ārcădĭaē gĕlĭdōs īnvīsĕrĕ fīnīs.
Tūm mĭhĭ prīmă gĕnās vēstībāt flōrĕ iŭvēntās,160
mīrābārquĕ dŭcēs Teūcrōs, mīrābăr ĕt īpsūm
Lāŏmĕdōntĭădēn, sēd cūnctīs āltĭŏr ībāt
Ānchīsēs: mĭhĭ mēns iŭvĕnāli ārdēbăt ămōrĕ
cōmpēllārĕ vĭrum ēt dēxtraē cōniūngĕrĕ dēxtrām.
Āccēssi ēt cŭpĭdūs Phĕnĕī sūb moēnĭă dūxī.165
Īllĕ mĭhi īnsīgnēm phărĕtrām Lўcĭāsquĕ săgīttās
dīscēdēns chlămўdēmque aūrō dĕdĭt īntērtēxtām
frēnăquĕ bīnă, mĕūs quaē nūnc hăbĕt aūrĕă Pāllās.
Ērgo ēt quām pĕtĭtīs iūncta ēst mĭhĭ foēdĕrĕ dēxtră,
ēt lūx cūm prīmūm tērrīs sē crāstĭnă rēddēt,170
aūxĭlĭō laētōs dīmīttam ŏpĭbūsquĕ iŭvābō.
Īntĕrĕā sācra haēc, quāndo hūc vēnīstĭs ămīcī,
ānnŭă, quaē dīffērrĕ nĕfās, cĕlĕbrātĕ făvēntēs
nōbīscum ēt iām nūnc sŏcĭōrum ādsuēscĭtĕ mēnsīs."
Haēc ŭbĭ dīctă, dăpēs iŭbĕt ēt sūblātă rĕpōnī175
pōcŭlă grāmĭnĕōquĕ vĭrōs lŏcăt īpsĕ sĕdīlī
praēcĭpŭūmquĕ tŏro ēt vīllōsī pēllĕ lĕōnīs
āccĭpĭt Aēnēān sŏlĭōque īnvītăt ăcērnō.
Tūm lēctī iŭvĕnēs cērtātim āraēquĕ săcērdōs
vīscĕră tōstă fĕrūnt taūrōrum ŏnĕrāntquĕ cănīstrīs180
dōnă lăbōrātaē Cĕrĕrīs Bācchūmquĕ mĭnīstrānt.
Vēscĭtŭr Aēnēās sĭmŭl ēt Trōiānă iŭvēntūs
pērpĕtŭī tērgō bŏvĭs ēt lūstrālĭbŭs ēxtīs.
Pōstquam ēxēmptă fămēs ĕt ămōr cōmprēssŭs ĕdēndī,
rēx Ēvāndrŭs ăīt: "Nōn haēc sōllēmnĭă nōbīs,185
hās ēx mōrĕ dăpēs, hānc tāntī nūmĭnĭs ārām
vānă sŭpērstĭtĭō vĕtĕrūmque īgnāră dĕōrūm
īmpŏsŭīt: saēvīs, hōspēs Trōiānĕ, pĕrīclīs
sērvātī făcĭmūs mĕrĭtōsquĕ nŏvāmŭs hŏnōrēs.
Iām prīmūm sāxīs sūspēnsam hānc āspĭcĕ rūpēm,190
dīsiēctaē prŏcŭl ūt mōlēs dēsērtăquĕ mōntīs
stāt dŏmŭs ēt scŏpŭli īngēntēm trāxērĕ rŭīnām.
Hīc spēlūncă fŭīt, vāstō sūmmōtă rĕcēssū,
sēmihŏmĭnīs Cācī făcĭēs quām dīră tĕgēbāt
sōlĭs ĭnāccēssām rădĭīs; sēmpērquĕ rĕcēntī195
caēdĕ tĕpēbăt hŭmūs, fŏrĭbūsque ādfīxă sŭpērbīs
ōră vĭrūm trīstī pēndēbānt pāllĭdă tābō.
Huīc mōnstrō Vōlcānŭs ĕrāt pătĕr: īllĭŭs ātrōs
ōrĕ vŏmēns īgnīs māgnā sē mōlĕ fĕrēbāt.
Āttŭlĭt ēt nōbīs ălĭquāndo ōptāntĭbŭs aētās200
aūxĭlĭum ādvēntūmquĕ dĕī. Nām māxĭmŭs ūltōr
tērgĕmĭnī nĕcĕ Gērўŏnaē spŏlĭīsquĕ sŭpērbūs
Ālcīdēs ădĕrāt taūrōsque hāc vīctŏr ăgēbāt
īngēntīs, vāllēmquĕ bŏvēs āmnēmquĕ tĕnēbānt.
Āt fŭrĭīs Cācī mēns ēffĕră, nē quĭd ĭnaūsūm205
aūt īntrāctātūm scĕlĕrīsvĕ dŏlīsvĕ fŭīssēt,
quāttŭŏr āb stăbŭlīs praēstāntī cōrpŏrĕ taūrōs
āvērtīt, tŏtĭdēm fōrmā sŭpĕrāntĕ iŭvēncās;
ātque hōs, nē quă fŏrēnt pĕdĭbūs vēstīgĭă rēctīs,
caūda īn spēlūncām trāctōs vērsīsquĕ vĭārūm210
īndĭcĭīs rāptōs sāxa ōccūltābăt ŏpācō:
quaērēntī nūlla ād spēlūncām sīgnă fĕrēbānt.
Īntĕrĕā cūm iām stăbŭlīs sătŭrātă mŏvērēt
Āmphĭtrўōnĭădēs ārmēnta ăbĭtūmquĕ părārēt,
dīscēssū mūgīrĕ bŏvēs ātque ōmnĕ quĕrēllīs215
īmplērī nĕmŭs ēt cōllēs clāmōrĕ rĕlīnquī.
Rēddĭdĭt ūnă bŏūm vōcēm vāstōquĕ sŭb āntrō
mūgĭĭt ēt Cācī spēm cūstōdītă fĕfēllīt.
Hīc vēro Ālcīdaē fŭrĭīs ēxārsĕrăt ātrō
fēllĕ dŏlōr: răpĭt ārmă mănū nōdīsquĕ grăvātūm220
rōbŭr ĕt aērīī cūrsū pĕtĭt ārdŭă mōntīs.
Tūm prīmūm nōstrī Cācūm vīdērĕ tĭmēntēm
tūrbātūmque ŏcŭlīs: fŭgĭt īlĭcĕt ōcĭŏr Eūrō
spēlūncāmquĕ pĕtīt, pĕdĭbūs tĭmŏr āddĭdĭt ālās.
Ūt sēse īnclūsīt rūptīsque īnmānĕ cătēnīs225
dēĭĕcīt sāxūm, fērrō quŏd ĕt ārtĕ pătērnā
pēndēbāt, fūltōsque ēmūnĭĭt ōbĭcĕ pōstīs,
ēccĕ fŭrēns ănĭmīs ădĕrāt Tīrŷnthĭŭs ōmnēmque
āccēssūm lūstrāns hūc ōră fĕrēbăt ĕt īllūc,
dēntĭbŭs īnfrēndēns. Tēr tōtūm fērvĭdŭs īrā230
lūstrăt Ăvēntīnī mōntēm, tēr sāxĕă tēmptāt
līmĭnă nēquīquām, tēr fēssūs vāllĕ rĕsēdīt.
