Silii Italici-PUNICORUM LIBER XVII

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII

0

Hōstĭs ŭt Aūsŏnĭīs dēcēdĕrĕt ādvĕnă tērrīs,

fātĭdĭcaē fŭĕrānt ōrācŭlă prīscă Sĭbŷllaē

caēlĭcŏlūm Phrўgĭā gĕnĕtrīcēm sēdĕ pĕtītām

Lāŏmĕdōntēaē sācrāndām moēnĭbŭs ūrbīs;

ādvēctum ēxcĭpĕrēt nūmēn, quī lēctŭs ăb ōmnī5

cōncĭlĭō pātrūm praēsēntīs dēgĕrĕt aēvī

ōptĭmŭs. ēn nōmēn mĕlĭūs māiūsquĕ trĭūmphīs!

iāmquĕ pĕtīta ădĕrāt Lătĭā pōrtāntĕ Cўbēlē

pūppe, ātque ānte ōmnēs māgnō cēdēntĕ sĕnātū

ōbvĭŭs āccītīs prŏpĕrābāt Scīpĭŏ sācrīs,10

quī gĕnĭtūs pătrŭō dūctōrĭs ăd Āfrĭcă bēllă

tūnc lēctī mūltā fūlgēbăt ĭmāgĭne ăvōrūm.

īsque ŭbĭ lōngīnquō vĕnĭēntĭă nūmĭnă pōntō

āccēpīt sūpplēx pālmīs Tūscīquĕ sŏnōră

Thŷbrĭdĭs āddūxīt sūblīmĭs ăd ōstĭă pūppīm,15

fēmĭnĕaē tūm deīndĕ mănūs sŭbĭērĕ, pĕr āmnēm

quaē trăhĕrēnt cēlsām rĕlĭgātīs fūnĭbŭs ālnūm.

cīrcum ārgūtă căvīs tīnnītĭbŭs aēră, sĭmūlquĕ

cērtābānt raūcō rĕsŏnāntĭă tŷmpănă pūlsū

sēmĭvĭrīquĕ chŏrī, gĕmĭnō quī Dīndўmă mōntĕ20

cāstă cŏlūnt, quī Dīctaēō bācchāntŭr ĭn āntrō,

quīque Īdaēă iŭga ēt lūcōs nōvērĕ sĭlēntēs.

hōs īntēr frĕmĭtūs āc laētō vōtă tŭmūltū

sūbstĭtĭt āddūctīs rĕnŭēns prōcēdĕrĕ vīnclīs

sācră rătīs sŭbĭtīsquĕ vădīs īmmōbĭlĭs haēsīt.25

tūm pūppe ē mĕdĭā māgnō clāmōrĕ săcērdōs:

"pārcĭtĕ pōllūtīs cōntīngĕrĕ vīncŭlă pālmīs

ēt prŏcŭl hīnc, mŏnĕō, prŏcŭl hīnc, quaēcūmquĕ prŏfānaē,

fērtĕ grădūs nēc vōs cāstō mīscētĕ lăbōrī,

dūm sătĭs ēst mōnvīssĕ dĕaē. quōd sī quă pŭdīcā30

mēntĕ vălēt, sī qua īllaēsī sĭbĭ cōrpŏrĭs ādstāt

cōnscĭă, vēl sōlā sŭbĕāt pĭă mūnĕră dēxtrā."

Hīc prīscā dūcēns Claūsōrum ăb ŏrīgĭnĕ nōmēn

Claūdĭă nōn aēquā pŏpŭlī mălĕ crēdĭtă fāmā

īn pūppīm vērsīs pālmīsque ŏcŭlīsquĕ prŏfātūr:35

"caēlĭcŏlūm gĕnĕtrīx, nūmēn, quōd nūmĭnă nōbīs

cūnctă crĕās, cūiūs prōlēs tērrāmquĕ frĕtūmquĕ

sīdĕrăque ēt mānēs rēgnōrūm sōrtĕ gŭbērnānt,

sī nōstrūm nūllō vĭŏlātum ēst crīmĭnĕ cōrpūs,

tēstīs, dīvă, vĕni ēt făcĭlī me ābsōlvĕ cărīnā."40

tūm sēcūră căpīt fūnēm, frĕmĭtūsquĕ lĕōnūm

aūdīrī vīsūs sŭbĭto, ēt grăvĭōră pĕr aūrās

nūllā pūlsă mănū sŏnŭērūnt tŷmpănă dīvaē.

fērtūr prōnă rătīs (vēntōs īmpēllĕrĕ crēdās)

cōntrāque ādvērsās dūcēntēm praēvĕnĭt ūndās.45

ēxtēmplō māiōr cūnctīs spēs pēctŏră mūlcēt

fīnem ārmīs tāndēm fīnēmquĕ vĕnīrĕ pĕrīclīs.

Īpse ălăcēr Sĭcŭlā dīscēdēns Scīpĭŏ tērrā

ābscōndīt lātē prōpūlsīs pūppĭbŭs aēquōr,

cuī nūmēn pĕlăgī plācāvĕrăt hōstĭă taūrūs,50

iāctăquĕ caērŭlĕīs īnnābānt flūctĭbŭs ēxtă.

tūnc ā sēdĕ dĕūm pūrūmquĕ pĕr aēthĕră lāpsaē

ārmĭgĕraē Iŏvĭs ānte ŏcŭlōs coēpērĕ vŏlūcrēs

aēquŏrĕās mōnstrārĕ vĭās āc dūcĕrĕ clāssēm.

aūgŭrĭūm clāngōr laētūm dăbăt. īndĕ sĕcūtī55

tāntūm praēgrēssōs lĭquĭdā sūb nūbĕ vŏlātūs,

quāntūm nōn frūstrā spĕcŭlāntūm lūmĭnă sērvānt,

lītŏra Ăgēnŏrĕaē tĕnŭērūnt pērfĭdă tērraē.

Nēc sēgnīs tānta īn sēmēt vĕnĭēntĕ prŏcēllā

Āfrĭcă tērrĭbĭlēm māgnō sūb nōmĭnĕ mōlēm,60

rēgĭs ŏpēs, cōntra ēt Māssŷlă părāvĕrăt ārmă,

spēsquĕ Sўphāx Lĭbўcīs ūna ēt Laūrēntĭbŭs ūnūs

tērrŏr ĕrāt. cāmpōs părĭtēr vāllēsquĕ rĕfūsās

lītŏrăque īmplērāt nūllō dĕcŏrārĕ tăpētĕ

cōrnĭpĕdēm Nŏmăs āssuētūs, dēnsaēquĕ pĕr aūrās65

cōndēbānt iăcŭlīs strīdēntĭbŭs aēthĕră nūbēs.

īmmĕmŏr hīc dēxtraēquĕ dătaē iūnctīquĕ pĕr ārās

foēdĕrĭs ēt mēnsās tēstēs ātque hōspĭtă iūră

fāsquĕ fĭdēmquĕ sĭmūl prāvō mūtātŭs ămōrĕ

rūpĕrăt ātquĕ tŏrōs rēgnī mērcēdĕ părārāt.70

vīrgo ĕrăt ēxĭmĭā spĕcĭē clārōquĕ părēntĕ,

Hāsdrŭbălīs prōlēs. thălămīs quām cēpĭt ŭt āltīs,

ceū făcĕ sūccēnsūs prīmā taēdāquĕ iŭgālī

vērtĭt ŏpēs gĕnĕr ād Poēnōs, Lătĭaēquĕ sŏlūtō

foēdĕre ămīcĭtĭaē dōtālĭă trānstŭlĭt ārmă.75

Sēd nōn Aūsŏnĭō cūrārum ēxtrēmă Sўphācēm

dūctōrī mŏnŭīssĕ fŭīt, mīssīquĕ mĭnāntūr:

stēt rēgnō, rĕpŭtēt sŭpĕrōs, pācta hōspĭtă sērvēt.

lōngē cōniŭgĭa āc lōngē Tўrĭōs Hўmĕnaēōs

īntēr Dārdănĭās ăcĭēs fŏrĕ. sānguĭnĕ quīppĕ,80

sī rĕnŭāt, blāndō nĭmĭūm făcĭlīquĕ mărītō

stātūra ōbsĕquĭa ēt thălămī flāgrāntĭs ămōrēs.

