Hōstĭs ŭt Aūsŏnĭīs dēcēdĕrĕt ādvĕnă tērrīs,
fātĭdĭcaē fŭĕrānt ōrācŭlă prīscă Sĭbŷllaē
caēlĭcŏlūm Phrўgĭā gĕnĕtrīcēm sēdĕ pĕtītām
Lāŏmĕdōntēaē sācrāndām moēnĭbŭs ūrbīs;
ādvēctum ēxcĭpĕrēt nūmēn, quī lēctŭs ăb ōmnī5
cōncĭlĭō pātrūm praēsēntīs dēgĕrĕt aēvī
ōptĭmŭs. ēn nōmēn mĕlĭūs māiūsquĕ trĭūmphīs!
iāmquĕ pĕtīta ădĕrāt Lătĭā pōrtāntĕ Cўbēlē
pūppe, ātque ānte ōmnēs māgnō cēdēntĕ sĕnātū
ōbvĭŭs āccītīs prŏpĕrābāt Scīpĭŏ sācrīs,10
quī gĕnĭtūs pătrŭō dūctōrĭs ăd Āfrĭcă bēllă
tūnc lēctī mūltā fūlgēbăt ĭmāgĭne ăvōrūm.
īsque ŭbĭ lōngīnquō vĕnĭēntĭă nūmĭnă pōntō
āccēpīt sūpplēx pālmīs Tūscīquĕ sŏnōră
Thŷbrĭdĭs āddūxīt sūblīmĭs ăd ōstĭă pūppīm,15
fēmĭnĕaē tūm deīndĕ mănūs sŭbĭērĕ, pĕr āmnēm
quaē trăhĕrēnt cēlsām rĕlĭgātīs fūnĭbŭs ālnūm.
cīrcum ārgūtă căvīs tīnnītĭbŭs aēră, sĭmūlquĕ
cērtābānt raūcō rĕsŏnāntĭă tŷmpănă pūlsū
sēmĭvĭrīquĕ chŏrī, gĕmĭnō quī Dīndўmă mōntĕ20
cāstă cŏlūnt, quī Dīctaēō bācchāntŭr ĭn āntrō,
quīque Īdaēă iŭga ēt lūcōs nōvērĕ sĭlēntēs.
hōs īntēr frĕmĭtūs āc laētō vōtă tŭmūltū
sūbstĭtĭt āddūctīs rĕnŭēns prōcēdĕrĕ vīnclīs
sācră rătīs sŭbĭtīsquĕ vădīs īmmōbĭlĭs haēsīt.25
tūm pūppe ē mĕdĭā māgnō clāmōrĕ săcērdōs:
"pārcĭtĕ pōllūtīs cōntīngĕrĕ vīncŭlă pālmīs
ēt prŏcŭl hīnc, mŏnĕō, prŏcŭl hīnc, quaēcūmquĕ prŏfānaē,
fērtĕ grădūs nēc vōs cāstō mīscētĕ lăbōrī,
dūm sătĭs ēst mōnvīssĕ dĕaē. quōd sī quă pŭdīcā30
mēntĕ vălēt, sī qua īllaēsī sĭbĭ cōrpŏrĭs ādstāt
cōnscĭă, vēl sōlā sŭbĕāt pĭă mūnĕră dēxtrā."
Hīc prīscā dūcēns Claūsōrum ăb ŏrīgĭnĕ nōmēn
Claūdĭă nōn aēquā pŏpŭlī mălĕ crēdĭtă fāmā
īn pūppīm vērsīs pālmīsque ŏcŭlīsquĕ prŏfātūr:35
"caēlĭcŏlūm gĕnĕtrīx, nūmēn, quōd nūmĭnă nōbīs
cūnctă crĕās, cūiūs prōlēs tērrāmquĕ frĕtūmquĕ
sīdĕrăque ēt mānēs rēgnōrūm sōrtĕ gŭbērnānt,
sī nōstrūm nūllō vĭŏlātum ēst crīmĭnĕ cōrpūs,
tēstīs, dīvă, vĕni ēt făcĭlī me ābsōlvĕ cărīnā."40
tūm sēcūră căpīt fūnēm, frĕmĭtūsquĕ lĕōnūm
aūdīrī vīsūs sŭbĭto, ēt grăvĭōră pĕr aūrās
nūllā pūlsă mănū sŏnŭērūnt tŷmpănă dīvaē.
fērtūr prōnă rătīs (vēntōs īmpēllĕrĕ crēdās)
cōntrāque ādvērsās dūcēntēm praēvĕnĭt ūndās.45
ēxtēmplō māiōr cūnctīs spēs pēctŏră mūlcēt
fīnem ārmīs tāndēm fīnēmquĕ vĕnīrĕ pĕrīclīs.
Īpse ălăcēr Sĭcŭlā dīscēdēns Scīpĭŏ tērrā
ābscōndīt lātē prōpūlsīs pūppĭbŭs aēquōr,
cuī nūmēn pĕlăgī plācāvĕrăt hōstĭă taūrūs,50
iāctăquĕ caērŭlĕīs īnnābānt flūctĭbŭs ēxtă.
tūnc ā sēdĕ dĕūm pūrūmquĕ pĕr aēthĕră lāpsaē
ārmĭgĕraē Iŏvĭs ānte ŏcŭlōs coēpērĕ vŏlūcrēs
aēquŏrĕās mōnstrārĕ vĭās āc dūcĕrĕ clāssēm.
aūgŭrĭūm clāngōr laētūm dăbăt. īndĕ sĕcūtī55
tāntūm praēgrēssōs lĭquĭdā sūb nūbĕ vŏlātūs,
quāntūm nōn frūstrā spĕcŭlāntūm lūmĭnă sērvānt,
lītŏra Ăgēnŏrĕaē tĕnŭērūnt pērfĭdă tērraē.
Nēc sēgnīs tānta īn sēmēt vĕnĭēntĕ prŏcēllā
Āfrĭcă tērrĭbĭlēm māgnō sūb nōmĭnĕ mōlēm,60
rēgĭs ŏpēs, cōntra ēt Māssŷlă părāvĕrăt ārmă,
spēsquĕ Sўphāx Lĭbўcīs ūna ēt Laūrēntĭbŭs ūnūs
tērrŏr ĕrāt. cāmpōs părĭtēr vāllēsquĕ rĕfūsās
lītŏrăque īmplērāt nūllō dĕcŏrārĕ tăpētĕ
cōrnĭpĕdēm Nŏmăs āssuētūs, dēnsaēquĕ pĕr aūrās65
cōndēbānt iăcŭlīs strīdēntĭbŭs aēthĕră nūbēs.
īmmĕmŏr hīc dēxtraēquĕ dătaē iūnctīquĕ pĕr ārās
foēdĕrĭs ēt mēnsās tēstēs ātque hōspĭtă iūră
fāsquĕ fĭdēmquĕ sĭmūl prāvō mūtātŭs ămōrĕ
rūpĕrăt ātquĕ tŏrōs rēgnī mērcēdĕ părārāt.70
vīrgo ĕrăt ēxĭmĭā spĕcĭē clārōquĕ părēntĕ,
Hāsdrŭbălīs prōlēs. thălămīs quām cēpĭt ŭt āltīs,
ceū făcĕ sūccēnsūs prīmā taēdāquĕ iŭgālī
vērtĭt ŏpēs gĕnĕr ād Poēnōs, Lătĭaēquĕ sŏlūtō
foēdĕre ămīcĭtĭaē dōtālĭă trānstŭlĭt ārmă.75
Sēd nōn Aūsŏnĭō cūrārum ēxtrēmă Sўphācēm
dūctōrī mŏnŭīssĕ fŭīt, mīssīquĕ mĭnāntūr:
stēt rēgnō, rĕpŭtēt sŭpĕrōs, pācta hōspĭtă sērvēt.
lōngē cōniŭgĭa āc lōngē Tўrĭōs Hўmĕnaēōs
īntēr Dārdănĭās ăcĭēs fŏrĕ. sānguĭnĕ quīppĕ,80
sī rĕnŭāt, blāndō nĭmĭūm făcĭlīquĕ mărītō
stātūra ōbsĕquĭa ēt thălămī flāgrāntĭs ămōrēs.
Sīc Lătĭūs pērmīxtă mĭnīs sēd cāssă mŏnēbāt
dūctōr; nām sūrdās cōniūnx ōbstrūxĕrăt aūrēs.
ērgo āspēr mŏnĭtīs frūstrā nītēntĭbŭs ēnsēs85
ādvŏcăt ēt cāstās pōllūtī foēdĕrĭs ārās
tēstātūs vărĭā Mārtēm mŏvĕt īmpĭgĕr ārtĕ.
cāstră lĕvī călămō cānnāque īntēctă pălūstrī,
quālĭă Maūrŭs ămāt dīspērsă măpālĭă pāstōr,
āggrĕdĭtūr fūrtum ārmōrūm tūtāntĭbŭs ūmbrīs90
āc tăcĭtā spārgīt cēlāta īncēndĭă nōctĕ.
īnde ŭbĭ cōllēctī răpĭdām dīffūndĕrĕ pēstēm
coēpērūnt īgnēs ēt sē pēr pīnguĭă māgnō
pābŭlă fērrĕ sŏnō, clāre ēxspătĭāntŭr ĭn aūrās
ēt fūmōs vŏlŭcrī prōpēllūnt lūmĭnĕ flāmmaē.95
īt tōtīs ĭnĭmīcă lŭēs cūm tūrbĭnĕ cāstrīs,
ātque ălĭmēntă vŏrāt strĕpĭtū Vūlcānŭs ănhēlō
ārĭda, ĕt ēx ōmnī mānānt īncēndĭă tēctō.
sēntītūr plērīsquĕ prĭūs, quām cērnĭtŭr, īgnīs
ēxcītīs sōmnō, mūltōrūmque ōră vŏcāntūm100
aūxĭlĭum īnvādūnt flāmmaē. flŭĭt ūndĭquĕ vīctōr
Mūlcĭbĕr ēt răpĭdīs āmplēxĭbŭs ārmă vĭrōsquĕ
cōrrĭpĭt; ēxūndāt pēstīs, sēmūstăquĕ cāstră
ālbēntī vŏlĭtānt pēr nūbĭlă sūmmă făvīllā.
īpsĭŭs īngēntī rēgīs tēntōrĭă sāltū105
lūgūbre īncrĕpĭtāns lātē cīrcūmvŏlăt ārdōr
haūsīssētquĕ vĭrūm, trĕpĭdūs nī clādĕ sătēllēs
ē sōmno āc strātīs răpŭīssēt mūltă prĕcāntēm.