Stābăt ăcūtă sĭlēx, praēcīsīs ūndĭquĕ sāxīs
spēlūncaē dōrso īnsūrgēns, āltīssĭmă vīsū,
dīrārūm nīdīs dŏmŭs ōppōrtūnă vŏlūcrūm.235
Hānc ūt prōnă iŭgō laēvom īncūmbēbăt ăd āmnēm,
dēxtĕr ĭn ādvērsūm nītēns cōncūssĭt ĕt īmīs
āvōlsām sōlvīt rādīcĭbŭs: īndĕ rĕpēntĕ
īnpŭlĭt, īnpūlsū quō māxĭmŭs īntŏnăt aēthēr,
dīssūltānt rīpaē rĕflŭītque ēxtērrĭtŭs āmnīs.240
Āt spĕcŭs ēt Cācī dētēcta āppārŭĭt īngēns
rēgĭa ĕt ūmbrōsaē pĕnĭtūs pătŭērĕ căvērnaē:
nōn sĕcŭs āc sī quā pĕnĭtūs vī tērră dĕhīscēns
īnfērnās rĕsĕrēt sēdēs ēt rēgnă rĕclūdāt
pāllĭdă dīs īnvīsă, sŭpērque īnmānĕ bărāthrūm245
cērnātūr, trĕpĭdēnt īnmīssō lūmĭnĕ Mānēs.
Ērgo īnspērātā dēprēnsūm lūcĕ rĕpēntĕ
īnclūsūmquĕ căvō sāxo ātque īnsuētă rŭdēntēm
dēsŭpĕr Ālcīdēs tēlīs prĕmĭt ōmnĭăque ārmă
ādvŏcăt ēt rāmīs vāstīsquĕ mŏlārĭbŭs īnstāt.250
Īlle aūtēm - nĕque ĕnīm fŭgă iām sŭpĕr ūllă pĕrīclīst -
faūcĭbŭs īngēntēm fūmūm, mīrābĭlĕ dīctū,
ēvŏmĭt īnvŏlŭītquĕ dŏmūm cālīgĭnĕ caēcā,
prōspēctum ērĭpĭēns ŏcŭlīs, glŏmĕrātquĕ sŭb āntrō
fūmĭfĕrām nōctēm cōmmīxtīs īgnĕ tĕnēbrīs.255
Nōn tŭlĭt Ālcīdēs ănĭmīs sēque īpsĕ pĕr īgnēm
praēcĭpĭtī iēcīt sāltū, quā plūrĭmŭs ūndām
fūmŭs ăgīt nĕbŭlāque īngēns spĕcŭs aēstŭăt ātrā.
Hīc Cācum īn tĕnĕbrīs īncēndĭă vānă vŏmēntēm
cōrrĭpĭt īn nōdūm cōmplēxŭs ĕt āngĭt ĭnhaērēns260
ēlīsōs ŏcŭlōs ēt sīccūm sānguĭnĕ gūttūr.
Pāndĭtŭr ēxtēmplō fŏrĭbūs dŏmŭs ātră rĕvōlsīs,
ābstrāctaēquĕ bŏvēs ābiūrātaēquĕ răpīnaē
caēlo ōstēndūntūr, pĕdĭbūsque īnfōrmĕ cădāvēr
prōtrăhĭtūr. Nĕquĕūnt ēxplērī cōrdă tŭēndō265
tērrĭbĭlīs ŏcŭlōs, vōltūm vīllōsăquĕ saētīs
pēctŏră sēmĭfĕri ātque ēxtīnctōs faūcĭbŭs īgnīs.
Ēx īllō cĕlĕbrātŭs hŏnōs, laētīquĕ mĭnōrēs
sērvāvērĕ dĭēm, prīmūsquĕ Pŏtītĭŭs aūctōr
ēt dŏmŭs Hērcŭlĕī cūstōs Pīnārĭă sācrī.270
Hānc ārām lūcō stătŭīt, quaē Māxĭmă sēmpēr
dīcētūr nŏbĭs ēt ērīt quaē māxĭmă sēmpēr.
Quāre ăgĭte, ō iŭvĕnēs, tāntārum īn mūnĕrĕ laūdūm
cīngĭtĕ frōndĕ cŏmās ēt pōcŭlă pōrgĭtĕ dēxtrīs
cōmmūnēmquĕ vŏcātĕ dĕum ēt dătĕ vīnă vŏlēntēs."275
Dīxĕrăt, Hērcŭlĕā bĭcŏlōr cūm pōpŭlŭs ūmbrā
vēlāvītquĕ cŏmās fŏlĭīsque īnnēxă pĕpēndīt
ēt săcĕr īnplēvīt dēxtrām scўphŭs. Ōcĭŭs ōmnēs
īn mēnsām laētī lībānt dīvōsquĕ prĕcāntūr.
Dēvēxo īntĕrĕā prŏpĭōr fīt Vēspĕr Ŏlŷmpō.280
Iāmquĕ săcērdōtēs prīmūsquĕ Pŏtītĭŭs ībānt,
pēllĭbŭs īn mōrēm cīnctī, flāmmāsquĕ fĕrēbānt.
Īnstaūrānt ĕpŭlās ēt mēnsaē grātă sĕcūndaē
dōnă fĕrūnt cŭmŭlāntque ŏnĕrātīs lāncĭbŭs ārās.
Tūm Sălĭi ād cāntūs īncēnsa āltārĭă cīrcūm285
pōpŭlĕīs ādsūnt ēvīnctī tēmpŏră rāmīs,
hīc iŭvĕnūm chŏrŭs, īllĕ sĕnūm: quī cārmĭnĕ laūdēs
Hērcŭlĕās ēt fāctă fĕrūnt: ūt prīmă nŏvērcaē
mōnstră mănū gĕmĭnōsquĕ prĕmēns ēlīsĕrĭt ānguīs,
ūt bēllo ēgrĕgĭās īdēm dīsiēcĕrĭt ūrbēs,290
Troīāmque Oēchălĭāmque, ūt dūrōs mīllĕ lăbōrēs
rēgĕ sŭb Eūrŷstheō fātīs Iūnōnĭs ĭnīquaē
pērtŭlĕrīt. "Tū nūbĭgĕnās, īnvīctĕ, bĭmēmbrīs
Hŷlaēūmquĕ Phŏlūmquĕ mănū, tū Crēsĭă māctās
prōdĭgĭa ēt vāstūm Nĕmĕaē sūb rūpĕ lĕōnēm.295
Tē Stўgĭī trĕmŭērĕ lăcūs, tē iānĭtŏr Ōrcī
ōssă sŭpēr rĕcŭbāns āntrō sēmēsă crŭēntō;
nēc te ūllaē făcĭēs, nōn tērrŭĭt īpsĕ Tўphoēūs,
ārdŭŭs ārmă tĕnēns; nōn tē rătĭōnĭs ĕgēntēm
Lērnaēūs tūrbā căpĭtūm cīrcūmstĕtĭt ānguīs.300
Sālvē, vēră Iŏvīs prōlēs, dĕcŭs āddĭtĕ dīvīs,
ēt nōs ēt tŭă dēxtĕr ădī pĕdĕ sācră sĕcūndō."