Sīc Lătĭūs pērmīxtă mĭnīs sēd cāssă mŏnēbāt

dūctōr; nām sūrdās cōniūnx ōbstrūxĕrăt aūrēs.

ērgo āspēr mŏnĭtīs frūstrā nītēntĭbŭs ēnsēs85

ādvŏcăt ēt cāstās pōllūtī foēdĕrĭs ārās

tēstātūs vărĭā Mārtēm mŏvĕt īmpĭgĕr ārtĕ.

cāstră lĕvī călămō cānnāque īntēctă pălūstrī,

quālĭă Maūrŭs ămāt dīspērsă măpālĭă pāstōr,

āggrĕdĭtūr fūrtum ārmōrūm tūtāntĭbŭs ūmbrīs90

āc tăcĭtā spārgīt cēlāta īncēndĭă nōctĕ.

īnde ŭbĭ cōllēctī răpĭdām dīffūndĕrĕ pēstēm

coēpērūnt īgnēs ēt sē pēr pīnguĭă māgnō

pābŭlă fērrĕ sŏnō, clāre ēxspătĭāntŭr ĭn aūrās

ēt fūmōs vŏlŭcrī prōpēllūnt lūmĭnĕ flāmmaē.95

īt tōtīs ĭnĭmīcă lŭēs cūm tūrbĭnĕ cāstrīs,

ātque ălĭmēntă vŏrāt strĕpĭtū Vūlcānŭs ănhēlō

ārĭda, ĕt ēx ōmnī mānānt īncēndĭă tēctō.

sēntītūr plērīsquĕ prĭūs, quām cērnĭtŭr, īgnīs

ēxcītīs sōmnō, mūltōrūmque ōră vŏcāntūm100

aūxĭlĭum īnvādūnt flāmmaē. flŭĭt ūndĭquĕ vīctōr

Mūlcĭbĕr ēt răpĭdīs āmplēxĭbŭs ārmă vĭrōsquĕ

cōrrĭpĭt; ēxūndāt pēstīs, sēmūstăquĕ cāstră

ālbēntī vŏlĭtānt pēr nūbĭlă sūmmă făvīllā.

īpsĭŭs īngēntī rēgīs tēntōrĭă sāltū105

lūgūbre īncrĕpĭtāns lātē cīrcūmvŏlăt ārdōr

haūsīssētquĕ vĭrūm, trĕpĭdūs nī clādĕ sătēllēs

ē sōmno āc strātīs răpŭīssēt mūltă prĕcāntēm.

Vērum ŭbĭ mōx iūnctō sŏcĭārānt āggĕrĕ vīrēs

Māssŷlūs Tўrĭūsquĕ dŭcēs āccītăquĕ rēgnō110

lēnĭĕrāt pūbēs īnfaūstaē vūlnĕră nōctīs,

īră pŭdōrquĕ dăbānt ēt cōniūnx, tērtĭŭs īgnīs,

īmmānēs ănĭmōs, āfflātăquĕ bārbărŭs ōră

cāstrōrūm flāmmīs ēt sē vēlāmĭnĕ nūllō

vīx īntēr trĕpĭdās ērēptum ēx hōstĕ cătērvās115

frēndēbāt mĭnĭtāns; sĕd ĕnīm nōn lūcĕ Sўphācēm

nēc clārō pŏtŭīssĕ dĭē nēc sōlĕ tŭēntĕ

ā quōquām vīncī. iāctārāt tālĭă vēcōrs,

sēd iām claūdēbāt flātūs nēc plūră sĭnēbāt

Ātrŏpŏs ēt tŭmĭdaē prŏpĕrābāt stāmĭnă līnguaē.120

nāmque ŭbĭ prōsĭlŭīt cāstrīs ceū tūrbĭdŭs āmnīs,

quī sīlvās āc sāxă trăhēns pēr dēvĭă praēcēps

vōlvĭtŭr ēt rīpās spūmāntī gūrgĭtĕ lāxāt,

ānte ōmnēs praēvēctŭs ĕquō trăhĭt āgmĭnă vōcĕ.

cōntrā nāvă mănūs Rŭtŭlī cēlsūsquĕ rŭēbāt125

vīsō rēgĕ prŏcūl rāptīs ēxērcĭtŭs ārmīs,

āc sĭbĭ quīsquĕ: "vĭdēsnĕ vĭdēs, ŭt ĭn āgmĭnĕ prīmō

Māssŷlūs vŏlĭtēt dēpōscēns proēlĭă rēctōr?

fāc nōstrum hōc, mĕă dēxtră, dĕcūs. vĭŏlāvĭt ĕt ārās

caēlĭcŏlum ēt cāstī dūctōrīs foēdĕră rūpīt.130

sīt sătĭs hūnc cāstrīs sĕmĕl ēffūgīssĕ crĕmātīs."

sīc sēcūm tăcĭti ēt cērtātīm spīcŭlă fūndūnt.

prīma īn cōrnĭpĕdīs sēdīt spīrāntĭbŭs īgnēm

nārĭbŭs hāstă vŏlāns ērēxītque ōrĕ crŭēntō

quādrŭpĕdem ēlātīs pūlsāntēm cālcĭbŭs aūrās.135

cōrrŭĭt āspĕr ĕquūs cōnfīxăquĕ cūspĭdĕ mēmbră

hūc īllūc iāctāns rēctōrēm prōdĭdĭt hōstī.

īnvādūnt vānūmquĕ fŭgae ātque āttōllĕrĕ fēssōs

ānnītēntem ārtūs rĕvŏcāto ā vūlnĕrĕ tēlō

cōrrĭpĭūnt, tūm vīnclă vĭrō mănĭcaēquĕ pŭdēndă140

āddĭta, ĕt, ēxēmplūm nōn ūmquām fīdĕrĕ laētīs,

scēptrĭfĕrās ārtā pālmās vīnxērĕ cătēnā.

dūcĭtŭr ēx āltō dēiēctūs cūlmĭnĕ rēgnī,

quī mŏdŏ sūb pĕdĭbūs tērrās ēt scēptră pătēnsquĕ

lītŏra ăd Ōcĕănī sūb nūtū vīdĕrăt aēquōr.145

prōstrātīs ŏpĭbūs rēgnī Phoēnīssă mĕtūntūr

āgmĭna, ĕt īnvīsūs Mārtī nōtūsquĕ fŭgārūm

vērtīt tērgă cĭtūs dāmnātīs Hāsdrŭbăl aūsīs.

Stābāt Cārthāgō trūncātīs ūndĭquĕ mēmbrīs

ūni īnnīxă vĭrō, tāntōquĕ frăgōrĕ rŭēntēm150

Hānnĭbăl ābsēntī rĕtĭnēbāt nōmĭnĕ mōlēm.

īd rĕlĭquūm fēssōs ŏpĭs aūxĭlĭīquĕ cĭērĕ

rērum ēxtrēmă iŭbēnt, hūc cōnfūgērĕ păvēntēs,

pōstquām sē sŭpĕrūm dēsērtōs nūmĭnĕ cērnūnt.

nēc mŏră prōpūlsā sūlcānt vădă sālsă cărīnā,155

quī rĕvŏcēnt pătrĭaēquĕ fĕrānt māndātă mŏnēntēs,

nē lēntūs nūllās vĭdĕāt Cārthāgĭnĭs ārcēs.