Vērum ŭbĭ mōx iūnctō sŏcĭārānt āggĕrĕ vīrēs
Māssŷlūs Tўrĭūsquĕ dŭcēs āccītăquĕ rēgnō110
lēnĭĕrāt pūbēs īnfaūstaē vūlnĕră nōctīs,
īră pŭdōrquĕ dăbānt ēt cōniūnx, tērtĭŭs īgnīs,
īmmānēs ănĭmōs, āfflātăquĕ bārbărŭs ōră
cāstrōrūm flāmmīs ēt sē vēlāmĭnĕ nūllō
vīx īntēr trĕpĭdās ērēptum ēx hōstĕ cătērvās115
frēndēbāt mĭnĭtāns; sĕd ĕnīm nōn lūcĕ Sўphācēm
nēc clārō pŏtŭīssĕ dĭē nēc sōlĕ tŭēntĕ
ā quōquām vīncī. iāctārāt tālĭă vēcōrs,
sēd iām claūdēbāt flātūs nēc plūră sĭnēbāt
Ātrŏpŏs ēt tŭmĭdaē prŏpĕrābāt stāmĭnă līnguaē.120
nāmque ŭbĭ prōsĭlŭīt cāstrīs ceū tūrbĭdŭs āmnīs,
quī sīlvās āc sāxă trăhēns pēr dēvĭă praēcēps
vōlvĭtŭr ēt rīpās spūmāntī gūrgĭtĕ lāxāt,
ānte ōmnēs praēvēctŭs ĕquō trăhĭt āgmĭnă vōcĕ.
cōntrā nāvă mănūs Rŭtŭlī cēlsūsquĕ rŭēbāt125
vīsō rēgĕ prŏcūl rāptīs ēxērcĭtŭs ārmīs,
āc sĭbĭ quīsquĕ: "vĭdēsnĕ vĭdēs, ŭt ĭn āgmĭnĕ prīmō
Māssŷlūs vŏlĭtēt dēpōscēns proēlĭă rēctōr?
fāc nōstrum hōc, mĕă dēxtră, dĕcūs. vĭŏlāvĭt ĕt ārās
caēlĭcŏlum ēt cāstī dūctōrīs foēdĕră rūpīt.130
sīt sătĭs hūnc cāstrīs sĕmĕl ēffūgīssĕ crĕmātīs."
sīc sēcūm tăcĭti ēt cērtātīm spīcŭlă fūndūnt.
prīma īn cōrnĭpĕdīs sēdīt spīrāntĭbŭs īgnēm
nārĭbŭs hāstă vŏlāns ērēxītque ōrĕ crŭēntō
quādrŭpĕdem ēlātīs pūlsāntēm cālcĭbŭs aūrās.135
cōrrŭĭt āspĕr ĕquūs cōnfīxăquĕ cūspĭdĕ mēmbră
hūc īllūc iāctāns rēctōrēm prōdĭdĭt hōstī.
īnvādūnt vānūmquĕ fŭgae ātque āttōllĕrĕ fēssōs
ānnītēntem ārtūs rĕvŏcāto ā vūlnĕrĕ tēlō
cōrrĭpĭūnt, tūm vīnclă vĭrō mănĭcaēquĕ pŭdēndă140
āddĭta, ĕt, ēxēmplūm nōn ūmquām fīdĕrĕ laētīs,
scēptrĭfĕrās ārtā pālmās vīnxērĕ cătēnā.
dūcĭtŭr ēx āltō dēiēctūs cūlmĭnĕ rēgnī,
quī mŏdŏ sūb pĕdĭbūs tērrās ēt scēptră pătēnsquĕ
lītŏra ăd Ōcĕănī sūb nūtū vīdĕrăt aēquōr.145
prōstrātīs ŏpĭbūs rēgnī Phoēnīssă mĕtūntūr
āgmĭna, ĕt īnvīsūs Mārtī nōtūsquĕ fŭgārūm
vērtīt tērgă cĭtūs dāmnātīs Hāsdrŭbăl aūsīs.
Stābāt Cārthāgō trūncātīs ūndĭquĕ mēmbrīs
ūni īnnīxă vĭrō, tāntōquĕ frăgōrĕ rŭēntēm150
Hānnĭbăl ābsēntī rĕtĭnēbāt nōmĭnĕ mōlēm.
īd rĕlĭquūm fēssōs ŏpĭs aūxĭlĭīquĕ cĭērĕ
rērum ēxtrēmă iŭbēnt, hūc cōnfūgērĕ păvēntēs,
pōstquām sē sŭpĕrūm dēsērtōs nūmĭnĕ cērnūnt.
nēc mŏră prōpūlsā sūlcānt vădă sālsă cărīnā,155
quī rĕvŏcēnt pătrĭaēquĕ fĕrānt māndātă mŏnēntēs,
nē lēntūs nūllās vĭdĕāt Cārthāgĭnĭs ārcēs.
Quārta Aūrōră rătēm Daūnī dēvēxĕrăt ōrās,
ēt fĕră dūctōrīs tūrbābānt sōmnĭă mēntēm.
nāmquĕ grăvīs cūrīs cārpīt dūm nōctĕ quĭētēm,160
cērnĕrĕ Flāmĭnĭūm Grācchūmque ēt cērnĕrĕ Paūlūm
vīsŭs ĕrāt sĭmŭl ādvērsōs mūcrōnĭbŭs īn sē
dēstrīctīs rŭĕre ātque Ĭtălā dēpēllĕrĕ tērrā,
ōmnīsque ā Cānnīs Thrăsўmēnnīque ōmnĭs ăb ūndīs
īn pōntum īmpēllēns ūmbrārum ēxērcĭtŭs ībāt.165
īpsĕ fŭgām cŭpĭēns nōtās ēvādĕre ăd Ālpēs
quaērēbāt tērraēque ūlnīs āmplēxŭs ŭtrīsquĕ
haērēbāt Lătĭaē, dōnēc vīs saēvă prŏfūndō
trūdĕrĕt ēt răpĭdīs dărĕt āspōrtārĕ prŏcēllīs.
Hīs aēgrūm vīsīs ădĕūnt māndātă fĕrēntēs170
lēgātī pătrĭaēque ēxtrēmă pĕrīcŭlă pāndūnt:
Māssŷla ūt rŭĕrīnt ārma, ūt cērvīcĕ cătēnās
rēgnātōr tŭlĕrīt Lĭbўaē lētōquĕ nĕgātō
sērvētūr nŏvă pōmpă Iŏvī, Cārthāgŏ lăbōrēt
ūt trĕpĭdi Hāsdrŭbălīs, quī rērum ăgĭtārĭt hăbēnās,175
nōn ūnā cōncūssă fŭgā. sē, trīstĕ prŏfātū,
vīdīsse, ārdērēnt cūm bīna īn nōctĕ sĭlēntī
cāstra ēt lūcērēt scĕlĕrātīs Āfrĭcă flāmmīs.
praērăpĭdūm iŭvĕnēm mĭnĭtārī, Brūttĭă sērvēt
lītŏră dūm Poēnūs, dēstrūctūrum īgnĭbŭs ātrīs,180
īn quām sē rĕfĕrāt, pătrĭām sŭăque īnclĭtă fāctă.
haēc pōstquām dīcta ēt cāsūs pătŭērĕ mĕtūsquĕ
ēffūndūnt lăcrĭmās dēxtrāmque ūt nūmĕn ădōrānt.
Aūdīvīt tōrvo ōbtūtū dēfīxŭs ĕt aēgrā
ēxpēndīt tăcĭtē cūrā sēcum īpsĕ vŏlūtāns,185
ān tāntī Cārthāgŏ fŏrēt. sīc deīndĕ prŏfātūr:
"ō dīrum ēxĭtĭūm mōrtālĭbŭs! ō nĭhĭl ūmquām
crēscĕrĕ nēc māgnās pătĭēns ēxsūrgĕrĕ laūdēs
īnvĭdĭa! ēvērsām iām prīdem ēxscīndĕrĕ Rōmām
ātque aēquāssĕ sŏlō pŏtŭī, trādūcĕrĕ cāptām190
sērvītūm gēntēm Lătĭōque īmpōnĕrĕ lēgēs.
dūm sūmptūs dūmque ārmă dŭcī fēssōsquĕ sĕcūndīs
sūmmīssō tīrōnĕ nĕgānt rĕcrĕārĕ mănīplōs,
dūmque ĕtĭām Cĕrĕre ēt vīctū fraūdāssĕ cŏhōrtēs
Hānnōnī plăcĕt, īndŭĭtūr tōta Āfrĭcă flāmmīs,195
pūlsăt Ăgēnŏrĕās Rhoētēĭă lāncĕă pōrtās.
nūnc pătrĭaē dĕcŭs ēt pătrĭaē nūnc Hānnĭbăl ūnūs
sūbsĭdĭūm, nūnc īn nōstrā spēs ūltĭmă dēxtrā.
vērtēntūr sīgna, ūt pātrēs stătŭērĕ, sĭmūlquĕ
ēt pătrĭaē mūrōs ēt tē sērvābĭmŭs, Hānnōn."200
Haēc ŭbĭ dētŏnŭīt, cēlsās ē lītŏrĕ pūppēs
prōpēllīt mūltūmquĕ gĕmēns mŏvĕt aēquŏrĕ clāssēm.
nōn tērga ēst aūsūs cēdēntum īnvādĕrĕ quīsquām,
nōn rĕvŏcārĕ vĭrūm. cūnctīs praēstārĕ vĭdēntūr,
quōd spōnte ābscēdāt, sŭpĕrī, tāndēmquĕ rĕsōlvāt205
Aūsŏnĭām. vēntōs ōptānt, ēt lītŏra ăb hōstĕ
nūdă vĭdērĕ săt ēst, ceū flāmĭnă cōmprĭmĭt Aūstēr
cūm fĕra ĕt ābscēdēns rēddīt mărĕ, nāvĭtă pārcō
īntĕrĕā vōtō nōn aūrās pōscĭt ămīcās,
cōntēntūs cārvīssĕ Nŏtō, pācēmquĕ quĭētām210
prō făcĭlī cūrsū rĕpŭtāt sălĭs. ōmnĭs ĭn āltūm
Sīdŏnĭūs vīsūs cōnvērtĕrăt ūndĭquĕ mīlēs;
dūctōr dēfīxōs Ĭtălā tēllūrĕ tĕnēbāt
īntēntūs vūltūs, mānāntēsque ōră rĭgābānt
pēr tăcĭtūm lăcrĭmae, ēt sūspīrĭă crēbră cĭēbāt,215
haūd sĕcŭs āc pătrĭām pūlsūs dūlcēsquĕ pĕnātēs
līnquĕrĕt ēt trīstēs ēxūl trăhĕrētŭr ĭn ōrās.
Ūt vēro āffūsīs pūppēs prōcēdĕrĕ vēntīs
ēt sēnsīm coēpērĕ prŏcūl sūbsīdĕrĕ mōntēs
nūllăquĕ iam Hēspĕrĭa ēt nūsquām iām Daūnĭă tēllūs,220
hīc sēcum īnfrēndēns: "mēntīsne ĕgŏ cōmpŏs ĕt hōc nūnc
īndīgnūs rĕdĭtū, quī mēmēt fīnĭbŭs ūmquām
āmōrim Aūsŏnĭaē? flāgrāssēt sūbdĭtă taēdīs
Cārthāgo ēt pŏtĭūs cĕcĭdīssēt nōmĕn Ĕlīssaē.
quīd? tūnc sāt cōmpōs, quī nōn ārdēntĭă tēlă225
ā Cānnīs īn tēmplă tŭlī Tārpēiă Iŏvēmquĕ
dētrāxī sŏlĭō? spārsīssem īncēndĭă mōntēs
pēr sēptēm bēllō văcŭōs gēntīquĕ sŭpērbaē
Īlĭăcum ēxĭtĭum ēt prŏăvōrūm fātă dĕdīssēm.
cūr pōrro haēc āngānt? nūnc, nūnc īnvādĕrĕ fērrō230
quīs prŏhĭbēt rūrsūmque ād moēnĭă tēndĕrĕ grēssūs?
ībo ēt cāstrōrūm rĕlĕgēns mŏnŭmēntă mĕōrūm,
quā vĭă nōtă vŏcāt, rĕmĕābo Ănĭēnĭs ăd ūndās.
flēctĭte ĭn Ītălĭām prōrās, āvērtĭtĕ clāssēm!
fāxo ūt vāllātā rĕvŏcētūr Scīpĭŏ Rōmā."235
Tālĭbŭs ārdēntēm fŭrĭīs Nēptūnŭs ŭt āltō
prōspēxīt vērtīquĕ rătēs ād lītŏră vīdīt,
quāssāns caērŭlĕūm gĕnĭtōr căpŭt aēquŏră fūndō
ērŭĭt ēt tŭmĭdūm mŏvĕt ūltrā lītŏră pōntūm.