Tālĭă cārmĭnĭbūs cĕlĕbrānt; sŭpĕr ōmnĭă Cācī
spēlūncam ādĭcĭūnt spīrāntēmque īgnĭbŭs īpsūm.
Cōnsŏnăt ōmnĕ nĕmūs strĕpĭtū cōllēsquĕ rĕsūltānt.305
Ēxīm sē cūnctī dīvīnīs rēbŭs ăd ūrbēm
pērfēctīs rĕfĕrūnt. Ībāt rēx ōbsĭtŭs aēvō
ēt cŏmĭtem Aēnēān iūxtā nātūmquĕ tĕnēbāt
īngrĕdĭēns vărĭōquĕ vĭām sērmōnĕ lĕvābāt.
Mīrātūr făcĭlīsque ŏcŭlōs fērt ōmnĭă cīrcūm310
Aēnēās căpĭtūrquĕ lŏcīs ēt sīngŭlă laētūs
ēxquīrītque aūdītquĕ vĭrūm mŏnŭmēntă prĭōrūm.
Tūm rēx Ēvāndrūs, Rōmānaē cōndĭtŏr ārcīs:
"Haēc nĕmŏra īndĭgĕnaē Faūnī Nŷmphaēquĕ tĕnēbānt
gēnsquĕ vĭrūm trūncīs ēt dūrō rōbŏrĕ nātă,315
quīs nĕquĕ mōs nĕquĕ cūltŭs ĕrāt, nēc iūngĕrĕ taūrōs
aūt cōmpōnĕre ŏpēs nōrānt aūt pārcĕrĕ pārtō,
sēd rāmi ātque āspēr vīctū vēnātŭs ălēbāt.
Prīmŭs ăb aēthĕrĭō vēnīt Sātūrnŭs Ŏlŷmpō,
ārmă Iŏvīs fŭgĭēns ēt rēgnīs ēxsŭl ădēmptīs.320
Īs gĕnŭs īndŏcĭle āc dīspērsūm mōntĭbŭs āltīs
cōmpŏsŭīt lēgēsquĕ dĕdīt Lătĭūmquĕ vŏcārī
mālvīt, hīs quŏnĭām lătŭīssēt tūtŭs ĭn ōrīs.
Aūrĕă, quaē pĕrhĭbēnt, īllō sūb rēgĕ fŭērĕ
saēcŭlă: sīc plăcĭdā pŏpŭlōs īn pācĕ rĕgēbāt,325
dētĕrĭōr dōnēc paūlātim āc dēcŏlŏr aētās
ēt bēllī răbĭēs ĕt ămōr sūccēssĭt hăbēndī.
Tūm mănŭs Aūsŏnĭa ēt gēntēs vēnērĕ Sĭcānaē,
saēpĭŭs ēt nōmēn pŏsŭīt Sātūrnĭă tēllūs;
tūm rēgēs āspērque īnmānī cōrpŏrĕ Thŷbrīs,330
ā quō pōst Ĭtălī flŭvĭūm cōgnōmĭnĕ Thŷbrīm
dīxĭmŭs; āmīsīt vērūm vĕtŭs Ālbŭlă nōmēn.
Mē pūlsūm pătrĭā pĕlăgīque ēxtrēmă sĕquēntēm
fōrtūna ōmnĭpŏtēns ĕt ĭnēlūctābĭlĕ fātūm
hīs pŏsŭērĕ lŏcīs mātrīsque ēgērĕ trĕmēndă335
Cārmēntīs nŷmphaē mŏnĭta ēt dĕŭs aūctŏr Ăpōllŏ."
Vīx ĕă dīctă, dĕhīnc prōgrēssūs mōnstrăt ĕt ārām
ēt Cārmēntālēm, Rōmānī nōmĭnĕ pōrtām
quām mĕmŏrānt, nŷmphaē prīscūm Cārmēntĭs hŏnōrēm,
vātīs fātĭdĭcaē, cĕcĭnīt quaē prīmă fŭtūrōs340
Aēnĕădās māgnōs ēt nōbĭlĕ Pāllāntēūm.
Hīnc lūcum īngēntēm quēm Rōmŭlŭs ācĕr Ăsŷlūm
rēttŭlĭt ēt gĕlĭdā mōnstrāt sūb rūpĕ Lŭpērcāl,
Pārrhăsĭō dīctūm Pānōs dē mōrĕ Lўcaēī.
Nēc nōn ēt sācrī mōnstrāt nĕmŭs Ārgīlētī345
tēstātūrquĕ lŏcum ēt lētūm dŏcĕt hōspĭtĭs Ārgī.
Hīnc ād Tārpĕĭām sēdem ēt Căpĭtōlĭă dūcīt,
aūrĕă nūnc, ōlīm sīlvēstrĭbŭs hōrrĭdă dūmīs.
Iām tūm rēlĭgĭō păvĭdōs tērrēbăt ăgrēstīs
dīră lŏcī, iām tūm sīlvām sāxūmquĕ trĕmēbānt.350
"Hōc nĕmŭs, hūnc" īnquīt "frōndōsō vērtĭcĕ cōllēm
- quīs dĕŭs, īncērtum ēst - hăbĭtāt dĕŭs: Ārcădĕs īpsūm
crēdūnt sē vīdīssĕ Iŏvēm, cūm saēpĕ nĭgrāntēm
aēgĭdă cōncŭtĕrēt dēxtrā nīmbōsquĕ cĭērēt.
Haēc dŭŏ praētĕrĕā dīsiēctīs ōppĭdă mūrīs,355
rēlĭquĭās vĕtĕrūmquĕ vĭdēs mŏnŭmēntă vĭrōrūm.
Hānc Iānūs pătĕr, hānc Sātūrnūs cōndĭdĭt ārcēm:
Iānĭcŭlum huīc, īllī fŭĕrāt Sātūrnĭă nōmēn."
Tālĭbŭs īntēr sē dīctīs ād tēctă sŭbībānt
paūpĕrĭs Ēvāndrī pāssīmque ārmēntă vĭdēbānt360
Rōmānōquĕ fŏro ēt laūtīs mūgīrĕ Cărīnīs.
Ūt vēntum ād sēdēs: "Haēc" īnquīt "līmĭnă vīctōr
Ālcīdēs sŭbĭīt, haēc īllūm rēgĭă cēpīt.
Aūde, hōspēs, cōntēmnĕre ŏpēs ēt tē quŏquĕ dīgnūm
fīngĕ dĕō rēbūsquĕ vĕnī nōn āspĕr ĕgēnīs."365
Dīxĭt ĕt āngūstī sūbtēr fāstīgĭă tēctī
īngēntem Aēnēān dūxīt strātīsquĕ lŏcāvīt
ēffūltūm fŏlĭīs ēt pēllĕ Lĭbŷstĭdĭs ūrsaē.
Nōx rŭĭt ēt fūscīs tēllūrem āmplēctĭtŭr ālīs.