Quārta Aūrōră rătēm Daūnī dēvēxĕrăt ōrās,

ēt fĕră dūctōrīs tūrbābānt sōmnĭă mēntēm.

nāmquĕ grăvīs cūrīs cārpīt dūm nōctĕ quĭētēm,160

cērnĕrĕ Flāmĭnĭūm Grācchūmque ēt cērnĕrĕ Paūlūm

vīsŭs ĕrāt sĭmŭl ādvērsōs mūcrōnĭbŭs īn sē

dēstrīctīs rŭĕre ātque Ĭtălā dēpēllĕrĕ tērrā,

ōmnīsque ā Cānnīs Thrăsўmēnnīque ōmnĭs ăb ūndīs

īn pōntum īmpēllēns ūmbrārum ēxērcĭtŭs ībāt.165

īpsĕ fŭgām cŭpĭēns nōtās ēvādĕre ăd Ālpēs

quaērēbāt tērraēque ūlnīs āmplēxŭs ŭtrīsquĕ

haērēbāt Lătĭaē, dōnēc vīs saēvă prŏfūndō

trūdĕrĕt ēt răpĭdīs dărĕt āspōrtārĕ prŏcēllīs.

Hīs aēgrūm vīsīs ădĕūnt māndātă fĕrēntēs170

lēgātī pătrĭaēque ēxtrēmă pĕrīcŭlă pāndūnt:

Māssŷla ūt rŭĕrīnt ārma, ūt cērvīcĕ cătēnās

rēgnātōr tŭlĕrīt Lĭbўaē lētōquĕ nĕgātō

sērvētūr nŏvă pōmpă Iŏvī, Cārthāgŏ lăbōrēt

ūt trĕpĭdi Hāsdrŭbălīs, quī rērum ăgĭtārĭt hăbēnās,175

nōn ūnā cōncūssă fŭgā. sē, trīstĕ prŏfātū,

vīdīsse, ārdērēnt cūm bīna īn nōctĕ sĭlēntī

cāstra ēt lūcērēt scĕlĕrātīs Āfrĭcă flāmmīs.

praērăpĭdūm iŭvĕnēm mĭnĭtārī, Brūttĭă sērvēt

lītŏră dūm Poēnūs, dēstrūctūrum īgnĭbŭs ātrīs,180

īn quām sē rĕfĕrāt, pătrĭām sŭăque īnclĭtă fāctă.

haēc pōstquām dīcta ēt cāsūs pătŭērĕ mĕtūsquĕ

ēffūndūnt lăcrĭmās dēxtrāmque ūt nūmĕn ădōrānt.

Aūdīvīt tōrvo ōbtūtū dēfīxŭs ĕt aēgrā

ēxpēndīt tăcĭtē cūrā sēcum īpsĕ vŏlūtāns,185

ān tāntī Cārthāgŏ fŏrēt. sīc deīndĕ prŏfātūr:

"ō dīrum ēxĭtĭūm mōrtālĭbŭs! ō nĭhĭl ūmquām

crēscĕrĕ nēc māgnās pătĭēns ēxsūrgĕrĕ laūdēs

īnvĭdĭa! ēvērsām iām prīdem ēxscīndĕrĕ Rōmām

ātque aēquāssĕ sŏlō pŏtŭī, trādūcĕrĕ cāptām190

sērvītūm gēntēm Lătĭōque īmpōnĕrĕ lēgēs.

dūm sūmptūs dūmque ārmă dŭcī fēssōsquĕ sĕcūndīs

sūmmīssō tīrōnĕ nĕgānt rĕcrĕārĕ mănīplōs,

dūmque ĕtĭām Cĕrĕre ēt vīctū fraūdāssĕ cŏhōrtēs

Hānnōnī plăcĕt, īndŭĭtūr tōta Āfrĭcă flāmmīs,195

pūlsăt Ăgēnŏrĕās Rhoētēĭă lāncĕă pōrtās.

nūnc pătrĭaē dĕcŭs ēt pătrĭaē nūnc Hānnĭbăl ūnūs

sūbsĭdĭūm, nūnc īn nōstrā spēs ūltĭmă dēxtrā.

vērtēntūr sīgna, ūt pātrēs stătŭērĕ, sĭmūlquĕ

ēt pătrĭaē mūrōs ēt tē sērvābĭmŭs, Hānnōn."200

Haēc ŭbĭ dētŏnŭīt, cēlsās ē lītŏrĕ pūppēs

prōpēllīt mūltūmquĕ gĕmēns mŏvĕt aēquŏrĕ clāssēm.

nōn tērga ēst aūsūs cēdēntum īnvādĕrĕ quīsquām,

nōn rĕvŏcārĕ vĭrūm. cūnctīs praēstārĕ vĭdēntūr,

quōd spōnte ābscēdāt, sŭpĕrī, tāndēmquĕ rĕsōlvāt205

Aūsŏnĭām. vēntōs ōptānt, ēt lītŏra ăb hōstĕ

nūdă vĭdērĕ săt ēst, ceū flāmĭnă cōmprĭmĭt Aūstēr

cūm fĕra ĕt ābscēdēns rēddīt mărĕ, nāvĭtă pārcō

īntĕrĕā vōtō nōn aūrās pōscĭt ămīcās,

cōntēntūs cārvīssĕ Nŏtō, pācēmquĕ quĭētām210

prō făcĭlī cūrsū rĕpŭtāt sălĭs. ōmnĭs ĭn āltūm

Sīdŏnĭūs vīsūs cōnvērtĕrăt ūndĭquĕ mīlēs;

dūctōr dēfīxōs Ĭtălā tēllūrĕ tĕnēbāt

īntēntūs vūltūs, mānāntēsque ōră rĭgābānt

pēr tăcĭtūm lăcrĭmae, ēt sūspīrĭă crēbră cĭēbāt,215

haūd sĕcŭs āc pătrĭām pūlsūs dūlcēsquĕ pĕnātēs

līnquĕrĕt ēt trīstēs ēxūl trăhĕrētŭr ĭn ōrās.

Ūt vēro āffūsīs pūppēs prōcēdĕrĕ vēntīs

ēt sēnsīm coēpērĕ prŏcūl sūbsīdĕrĕ mōntēs

nūllăquĕ iam Hēspĕrĭa ēt nūsquām iām Daūnĭă tēllūs,220

hīc sēcum īnfrēndēns: "mēntīsne ĕgŏ cōmpŏs ĕt hōc nūnc

īndīgnūs rĕdĭtū, quī mēmēt fīnĭbŭs ūmquām

āmōrim Aūsŏnĭaē? flāgrāssēt sūbdĭtă taēdīs

Cārthāgo ēt pŏtĭūs cĕcĭdīssēt nōmĕn Ĕlīssaē.

quīd? tūnc sāt cōmpōs, quī nōn ārdēntĭă tēlă225

ā Cānnīs īn tēmplă tŭlī Tārpēiă Iŏvēmquĕ

dētrāxī sŏlĭō? spārsīssem īncēndĭă mōntēs

pēr sēptēm bēllō văcŭōs gēntīquĕ sŭpērbaē

Īlĭăcum ēxĭtĭum ēt prŏăvōrūm fātă dĕdīssēm.

cūr pōrro haēc āngānt? nūnc, nūnc īnvādĕrĕ fērrō230

quīs prŏhĭbēt rūrsūmque ād moēnĭă tēndĕrĕ grēssūs?