ēxtēmplō vēntōs īmbrēsque ēt rūpĕ prŏcēllās240
cōncĭtăt Aēŏlĭās āc nūbĭbŭs aēthĕră cōndīt.
tūm pĕnĭtūs tēlō mōlītūs rēgnă trĭdēntī
īntĭma ăb ōccāsū Tēthŷn īmpēllĭt ĕt ōrtū
āc tōtum Ōcĕănī tūrbāt căpŭt. aēquŏră sūrgūnt
spūmĕa, ĕt īllīsū scŏpŭlūs trĕmĭt ōmnĭs ăquārūm.245
prīmūs se āttōllēns Năsămōnūm sēdĭbŭs Aūstēr
nūdāvīt Sŷrtīm cōrrēptā nūbĭlŭs ūndā.
īnsĕquĭtūr sūblīmĕ fĕrēns nīgrāntĭbŭs ālīs
ābrūptūm Bŏrĕās pōntī lătŭs. īntŏnăt ātēr
dīscōrdī flātu ēt pārtēm răpĭt aēquŏrĭs Eūrūs.250
hīnc rūptī rĕbŏārĕ pŏli ātque hīnc crēbră mĭcārĕ
fūlmĭna ĕt īn clāssēm rŭĕre īmplācābĭlĕ caēlūm
cōnsēnsēre īgnēs nīmbīque ēt flūctŭs ĕt īră
vēntōrūm, nōctēmquĕ frĕto īmpŏsŭērĕ tĕnēbraē.
ēcce īntōrtă Nŏtō vĕnĭēnsque ā pūppĕ prŏcēllă255
āntēmnae īmmūgīt (strīdōrque īmmītĕ rŭdēntūm
sībĭlăt) āc sĭmĭlēm mōntī nīgrāntĕ prŏfūndō
dūctōrīs frāngīt sŭpĕr ōră trĕmēntĭă flūctūm.
ēxclāmāt vōlvēns ŏcŭlōs caēlōquĕ frĕtōquĕ:
"fēlīx, ō frātēr, dīvīsque aēquātĕ cădēndō,260
Hāsdrŭbăl! ēgrĕgĭūm fōrtīs cuī dēxtĕra ĭn ārmīs
pūgnāntī pĕpĕrīt lētum, ēt cuī fātă dĕdērĕ
Aūsŏnĭam ēxtrēmō tēllūrem āpprēndĕrĕ mōrsū.
āt mĭhĭ Cānnārūm cāmpīs, ŭbĭ Paūlŭs, ŭbi īllaē
ēgrĕgĭae ōccŭbŭēre ănĭmaē, dīmīttĕrĕ vītām265
nōn lĭcĭtūm vēl, cūm fērrem īn Căpĭtōlĭă flāmmās,
Tārpēiō Iŏvĭs ād mānēs dēscēndĕrĕ tēlō."
Tālĭă dūm maērēt, dīvērsīs flātĭbŭs āctă
īn gĕmĭnūm rŭĭt ūndă lătūs pūppīmquĕ sŭb ātrīs
aēquŏrĭs āggĕrĭbūs tĕnŭīt ceū tūrbĭnĕ mērsām.270
mōx nīgrīs āltē pūlsa ēxūndāntĭs hărēnaē
vērtĭcĭbūs rătĭs aēthĕrĭās rĕmĕāvĭt ăd aūrās
ēt flūctūs sūprā vēntō lībrāntĕ pĕpēndīt.
āt gĕmĭnās Nŏtŭs īn scŏpŭlōs ātque hōrrĭdă sāxă
dūrā sōrtĕ răpīt, mĭsĕrāndum ēt trīstĕ, bĭrēmēs.275
īncrĕpŭēre īctū prōraē. tūm mūrĭce ăcūtō
dīssĭlĭēns sŏnŭīt rūptā cōmpāgĕ cărīnă.
hīc vărĭa ānte ŏcŭlōs făcĭēs: nătăt aēquŏrĕ tōtō
ārma īntēr gălĕāsquĕ vĭrūm crīstāsquĕ rŭbēntēs
flōrēntīs Căpŭaē gāza ēt sēpōstă trĭūmphō280
Laūrēns praēdă dŭcīs, trĭpŏdēs mēnsaēquĕ dĕōrūm
cūltăquĕ nēquīquām mĭsĕrīs sĭmŭlācră Lătīnīs,
cūm Vĕnŭs ēmōtī făcĭē cōntērrĭtă pōntī
tālĭbŭs āllŏquĭtūr rēgēm mărĭs: "hōc sătĭs īraē
īntĕrĕā, gĕnĭtōr, sătĭs ād māiōră mĭnārūm.285
cētĕră pārcĕ, prĕcōr, pĕlăgō, nē tōllăt ăcērbă
hōc Cārthāgŏ dĕcūs, nūllō sŭpĕrābĭlĕ bēllō
prōgĕnŭīssĕ căpūt nōstrōsque īn fūnĕră Poēnī
Aēnĕădās ūndīs tōtōque ĕgŭīssĕ prŏfūndō."
Sīc Vĕnŭs, ēt tŭmĭdī cōnsīdūnt gūrgĭtĕ flūctūs290
ōbvĭăque ādvērsīs prōpēllūnt āgmĭnă cāstrīs.
Dūx vĕtŭs ārmōrūm scītūsque āccēndĕrĕ cōrdă
laūdĭbŭs īgnĭfĕrō mēntēs fŭrĭābăt ĭn īrām
hōrtātū dĕcŏrīsque ūrēbāt pēctŏră flāmmīs:
"tū mĭhĭ Flāmĭnĭī pōrtās rōrāntĭă caēsī295
ōră dŭcīs; nōscō dēxtrām. tū prīmŭs ĭn īctūs
īngēntīs Paūlī rŭĭs āc dēfīgĭs ĭn ōssă
mūcrōnēm. tĭbĭ pūgnācīs gēstāntŭr ŏpīmă
Mārcēllī. Grācchūsquĕ cădēns tĭbĭ prōlŭĭt ēnsēm.
ēccĕ mănūs, quaē pūlsāntēm tē, bēllĭgĕr Āppī,300
moēnĭă sūblīmīs Căpŭaē dē cūlmĭnĕ mūrī
ēxcēlsō fūsā mŏrĭbūndūm pērcŭlĭt hāstā.
ēcce ălĭūd fūlmēn dēxtraē, quō nōbĭlĕ nōmēn
Fūlvĭŭs ēxcēpīt nōn ūnūm pēctŏrĕ vūlnūs.
hūc prīmā tē sīste ăcĭē, cuī cōnsŭl ĭn ārmīs305
Crīspīnūs cĕcĭdīt. mē tū cŏmĭtārĕ pĕr hōstēs,
quī nōbīs, mĕmĭni, ād Cānnās laētīssĭmŭs īraē
Sērvīlī fērs ōră dŭcīs sūffīxă vĕrūtō.
cērnō flāgrāntēs ŏcŭlōs vūltūmquĕ tĭmēndūm
nōn īpsō mĭnŭs ēnsĕ tŭūm, fōrtīssĭmĕ Poēnūm310
ō iŭvĕnīs, quālēm vīdī, cūm flūmĭnĕ saēvō
īnsīgnīs Trĕbĭaē cōmplēxum īngēntĭbŭs ūlnīs
mērsīstī fūndō lūctāntēm vānă trĭbūnūm.
āt tū, quī gĕlĭdās Tīcīnī prīmŭs ăd ūndās
Scīpĭădaē pātrīs tīnxīstī sānguĭnĕ fērrūm,315
īncēpta ēxsĕquĕre ēt nātī mĭhĭ rēddĕ crŭōrēm.
hōrrēscāmne īpsōs, vĕnĭānt si ād proēlĭă dīvōs,
cūm stētīs, tūrmaē, vīdī cōntērmĭnă caēlō
quās iŭgă cālcāntēs sūmmās vŏlĭtārĕ pĕr Ālpēs,
cūm vĭdĕām, quōrūm fērrō mănĭbūsquĕ căpācēs320
ārsēre Ārgўrĭpaē cāmpī? nūm sēgnĭŏr ībīs
nūnc mĭhĭ, quī prīmūs tōrquēs īn moēnĭă tēlūm
Dārdănă nēc nōstraē făcĭlīs cōncēdĕrĕ laūdī?
tē vērō, tēte ēxstĭmŭlēm, quī, fūlmĭnă cōntrā
ēt nīmbōs tŏnĭtrūsque āc sūmmī nūmĭnĭs īrās325
cūm stārēm, pērfērrĕ sŏnōs āc vānă iŭbēbās
nūbĭla ĕt āntĕ dŭcēm Căpĭtōlĭă cēlsă pĕtēbās?
quīd vōs, quīs clārō dēlētum ēst Mārtĕ Săgūntūm,
ēxhōrtēr, quōs nōbĭlĭtānt prīmōrdĭă bēllī?
ūt mēque ēt vōbīs dīgnūm, dēfēndĭtĕ, quaēsō,330
praētĕrĭtās dēxtrā laūdēs. dīvum īpsĕ făvōrĕ
vīncēndōquĕ sĕnēx pătrĭām pōst trīnă lăbāntēm
lūstra ēt nōn vīsōs tām lōnga aētātĕ pĕnātēs
āc nātum ēt fīdaē iām prīdēm cōniŭgĭs ōră
cōnfīsūs vōbīs rĕpĕtō. nōn āltĕră rēstāt335
iām Lĭbўaē nēc Dārdănĭīs pūgna āltĕră rēstāt.
cērtātūs nōbīs hŏdĭē dŏmĭnum āccĭpĭt ōrbīs."
Hānnĭbăl haēc; sēd nōn pătĭēns rĕmŏrāntĭă vērbă
Aūsŏnĭūs mīlēs, quŏtĭēns dūx coēpĕrăt ōră
sōlvĕre ăd ēffātūs, sīgnūm pūgnāmquĕ pĕtēbānt.340
Haēc prŏcŭl āĕrĭā spĕcŭlāntēm nūbĕ sŏrōrēm
ūt vīdīt dīvūm gĕnĭtōr maēstōsquĕ sŭb ācrī
ōbtūtū vūltūs, sīc ōre ēffātŭs ămīcōst:
"quī tē mēntĭs ĕdūnt mōrsūs? dā nōscĕrĕ, cōniūnx;
nūm Poēnī cāsūs dŭcĭs ēt Cārthāgĭnĭs āngīt345
cūră tŭaē? sĕd ĕnīm rĕpŭtā tēcum īpsă fŭrōrēs
Sīdŏnĭōs. gēntēm cōntra ēt fātālĭă rēgnă
Teūcrōrūm quĭs ĕrīt, quaēsō, gērmānă, rĕbēllī
frāctīs foēdĕrĭbūs pŏpŭlō mŏdŭs? īpsă mălōrūm
nōn plūs Cārthāgō tŭlĭt ēxhaūsītquĕ lăbōrīs,350
quām prō Cādmēā sŭbĭīsti ēxērcĭtă gēntĕ.
tūrbāstī mărĭa āc tērrās iŭvĕnēmquĕ fĕrōcēm
īmmīstī Lătĭō. trĕmŭērūnt moēnĭă Rōmaē,
pērquĕ bĭs ōctōnōs prīmūs fŭĭt Hānnĭbăl ānnōs
hūmānī gĕnĕrīs. tēmpūs cōmpōnĕrĕ gēntēs.355
ād fīnēm vēntūm. claūdēnda ēst iānŭă bēllī."