Āt Vĕnŭs haūd ănĭmō nēquīquam ēxtērrĭtă mātēr370
Laūrēntūmquĕ mĭnīs ēt dūrō mōtă tŭmūltū,
Vōlcānum ādlŏquĭtūr thălămōque haēc cōniŭgĭs aūreō
īncĭpĭt ēt dīctīs dīvīnum ādspīrăt ămōrēm:
"Dūm bēllo Ārgŏlĭcī vāstābānt Pērgămă rēgēs
dēbĭtă cāsūrāsque ĭnĭmīcīs īgnĭbŭs ārcēs,375
nōn ūllum aūxĭlĭūm mĭsĕrīs, nōn ārmă rŏgāvī
ārtĭs ŏpīsquĕ tŭaē nēc tē, cārīssĭmĕ cōniūnx,
īncāssūmvĕ tŭōs vŏlŭi ēxērcērĕ lăbōrēs,
quāmvīs ēt Prĭămī dēbērēm plūrĭmă nātīs
ēt dūrum Aēnēaē flēvīssēm saēpĕ lăbōrēm.380
Nūnc Iŏvĭs īmpĕrĭīs Rŭtŭlōrūm cōnstĭtĭt ōrīs:
ērgo ĕădēm sūpplēx vĕnĭo ēt sānctūm mĭhĭ nūmēn
ārmă rŏgō, gĕnĭtrīx nātō. Tē fĭlĭā Nēreī,
tē pŏtŭīt lăcrĭmīs Tīthōnĭă flēctĕrĕ cōniūnx.
Āspĭcĕ quī cŏĕānt pŏpŭlī, quaē moēnĭă claūsīs385
fērrum ăcŭānt pōrtīs īn me ēxcĭdĭūmquĕ mĕōrūm."
Dīxĕrăt ēt nĭvĕīs hīnc ātque hīnc dīvă lăcērtīs
cūnctāntem āmplēxū mōllī fŏvĕt. Īllĕ rĕpēntĕ
āccēpīt sŏlĭtām flāmmām, nōtūsquĕ mĕdūllās
īntrāvīt călŏr ēt lăbĕfāctă pĕr ōssă cŭcūrrīt,390
haūd sĕcŭs ātque ōlīm tŏnĭtrū cūm rūptă cŏrūscō
īgnĕă rīmă mĭcāns pērcūrrīt lūmĭnĕ nīmbōs.
Sēnsīt laētă dŏlīs ēt fōrmaē cōnscĭă cōniūnx.
Tūm pătĕr aētērnō fātūr dēvīnctŭs ămōrĕ:
"Quīd caūsās pĕtĭs ēx āltō? Fīdūcĭă cēssīt395
quō tĭbĭ, dīvă, mĕī? Sĭmĭlīs sī cūră fŭīssēt,
tūm quŏquĕ fās nōbīs Teūcrōs ārmārĕ fŭīssēt:
nēc pătĕr ōmnĭpŏtēns Troīām nēc fātă vĕtābānt
stārĕ dĕcēmque ălĭōs Prĭămūm sŭpĕrēssĕ pĕr ānnōs.
Ēt nūnc, sī bēllārĕ părās ātque haēc tĭbĭ mēns ēst,400
quīdquĭd ĭn ārtĕ mĕā pōssūm prōmīttĕrĕ cūraē,
quōd fĭĕrī fērrō lĭquĭdōvĕ pŏtēst ēlēctrō,
quāntum īgnēs ănĭmaēquĕ vălēnt, ābsīstĕ prĕcāndō
vīrĭbŭs īndŭbĭtārĕ tŭīs." Ĕă vērbă lŏcūtūs
ōptātōs dĕdĭt āmplēxūs plăcĭdūmquĕ pĕtīvīt405
cōniŭgĭs īnfūsūs grĕmĭō pēr mēmbră sŏpōrēm.
Īnde ŭbĭ prīmă quĭēs, mĕdĭō iām nōctĭs ăbāctaē
cūrrĭcŭlo, ēxpŭlĕrāt sōmnūm, cūm fēmĭnă prīmūm,
cuī tŏlĕrārĕ cŏlō vītām tĕnŭīquĕ Mĭnērvā
īmpŏsĭtūm, cĭnĕrem ēt sōpītōs sūscĭtăt īgnēs,410
nōctem āddēns ŏpĕrī, fămŭlāsque ād lūmĭnă lōngō
ēxērcēt pēnsō, cāstum ūt sērvārĕ cŭbīlĕ
cōniŭgĭs ēt pōssīt pārvōs ēdūcĕrĕ nātōs:
haūd sĕcŭs Īgnĭpŏtēns nēc tēmpŏrĕ sēgnĭŏr īllō
mōllĭbŭs ē strātīs ŏpĕra ād fābrīlĭă sūrgīt.415
Īnsŭlă Sīcănĭūm iūxtā lătŭs Aēŏlĭāmquĕ
ērĭgĭtūr Lĭpărēn, fūmāntĭbŭs ārdŭă sāxīs,
quām sūbtēr spĕcŭs ēt Cŷclōpum ēxēsă cămīnīs
āntra Aētnaēă tŏnānt vălĭdīque īncūdĭbŭs īctūs
aūdītī rĕfĕrūnt gĕmĭtūs strīdūntquĕ căvērnīs420
strīctūraē Chălўbum ēt fōrnācĭbŭs īgnĭs ănhēlāt,
Vōlcānī dŏmŭs ēt Vōlcānĭă nōmĭnĕ tēllūs.
Hūc tūnc Īgnĭpŏtēns caēlō dēscēndĭt ăb āltō.
Fērrum ēxērcēbānt vāstō Cŷclōpĕs ĭn āntrō
Brōntēsquē Stĕrŏpēsque ēt nūdūs mēmbră Pўrācmōn.425
Hīs īnfōrmātūm mănĭbūs iām pārtĕ pŏlītā
fūlmĕn ĕrāt, tōtō gĕnĭtōr quaē plūrĭmă caēlō
dēĭcĭt īn tērrās, pārs īnpērfēctă mănēbāt.
Trīs īmbrīs tōrtī rădĭōs, trīs nūbĭs ăquōsaē
āddĭdĕrānt, rŭtĭlī trīs īgnĭs ĕt ālĭtĭs Aūstrī:430
fūlgōrēs nūnc tērrĭfĭcōs sŏnĭtūmquĕ mĕtūmquĕ
mīscēbānt ŏpĕrī flāmmīsquĕ sĕquācĭbŭs īrās.
Pārte ălĭā Mārtī cūrrūmquĕ rŏtāsquĕ vŏlūcrīs
īnstābānt, quĭbŭs īllĕ vĭrōs, quĭbŭs ēxcĭtăt ūrbēs;
aēgĭdăque hōrrĭfĕrām, tūrbātaē Pāllădĭs ārmă,435
cērtātīm squāmīs sērpēntum aūrōquĕ pŏlībānt
cōnēxōsque ānguīs īpsāmque īn pēctŏrĕ dīvaē
Gōrgŏnă, dēsēctō vērtēntēm lūmĭnă cōllō.
"Tōllĭtĕ cūncta" īnquīt "coēptōsque aūfērtĕ lăbōrēs
Aētnaēī Cŷclōpĕs, ĕt hūc ādvērtĭtĕ mēntēm:440
ārma ācrī făcĭēndă vĭrō. Nūnc vīrĭbŭs ūsūs,
nūnc mănĭbūs răpĭdīs, ōmnī nūnc ārtĕ măgīstrā.