ībo ēt cāstrōrūm rĕlĕgēns mŏnŭmēntă mĕōrūm,

quā vĭă nōtă vŏcāt, rĕmĕābo Ănĭēnĭs ăd ūndās.

flēctĭte ĭn Ītălĭām prōrās, āvērtĭtĕ clāssēm!

fāxo ūt vāllātā rĕvŏcētūr Scīpĭŏ Rōmā."235

Tālĭbŭs ārdēntēm fŭrĭīs Nēptūnŭs ŭt āltō

prōspēxīt vērtīquĕ rătēs ād lītŏră vīdīt,

quāssāns caērŭlĕūm gĕnĭtōr căpŭt aēquŏră fūndō

ērŭĭt ēt tŭmĭdūm mŏvĕt ūltrā lītŏră pōntūm.

ēxtēmplō vēntōs īmbrēsque ēt rūpĕ prŏcēllās240

cōncĭtăt Aēŏlĭās āc nūbĭbŭs aēthĕră cōndīt.

tūm pĕnĭtūs tēlō mōlītūs rēgnă trĭdēntī

īntĭma ăb ōccāsū Tēthŷn īmpēllĭt ĕt ōrtū

āc tōtum Ōcĕănī tūrbāt căpŭt. aēquŏră sūrgūnt

spūmĕa, ĕt īllīsū scŏpŭlūs trĕmĭt ōmnĭs ăquārūm.245

prīmūs se āttōllēns Năsămōnūm sēdĭbŭs Aūstēr

nūdāvīt Sŷrtīm cōrrēptā nūbĭlŭs ūndā.

īnsĕquĭtūr sūblīmĕ fĕrēns nīgrāntĭbŭs ālīs

ābrūptūm Bŏrĕās pōntī lătŭs. īntŏnăt ātēr

dīscōrdī flātu ēt pārtēm răpĭt aēquŏrĭs Eūrūs.250

hīnc rūptī rĕbŏārĕ pŏli ātque hīnc crēbră mĭcārĕ

fūlmĭna ĕt īn clāssēm rŭĕre īmplācābĭlĕ caēlūm

cōnsēnsēre īgnēs nīmbīque ēt flūctŭs ĕt īră

vēntōrūm, nōctēmquĕ frĕto īmpŏsŭērĕ tĕnēbraē.

ēcce īntōrtă Nŏtō vĕnĭēnsque ā pūppĕ prŏcēllă255

āntēmnae īmmūgīt (strīdōrque īmmītĕ rŭdēntūm

sībĭlăt) āc sĭmĭlēm mōntī nīgrāntĕ prŏfūndō

dūctōrīs frāngīt sŭpĕr ōră trĕmēntĭă flūctūm.

ēxclāmāt vōlvēns ŏcŭlōs caēlōquĕ frĕtōquĕ:

"fēlīx, ō frātēr, dīvīsque aēquātĕ cădēndō,260

Hāsdrŭbăl! ēgrĕgĭūm fōrtīs cuī dēxtĕra ĭn ārmīs

pūgnāntī pĕpĕrīt lētum, ēt cuī fātă dĕdērĕ

Aūsŏnĭam ēxtrēmō tēllūrem āpprēndĕrĕ mōrsū.

āt mĭhĭ Cānnārūm cāmpīs, ŭbĭ Paūlŭs, ŭbi īllaē

ēgrĕgĭae ōccŭbŭēre ănĭmaē, dīmīttĕrĕ vītām265

nōn lĭcĭtūm vēl, cūm fērrem īn Căpĭtōlĭă flāmmās,

Tārpēiō Iŏvĭs ād mānēs dēscēndĕrĕ tēlō."

Tālĭă dūm maērēt, dīvērsīs flātĭbŭs āctă

īn gĕmĭnūm rŭĭt ūndă lătūs pūppīmquĕ sŭb ātrīs

aēquŏrĭs āggĕrĭbūs tĕnŭīt ceū tūrbĭnĕ mērsām.270

mōx nīgrīs āltē pūlsa ēxūndāntĭs hărēnaē

vērtĭcĭbūs rătĭs aēthĕrĭās rĕmĕāvĭt ăd aūrās

ēt flūctūs sūprā vēntō lībrāntĕ pĕpēndīt.

āt gĕmĭnās Nŏtŭs īn scŏpŭlōs ātque hōrrĭdă sāxă

dūrā sōrtĕ răpīt, mĭsĕrāndum ēt trīstĕ, bĭrēmēs.275

īncrĕpŭēre īctū prōraē. tūm mūrĭce ăcūtō

dīssĭlĭēns sŏnŭīt rūptā cōmpāgĕ cărīnă.

hīc vărĭa ānte ŏcŭlōs făcĭēs: nătăt aēquŏrĕ tōtō

ārma īntēr gălĕāsquĕ vĭrūm crīstāsquĕ rŭbēntēs

flōrēntīs Căpŭaē gāza ēt sēpōstă trĭūmphō280

Laūrēns praēdă dŭcīs, trĭpŏdēs mēnsaēquĕ dĕōrūm

cūltăquĕ nēquīquām mĭsĕrīs sĭmŭlācră Lătīnīs,

cūm Vĕnŭs ēmōtī făcĭē cōntērrĭtă pōntī

tālĭbŭs āllŏquĭtūr rēgēm mărĭs: "hōc sătĭs īraē

īntĕrĕā, gĕnĭtōr, sătĭs ād māiōră mĭnārūm.285

cētĕră pārcĕ, prĕcōr, pĕlăgō, nē tōllăt ăcērbă

hōc Cārthāgŏ dĕcūs, nūllō sŭpĕrābĭlĕ bēllō

prōgĕnŭīssĕ căpūt nōstrōsque īn fūnĕră Poēnī

Aēnĕădās ūndīs tōtōque ĕgŭīssĕ prŏfūndō."

Sīc Vĕnŭs, ēt tŭmĭdī cōnsīdūnt gūrgĭtĕ flūctūs290

ōbvĭăque ādvērsīs prōpēllūnt āgmĭnă cāstrīs.

Dūx vĕtŭs ārmōrūm scītūsque āccēndĕrĕ cōrdă

laūdĭbŭs īgnĭfĕrō mēntēs fŭrĭābăt ĭn īrām

hōrtātū dĕcŏrīsque ūrēbāt pēctŏră flāmmīs:

"tū mĭhĭ Flāmĭnĭī pōrtās rōrāntĭă caēsī295

ōră dŭcīs; nōscō dēxtrām. tū prīmŭs ĭn īctūs

īngēntīs Paūlī rŭĭs āc dēfīgĭs ĭn ōssă

mūcrōnēm. tĭbĭ pūgnācīs gēstāntŭr ŏpīmă

Mārcēllī. Grācchūsquĕ cădēns tĭbĭ prōlŭĭt ēnsēm.

ēccĕ mănūs, quaē pūlsāntēm tē, bēllĭgĕr Āppī,300

moēnĭă sūblīmīs Căpŭaē dē cūlmĭnĕ mūrī

ēxcēlsō fūsā mŏrĭbūndūm pērcŭlĭt hāstā.

ēcce ălĭūd fūlmēn dēxtraē, quō nōbĭlĕ nōmēn

Fūlvĭŭs ēxcēpīt nōn ūnūm pēctŏrĕ vūlnūs.

hūc prīmā tē sīste ăcĭē, cuī cōnsŭl ĭn ārmīs305

Crīspīnūs cĕcĭdīt. mē tū cŏmĭtārĕ pĕr hōstēs,

quī nōbīs, mĕmĭni, ād Cānnās laētīssĭmŭs īraē

Sērvīlī fērs ōră dŭcīs sūffīxă vĕrūtō.

cērnō flāgrāntēs ŏcŭlōs vūltūmquĕ tĭmēndūm

nōn īpsō mĭnŭs ēnsĕ tŭūm, fōrtīssĭmĕ Poēnūm310

ō iŭvĕnīs, quālēm vīdī, cūm flūmĭnĕ saēvō

īnsīgnīs Trĕbĭaē cōmplēxum īngēntĭbŭs ūlnīs

mērsīstī fūndō lūctāntēm vānă trĭbūnūm.