Tūm sūpplēx Iūnō: "nĕque ĕgo haēc mūtārĕ lăbōrāns,
quīs ēst fīxă dĭēs, pēndēntī nūbĕ rĕsēdī
nēc rĕvŏcāre ăcĭēs bēllūmve ēxtēndĕrĕ quaērō.
quaē dōnārĕ pŏtēs, quŏnĭām mĭhĭ grātĭă lānguēt360
ēt cĕcĭdīt iām prīmŭs ămōr, - nīl fīlă sŏrōrūm
ādvērsūs pōscō. vērtāt tērga Hānnĭbăl hōstī,
ūt plăcĕt, ēt cĭnĕrēs Trōiaē Cārthāgĭnĕ rēgnēnt.
Īllūd tē gĕmĭnī pēr mūtŭă pīgnŏra ămōrīs
ēt sŏrŏr ēt cōniūnx ōrō: trānārĕ pĕrīclă365
māgnănĭmūm pătĭārĕ dŭcēm vītāmquĕ rĕmīttās
nēvĕ sĭnās cāptum Aūsŏnĭās pērfērrĕ cătēnās.
stēnt ĕtĭām cōntūsă mălīs mĕă moēnĭă frāctō
nōmĭnĕ Sīdŏnĭo ēt nōstrō sērvēntŭr hŏnōrī."
Sīc Iūno, ēt cōntrā brĕvĭtēr sīc Iūppĭtĕr ōrsūs:370
"dō spătĭūm mūrīs, ūt vīs, Cārthāgĭnĭs āltaē.
stēnt lăcrĭmīs prĕcĭbūsquĕ tŭīs. sēd pērcĭpĕ, cōniūnx,
quātĕnŭs īndūlsīssĕ văcēt. nōn lōngă sŭpērsūnt
fāta ūrbī, vĕnĭētquĕ părī sūb nōmĭnĕ dūctōr,
quī nūnc sērvātās ēvērtāt fūndĭtŭs ārcēs.375
aēthĕrĭās quŏque, ŭtī pōscīs, trăhăt Hānnĭbăl aūrās,
ērēptūs pūgnaē. mīscēre hīc sīdĕră pōntō
ēt tērrās īmplērĕ vŏlēt rĕdĕūntĭbŭs ārmīs.
nōvī fētă vĭrī bēllō praēcōrdĭă. sēd lēx
mūnĕrĭs haēc ēstō nōstrī: Sātūrnĭă rēgnă380
nē pōst haēc vĭdĕāt, rĕpĕtāt nēve āmplĭŭs ūmquām
Aūsŏnĭām. nūnc īnstāntī rāptum āvĕhĕ lētō,
nē, lātīs sī mīscēbīt fĕră proēlĭă cāmpīs,
Rōmŭlĕī nĕquĕās iŭvĕnīs sūbdūcĕrĕ dēxtraē."
Dūm stătŭīt fāta Ōmnĭpŏtēns ūrbīquĕ dŭcīquĕ,385
īnvādūnt ăcĭēs pūgnam ēt clāmōrĕ lăcēssūnt
sīdĕră. nōn ălĭō grăvĭōrēs tēmpŏrĕ vīdīt
aūt pŏpŭlōs tēllūs, aūt, quī pătrĭa ārmă mŏvērēnt,
māiōrēs cērtārĕ dŭcēs. dīscrīmĭnĭs āltă
īn mĕdĭō mērcēs, quīcquīd tĕgĭt ūndĭquĕ caēlūm.390
ībăt Ăgēnŏrĕūs praēfūlgēns dūctŏr ĭn ōstrō,
ēxcēlsūmquĕ căpūt pēnnā nūtāntĕ lĕvābāt
crīstă rŭbēns. saēvūs māgnō dē nōmĭnĕ tērrōr
praēcēdīt, Lătĭōquĕ mĭcāt bĕnĕ cōgnĭtŭs ēnsīs.
āt cōntra ārdēntī rădĭābāt Scīpĭŏ cōccō395
tērrĭbĭlem ōstēntāns clīpeūm, quō pātrĭs ĕt ūnā
caēlārāt pătrŭī spīrāntēs proēlĭă dīră
ēffĭgĭēs; flāmmam īngēntēm frōns āltă vŏmēbāt.
sūb tāntā cūnctīs vī tēlōrūmquĕ vĭrūmquĕ
īn dŭcĭbūs stābāt spēs ēt vīctōrĭă sōlīs.400
quīn ĕtĭām, făvŏr ūt sŭbĭgīt plērōsquĕ mĕtūsvĕ,
Scīpĭŏ sī Lĭbўcīs ēssēt gĕnĕrātŭs ĭn ōrīs,
scēptra ăd Ăgēnŏrĕōs crēdūnt vēntūră nĕpōtēs
Hānnĭbăl Aūsŏnĭā gĕnĭtūs sī sēdĕ fŭīssēt,
haūd dŭbĭtānt tērrās Ĭtăla īn dĭcĭōnĕ fŭtūrās.405
Cōntrĕmŭēre aūraē răpĭdō vībrāntĭbŭs hāstīs
tūrbĭne ĕt hōrrĭfĭcām trāxērĕ pĕr aēthĕră nūbēm.
īnde ēnsīs prŏpĭōrque ăcĭēs ēt cōmmĭnŭs ōră
ādmōta āc dīrā flāgrāntĭă lūmĭnă flāmmā.
stērnĭtŭr, īn mĕdĭūm cōntēmptrīx tūrbă pĕrīclī410
quaē prīmīs sē praēcĭpĭtēm tŭlĭt ōbvĭă tēlīs,
gēntīlēmquĕ bĭbīt tēllūs īnvītă crŭōrēm.
fērvĭdŭs īngĕnĭī Măsĭnīssa ēt fērvĭdŭs aēvī
īn prīmās Măcĕtūm tūrmās īmmānĭă mēmbră
īnfērt ēt iăcŭlō cīrcūmvŏlăt ālĭtĕ cāmpūm.415
caērŭlŭs haūd ălĭtēr, cūm dīmĭcăt, īncŏlă Thŷlēs
āgmĭnă fālcĭgĕrō cīrcūmuĕnĭt ārtă cŏvīnnō.
Grāiă phălānx pătrĭō dēnsārāt mōrĕ cătērvās
iūnctīsque ādstābāt nūllī pĕnĕtrābĭlĭs hāstīs.
Īmmĕmŏr hās pāctī pōst foēdŭs ĭn ārmă Phĭlīppūs420
mīsĕrăt ēt quāssām rĕfŏvēbăt Ăgēnŏrĭs ūrbēm.
rārēscīt mūltō lāxātūs vūlnĕrĕ mīlēs
ātque ăpĕrīt pătŭlās prōstrātō cōrpŏrĕ lātē
īntēr tēlă vĭās. īrrūmpīt mōlĕ rŭīnaē
Aūsŏnĭūs glŏbŭs ēt pēriūrĭă Grāiă rĕsīgnāt.425
Ārchĕmŏrūm Rŭtĭlūs, Teūcrūm Nōrbānŭs (ĕt āmbŏ
Māntŭă pūbēntī gĕnĕtrīx dīmīsĕrăt aēvō),
ōbtrūncāt Sămĭūm bēllācīs dēxtră Călēnī,
āt Clўtĭūm Sĕlĭūs, Pēllaēum ēt vānă tŭmēntēm
ād nōmēn pătrĭaē Clўtĭūm, sēd glōrĭă Pēllaē430
haūd vălŭīt mĭsĕrō dēfēndĕrĕ Daūnĭă tēlă.
Saēvĭŏr hīs Lătĭūs vāstābāt Brūttĭă sīgnă
Laēlĭŭs īncrĕpĭtāns: "ādeōne Oēnōtrĭă tēllūs
dētēstāndă fŭīt, quām pēr mărĭa āspĕră pērquĕ
īnsānōs Tўrĭō fŭgĕrētīs rēmĭgĕ flūctūs?435
sēd fūgīssĕ sătīs fŭĕrīt. Lătĭōnĕ crŭōrĕ
īnsŭpĕr ēxtērnās pĕtĭtīs pērfūndĕrĕ tērrās?"
haēc dīcēns Sĭlărūm mĕdĭtāntem īn proēlĭă tēlō
praēvĕnĭt. hāstă vŏlāns īmō sūb gūttŭrĕ sēdīt
ēt vītaē vōcīsquĕ vĭās sĭmŭl īncĭtă claūsīt.440
Vērgĭlĭō Caūdīnŭs, ăcērbō Lāŭs Ămānō
stērnĭtŭr. āccēndūnt īrās vūltūsquĕ vĭrōrūm
ārmōrūmque hăbĭtūs nōti ēt vōx cōnsŏnă līnguaē.
quōs ŭbĭ nūdāntēs cōnspēxĭt Hămīlcărĕ crētūs
tērgă fŭgā, "stāte āc nōstrām nē prōdĭtĕ gēntēm"445
vōcĭfĕrāns sŭbĭt ēt cōnvērtīt proēlĭă dēxtrā,
quālĭs ĭn aēstĭfĕrīs Gărămāntūm fētă vĕnēnō
āttōllīt cāmpīs fērvēntī pāstŭs hărēnā
cōllă Păraētŏnĭūs sērpēns lātēquĕ pĕr aūrās
ūndāntēm tōrquēt pērfūndēns nūbĭlă tābēm.450
cōntĭnŭo īnfēstā pōrtāntēm cūspĭdĕ vūlnūs
īmpĕdĭt āntĕvŏlāns Hĕrĭūm, cuī nōbĭlĕ nōmēn
Mārrūcīnă dŏmūs clārūmquĕ Tĕātĕ fĕrēbāt.
ātque īllī māgnūm nītēnti ēt laūdĭbŭs hōstīs
ārrēctō căpŭli ād fīnēm mănŭs īncĭtă sēdīt,455
quaērēbātquĕ mĭsēr mŏrĭēntī lūmĭnĕ frātrēm,
cūm iŭvĕnīs sŭbĭt ēt lētō stĭmŭlātŭs ăcērbō
Plēmĭnĭūs saēvūm mūcrōnem ānte ōră cŏrūscāt
āc frātrēm māgnō mĭnĭtāns clāmōrĕ rĕpōscīt.
huīc prōlēs Bārcaē: "gērmānūm rēddĕrĕ vērō460
sī plăcĕt, haūd rĕnŭō. mănĕānt mŏdŏ foēdĕră nōstră:
Hāsdrŭbălēm rĕvŏcāte ūmbrīs. ĕgŏne āspĕră pōnām
ūmquam īn Rōmānōs ŏdĭa aūt mānsuēscĕrĕ cōrdă
nōstră sĭnām pārcāmquĕ vĭrō, quēm tērră crĕārīt
Ītălă? tūm mānēs ĭnĭmīcī sēdĕ rĕpēllānt465
aētērnā sŏcĭōque ăbĭgāt mē frātĕr Ăvērnō."
sīc ăĭt ēt clĭpĕī prōpūlsūm pōndĕrĕ tōtō,
lūbrĭcă quā tēllūs lāpsāntēs sānguĭnĕ frātrīs
fāllēbāt nīsūs, prōstērnĭt ĕt ōccŭpăt ēnsĕ.