Praēcĭpĭtātĕ mŏrās". Nēc plūra ēffātŭs, ăt īllī
ōcĭŭs īncŭbŭēre ōmnēs părĭtērquĕ lăbōrēm
sōrtītī. Flŭĭt aēs rīvīs aūrīquĕ mĕtāllūm,445
vōlnĭfĭcūsquĕ chălŷbs vāstā fōrnācĕ lĭquēscīt.
Īngēntēm clĭpĕum īnfōrmānt, ūnum ōmnĭă cōntrā
tēlă Lătīnōrūm, sēptēnōsque ōrbĭbŭs ōrbēs
īnpĕdĭūnt. Ălĭī vēntōsīs fōllĭbŭs aūrās
āccĭpĭūnt rēddūntque, ălĭī strīdēntĭă tīngūnt450
aēră lăcū. Gĕmĭt īnpŏsĭtīs īncūdĭbŭs āntrūm.
Īlli īntēr sēsē mūltā vī brācchĭă tōllūnt
īn nŭmĕrūm vērsāntquĕ tĕnācī fōrcĭpĕ māssām.
Haēc pătĕr Aēŏlĭīs prŏpĕrāt dūm Lēmnĭŭs ōrīs,
Eūāndrum ēx hŭmĭlī tēctō lūx sūscĭtăt ālmă455
ēt mātūtīnī vŏlŭcrūm sūb cūlmĭnĕ cāntūs.
Cōnsūrgīt sĕnĭōr tŭnĭcāque īndūcĭtŭr ārtūs
ēt Tŷrrhēnă pĕdūm cīrcūmdāt vīncŭlă plāntīs;
tūm lătĕri ātque ŭmĕrīs Tĕgĕaēūm sūblĭgăt ēnsēm,
dēmīssa āb laēvā pānthēraē tērgă rĕtōrquēns.460
Nēc nōn ēt gĕmĭnī cūstōdēs līmĭne ăb āltō
praēcēdūnt grēssūmquĕ cănēs cŏmĭtāntŭr ĕrīlēm.
Hōspĭtĭs Aēnēaē sēdem ēt sēcrētă pĕtēbāt
sērmōnūm mĕmŏr ēt prōmīssī mūnĕrĭs hērōs.
Nēc mĭnŭs Aēnēās sē mātūtīnŭs ăgēbāt.465
Fīlĭŭs huīc Pāllās, īllī cŏmĕs ībăt Ăchātēs.
Cōngrēssī iūngūnt dēxtrās mĕdĭīsquĕ rĕsīdūnt
aēdĭbŭs ēt lĭcĭtō tāndēm sērmōnĕ frŭūntūr.
Rēx prĭŏr haēc:
"Māxĭmĕ Teūcrōrūm dūctōr, quō sōspĭtĕ nūmquām470
rēs ĕquĭdēm Troīaē vīctās aūt rēgnă fătēbōr,
nōbīs ād bēlli aūxĭlĭūm prō nōmĭnĕ tāntō
ēxĭgŭaē vīrēs: hīnc Tūscō claūdĭmŭr āmnī,
hīnc Rŭtŭlūs prĕmĭt ēt mūrūm cīrcūmsŏnăt ārmīs.
Sēd tĭbi ĕgo īngēntīs pŏpŭlōs ŏpŭlēntăquĕ rēgnīs475
iūngĕrĕ cāstră părō, quām fōrs ĭnŏpīnă sălūtēm
ōstēntāt; fātīs hūc tē pōscēntĭbŭs ādfērs.
Haūd prŏcŭl hīnc sāxo īncŏlĭtūr fūndātă vĕtūstō
ūrbĭs Ăgŷllīnaē sēdēs, ŭbĭ Lŷdĭă quōndām
gēns bēllō praēclāră iŭgīs īnsēdĭt Ĕtrūscīs.480
Hānc mūltōs flōrēntem ānnōs rēx deīndĕ sŭpērbō
īmpĕrĭo ēt saēvīs tĕnŭīt Mēzēntĭŭs ārmīs.
Quīd mĕmŏrem īnfāndās caēdēs, quīd fāctă tўrānnī
ēffĕră? Dī căpĭti īpsīūs gĕnĕrīquĕ rĕsērvēnt!
Mōrtŭă quīn ĕtĭām iūngēbāt cōrpŏră vīvīs485
cōmpōnēns mănĭbūsquĕ mănūs ātque ōrĭbŭs ōră,
tōrmēntī gĕnŭs, ēt sănĭē tābōquĕ flŭēntīs
cōmplēxu īn mĭsĕrō lōngā sīc mōrtĕ nĕcābāt.
Āt fēssī tāndēm cīvēs īnfāndă fŭrēntēm
ārmātī cīrcūmsīstūnt īpsūmquĕ dŏmūmquĕ,490
ōbtrūncānt sŏcĭōs, īgnem ād fāstīgĭă iāctānt.
Īlle īntēr caēdēm Rŭtŭlōrum ēlāpsŭs ĭn āgrōs
cōnfŭgĕre ēt Tūrnī dēfēndĭĕr hōspĭtĭs ārmīs.
Ērgo ōmnīs fŭrĭīs sūrrēxĭt Ĕtrūrĭă iūstīs:
rēgem ād sūpplĭcĭūm praēsēntī Mārtĕ rĕpōscūnt.495
Hīs ĕgŏ te, Aēnēā, dūctōrēm mīlĭbŭs āddām.
Tōtō nāmquĕ frĕmūnt cōndēnsaē lītŏrĕ pūppēs
sīgnăquĕ fērrĕ iŭbēnt; rĕtĭnēt lōngaēvŭs hărūspēx
fātă cănēns "Ō Maēŏnĭaē dēlēctă iŭvēntūs,
flōs vĕtĕrūm vīrtūsquĕ vĭrūm, quōs iūstŭs ĭn hōstēm500
fērt dŏlŏr ēt mĕrĭta āccēndīt Mēzēntĭŭs īrā,
nūllī fās Ĭtălō tāntām sūbiūngĕrĕ gēntēm:
ēxtērnōs ōptātĕ dŭcēs": tum Ētrūscă rĕsēdīt
hōc ăcĭēs cāmpō, mŏnĭtīs ēxtērrĭtă dīvōm.
Īpse ōrātōrēs ād mē rēgnīquĕ cŏrōnām505
cūm scēptrō mīsīt māndātque īnsīgnĭă Tārchōn,
sūccēdām cāstrīs Tŷrrhēnăquĕ rēgnă căpēssām.
Sēd mĭhĭ tārdă gĕlū saēclīsque ēffētă sĕnēctūs
īnvĭdĕt īmpĕrĭūm sēraēque ād fōrtĭă vīrēs.
Gnātum ēxhōrtārēr, nī mīxtūs mātrĕ Săbēllā510
hīnc pārtēm pătrĭaē trăhĕrēt. Tū cūiŭs ĕt ānnīs
ēt gĕnĕrī fāta īndūlgēnt, quēm nūmĭnă pōscūnt,
īngrĕdĕre, ō Teūcrum ātque Ĭtălūm fōrtīssĭmĕ dūctōr.