āt tū, quī gĕlĭdās Tīcīnī prīmŭs ăd ūndās

Scīpĭădaē pātrīs tīnxīstī sānguĭnĕ fērrūm,315

īncēpta ēxsĕquĕre ēt nātī mĭhĭ rēddĕ crŭōrēm.

hōrrēscāmne īpsōs, vĕnĭānt si ād proēlĭă dīvōs,

cūm stētīs, tūrmaē, vīdī cōntērmĭnă caēlō

quās iŭgă cālcāntēs sūmmās vŏlĭtārĕ pĕr Ālpēs,

cūm vĭdĕām, quōrūm fērrō mănĭbūsquĕ căpācēs320

ārsēre Ārgўrĭpaē cāmpī? nūm sēgnĭŏr ībīs

nūnc mĭhĭ, quī prīmūs tōrquēs īn moēnĭă tēlūm

Dārdănă nēc nōstraē făcĭlīs cōncēdĕrĕ laūdī?

tē vērō, tēte ēxstĭmŭlēm, quī, fūlmĭnă cōntrā

ēt nīmbōs tŏnĭtrūsque āc sūmmī nūmĭnĭs īrās325

cūm stārēm, pērfērrĕ sŏnōs āc vānă iŭbēbās

nūbĭla ĕt āntĕ dŭcēm Căpĭtōlĭă cēlsă pĕtēbās?

quīd vōs, quīs clārō dēlētum ēst Mārtĕ Săgūntūm,

ēxhōrtēr, quōs nōbĭlĭtānt prīmōrdĭă bēllī?

ūt mēque ēt vōbīs dīgnūm, dēfēndĭtĕ, quaēsō,330

praētĕrĭtās dēxtrā laūdēs. dīvum īpsĕ făvōrĕ

vīncēndōquĕ sĕnēx pătrĭām pōst trīnă lăbāntēm

lūstra ēt nōn vīsōs tām lōnga aētātĕ pĕnātēs

āc nātum ēt fīdaē iām prīdēm cōniŭgĭs ōră

cōnfīsūs vōbīs rĕpĕtō. nōn āltĕră rēstāt335

iām Lĭbўaē nēc Dārdănĭīs pūgna āltĕră rēstāt.

cērtātūs nōbīs hŏdĭē dŏmĭnum āccĭpĭt ōrbīs."

Hānnĭbăl haēc; sēd nōn pătĭēns rĕmŏrāntĭă vērbă

Aūsŏnĭūs mīlēs, quŏtĭēns dūx coēpĕrăt ōră

sōlvĕre ăd ēffātūs, sīgnūm pūgnāmquĕ pĕtēbānt.340

Haēc prŏcŭl āĕrĭā spĕcŭlāntēm nūbĕ sŏrōrēm

ūt vīdīt dīvūm gĕnĭtōr maēstōsquĕ sŭb ācrī

ōbtūtū vūltūs, sīc ōre ēffātŭs ămīcōst:

"quī tē mēntĭs ĕdūnt mōrsūs? dā nōscĕrĕ, cōniūnx;

nūm Poēnī cāsūs dŭcĭs ēt Cārthāgĭnĭs āngīt345

cūră tŭaē? sĕd ĕnīm rĕpŭtā tēcum īpsă fŭrōrēs

Sīdŏnĭōs. gēntēm cōntra ēt fātālĭă rēgnă

Teūcrōrūm quĭs ĕrīt, quaēsō, gērmānă, rĕbēllī

frāctīs foēdĕrĭbūs pŏpŭlō mŏdŭs? īpsă mălōrūm

nōn plūs Cārthāgō tŭlĭt ēxhaūsītquĕ lăbōrīs,350

quām prō Cādmēā sŭbĭīsti ēxērcĭtă gēntĕ.

tūrbāstī mărĭa āc tērrās iŭvĕnēmquĕ fĕrōcēm

īmmīstī Lătĭō. trĕmŭērūnt moēnĭă Rōmaē,

pērquĕ bĭs ōctōnōs prīmūs fŭĭt Hānnĭbăl ānnōs

hūmānī gĕnĕrīs. tēmpūs cōmpōnĕrĕ gēntēs.355

ād fīnēm vēntūm. claūdēnda ēst iānŭă bēllī."

Tūm sūpplēx Iūnō: "nĕque ĕgo haēc mūtārĕ lăbōrāns,

quīs ēst fīxă dĭēs, pēndēntī nūbĕ rĕsēdī

nēc rĕvŏcāre ăcĭēs bēllūmve ēxtēndĕrĕ quaērō.

quaē dōnārĕ pŏtēs, quŏnĭām mĭhĭ grātĭă lānguēt360

ēt cĕcĭdīt iām prīmŭs ămōr, - nīl fīlă sŏrōrūm

ādvērsūs pōscō. vērtāt tērga Hānnĭbăl hōstī,

ūt plăcĕt, ēt cĭnĕrēs Trōiaē Cārthāgĭnĕ rēgnēnt.

Īllūd tē gĕmĭnī pēr mūtŭă pīgnŏra ămōrīs

ēt sŏrŏr ēt cōniūnx ōrō: trānārĕ pĕrīclă365

māgnănĭmūm pătĭārĕ dŭcēm vītāmquĕ rĕmīttās

nēvĕ sĭnās cāptum Aūsŏnĭās pērfērrĕ cătēnās.

stēnt ĕtĭām cōntūsă mălīs mĕă moēnĭă frāctō

nōmĭnĕ Sīdŏnĭo ēt nōstrō sērvēntŭr hŏnōrī."

Sīc Iūno, ēt cōntrā brĕvĭtēr sīc Iūppĭtĕr ōrsūs:370

"dō spătĭūm mūrīs, ūt vīs, Cārthāgĭnĭs āltaē.

stēnt lăcrĭmīs prĕcĭbūsquĕ tŭīs. sēd pērcĭpĕ, cōniūnx,

quātĕnŭs īndūlsīssĕ văcēt. nōn lōngă sŭpērsūnt

fāta ūrbī, vĕnĭētquĕ părī sūb nōmĭnĕ dūctōr,

quī nūnc sērvātās ēvērtāt fūndĭtŭs ārcēs.375

aēthĕrĭās quŏque, ŭtī pōscīs, trăhăt Hānnĭbăl aūrās,

ērēptūs pūgnaē. mīscēre hīc sīdĕră pōntō

ēt tērrās īmplērĕ vŏlēt rĕdĕūntĭbŭs ārmīs.

nōvī fētă vĭrī bēllō praēcōrdĭă. sēd lēx

mūnĕrĭs haēc ēstō nōstrī: Sātūrnĭă rēgnă380

nē pōst haēc vĭdĕāt, rĕpĕtāt nēve āmplĭŭs ūmquām

Aūsŏnĭām. nūnc īnstāntī rāptum āvĕhĕ lētō,

nē, lātīs sī mīscēbīt fĕră proēlĭă cāmpīs,

Rōmŭlĕī nĕquĕās iŭvĕnīs sūbdūcĕrĕ dēxtraē."