ēxtēndīt lābēns pālmās Hĕrĭūmquĕ iăcēntēm470
āmplēxūs iūnctā lēnīvīt mōrtĕ dŏlōrēs.
tūm Lĭbўs īnvādīt mīxtaē cērtāmĭnă tūrbaē
cōnvērtītquĕ rŭēns pēr lōngum hōstīlĭă tērgă,
ūt, cūm fūlmĭnĭbūs pērmīxtă tŏnītrŭă mūndūm
tērrĭfĭcānt sūmmīquĕ lăbāt dŏmŭs āltă părēntīs,475
ōmne hŏmĭnūm tērrīs trĕpĭdāt gĕnŭs, īpsăque ŏb ōră
lūx ātrōx mĭcăt, ēt praēsēns ādstārĕ vĭrītīm
crēdĭtŭr īntēntō pērcūlsīs Iūppĭtĕr īgnĕ.
Pārte ălĭā, ceū sōlă fŏrēnt dīscrīmĭnă cāmpō,
quā mīscērĕt ăgēns trŭcŭlēntūm Scīpĭŏ Mārtēm,480
āspĕră pūgnă nŏvās vărĭā sŭb ĭmāgĭnĕ lētī
dāt fōrmās. hīc ēnsĕ iăcēt prōstrātŭs ădāctō,
hīc sāxō pērfrāctă gĕmīt lăcrĭmābĭlĭs ōssă;
āst hōs, tūrpĕ, păvōr fūsōs prōiēcĭt ĭn ōră,
hōrum ādvērsă dĕdīt Grādīvō pēctŏră vīrtūs.485
īpsĕ sŭpēr strāgēs dūctōr Rhoētēĭŭs īnstāt,
quālĭs ăpūd gĕlĭdūm cūrrūs quătĭt āltĭŏr Hēbrūm
ēt Gĕtĭcās sōlvīt fērvēntī sānguĭnĕ Māvōrs
laētūs caēdĕ nĭvēs, glăcĭēmque Ăquĭlōnĭbŭs āctām
pērrūmpīt strīdēns sūb pōndĕrĕ bēllĭgĕr āxīs.490
iāmque ārdōrĕ trŭcī lūstrāns fōrtīssĭmă quaēquĕ
nōmĭna ŏbīt fērrō. clārīs spēctātă pĕr ōrbēm
strāgĭbŭs ōccūmbīt lāte īntēr tēlă iŭvēntūs.
quī mūrōs răpŭērĕ tŭōs mĭsĕrāsquĕ nĕfāndī
prīncĭpĭūm bēllī fēcērĕ, Săgūntĕ, rŭīnās,495
quī sācrōs, Thrăsўmēnnĕ, lăcūs Phăĕthōntĭă quīquĕ
pōllŭĕrānt tābō stāgna, āc fīdūcĭă tāntă
quōs tŭlĭt, ūt sŭpĕrūm rēgī sŏlĭūmquĕ dŏmōsquĕ
īrēnt dīrēptūm, māctāntūr cōmmĭnŭs ūnō
ēxĭtĭō, rēddūntque ănĭmās, tĕmĕrātă fĕrēbānt500
quī sēcrētă dĕum ēt prīmōs rĕsĕrāssĕ nĕgātās
grēssĭbŭs hūmānīs Ālpēs. fōrmīdĭnĭs hūiūs
plēna ăcĭēs prŏpĕrē rētro ēxănĭmātă rŭēbāt,
haūd sĕcŭs āc tēctīs ūrbīs Vūlcānĭă pēstīs
cūm sēse īnfūdīt răpĭdūsque īncēndĭă flātūs505
vēntĭlăt ēt vŏlŭcrēs spārgīt pēr cūlmĭnă flāmmās,
āttŏnĭtum ērūmpīt sŭbĭtā fōrmīdĭnĕ vūlgūs,
lātēque ūt cāptā pāssīm trĕpĭdātŭr ĭn ūrbĕ.
Vērum ŭbĭ cūnctārī taēdēt dīspērsă vĭrōrūm
proēlĭă sēctāntem ēt lĕvĭōrī Mārtĕ tĕnērī,510
ōmnēs īn caūsām bēlli aūctōrēmquĕ mălōrūm
vērtĕrĕ iām vīrēs tāndēm plăcĕt. Hānnĭbăl ūnūs
dūm rēstēt, nōn, sī mūrīs Cārthāgĭnĭs īgnīs
sūbdātūr caēsīquĕ cădānt ēxērcĭtŭs ōmnīs,
prōfēctūm Lătĭō. cōntrā, sī cōncĭdăt ūnūs,515
nēquīquām fŏre Ăgēnŏrĕīs cūncta ārmă vĭrōsquĕ.
īllum ĭgĭtūr lūstrāns cīrcūmfērt lūmĭnă cāmpō
rīmātūrquĕ dŭcēm. iŭvăt īn cērtāmĭnă sūmmă
fērrĕ grădūm, cŭpĕrētquĕ vĭrō cōncūrrĕrĕ tōtā
spēctānte Aūsŏnĭā. cēlsūs clāmōrĕ fĕrōcī520
prōvŏcăt īncrĕpĭtāns hōstem ēt nŏvă proēlĭă pōscīt.
Quās pōstquam aūdīvīt vōcēs cōntērrĭtă Iūnŏ,
nē Lĭbўcī dŭcĭs īmpăvĭdās fērrēntŭr ăd aūrēs,
ēffĭgĭem īnfōrmāt Lătĭām prŏpĕrēquĕ cŏrūscīs
āttōllīt crīstīs, āddīt clĭpĕūmquĕ iŭbāsquĕ525
Rōmŭlĕī dŭcĭs ātque ŭmĕrīs īmpōnĭt hŏnōrēm
fūlgēntīs săgŭlī, dāt grēssum hăbĭtūsquĕ cĭēntīs
proēlĭa ĕt aūdācēs ădĭcīt sĭnĕ cōrpŏrĕ mōtūs.
tūm pār ēffĭgĭēs fāllācĭs ĭmāgĭnĕ vānā
cōrnĭpĕdīs mŏdĕrāndă cĭtō pēr dēvĭă pāssū530
bēllĭgĕraē dătŭr ād spĕcĭēm cērtāmĭnĭs ūmbraē.
sīc Poēnī dŭcĭs ānte ŏcŭlōs ēxsūltăt ĕt ūltrō
Scīpĭŏ Iūnōnī sĭmŭlātūs tēlă cŏrūscāt.
āt vīsō laētūs rēctōre ānte ōră Lătīnō
ēt tāndēm prŏpĭūs spērāns īngēntĭă Poēnūs535
quādrŭpĕdī cĭtŭs īmpōnīt vēlōcĭă mēmbră
ēt iăcĭt ādvērsām prŏpĕrātī tūrbĭnĭs hāstām.
dāt tērga ēt cāmpō fŭgĭēns vŏlăt ālĕs ĭmāgŏ
trāmīttītque ăcĭēs. tūm vēro ūt vīctŏr ĕt āltī
iām cōmpōs vōtī fērrātā cālcĕ crŭēntāt540
cōrnĭpĕdem ēt lārgās Poēnūs quătĭt āspĕr hăbēnās:
"quō fŭgĭs ōblītūs nōstrīs tē cēdĕrĕ rēgnīs?
nūllă tĭbī Lĭbўcā lătĕbra ēst, ō Scīpĭŏ, tērrā."
haēc ăĭt ēt strīctō sĕquĭtūr mūcrōnĕ vŏlāntēm,
dōnēc lōngīnquō frūstrātūm dūxĭt ĭn ārvă545
dīvērsā spătĭō prŏcŭl ā cērtāmĭnĕ pūgnaē;
tūm fāllāx sŭbĭtō sĭmŭlācrum īn nūbĭlă cēssīt.
fūlmĭnĕūs dūctōr "quīsnām sē nūmĭnĕ caēcō
cōmpŏsŭīt nōbīs" īnquīt "dĕŭs? aūt lătĕt īdēm
cūr mōnstrō? tāntūmne ōbstāt mĕă glōrĭă dīvīs?550
sēd nōn āvēllēs ūmquām, quīcūmquĕ sĕcūndūs
caēlĭcŏlūm stās Aūsŏnĭaē, nōn ārtĭbŭs hōstēm
ērĭpĭēs vērūm nōbīs." frēna īndĕ cĭtātī
cōnvērtīt fŭrĭbūndŭs ĕquī cāmpūmquĕ pĕtēbāt,
cūm sŭbĭto ōccūltaē pēstīs cōllāpsă trĕmōrĕ555
cōrnĭpĕdīs mōlēs rŭĭt ātque ēfflāvĭt ănhēlō
pēctŏrĕ Iūnōnīs cūrīs īn nūbĭlă vītām.
tūm vēro īmpătĭēns "vēstra ēst haēc āltĕră, vēstră
fraūs," īnquīt "sŭpĕrī. nōn fāllĭtĭs. aēquŏrĕ mērsūm
tēxīssēnt scŏpŭlī, pĕlăgūsque haūsīssĕt ĕt ūndaē!560
ānne huīc sērvābār lētō? mĕă sīgnă sĕcūtī,
quīs pūgnae aūspĭcĭūm dĕdĭmūs, caēdūntŭr, ĕt ābsēns
āccĭpĭō gĕmĭtūs vōcēsque āc vērbă vŏcāntūm
Hānnĭbălēm. quīs nōstră sătīs dēlīctă pĭābīt
Tārtărĕūs tōrrēns?" sĭmŭl haēc fūndēbăt ĕt ūnā565
spēctābāt dēxtram āc lētī fērvēbăt ămōrĕ.
Tūnc Iŭnŏ mīsērātă vĭrūm pāstōrĭs ĭn ōră
vērtĭtŭr āc sīlvīs sŭbĭtō prōcēdĭt ŏpācīs
ātque hīs āllŏquĭtūr vērsāntem īnglōrĭă fātă:
"quaēnām tē sīlvīs āccēdĕrĕ caūsă sŭbēgīt570
ārmātūm nōstrīs? nūm dūra ād proēlĭă tēndīs,
māgnŭs ŭbi Aūsŏnĭaē rĕlĭquōs dŏmăt Hānnĭbăl ārmīs?
sī vēlōx gaūdēs īre ēt cōmpēndĭă grātă
sūnt tĭbĭ, vīcīno īn mĕdĭōs tē trāmĭtĕ dūcām."
ānnŭĭt ātque ŏnĕrāt prōmīssīs pēctŏră lārgīs575
pāstōrīs pātrēsquĕ dŏcēt Cārthāgĭnĭs āltaē
māgnă rĕpēnsūrōs nēc sē lĕvĭōră dătūrūm.
praēcĭpĭtem ēt vāstō sŭpĕrāntēm prōxĭmă sāltū
cīrcŭmăgīt Iūno āc fāllēns rĕgĭōnĕ vĭārūm
nōn grātam īnvītō sērvāt cēlātă sălūtēm.580
Īntĕrĕā Cādmēă mănūs dēsērtă păvēnsquĕ
nōn ūllum Hānnĭbălēm, nūsquām cērtāmĭnă cērnīt
saēvī nōtă dŭcīs. pārs fērro ōccūmbĕrĕ crēdūnt,
pārs dāmnāsse ăcĭem ēt dīvīs cēssīssĕ sĭnīstrīs.
īngrŭĭt Aūsŏnĭūs vērsōsque ăgĭt aēquŏrĕ tōtō585
rēctōr, iāmque īpsaē trĕpĭdānt Cārthāgĭnĭs ārcēs.