Hūnc tĭbĭ praētĕrĕā spēs ēt sōlācĭă nōstrī
Pāllānta ādiūngām; sūb tē tŏlĕrārĕ măgīstrō515
mīlĭtĭam ēt grăvĕ Mārtĭs ŏpūs, tŭă cērnĕrĕ fāctă
ādsuēscāt prīmīs ēt tē mīrētŭr ăb ānnīs.
Ārcădăs huīc ĕquĭtēs bīs cēntūm, rōbŏră pūbīs
lēctă dăbō tŏtĭdēmquĕ sŭō tĭbĭ nōmĭnĕ Pāllās."
Vīx ĕă fātŭs ĕrāt, dēfīxīque ōră tĕnēbānt520
Aēnēās Ānchīsĭădēs ēt fīdŭs Ăchātēs
mūltăquĕ dūră sŭō trīstī cūm cōrdĕ pŭtābānt,
nī sīgnūm caēlō Cўthĕrēă dĕdīssĕt ăpērtō.
Nāmque īnprōvīsō vībrātŭs ăd aēthĕrĕ fūlgōr
cūm sŏnĭtū vĕnĭt, ēt rŭĕre ōmnĭă vīsă rĕpēntĕ525
Tŷrrhēnūsquĕ tŭbaē mūgīrĕ pĕr aēthĕră clāngōr.
Sūspĭcĭūnt, ĭtĕrum ātque ĭtĕrūm frăgŏr īncrĕpăt īngēns:
ārma īntēr nūbēm caēli īn rĕgĭōnĕ sĕrēnā
pēr sūdūm rŭtĭlārĕ vĭdēnt ēt pūlsă tŏnārĕ.
Ōbstŭpŭēre ănĭmīs ălĭī, sēd Trōĭŭs hērōs530
ādgnōvīt sŏnĭtum ēt dīvaē prōmīssă părēntīs.
Tūm mĕmŏrāt: "Nē vēro, hōspēs, nē quaērĕ prŏfēctō,
quēm cāsūm pōrtēntă fĕrānt: ĕgŏ pōscŏr Ŏlŷmpō.
Hōc sīgnūm cĕcĭnīt mīssūrām dīvă crĕātrīx,
sī bēllum īngrŭĕrēt, Vōlcānīque ārmă pĕr aūrās535
lātūram aūxĭlĭō.
Heū quāntaē mĭsĕrīs caēdēs Laūrēntĭbŭs īnstānt!
Quās poēnās mĭhĭ, Tūrnĕ, dăbīs, quām mūltă sŭb ūndās
scūtă vĭrūm gălĕāsque ēt fōrtĭă cōrpŏră vōlvēs,
Thŷbrĭ pătēr! - Pōscānt ăcĭēs ēt foēdĕră rūmpānt."540
Haēc ŭbĭ dīctă dĕdīt, sŏlĭō sē tōllĭt ăb āltō
ēt prīmum Hērcŭlĕīs sōpītās īgnĭbŭs ārās
ēxcĭtăt hēstērnūmquĕ lărēm pārvōsquĕ Pĕnātīs
laētŭs ădīt: māctānt lēctās dē mōrĕ bĭdēntīs
Ēvāndrūs părĭtēr, părĭtēr Trōiānă iŭvēntūs.545
Pōst hīnc ād nāvīs grădĭtūr sŏcĭōsquĕ rĕvīsīt.
Quōrūm dē nŭmĕrō quī sēse īn bēllă sĕquāntūr
praēstāntīs vīrtūtĕ lĕgīt: pārs cētĕră prōnā
fērtŭr ăquā sēgnīsquĕ sĕcūndō dēflŭĭt āmnī,
nūntĭă vēntūra Āscănĭō rērūmquĕ pătrīsquĕ.550
Dāntŭr ĕquī Teūcrīs Tŷrrhēnă pĕtēntĭbŭs ārvă;
dūcūnt ēxsōrtem Aēnēaē, quēm fūlvă lĕōnīs
pēllĭs ŏbīt tōtūm, praēfūlgēns ūnguĭbŭs aūreīs.
Fāmă vŏlāt pārvām sŭbĭtō vōlgātă pĕr ūrbēm
ōcĭŭs īre ĕquĭtēs Tŷrrhēni ād lītŏră rēgīs.555
Vōtă mĕtū dŭplĭcānt mātrēs, prŏprĭūsquĕ pĕrīclō
īt tĭmŏr, ēt māiōr Mārtīs iam āppārĕt ĭmāgŏ.
Tūm pătĕr Ēvāndrūs dēxtrām cōmplēxŭs ĕūntīs
haērĕt, ĭnēxplētūs lăcrĭmīs, āc tālĭă fātūr:
"Ō mĭhĭ praētĕrĭtōs rĕfĕrāt sī Iūppĭtĕr ānnōs,560
quālĭs ĕrām, cūm prīmam ăcĭēm Praēnēstĕ sŭb īpsā
strāvī scūtōrūmque īncēndī vīctŏr ăcērvōs
ēt rēgem hāc Hĕrŭlūm dēxtrā sūb Tārtără mīsī,
nāscēntī cuī trīs ănĭmās Fērōnĭă mātēr
- hōrrēndūm dīctū - dĕdĕrāt, tērna ārmă mŏvēndă,565
tēr lētō stērnēndŭs ĕrāt; cuī tūnc tămĕn ōmnīs
ābstŭlĭt haēc ănĭmās dēxtra ēt tŏtĭdem ēxŭĭt ārmīs:
nōn ĕgŏ nūnc dūlci āmplēxū dīvēllĕrĕr ūsquām
nātĕ, tŭō, nĕquĕ fīnĭtĭmō Mēzēntĭŭs ūmquām,
huīc căpĭti īnsūltāns tōt fērrō saēvă dĕdīssēt570
fūnĕră, tām mūltīs vĭdŭāssēt cīvĭbŭs ūrbēm.
Āt vōs, ō sŭpĕri ēt dīvōm tū māxĭmĕ rēctōr
Iūppĭtĕr, Ārcădĭī quaēsō mĭsĕrēscĭtĕ rēgīs
ēt pătrĭās aūdītĕ prĕcēs. Sī nūmĭnă vēstră
īncŏlŭmēm Pāllāntă mĭhī, sī fātă rĕsērvānt,575
sī vīsūrŭs ĕūm vīvo ēt vēntūrŭs ĭn ūnūm:
vītam ōrō, pătĭōr quēmvīs dūrārĕ lăbōrēm.
Sīn ălĭquem īnfāndūm cāsūm, Fōrtūnă, mĭnārīs:
nūnc, nūnc ō lĭcĕāt crūdēlem ābrūmpĕrĕ vītām,
dūm cūrae āmbĭgŭaē, dūm spēs īncērtă fŭtūrī,580
dūm tē, cārĕ pŭēr, mĕă sōla ēt sēră vŏlūptās,
cōmplēxū tĕnĕō; grăvĭōr neū nūntĭŭs aūrīs
vōlnĕrĕt". Haēc gĕnĭtōr dīgrēssū dīctă sŭprēmō
fūndēbāt, fămŭlī cōnlāpsum īn tēctă fĕrēbānt.