Dūm stătŭīt fāta Ōmnĭpŏtēns ūrbīquĕ dŭcīquĕ,385

īnvādūnt ăcĭēs pūgnam ēt clāmōrĕ lăcēssūnt

sīdĕră. nōn ălĭō grăvĭōrēs tēmpŏrĕ vīdīt

aūt pŏpŭlōs tēllūs, aūt, quī pătrĭa ārmă mŏvērēnt,

māiōrēs cērtārĕ dŭcēs. dīscrīmĭnĭs āltă

īn mĕdĭō mērcēs, quīcquīd tĕgĭt ūndĭquĕ caēlūm.390

ībăt Ăgēnŏrĕūs praēfūlgēns dūctŏr ĭn ōstrō,

ēxcēlsūmquĕ căpūt pēnnā nūtāntĕ lĕvābāt

crīstă rŭbēns. saēvūs māgnō dē nōmĭnĕ tērrōr

praēcēdīt, Lătĭōquĕ mĭcāt bĕnĕ cōgnĭtŭs ēnsīs.

āt cōntra ārdēntī rădĭābāt Scīpĭŏ cōccō395

tērrĭbĭlem ōstēntāns clīpeūm, quō pātrĭs ĕt ūnā

caēlārāt pătrŭī spīrāntēs proēlĭă dīră

ēffĭgĭēs; flāmmam īngēntēm frōns āltă vŏmēbāt.

sūb tāntā cūnctīs vī tēlōrūmquĕ vĭrūmquĕ

īn dŭcĭbūs stābāt spēs ēt vīctōrĭă sōlīs.400

quīn ĕtĭām, făvŏr ūt sŭbĭgīt plērōsquĕ mĕtūsvĕ,

Scīpĭŏ sī Lĭbўcīs ēssēt gĕnĕrātŭs ĭn ōrīs,

scēptra ăd Ăgēnŏrĕōs crēdūnt vēntūră nĕpōtēs

Hānnĭbăl Aūsŏnĭā gĕnĭtūs sī sēdĕ fŭīssēt,

haūd dŭbĭtānt tērrās Ĭtăla īn dĭcĭōnĕ fŭtūrās.405

Cōntrĕmŭēre aūraē răpĭdō vībrāntĭbŭs hāstīs

tūrbĭne ĕt hōrrĭfĭcām trāxērĕ pĕr aēthĕră nūbēm.

īnde ēnsīs prŏpĭōrque ăcĭēs ēt cōmmĭnŭs ōră

ādmōta āc dīrā flāgrāntĭă lūmĭnă flāmmā.

stērnĭtŭr, īn mĕdĭūm cōntēmptrīx tūrbă pĕrīclī410

quaē prīmīs sē praēcĭpĭtēm tŭlĭt ōbvĭă tēlīs,

gēntīlēmquĕ bĭbīt tēllūs īnvītă crŭōrēm.

fērvĭdŭs īngĕnĭī Măsĭnīssa ēt fērvĭdŭs aēvī

īn prīmās Măcĕtūm tūrmās īmmānĭă mēmbră

īnfērt ēt iăcŭlō cīrcūmvŏlăt ālĭtĕ cāmpūm.415

caērŭlŭs haūd ălĭtēr, cūm dīmĭcăt, īncŏlă Thŷlēs

āgmĭnă fālcĭgĕrō cīrcūmuĕnĭt ārtă cŏvīnnō.

Grāiă phălānx pătrĭō dēnsārāt mōrĕ cătērvās

iūnctīsque ādstābāt nūllī pĕnĕtrābĭlĭs hāstīs.

Īmmĕmŏr hās pāctī pōst foēdŭs ĭn ārmă Phĭlīppūs420

mīsĕrăt ēt quāssām rĕfŏvēbăt Ăgēnŏrĭs ūrbēm.

rārēscīt mūltō lāxātūs vūlnĕrĕ mīlēs

ātque ăpĕrīt pătŭlās prōstrātō cōrpŏrĕ lātē

īntēr tēlă vĭās. īrrūmpīt mōlĕ rŭīnaē

Aūsŏnĭūs glŏbŭs ēt pēriūrĭă Grāiă rĕsīgnāt.425

Ārchĕmŏrūm Rŭtĭlūs, Teūcrūm Nōrbānŭs (ĕt āmbŏ

Māntŭă pūbēntī gĕnĕtrīx dīmīsĕrăt aēvō),

ōbtrūncāt Sămĭūm bēllācīs dēxtră Călēnī,

āt Clўtĭūm Sĕlĭūs, Pēllaēum ēt vānă tŭmēntēm

ād nōmēn pătrĭaē Clўtĭūm, sēd glōrĭă Pēllaē430

haūd vălŭīt mĭsĕrō dēfēndĕrĕ Daūnĭă tēlă.

Saēvĭŏr hīs Lătĭūs vāstābāt Brūttĭă sīgnă

Laēlĭŭs īncrĕpĭtāns: "ādeōne Oēnōtrĭă tēllūs

dētēstāndă fŭīt, quām pēr mărĭa āspĕră pērquĕ

īnsānōs Tўrĭō fŭgĕrētīs rēmĭgĕ flūctūs?435

sēd fūgīssĕ sătīs fŭĕrīt. Lătĭōnĕ crŭōrĕ

īnsŭpĕr ēxtērnās pĕtĭtīs pērfūndĕrĕ tērrās?"

haēc dīcēns Sĭlărūm mĕdĭtāntem īn proēlĭă tēlō

praēvĕnĭt. hāstă vŏlāns īmō sūb gūttŭrĕ sēdīt

ēt vītaē vōcīsquĕ vĭās sĭmŭl īncĭtă claūsīt.440

Vērgĭlĭō Caūdīnŭs, ăcērbō Lāŭs Ămānō

stērnĭtŭr. āccēndūnt īrās vūltūsquĕ vĭrōrūm

ārmōrūmque hăbĭtūs nōti ēt vōx cōnsŏnă līnguaē.

quōs ŭbĭ nūdāntēs cōnspēxĭt Hămīlcărĕ crētūs

tērgă fŭgā, "stāte āc nōstrām nē prōdĭtĕ gēntēm"445

vōcĭfĕrāns sŭbĭt ēt cōnvērtīt proēlĭă dēxtrā,

quālĭs ĭn aēstĭfĕrīs Gărămāntūm fētă vĕnēnō

āttōllīt cāmpīs fērvēntī pāstŭs hărēnā

cōllă Păraētŏnĭūs sērpēns lātēquĕ pĕr aūrās

ūndāntēm tōrquēt pērfūndēns nūbĭlă tābēm.450

cōntĭnŭo īnfēstā pōrtāntēm cūspĭdĕ vūlnūs

īmpĕdĭt āntĕvŏlāns Hĕrĭūm, cuī nōbĭlĕ nōmēn

Mārrūcīnă dŏmūs clārūmquĕ Tĕātĕ fĕrēbāt.

ātque īllī māgnūm nītēnti ēt laūdĭbŭs hōstīs

ārrēctō căpŭli ād fīnēm mănŭs īncĭtă sēdīt,455

quaērēbātquĕ mĭsēr mŏrĭēntī lūmĭnĕ frātrēm,

cūm iŭvĕnīs sŭbĭt ēt lētō stĭmŭlātŭs ăcērbō

Plēmĭnĭūs saēvūm mūcrōnem ānte ōră cŏrūscāt

āc frātrēm māgnō mĭnĭtāns clāmōrĕ rĕpōscīt.

huīc prōlēs Bārcaē: "gērmānūm rēddĕrĕ vērō460

sī plăcĕt, haūd rĕnŭō. mănĕānt mŏdŏ foēdĕră nōstră:

Hāsdrŭbălēm rĕvŏcāte ūmbrīs. ĕgŏne āspĕră pōnām

ūmquam īn Rōmānōs ŏdĭa aūt mānsuēscĕrĕ cōrdă

nōstră sĭnām pārcāmquĕ vĭrō, quēm tērră crĕārīt

Ītălă? tūm mānēs ĭnĭmīcī sēdĕ rĕpēllānt465

aētērnā sŏcĭōque ăbĭgāt mē frātĕr Ăvērnō."

sīc ăĭt ēt clĭpĕī prōpūlsūm pōndĕrĕ tōtō,

lūbrĭcă quā tēllūs lāpsāntēs sānguĭnĕ frātrīs

fāllēbāt nīsūs, prōstērnĭt ĕt ōccŭpăt ēnsĕ.