īmplētūr tērrōrĕ văgō cūncta Āfrĭcă pūlsīs
āgmĭnĭbūs, vŏlŭcrīquĕ fŭgā sĭnĕ mōrĕ rŭēntēs
tēndūnt āttŏnĭtōs ēxtrēma ād lītŏră cūrsūs
āc Tārtēssĭăcās prŏfŭgī spārgūntŭr ĭn ōrās;590
pārs Bāttī pĕtĭērĕ dŏmōs, pārs flūmĭnă Lāgī.
sīc ŭbĭ vī caēcā tāndēm dēvīctŭs ăd āstră
ēvŏmŭīt pāstōs pēr saēcŭlă Vēsbĭŭs īgnēs
ēt pĕlăgo ēt tērrīs fūsa ēst Vūlcānĭă pēstīs,
vīdēre Ēōī, mōnstrum ādmīrābĭlĕ, Sērēs595
lānĭgĕrōs cĭnĕre Aūsŏnĭō cānēscĕrĕ lūcōs.
Āt fēssūm tŭmŭlō tāndēm rēgīnă prŏpīnquō
sīstīt Iūnŏ dŭcēm, făcĭēs ūnde ōmnĭs ĕt ātraē
āppārēnt ādmōta ŏcŭlīs vēstīgĭă pūgnaē.
quālēm Gārgānī cāmpūm Trĕbĭaēquĕ pălūdēm600
ēt Tŷrrhēnă văda ēt Phăĕthōntīs vīdĕrăt āmnēm
strāgĕ vĭrum ūndāntēm, tālīs, mĭsĕrābĭlĕ vīsū,
prōstrātīs făcĭēs ăpĕrītūr dīră mănīplīs.
tūnc sŭpĕrās Iūnō sēdēs tūrbātă rĕvīsīt.
iāmquĕ prŏpīnquābānt hōstēs tŭmŭlōquĕ sŭbībānt,605
cūm sēcūm Poēnūs: "caēlūm lĭcĕt ōmnĕ sŏlūtā
īn căpŭt hōc cōmpāgĕ rŭāt tērraēquĕ dĕhīscānt,
nōn ūllō Cānnās ăbŏlēbīs, Iūppĭtĕr, aēvō,
dēcēdēsquĕ prĭūs rēgnīs, quām nōmĭnă gēntēs
aūt fācta Hānnĭbălīs sĭlĕānt. nēc deīndĕ rĕlīnquō610
sēcūrām tē, Rōmă, mĕī, pătrĭaēquĕ sŭpērstēs
ād spēs ārmōrūm vīvām tĭbĭ. Nām mŏdŏ pūgnā
praēcēllīs, rĕsĭdēnt hōstēs: mĭhĭ sātquĕ sŭpērquĕ,
ūt mē Dārdănĭaē mātrēs ātque Ītălă tēllūs,
dūm vīvam, ēxspēctēnt nēc pācēm pēctŏrĕ nōrīnt."615
sīc răpĭtūr paūcīs fŭgĭēntūm mīxtŭs ĕt āltōs
īndĕ pĕtīt rētrō mōntēs tūtāsquĕ lătēbrās.
Hīc fīnīs bēllō. rĕsĕrāntūr prōtĭnŭs ārcēs
Aūsŏnĭō iām spōntĕ dŭcī. Iūra īmprŏba ădēmptă
ārmăque, ĕt īncīsaē lēgēs, ŏpĭbūsquĕ sŭpērbīs620
vīs frācta, ēt pŏsŭīt gēstātās bēlŭă tūrrēs.
ēxcēlsaē tūm saēvă rătēs spēctācŭlă Poēnīs
flāmmĭfĕram āccĕpĕrē fācēm, sŭbĭtāquĕ prŏcēllā
ārsērūnt mărĭa, ātque ēxpāvīt lūmĭnă Nēreūs.
Mānsūrī cōmpōs dĕcŏrīs pēr saēcŭlă rēctōr625
dēvīctaē rĕfĕrēns prīmūs cōgnōmĭnă tērraē
sēcūrūs scēptrī rĕpĕtīt pēr caērŭlă Rōmām
ēt pătrĭa īnvĕhĭtūr sūblīmī tēctă trĭūmphō.
āntĕ Sўphāx fĕrĕtrō rĕsĭdēns cāptīvă prĕmēbāt
lūmĭna, ĕt aūrātaē sērvābānt cōllă cătēnaē.630
hīnc Hānnōn clārīquĕ gĕnūs Phoēnīssă iŭvēntūs
ēt Măcĕtūm prīmi ātque īncōctī cōrpŏră Maūrī,
tūm Nŏmădēs nōtūsquĕ săcrō, cūm lūstrăt hărēnās,
Hāmmōnī Gărămās ēt sēmpēr naūfrăgă Sŷrtīs.
mōx vīctās tēndēns Cārthāgo ād sīdĕră pālmās635
ībăt ĕt ēffĭgĭēs ōraē iām lēnĭs Hĭbēraē,
tērrārūm fīnīs Gādēs āc laūdĭbŭs ōlīm
tērmĭnŭs Hērcŭlĕīs Cālpē Baētēsquĕ lăvārĕ
sōlĭs ĕquōs dūlcī cōnsuētūs flūmĭnĭs ūndā,
frōndōsūmque ăpĭcēm sŭbĭgēns ād sīdĕră mātēr640
bēllōrūm fĕră Pŷrēnē nēc mītĭs Hĭbērūs,
cūm sĭmŭl īllīdīt pōntō, quōs āttŭlĭt, āmnēs.
sēd nōn ūllă măgīs mēntēsque ŏcŭlōsquĕ tĕnēbāt,
quām vīsa Hānnĭbălīs cāmpīs fŭgĭēntĭs ĭmāgŏ.
īpse ādstāns cūrru ātque aūrō dĕcŏrātŭs ĕt ōstrō645
Mārtĭă praēbēbāt spēctāndă Quĭrītĭbŭs ōră,
quālĭs ŏdōrātīs dēscēndēns Lībĕr ăb Īndīs
ēgīt pāmpĭnĕōs frēnātā tīgrĭdĕ cūrrūs,
aūt cūm Phlēgraēīs cōnfēctā mōlĕ Gĭgāntūm
īncēssīt cāmpīs tāngēns Tīrŷnthĭŭs āstră.650
sālve, īnvīctĕ părēns, nōn cōncēssūrĕ Quĭrīnō
laūdĭbŭs āc mĕrĭtīs, nōn cōncēssūrĕ Cămīllō.
nēc vērō, cūm tē mĕmŏrāt dē stīrpĕ dĕōrūm,
prōlēm Tārpēī, mēntītūr Rōmă, Tŏnāntīs.
Hostis ut Ausoniis decederet advena terris,
fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae
caelicolum Phrygia genetricem sede petitam
Laomedonteae sacrandam moenibus urbis;
5advectum exciperet numen, qui lectus ab omni
concilio patrum praesentis degeret aevi
optimus. en nomen melius maiusque triumphis!
iamque petita aderat Latia portante Cybele
puppe, atque ante omnes magno cedente senatu
10obvius accitis properabat Scipio sacris,
qui genitus patruo ductoris ad Africa bella
tunc lecti multa fulgebat imagine avorum.
isque ubi longinquo venientia numina ponto
accepit supplex palmis Tuscique sonora
15Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim,
femineae tum deinde manus subiere, per amnem
quae traherent celsam religatis funibus alnum.
circum arguta cavis tinnitibus aera, simulque
certabant rauco resonantia tympana pulsu
20semivirique chori, gemino qui Dindyma monte
casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro,
quique Idaea iuga et lucos novere silentes.
hos inter fremitus ac laeto vota tumultu
substitit adductis renvens procedere vinclis
25sacra ratis subitisque vadis immobilis haesit.
tum puppe e media magno clamore sacerdos:
"parcite pollutis contingere vincula palmis
et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,
ferte gradus nec vos casto miscete labori,
30dum satis est monvisse deae. quod si qua pudica
mente valet, si qua illaesi sibi corporis adstat
conscia, vel sola subeat pia munera dextra."
Hic prisca ducens Clausorum ab origine nomen
Claudia non aequa populi male credita fama
35in puppim versis palmisque oculisque profatur:
"caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis
cuncta creas, cuius proles terramque fretumque
sideraque et manes regnorum sorte gubernant,
si nostrum nullo violatum est crimine corpus,
40testis, diva, veni et facili me absolve carina."
tum secura capit funem, fremitusque leonum
audiri visus subito, et graviora per auras
nulla pulsa manu sonuerunt tympana divae.
fertur prona ratis (ventos impellere credas)
45contraque adversas ducentem praevenit undas.
extemplo maior cunctis spes pectora mulcet
finem armis tandem finemque venire periclis.
Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra
abscondit late propulsis puppibus aequor,
50cui numen pelagi placaverat hostia taurus,
iactaque caeruleis innabant fluctibus exta.
tunc a sede deum purumque per aethera lapsae
armigerae Iovis ante oculos coepere volucres
aequoreas monstrare vias ac ducere classem.
55augurium clangor laetum dabat. inde secuti
tantum praegressos liquida sub nube volatus,
quantum non frustra speculantum lumina servant,
litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.
Nec segnis tanta in semet veniente procella
60Africa terribilem magno sub nomine molem,
regis opes, contra et Massyla paraverat arma,
spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus
terror erat. campos pariter vallesque refusas
litoraque implerat nullo decorare tapete
65cornipedem Nomas assuetus, densaeque per auras
condebant iaculis stridentibus aethera nubes.
immemor hic dextraeque datae iunctique per aras
foederis et mensas testes atque hospita iura
fasque fidemque simul pravo mutatus amore
70ruperat atque toros regni mercede pararat.
virgo erat eximia specie claroque parente,
Hasdrubalis proles. thalamis quam cepit ut altis,
ceu face succensus prima taedaque iugali
vertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto
75foedere amicitiae dotalia transtulit arma.
Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem
ductori monvisse fuit, missique minantur:
stet regno, reputet superos, pacta hospita servet.
longe coniugia ac longe Tyrios Hymenaeos
80inter Dardanias acies fore. sanguine quippe,
si renvat, blando nimium facilique marito
statura obsequia et thalami flagrantis amores.
Sic Latius permixta minis sed cassa monebat
ductor; nam surdas coniunx obstruxerat aures.
85ergo asper monitis frustra nitentibus enses
advocat et castas polluti foederis aras
testatus varia Martem movet impiger arte.
castra levi calamo cannaque intecta palustri,
qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,
90aggreditur furtum armorum tutantibus umbris
ac tacita spargit celata incendia nocte.
inde ubi collecti rapidam diffundere pestem
coeperunt ignes et se per pinguia magno
pabula ferre sono, clare exspatiantur in auras
95et fumos volucri propellunt lumine flammae.
it totis inimica lues cum turbine castris,
atque alimenta vorat strepitu Vulcanus anhelo
arida, et ex omni manant incendia tecto.
sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis
100excitis somno, multorumque ora vocantum
auxilium invadunt flammae. fluit undique victor
Mulciber et rapidis amplexibus arma virosque
corripit; exundat pestis, semustaque castra
albenti volitant per nubila summa favilla.
105ipsius ingenti regis tentoria saltu
lugubre increpitans late circumuolat ardor
hausissetque virum, trepidus ni clade satelles
e somno ac stratis rapuisset multa precantem.
Verum ubi mox iuncto sociarant aggere vires
110Massylus Tyriusque duces accitaque regno
lenierat pubes infaustae vulnera noctis,
ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis,
immanes animos, afflataque barbarus ora
castrorum flammis et se velamine nullo
115vix inter trepidas ereptum ex hoste catervas
frendebat minitans; sed enim non luce Syphacem
nec claro potuisse die nec sole tuente
a quoquam vinci. iactarat talia vecors,
sed iam claudebat flatus nec plura sinebat
120Atropos et tumidae properabat stamina linguae.
namque ubi prosilvit castris ceu turbidus amnis,
qui silvas ac saxa trahens per devia praeceps
volvitur et ripas spumanti gurgite laxat,
ante omnes praevectus equo trahit agmina voce.