Iāmque ădĕo ēxĭĕrāt pōrtīs ĕquĭtātŭs ăpērtīs,585
Aēnēās īntēr prīmōs ēt fīdŭs Ăchātēs,
īnde ălĭī Troīaē prŏcĕrēs, īpse āgmĭnĕ Pāllās
īn mĕdĭō, chlămўde ēt pīctīs cōnspēctŭs ĭn ārmīs,
quālĭs ŭbi Ōcĕănī pērfūsūs Lūcĭfĕr ūndā,
quēm Vĕnŭs ānte ălĭōs āstrōrūm dīlĭgĭt īgnīs,590
ēxtŭlĭt ōs sācrūm caēlō tĕnĕbrāsquĕ rĕsōlvīt.
Stānt păvĭdae īn mūrīs mātrēs ŏcŭlīsquĕ sĕquūntūr
pūlvĕrĕām nūbem ēt fūlgēntīs aērĕ cătērvās.
Ōllī pēr dūmōs, quā prōxĭmă mētă vĭārūm,
ārmātī tēndūnt; īt clāmŏr, ĕt āgmĭnĕ fāctō595
quādrŭpĕdāntĕ pŭtrēm sŏnĭtū quătĭt ūngŭlă cāmpūm.
Ēst īngēns gĕlĭdūm lūcūs prŏpĕ Caērĭtĭs āmnēm
rēlĭgĭōnĕ pătrūm lātē săcĕr; ūndĭquĕ cōllēs
īnclūsērĕ căvi ēt nīgrā nĕmŭs ābiĕtĕ cīngūnt.
Sīlvānō fāma ēst vĕtĕrīs sācrāssĕ Pĕlāsgōs600
ārvōrūm pĕcŏrīsquĕ dĕō lūcūmquĕ dĭēmquĕ,
quī prīmī fīnīs ălĭquāndo hăbŭērĕ Lătīnōs.
Haūd prŏcŭl hīnc Tārcho ēt Tŷrrhēnī tūtă tĕnēbānt
cāstră lŏcīs, cēlsōque ōmnīs dē cōllĕ vĭdērī
iām pŏtĕrāt lĕgĭo, ēt lātīs tēndēbăt ĭn ārvīs.605
Hūc pătĕr Aēnēās ēt bēllō lēctă iŭvēntūs
sūccēdūnt fēssīque ĕt ĕquōs ēt cōrpŏră cūrānt.
Āt Vĕnŭs aēthĕrĭōs īntēr dĕă cāndĭdă nīmbōs
dōnă fĕrēns ădĕrāt; nātūmque īn vāllĕ rĕdūctā
ūt prŏcŭl ēgĕlĭdō sēcrētūm flūmĭnĕ vīdīt,610
tālĭbŭs ādfāta ēst dīctīs sēque ōbtŭlĭt ūltrō:
"Ēn pērfēctă mĕī prōmīssā cōniŭgĭs ārtē
mūnĕră, nē mōx aūt Laūrēntīs, nātĕ, sŭpērbōs
aūt ācrēm dŭbĭtēs īn proēlĭă pōscĕrĕ Tūrnūm."
Dīxĭt ĕt āmplēxūs nātī Cўthĕrēă pĕtīvīt,615
ārmă sŭb ādvērsā pŏsŭīt rădĭāntĭă quērcū.
Īllĕ dĕaē dōnīs ēt tāntō laētŭs hŏnōrĕ
ēxplērī nĕquĭt ātque ŏcŭlōs pēr sīngŭlă vōlvīt,
mīrātūrque īntērquĕ mănūs ēt brācchĭă vērsāt
tērrĭbĭlēm crīstīs gălĕām flāmmāsquĕ vŏmēntēm620
fātĭfĕrūmque ēnsēm, lōrīcam ēx aērĕ rĭgēntēm
sānguĭnĕam īngēntēm, quālīs cūm caērŭlă nūbēs
sōlĭs ĭnārdēscīt rădĭīs lōngēquĕ rĕfūlgēt;
tūm lĕvĭs ōcrēās ēlēctro aūrōquĕ rĕcōctō
hāstāmque ēt clĭpĕī nōn ēnārrābĭlĕ tēxtūm.625
Īllīc rēs Ĭtălās Rōmānōrūmquĕ trĭūmphōs
haūd vātum īgnārūs vēntūrīque īnscĭŭs aēvī
fēcĕrăt Īgnĭpŏtēns, īllīc gĕnŭs ōmnĕ fŭtūraē
stīrpĭs ăb Āscănĭō pūgnātăque ĭn ōrdĭnĕ bēllă.
Fēcĕrăt ēt vĭrĭdī fētām Māvōrtĭs ĭn āntrō630
prōcŭbŭīssĕ lŭpām, gĕmĭnōs huīc ūbĕră cīrcūm
lūdĕrĕ pēndēntīs pŭĕrōs ēt lāmbĕrĕ mātrēm
īnpăvĭdōs, īllām tĕrĕtī cērvīcĕ rĕflēxām
mūlcēre āltērnōs ēt cōrpŏră fīngĕrĕ līnguā.
Nēc prŏcŭl hīnc Rōmam ēt rāptās sĭnĕ mōrĕ Săbīnās635
cōnsēssū căvĕaē māgnīs Cīrcēnsĭbŭs āctīs
āddĭdĕrāt sŭbĭtōquĕ nŏvōm cōnsūrgĕrĕ bēllūm
Rōmŭlĭdīs Tătĭōquĕ sĕnī Cŭrĭbūsquĕ sĕvērīs.
Pōst īdem īntēr sē pŏsĭtō cērtāmĭnĕ rēgēs
ārmātī Iŏvĭs ānte ārām pătĕrāmquĕ tĕnēntēs640
stābānt ēt caēsā iūngēbānt foēdĕră pōrcā.
Haūd prŏcŭl īndĕ cĭtaē Mēttum īn dīvērsă quădrīgaē
dīstŭlĕrānt - āt tū dīctīs, Ālbānĕ, mănērēs! -
rāptābātquĕ vĭrī mēndācīs vīscĕră Tūllūs
pēr sīlvam ēt spārsī rōrābānt sānguĭnĕ vēprēs.645
Nēc nōn Tārquĭnĭum ēiēctūm Pōrsēnnă iŭbēbāt
āccĭpĕre īngēntīque ūrbem ōbsĭdĭōnĕ prĕmēbāt;
Aēnĕădae īn fērrūm prō lībērtātĕ rŭēbānt.
Īllum īndīgnāntī sĭmĭlēm sĭmĭlēmquĕ mĭnāntī
āspĭcĕrēs, pōntem aūdērēt quĭă vēllĕrĕ Cōclēs650
ēt flŭvĭūm vīnclīs īnnārēt Cloēlĭă rūptīs.
Īn sūmmō cūstōs Tārpēiaē Mānlĭŭs ārcīs
stābāt prō tēmplo ēt Căpĭtōlĭă cēlsă tĕnēbāt,
Rōmŭlĕōquĕ rĕcēns hōrrēbāt rēgĭă cūlmō.
Ātque hīc aūrātīs vŏlĭtāns ārgēntĕŭs ānsēr655
pōrtĭcĭbūs Gāllōs īn līmĭne ădēssĕ cănēbāt.