ēxtēndīt lābēns pālmās Hĕrĭūmquĕ iăcēntēm470

āmplēxūs iūnctā lēnīvīt mōrtĕ dŏlōrēs.

tūm Lĭbўs īnvādīt mīxtaē cērtāmĭnă tūrbaē

cōnvērtītquĕ rŭēns pēr lōngum hōstīlĭă tērgă,

ūt, cūm fūlmĭnĭbūs pērmīxtă tŏnītrŭă mūndūm

tērrĭfĭcānt sūmmīquĕ lăbāt dŏmŭs āltă părēntīs,475

ōmne hŏmĭnūm tērrīs trĕpĭdāt gĕnŭs, īpsăque ŏb ōră

lūx ātrōx mĭcăt, ēt praēsēns ādstārĕ vĭrītīm

crēdĭtŭr īntēntō pērcūlsīs Iūppĭtĕr īgnĕ.

Pārte ălĭā, ceū sōlă fŏrēnt dīscrīmĭnă cāmpō,

quā mīscērĕt ăgēns trŭcŭlēntūm Scīpĭŏ Mārtēm,480

āspĕră pūgnă nŏvās vărĭā sŭb ĭmāgĭnĕ lētī

dāt fōrmās. hīc ēnsĕ iăcēt prōstrātŭs ădāctō,

hīc sāxō pērfrāctă gĕmīt lăcrĭmābĭlĭs ōssă;

āst hōs, tūrpĕ, păvōr fūsōs prōiēcĭt ĭn ōră,

hōrum ādvērsă dĕdīt Grādīvō pēctŏră vīrtūs.485

īpsĕ sŭpēr strāgēs dūctōr Rhoētēĭŭs īnstāt,

quālĭs ăpūd gĕlĭdūm cūrrūs quătĭt āltĭŏr Hēbrūm

ēt Gĕtĭcās sōlvīt fērvēntī sānguĭnĕ Māvōrs

laētūs caēdĕ nĭvēs, glăcĭēmque Ăquĭlōnĭbŭs āctām

pērrūmpīt strīdēns sūb pōndĕrĕ bēllĭgĕr āxīs.490

iāmque ārdōrĕ trŭcī lūstrāns fōrtīssĭmă quaēquĕ

nōmĭna ŏbīt fērrō. clārīs spēctātă pĕr ōrbēm

strāgĭbŭs ōccūmbīt lāte īntēr tēlă iŭvēntūs.

quī mūrōs răpŭērĕ tŭōs mĭsĕrāsquĕ nĕfāndī

prīncĭpĭūm bēllī fēcērĕ, Săgūntĕ, rŭīnās,495

quī sācrōs, Thrăsўmēnnĕ, lăcūs Phăĕthōntĭă quīquĕ

pōllŭĕrānt tābō stāgna, āc fīdūcĭă tāntă

quōs tŭlĭt, ūt sŭpĕrūm rēgī sŏlĭūmquĕ dŏmōsquĕ

īrēnt dīrēptūm, māctāntūr cōmmĭnŭs ūnō

ēxĭtĭō, rēddūntque ănĭmās, tĕmĕrātă fĕrēbānt500

quī sēcrētă dĕum ēt prīmōs rĕsĕrāssĕ nĕgātās

grēssĭbŭs hūmānīs Ālpēs. fōrmīdĭnĭs hūiūs

plēna ăcĭēs prŏpĕrē rētro ēxănĭmātă rŭēbāt,

haūd sĕcŭs āc tēctīs ūrbīs Vūlcānĭă pēstīs

cūm sēse īnfūdīt răpĭdūsque īncēndĭă flātūs505

vēntĭlăt ēt vŏlŭcrēs spārgīt pēr cūlmĭnă flāmmās,

āttŏnĭtum ērūmpīt sŭbĭtā fōrmīdĭnĕ vūlgūs,

lātēque ūt cāptā pāssīm trĕpĭdātŭr ĭn ūrbĕ.

Vērum ŭbĭ cūnctārī taēdēt dīspērsă vĭrōrūm

proēlĭă sēctāntem ēt lĕvĭōrī Mārtĕ tĕnērī,510

ōmnēs īn caūsām bēlli aūctōrēmquĕ mălōrūm

vērtĕrĕ iām vīrēs tāndēm plăcĕt. Hānnĭbăl ūnūs

dūm rēstēt, nōn, sī mūrīs Cārthāgĭnĭs īgnīs

sūbdātūr caēsīquĕ cădānt ēxērcĭtŭs ōmnīs,

prōfēctūm Lătĭō. cōntrā, sī cōncĭdăt ūnūs,515

nēquīquām fŏre Ăgēnŏrĕīs cūncta ārmă vĭrōsquĕ.

īllum ĭgĭtūr lūstrāns cīrcūmfērt lūmĭnă cāmpō

rīmātūrquĕ dŭcēm. iŭvăt īn cērtāmĭnă sūmmă

fērrĕ grădūm, cŭpĕrētquĕ vĭrō cōncūrrĕrĕ tōtā

spēctānte Aūsŏnĭā. cēlsūs clāmōrĕ fĕrōcī520

prōvŏcăt īncrĕpĭtāns hōstem ēt nŏvă proēlĭă pōscīt.

Quās pōstquam aūdīvīt vōcēs cōntērrĭtă Iūnŏ,

nē Lĭbўcī dŭcĭs īmpăvĭdās fērrēntŭr ăd aūrēs,

ēffĭgĭem īnfōrmāt Lătĭām prŏpĕrēquĕ cŏrūscīs

āttōllīt crīstīs, āddīt clĭpĕūmquĕ iŭbāsquĕ525

Rōmŭlĕī dŭcĭs ātque ŭmĕrīs īmpōnĭt hŏnōrēm

fūlgēntīs săgŭlī, dāt grēssum hăbĭtūsquĕ cĭēntīs

proēlĭa ĕt aūdācēs ădĭcīt sĭnĕ cōrpŏrĕ mōtūs.

tūm pār ēffĭgĭēs fāllācĭs ĭmāgĭnĕ vānā

cōrnĭpĕdīs mŏdĕrāndă cĭtō pēr dēvĭă pāssū530

bēllĭgĕraē dătŭr ād spĕcĭēm cērtāmĭnĭs ūmbraē.

sīc Poēnī dŭcĭs ānte ŏcŭlōs ēxsūltăt ĕt ūltrō

Scīpĭŏ Iūnōnī sĭmŭlātūs tēlă cŏrūscāt.