125contra nava manus Rutuli celsusque ruebat
viso rege procul raptis exercitus armis,
ac sibi quisque: "videsne vides, ut in agmine primo
Massylus volitet deposcens proelia rector?
fac nostrum hoc, mea dextra, decus. violavit et aras
130caelicolum et casti ductoris foedera rupit.
sit satis hunc castris semel effugisse crematis."
sic secum taciti et certatim spicula fundunt.
prima in cornipedis sedit spirantibus ignem
naribus hasta volans erexitque ore cruento
135quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras.
corruit asper equus confixaque cuspide membra
huc illuc iactans rectorem prodidit hosti.
invadunt vanumque fugae atque attollere fessos
annitentem artus revocato a vulnere telo
140corripiunt, tum vincla viro manicaeque pudenda
addita, et, exemplum non umquam fidere laetis,
sceptriferas arta palmas vinxere catena.
ducitur ex alto deiectus culmine regni,
qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque
145litora ad Oceani sub nutu viderat aequor.
prostratis opibus regni Phoenissa metuntur
agmina, et invisus Marti notusque fugarum
vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.
Stabat Carthago truncatis undique membris
150uni innixa viro, tantoque fragore ruentem
Hannibal absenti retinebat nomine molem.
id reliquum fessos opis auxiliique ciere
rerum extrema iubent, huc confugere paventes,
postquam se superum desertos numine cernunt.
155nec mora propulsa sulcant vada salsa carina,
qui revocent patriaeque ferant mandata monentes,
ne lentus nullas videat Carthaginis arces.
Quarta Aurora ratem Dauni devexerat oras,
et fera ductoris turbabant somnia mentem.
160namque gravis curis carpit dum nocte quietem,
cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum
visus erat simul adversos mucronibus in se
destrictis ruere atque Itala depellere terra,
omnisque a Cannis Thrasymennique omnis ab undis
165in pontum impellens umbrarum exercitus ibat.
ipse fugam cupiens notas evadere ad Alpes
quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque
haerebat Latiae, donec vis saeva profundo
truderet et rapidis daret asportare procellis.
170His aegrum visis adeunt mandata ferentes
legati patriaeque extrema pericula pandunt:
Massyla ut ruerint arma, ut cervice catenas
regnator tulerit Libyae letoque negato
servetur nova pompa Iovi, Carthago laboret
175ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,
non una concussa fuga. se, triste profatu,
vidisse, arderent cum bina in nocte silenti
castra et luceret sceleratis Africa flammis.
praerapidum iuvenem minitari, Bruttia servet
180litora dum Poenus, destructurum ignibus atris,
in quam se referat, patriam suaque inclita facta.
haec postquam dicta et casus patuere metusque
effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant.
Audivit torvo obtutu defixus et aegra
185expendit tacite cura secum ipse volutans,
an tanti Carthago foret. sic deinde profatur:
"o dirum exitium mortalibus! o nihil umquam
crescere nec magnas patiens exsurgere laudes
invidia! eversam iam pridem exscindere Romam
190atque aequasse solo potui, traducere captam
servitum gentem Latioque imponere leges.
dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis
summisso tirone negant recreare maniplos,
dumque etiam Cerere et victu fraudasse cohortes
195Hannoni placet, induitur tota Africa flammis,
pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.
nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus
subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra.
vertentur signa, ut patres statuere, simulque
200et patriae muros et te servabimus, Hannon."
Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes
propellit multumque gemens movet aequore classem.
non terga est ausus cedentum invadere quisquam,
non revocare virum. cunctis praestare videntur,
205quod sponte abscedat, superi, tandemque resolvat
Ausoniam. ventos optant, et litora ab hoste
nuda videre sat est, ceu flamina comprimit Auster
cum fera et abscedens reddit mare, navita parco
interea voto non auras poscit amicas,
210contentus carvisse Noto, pacemque quietam
pro facili cursu reputat salis. omnis in altum
Sidonius visus converterat undique miles;
ductor defixos Itala tellure tenebat
intentus vultus, manantesque ora rigabant
215per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat,
haud secus ac patriam pulsus dulcesque penates
linqueret et tristes exul traheretur in oras.
Ut vero affusis puppes procedere ventis
et sensim coepere procul subsidere montes
220nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus,
hic secum infrendens: "mentisne ego compos et hoc nunc
indignus reditu, qui memet finibus umquam
amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis
Carthago et potius cecidisset nomen Elissae.
225quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela
a Cannis in templa tuli Tarpeia Iovemque
detraxi solio? sparsissem incendia montes
per septem bello vacuos gentique superbae
Iliacum exitium et proavorum fata dedissem.
230cur porro haec angant? nunc, nunc invadere ferro
quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus?
ibo et castrorum relegens monumenta meorum,
qua via nota vocat, remeabo Anienis ad undas.
flectite in Italiam proras, avertite classem!
235faxo ut vallata revocetur Scipio Roma."
Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto
prospexit vertique rates ad litora vidit,
quassans caeruleum genitor caput aequora fundo
ervit et tumidum movet ultra litora pontum.
240extemplo ventos imbresque et rupe procellas
concitat Aeolias ac nubibus aethera condit.
tum penitus telo molitus regna tridenti
intima ab occasu Tethyn impellit et ortu
ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt
245spumea, et illisu scopulus tremit omnis aquarum.
primus se attollens Nasamonum sedibus Auster
nudavit Syrtim correpta nubilus unda.
insequitur sublime ferens nigrantibus alis
abruptum Boreas ponti latus. intonat ater
250discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus.
hinc rupti reboare poli atque hinc crebra micare
fulmina et in classem ruere implacabile caelum
consensere ignes nimbique et fluctus et ira
ventorum, noctemque freto imposuere tenebrae.
255ecce intorta Noto veniensque a puppe procella
antemnae immugit (stridorque immite rudentum
sibilat) ac similem monti nigrante profundo
ductoris frangit super ora trementia fluctum.
exclamat volvens oculos caeloque fretoque:
260"felix, o frater, divisque aequate cadendo,
Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis
pugnanti peperit letum, et cui fata dedere
Ausoniam extremo tellurem apprendere morsu.
at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae
265egregiae occubuere animae, dimittere vitam
non licitum vel, cum ferrem in Capitolia flammas,
Tarpeio Iovis ad manes descendere telo."
Talia dum maeret, diversis flatibus acta
in geminum ruit unda latus puppimque sub atris
270aequoris aggeribus tenuit ceu turbine mersam.
mox nigris alte pulsa exundantis harenae
verticibus ratis aetherias remeavit ad auras
et fluctus supra vento librante pependit.
at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa
275dura sorte rapit, miserandum et triste, biremes.
increpuere ictu prorae. tum murice acuto
dissiliens sonuit rupta compage carina.
hic varia ante oculos facies: natat aequore toto
arma inter galeasque virum cristasque rubentes
280florentis Capuae gaza et seposta triumpho
Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum
cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis,
cum Venus emoti facie conterrita ponti
talibus alloquitur regem maris: "hoc satis irae
285interea, genitor, satis ad maiora minarum.
cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba
hoc Carthago decus, nullo superabile bello
progenuisse caput nostrosque in funera Poeni
Aeneadas undis totoque eguisse profundo."
290Sic Venus, et tumidi considunt gurgite fluctus
obviaque adversis propellunt agmina castris.
Dux vetus armorum scitusque accendere corda
laudibus ignifero mentes furiabat in iram
hortatu decorisque urebat pectora flammis:
295"tu mihi Flaminii portas rorantia caesi
ora ducis; nosco dextram. tu primus in ictus
ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa
mucronem. tibi pugnacis gestantur opima
Marcelli. Gracchusque cadens tibi proluit ensem.
300ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi,
moenia sublimis Capuae de culmine muri
excelso fusa moribundum perculit hasta.
ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen
Fulvius excepit non unum pectore vulnus.
305huc prima te siste acie, cui consul in armis
Crispinus cecidit. me tu comitare per hostes,
qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae
Servili fers ora ducis suffixa veruto.
cerno flagrantes oculos vultumque timendum
310non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum
o iuvenis, qualem vidi, cum flumine saevo
insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis
mersisti fundo luctantem vana tribunum.
at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas
315Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,
incepta exsequere et nati mihi redde cruorem.
horrescamne ipsos, veniant si ad proelia divos,
cum stetis, turmae, vidi contermina caelo
quas iuga calcantes summas volitare per Alpes,
320cum videam, quorum ferro manibusque capaces
arsere Argyripae campi? num segnior ibis
nunc mihi, qui primus torques in moenia telum
Dardana nec nostrae facilis concedere laudi?
te vero, tete exstimulem, qui, fulmina contra
325et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras
cum starem, perferre sonos ac vana iubebas
nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas?
quid vos, quis claro deletum est Marte Saguntum,
exhorter, quos nobilitant primordia belli?
330ut meque et vobis dignum, defendite, quaeso,
praeteritas dextra laudes. divum ipse favore
vincendoque senex patriam post trina labantem
lustra et non visos tam longa aetate penates
ac natum et fidae iam pridem coniugis ora
335confisus vobis repeto. non altera restat
iam Libyae nec Dardaniis pugna altera restat.
certatus nobis hodie dominum accipit orbis."
Hannibal haec; sed non patiens remorantia verba
Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora
340solvere ad effatus, signum pugnamque petebant.
Haec procul aëria speculantem nube sororem
ut vidit divum genitor maestosque sub acri
obtutu vultus, sic ore effatus amicost:
"qui te mentis edunt morsus? da noscere, coniunx;
345num Poeni casus ducis et Carthaginis angit
cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores
Sidonios. gentem contra et fatalia regna
Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli
fractis foederibus populo modus? ipsa malorum
350non plus Carthago tulit exhausitque laboris,
quam pro Cadmea subiisti exercita gente.
turbasti maria ac terras iuvenemque ferocem
immisti Latio. tremuerunt moenia Romae,
perque bis octonos primus fuit Hannibal annos
355humani generis. tempus componere gentes.
ad finem ventum. claudenda est ianua belli."
Tum supplex Iuno: "neque ego haec mutare laborans,
quis est fixa dies, pendenti nube resedi
nec revocare acies bellumve extendere quaero.
360quae donare potes, quoniam mihi gratia languet
et cecidit iam primus amor, - nil fila sororum
adversus posco. vertat terga Hannibal hosti,
ut placet, et cineres Troiae Carthagine regnent.
Illud te gemini per mutua pignora amoris
365et soror et coniunx oro: tranare pericla
magnanimum patiare ducem vitamque remittas
neve sinas captum Ausonias perferre catenas.
stent etiam contusa malis mea moenia fracto
nomine Sidonio et nostro serventur honori."
370Sic Iuno, et contra breviter sic Iuppiter orsus:
"do spatium muris, ut vis, Carthaginis altae.
stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx,
quatenus indulsisse vacet. non longa supersunt
fata urbi, venietque pari sub nomine ductor,
375qui nunc servatas evertat funditus arces.
aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,
ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto
et terras implere volet redeuntibus armis.
novi feta viri bello praecordia. sed lex
380muneris haec esto nostri: Saturnia regna
ne post haec videat, repetat neve amplius umquam
Ausoniam. nunc instanti raptum avehe leto,
ne, latis si miscebit fera proelia campis,
Romulei nequeas iuvenis subducere dextrae."
385Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique,
invadunt acies pugnam et clamore lacessunt
sidera. non alio graviores tempore vidit
aut populos tellus, aut, qui patria arma moverent,
maiores certare duces. discriminis alta
390in medio merces, quicquid tegit undique caelum.
ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,
excelsumque caput penna nutante levabat
crista rubens. saevus magno de nomine terror
praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.
395at contra ardenti radiabat Scipio cocco
terribilem ostentans clipeum, quo patris et una
caelarat patrui spirantes proelia dira
effigies; flammam ingentem frons alta vomebat.
sub tanta cunctis vi telorumque virumque
400in ducibus stabat spes et victoria solis.
quin etiam, favor ut subigit plerosque metusve,
Scipio si Libycis esset generatus in oris,
sceptra ad Agenoreos credunt ventura nepotes
Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,
405haud dubitant terras Itala in dicione futuras.
Contremuere aurae rapido vibrantibus hastis
turbine et horrificam traxere per aethera nubem.
inde ensis propiorque acies et comminus ora
admota ac dira flagrantia lumina flamma.
410sternitur, in medium contemptrix turba pericli
quae primis se praecipitem tulit obvia telis,
gentilemque bibit tellus invita cruorem.
fervidus ingenii Masinissa et fervidus aevi
in primas Macetum turmas immania membra
415infert et iaculo circumuolat alite campum.
caerulus haud aliter, cum dimicat, incola Thyles
agmina falcigero circumuenit arta covinno.
Graia phalanx patrio densarat more catervas
iunctisque adstabat nulli penetrabilis hastis.
420Immemor has pacti post foedus in arma Philippus
miserat et quassam refovebat Agenoris urbem.
rarescit multo laxatus vulnere miles
atque aperit patulas prostrato corpore late
inter tela vias. irrumpit mole ruinae
425Ausonius globus et periuria Graia resignat.
Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo
Mantua pubenti genetrix dimiserat aevo),
obtruncat Samium bellacis dextra Caleni,
at Clytium Selius, Pellaeum et vana tumentem
430ad nomen patriae Clytium, sed gloria Pellae
haud valuit misero defendere Daunia tela.
Saevior his Latius vastabat Bruttia signa
Laelius increpitans: "adeone Oenotria tellus
detestanda fuit, quam per maria aspera perque
435insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?
sed fugisse satis fuerit. Latione cruore
insuper externas petitis perfundere terras?"
haec dicens Silarum meditantem in proelia telo
praevenit. hasta volans imo sub gutture sedit
440et vitae vocisque vias simul incita clausit.
Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano
sternitur. accendunt iras vultusque virorum
armorumque habitus noti et vox consona linguae.
quos ubi nudantes conspexit Hamilcare cretus
445terga fuga, "state ac nostram ne prodite gentem"
vociferans subit et convertit proelia dextra,
qualis in aestiferis Garamantum feta veneno
attollit campis ferventi pastus harena
colla Paraetonius serpens lateque per auras
450undantem torquet perfundens nubila tabem.
continuo infesta portantem cuspide vulnus
impedit antevolans Herium, cui nobile nomen
Marrucina domus clarumque Teate ferebat.
atque illi magnum nitenti et laudibus hostis
455arrecto capuli ad finem manus incita sedit,
quaerebatque miser morienti lumine fratrem,
cum iuvenis subit et leto stimulatus acerbo
Pleminius saevum mucronem ante ora coruscat
ac fratrem magno minitans clamore reposcit.
460huic proles Barcae: "germanum reddere vero
si placet, haud renvo. maneant modo foedera nostra:
Hasdrubalem revocate umbris. egone aspera ponam
umquam in Romanos odia aut mansuescere corda
nostra sinam parcamque viro, quem terra crearit
465Itala? tum manes inimici sede repellant
aeterna socioque abigat me frater Averno."
sic ait et clipei propulsum pondere toto,
lubrica qua tellus lapsantes sanguine fratris
fallebat nisus, prosternit et occupat ense.
470extendit labens palmas Heriumque iacentem
amplexus iuncta lenivit morte dolores.
tum Libys invadit mixtae certamina turbae
convertitque ruens per longum hostilia terga,
ut, cum fulminibus permixta tonitrua mundum
475terrificant summique labat domus alta parentis,
omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora
lux atrox micat, et praesens adstare viritim
creditur intento perculsis Iuppiter igne.
Parte alia, ceu sola forent discrimina campo,
480qua misceret agens truculentum Scipio Martem,
aspera pugna novas varia sub imagine leti
dat formas. hic ense iacet prostratus adacto,
hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa;
ast hos, turpe, pavor fusos proiecit in ora,
485horum adversa dedit Gradivo pectora virtus.
ipse super strages ductor Rhoeteius instat,
qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum
et Geticas solvit ferventi sanguine Mavors
laetus caede nives, glaciemque Aquilonibus actam
490perrumpit stridens sub pondere belliger axis.
iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque
nomina obit ferro. claris spectata per orbem
stragibus occumbit late inter tela iuventus.
qui muros rapuere tuos miserasque nefandi
495principium belli fecere, Sagunte, ruinas,
qui sacros, Thrasymenne, lacus Phaëthontia quique
polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta
quos tulit, ut superum regi soliumque domosque
irent direptum, mactantur comminus uno
500exitio, redduntque animas, temerata ferebant
qui secreta deum et primos reserasse negatas
gressibus humanis Alpes. formidinis huius
plena acies propere retro exanimata ruebat,
haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis
505cum sese infudit rapidusque incendia flatus
ventilat et volucres spargit per culmina flammas,
attonitum erumpit subita formidine vulgus,
lateque ut capta passim trepidatur in urbe.
Verum ubi cunctari taedet dispersa virorum
510proelia sectantem et leviori Marte teneri,
omnes in causam belli auctoremque malorum
vertere iam vires tandem placet. Hannibal unus
dum restet, non, si muris Carthaginis ignis
subdatur caesique cadant exercitus omnis,
515profectum Latio. contra, si concidat unus,
nequiquam fore Agenoreis cuncta arma virosque.
illum igitur lustrans circumfert lumina campo
rimaturque ducem. iuvat in certamina summa
ferre gradum, cuperetque viro concurrere tota
520spectante Ausonia. celsus clamore feroci
provocat increpitans hostem et nova proelia poscit.
Quas postquam audivit voces conterrita Iuno,
ne Libyci ducis impavidas ferrentur ad aures,
effigiem informat Latiam propereque coruscis
525attollit cristis, addit clipeumque iubasque
Romulei ducis atque umeris imponit honorem
fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis
proelia et audaces adicit sine corpore motus.
tum par effigies fallacis imagine vana
530cornipedis moderanda cito per devia passu
belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.
sic Poeni ducis ante oculos exsultat et ultro
Scipio Iunoni simulatus tela coruscat.
at viso laetus rectore ante ora Latino
535et tandem propius sperans ingentia Poenus
quadrupedi citus imponit velocia membra
et iacit adversam properati turbinis hastam.
dat terga et campo fugiens volat ales imago
tramittitque acies. tum vero ut victor et alti
540iam compos voti ferrata calce cruentat
cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas:
"quo fugis oblitus nostris te cedere regnis?
nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra."
haec ait et stricto sequitur mucrone volantem,
545donec longinquo frustratum duxit in arva
diversa spatio procul a certamine pugnae;
tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.
fulmineus ductor "quisnam se numine caeco
composuit nobis" inquit "deus? aut latet idem
550cur monstro? tantumne obstat mea gloria divis?
sed non avelles umquam, quicumque secundus
caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem
eripies verum nobis." frena inde citati
convertit furibundus equi campumque petebat,
555cum subito occultae pestis collapsa tremore
cornipedis moles ruit atque efflavit anhelo
pectore Iunonis curis in nubila vitam.
tum vero impatiens "vestra est haec altera, vestra
fraus," inquit "superi. non fallitis. aequore mersum
560texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae!
anne huic servabar leto? mea signa secuti,
quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens
accipio gemitus vocesque ac verba vocantum
Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit
565Tartareus torrens?" simul haec fundebat et una
spectabat dextram ac leti fervebat amore.
Tunc Iuno miserata virum pastoris in ora
vertitur ac silvis subito procedit opacis
atque his alloquitur versantem ingloria fata:
570"quaenam te silvis accedere causa subegit
armatum nostris? num dura ad proelia tendis,
magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis?
si velox gaudes ire et compendia grata
sunt tibi, vicino in medios te tramite ducam."
575annuit atque onerat promissis pectora largis
pastoris patresque docet Carthaginis altae
magna repensuros nec se leviora daturum.
praecipitem et vasto superantem proxima saltu
circumagit Iuno ac fallens regione viarum
580non gratam invito servat celata salutem.
Interea Cadmea manus deserta pavensque
non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit
saevi nota ducis. pars ferro occumbere credunt,
pars damnasse aciem et divis cessisse sinistris.
585ingruit Ausonius versosque agit aequore toto
rector, iamque ipsae trepidant Carthaginis arces.
impletur terrore vago cuncta Africa pulsis
agminibus, volucrique fuga sine more ruentes
tendunt attonitos extrema ad litora cursus
590ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras;
pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.
sic ubi vi caeca tandem devictus ad astra
evomuit pastos per saecula Vesbius ignes
et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,
595videre Eoi, monstrum admirabile, Seres
lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.
At fessum tumulo tandem regina propinquo
sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae
apparent admota oculis vestigia pugnae.
600qualem Gargani campum Trebiaeque paludem
et Tyrrhena vada et Phaëthontis viderat amnem
strage virum undantem, talis, miserabile visu,
prostratis facies aperitur dira maniplis.
tunc superas Iuno sedes turbata revisit.
605iamque propinquabant hostes tumuloque subibant,
cum secum Poenus: "caelum licet omne soluta
in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant,
non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aevo,
decedesque prius regnis, quam nomina gentes
610aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo
securam te, Roma, mei, patriaeque superstes
ad spes armorum vivam tibi. Nam modo pugna
praecellis, resident hostes: mihi satque superque,
ut me Dardaniae matres atque Itala tellus,
615dum vivam, exspectent nec pacem pectore norint."
sic rapitur paucis fugientum mixtus et altos
inde petit retro montes tutasque latebras.
Hic finis bello. reserantur protinus arces
Ausonio iam sponte duci. Iura improba adempta
620armaque, et incisae leges, opibusque superbis
vis fracta, et posuit gestatas belua turres.
excelsae tum saeva rates spectacula Poenis
flammiferam accepere facem, subitaque procella
arserunt maria, atque expavit lumina Nereus.
625Mansuri compos decoris per saecula rector
devictae referens primus cognomina terrae
securus sceptri repetit per caerula Romam
et patria invehitur sublimi tecta triumpho.
ante Syphax feretro residens captiva premebat
630lumina, et auratae servabant colla catenae.
hinc Hannon clarique genus Phoenissa iuventus
et Macetum primi atque incocti corpora Mauri,
tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas,
Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis.
635mox victas tendens Carthago ad sidera palmas
ibat et effigies orae iam lenis Hiberae,
terrarum finis Gades ac laudibus olim
terminus Herculeis Calpe Baetesque lavare
solis equos dulci consuetus fluminis unda,
640frondosumque apicem subigens ad sidera mater
bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus,
cum simul illidit ponto, quos attulit, amnes.
sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,
quam visa Hannibalis campis fugientis imago.
645ipse adstans curru atque auro decoratus et ostro
Martia praebebat spectanda Quiritibus ora,
qualis odoratis descendens Liber ab Indis
egit pampineos frenata tigride currus,
aut cum Phlegraeis confecta mole Gigantum
650incessit campis tangens Tirynthius astra.
salve, invicte parens, non concessure Quirino
laudibus ac meritis, non concessure Camillo.
nec vero, cum te memorat de stirpe deorum,
prolem Tarpei, mentitur Roma, Tonantis.