Gāllī pēr dūmōs ădĕrānt ārcēmquĕ tĕnēbānt,
dēfēnsī tĕnĕbrīs ēt dōnō nōctĭs ŏpācaē:
aūrĕă caēsărĭēs ōllīs ātque aūrĕă vēstīs,
vīrgātīs lūcēnt săgŭlīs, tūm lāctĕă cōllă660
aūro īnnēctūntūr, dŭŏ quīsque Ālpīnă cŏrūscānt
gaēsă mănū, scūtīs prōtēctī cōrpŏră lōngīs.
Hīc ēxsūltāntīs Sălĭōs nūdōsquĕ Lŭpērcōs
lānĭgĕrōsque ăpĭcēs ēt lāpsa āncīlĭă caēlō
ēxtŭdĕrāt, cāstaē dūcēbānt sācră pĕr ūrbēm665
pīlēntīs mātrēs īn mōllĭbŭs. Hīnc prŏcŭl āddīt
Tārtărĕās ĕtĭām sēdēs, ālta ōstĭă Dītīs,
ēt scĕlĕrūm poēnās ēt tē, Cătĭlīnă, mĭnācī
pēndēntēm scŏpŭlō Fŭrĭārūmque ōră trĕmēntēm,
sēcrētōsquĕ pĭōs, hīs dāntēm iūră Cătōnēm.670
Haēc īntēr tŭmĭdī lātē mărĭs ībăt ĭmāgŏ
aūrĕă, sēd flūctū spūmābānt caērŭlă cānō;
ēt cīrcum ārgēntō clārī dēlphīnĕs ĭn ōrbēm
aēquŏră vērrēbānt caūdīs aēstūmquĕ sĕcābānt.
Īn mĕdĭō clāssīs aērātās, Āctĭă bēllă,675
cērnĕre ĕrāt tōtūmque īnstrūctō Mārtĕ vĭdērēs
fērvĕrĕ Leūcātēn aūrōque ēffūlgĕrĕ flūctūs.
Hīnc Aūgūstŭs ăgēns Ĭtălōs īn proēlĭă Caēsār
cūm pătrĭbūs pŏpŭlōquĕ pĕnātĭbŭs ēt māgnīs dīs,
stāns cēlsa īn pūppī, gĕmĭnās cuī tēmpŏră flāmmās680
laētă vŏmūnt pătrĭūmque ăpĕrītūr vērtĭcĕ sīdūs.
Pārte ălĭā vēntīs ēt dīs Āgrīppă sĕcūndīs
ārdŭŭs āgmĕn ăgēns; cuī bēlli īnsīgnĕ sŭpērbūm
tēmpŏră nāvālī fūlgēnt rōstrātă cŏrōnā.
Hīnc ŏpĕ bārbărĭcā vărĭīsque Āntōnĭŭs ārmīs,685
vīctŏr, ăb Aūrōraē pŏpŭlīs ēt lītŏrĕ rūbrō
Aēgŷptūm vīrēsque Ŏrĭēntĭs ĕt ūltĭmă sēcūm
Bāctră vĕhīt, sĕquĭtūrquĕ - nĕfās - Aēgŷptĭă cōniūnx.
Ūna ōmnēs rŭĕre, āc tōtūm spūmārĕ rĕdūctīs
cōnvōlsūm rēmīs rōstrīsquĕ trĭdēntĭbŭs aēquōr.690
Āltă pĕtūnt, pĕlăgō crēdās īnnārĕ rĕvōlsās
Cŷclădăs aūt mōntīs cōncūrrĕrĕ mōntĭbŭs āltōs,
tāntā mōlĕ vĭrī tūrrītīs pūppĭbŭs īnstānt.
Stūppĕă flāmmă mănū tēlīsquĕ vŏlātĭlĕ fērrūm
spārgĭtŭr, ārvă nŏvā Nēptūnĭă caēdĕ rŭbēscūnt.695
Rēgīna īn mĕdĭīs pătrĭō vŏcăt āgmĭnă sīstrō
nēcdum ĕtĭām gĕmĭnōs ā tērgō rēspĭcĭt ānguīs.
Ōmnĭgĕnūmquĕ dĕūm mōnstra ēt lātrātŏr Ănūbīs
cōntrā Nēptūnum ēt Vĕnĕrēm cōntrāquĕ Mĭnērvām
tēlă tĕnēnt. Saēvīt mĕdĭo īn cērtāmĭnĕ Māvōrs,700
caēlātūs fērrō, trīstēsque ēx aēthĕrĕ Dīraē,
ēt scīssā gaūdēns vādīt Dīscōrdĭă pāllā,
quām cūm sānguĭnĕō sĕquĭtūr Bēllōnă flăgēllō.
Āctĭŭs haēc cērnēns ārcum īntēndēbăt Ăpōllŏ
dēsŭpĕr: ōmnĭs ĕō tērrōre Aēgŷptŭs ĕt Īndī,705
ōmnĭs Ărābs, ōmnēs vērtēbānt tērgă Săbaēī.
Īpsă vĭdēbātūr vēntīs rēgīnă vŏcātīs
vēlă dăre ēt lāxōs iām iāmque īnmīttĕrĕ fūnīs;
īllam īntēr caēdēs pāllēntēm mōrtĕ fŭtūrā
fēcĕrăt Īgnĭpŏtēns ūndīs ēt Iāpўgĕ fērrī,710
cōntra aūtēm māgnō maērēntēm cōrpŏrĕ Nīlūm
pāndēntēmquĕ sĭnūs ēt tōtā vēstĕ vŏcāntēm
caērŭlĕum īn grĕmĭūm lătĕbrōsăquĕ flūmĭnă vīctōs.
Āt Caēsār, trĭplĭci īnvēctūs Rōmānă trĭūmphō
moēnĭă, dīs Ĭtălīs, vōtum īnmōrtālĕ, săcrābāt,715
māxĭmă tēr cēntūm tōtām dēlūbră pĕr ūrbēm.
Laētĭtĭā lūdīsquĕ vĭaē plaūsūquĕ frĕmēbānt;
ōmnĭbŭs īn tēmplīs mātrūm chŏrŭs, ōmnĭbŭs āraē;
ānte ārās tērrām caēsī strāvērĕ iŭvēncī.
Īpsĕ sĕdēns nĭvĕō cāndēntīs līmĭnĕ Phoēbī720
dōnă rĕcōgnōscīt pŏpŭlōrum āptātquĕ sŭpērbīs
pōstĭbŭs; īncēdūnt vīctaē lōngo ōrdĭnĕ gēntēs,
quām vărĭaē līnguīs, hăbĭtū tām vēstĭs ĕt ārmīs.
Hīc Nŏmădūm gĕnŭs ēt dīstīnctōs Mūlcĭbĕr Āfrōs,
hīc Lĕlĕgās Cārāsquĕ săgīttĭfĕrōsquĕ Gĕlōnōs725
fīnxĕrăt; Eūphrātēs ībāt iām mōllĭŏr ūndīs,
ēxtrēmīque hŏmĭnūm Mŏrĭnī Rhēnūsquĕ bĭcōrnīs
īndŏmĭtīquĕ Dăhae ēt pōntem īndīgnātŭs Ărāxēs.
Tālĭă pēr clĭpĕūm Vōlcānī, dōnă părēntīs,
mīrātūr rērūmque īgnārŭs ĭmāgĭnĕ gaūdēt,730
āttōllēns ŭmĕrō fāmāmque ēt fātă nĕpōtūm.