āt vīsō laētūs rēctōre ānte ōră Lătīnō

ēt tāndēm prŏpĭūs spērāns īngēntĭă Poēnūs535

quādrŭpĕdī cĭtŭs īmpōnīt vēlōcĭă mēmbră

ēt iăcĭt ādvērsām prŏpĕrātī tūrbĭnĭs hāstām.

dāt tērga ēt cāmpō fŭgĭēns vŏlăt ālĕs ĭmāgŏ

trāmīttītque ăcĭēs. tūm vēro ūt vīctŏr ĕt āltī

iām cōmpōs vōtī fērrātā cālcĕ crŭēntāt540

cōrnĭpĕdem ēt lārgās Poēnūs quătĭt āspĕr hăbēnās:

"quō fŭgĭs ōblītūs nōstrīs tē cēdĕrĕ rēgnīs?

nūllă tĭbī Lĭbўcā lătĕbra ēst, ō Scīpĭŏ, tērrā."

haēc ăĭt ēt strīctō sĕquĭtūr mūcrōnĕ vŏlāntēm,

dōnēc lōngīnquō frūstrātūm dūxĭt ĭn ārvă545

dīvērsā spătĭō prŏcŭl ā cērtāmĭnĕ pūgnaē;

tūm fāllāx sŭbĭtō sĭmŭlācrum īn nūbĭlă cēssīt.

fūlmĭnĕūs dūctōr "quīsnām sē nūmĭnĕ caēcō

cōmpŏsŭīt nōbīs" īnquīt "dĕŭs? aūt lătĕt īdēm

cūr mōnstrō? tāntūmne ōbstāt mĕă glōrĭă dīvīs?550

sēd nōn āvēllēs ūmquām, quīcūmquĕ sĕcūndūs

caēlĭcŏlūm stās Aūsŏnĭaē, nōn ārtĭbŭs hōstēm

ērĭpĭēs vērūm nōbīs." frēna īndĕ cĭtātī

cōnvērtīt fŭrĭbūndŭs ĕquī cāmpūmquĕ pĕtēbāt,

cūm sŭbĭto ōccūltaē pēstīs cōllāpsă trĕmōrĕ555

cōrnĭpĕdīs mōlēs rŭĭt ātque ēfflāvĭt ănhēlō

pēctŏrĕ Iūnōnīs cūrīs īn nūbĭlă vītām.

tūm vēro īmpătĭēns "vēstra ēst haēc āltĕră, vēstră

fraūs," īnquīt "sŭpĕrī. nōn fāllĭtĭs. aēquŏrĕ mērsūm

tēxīssēnt scŏpŭlī, pĕlăgūsque haūsīssĕt ĕt ūndaē!560

ānne huīc sērvābār lētō? mĕă sīgnă sĕcūtī,

quīs pūgnae aūspĭcĭūm dĕdĭmūs, caēdūntŭr, ĕt ābsēns

āccĭpĭō gĕmĭtūs vōcēsque āc vērbă vŏcāntūm

Hānnĭbălēm. quīs nōstră sătīs dēlīctă pĭābīt

Tārtărĕūs tōrrēns?" sĭmŭl haēc fūndēbăt ĕt ūnā565

spēctābāt dēxtram āc lētī fērvēbăt ămōrĕ.

Tūnc Iŭnŏ mīsērātă vĭrūm pāstōrĭs ĭn ōră

vērtĭtŭr āc sīlvīs sŭbĭtō prōcēdĭt ŏpācīs

ātque hīs āllŏquĭtūr vērsāntem īnglōrĭă fātă:

"quaēnām tē sīlvīs āccēdĕrĕ caūsă sŭbēgīt570

ārmātūm nōstrīs? nūm dūra ād proēlĭă tēndīs,

māgnŭs ŭbi Aūsŏnĭaē rĕlĭquōs dŏmăt Hānnĭbăl ārmīs?

sī vēlōx gaūdēs īre ēt cōmpēndĭă grātă

sūnt tĭbĭ, vīcīno īn mĕdĭōs tē trāmĭtĕ dūcām."

ānnŭĭt ātque ŏnĕrāt prōmīssīs pēctŏră lārgīs575

pāstōrīs pātrēsquĕ dŏcēt Cārthāgĭnĭs āltaē

māgnă rĕpēnsūrōs nēc sē lĕvĭōră dătūrūm.

praēcĭpĭtem ēt vāstō sŭpĕrāntēm prōxĭmă sāltū

cīrcŭmăgīt Iūno āc fāllēns rĕgĭōnĕ vĭārūm

nōn grātam īnvītō sērvāt cēlātă sălūtēm.580

Īntĕrĕā Cādmēă mănūs dēsērtă păvēnsquĕ

nōn ūllum Hānnĭbălēm, nūsquām cērtāmĭnă cērnīt

saēvī nōtă dŭcīs. pārs fērro ōccūmbĕrĕ crēdūnt,

pārs dāmnāsse ăcĭem ēt dīvīs cēssīssĕ sĭnīstrīs.

īngrŭĭt Aūsŏnĭūs vērsōsque ăgĭt aēquŏrĕ tōtō585

rēctōr, iāmque īpsaē trĕpĭdānt Cārthāgĭnĭs ārcēs.

īmplētūr tērrōrĕ văgō cūncta Āfrĭcă pūlsīs

āgmĭnĭbūs, vŏlŭcrīquĕ fŭgā sĭnĕ mōrĕ rŭēntēs

tēndūnt āttŏnĭtōs ēxtrēma ād lītŏră cūrsūs

āc Tārtēssĭăcās prŏfŭgī spārgūntŭr ĭn ōrās;590

pārs Bāttī pĕtĭērĕ dŏmōs, pārs flūmĭnă Lāgī.

sīc ŭbĭ vī caēcā tāndēm dēvīctŭs ăd āstră

ēvŏmŭīt pāstōs pēr saēcŭlă Vēsbĭŭs īgnēs

ēt pĕlăgo ēt tērrīs fūsa ēst Vūlcānĭă pēstīs,

vīdēre Ēōī, mōnstrum ādmīrābĭlĕ, Sērēs595

lānĭgĕrōs cĭnĕre Aūsŏnĭō cānēscĕrĕ lūcōs.

Āt fēssūm tŭmŭlō tāndēm rēgīnă prŏpīnquō

sīstīt Iūnŏ dŭcēm, făcĭēs ūnde ōmnĭs ĕt ātraē

āppārēnt ādmōta ŏcŭlīs vēstīgĭă pūgnaē.

quālēm Gārgānī cāmpūm Trĕbĭaēquĕ pălūdēm600

ēt Tŷrrhēnă văda ēt Phăĕthōntīs vīdĕrăt āmnēm

strāgĕ vĭrum ūndāntēm, tālīs, mĭsĕrābĭlĕ vīsū,

prōstrātīs făcĭēs ăpĕrītūr dīră mănīplīs.

tūnc sŭpĕrās Iūnō sēdēs tūrbātă rĕvīsīt.

iāmquĕ prŏpīnquābānt hōstēs tŭmŭlōquĕ sŭbībānt,605

cūm sēcūm Poēnūs: "caēlūm lĭcĕt ōmnĕ sŏlūtā

īn căpŭt hōc cōmpāgĕ rŭāt tērraēquĕ dĕhīscānt,

nōn ūllō Cānnās ăbŏlēbīs, Iūppĭtĕr, aēvō,

dēcēdēsquĕ prĭūs rēgnīs, quām nōmĭnă gēntēs

aūt fācta Hānnĭbălīs sĭlĕānt. nēc deīndĕ rĕlīnquō610

sēcūrām tē, Rōmă, mĕī, pătrĭaēquĕ sŭpērstēs

ād spēs ārmōrūm vīvām tĭbĭ. Nām mŏdŏ pūgnā

praēcēllīs, rĕsĭdēnt hōstēs: mĭhĭ sātquĕ sŭpērquĕ,

ūt mē Dārdănĭaē mātrēs ātque Ītălă tēllūs,

dūm vīvam, ēxspēctēnt nēc pācēm pēctŏrĕ nōrīnt."615

sīc răpĭtūr paūcīs fŭgĭēntūm mīxtŭs ĕt āltōs

īndĕ pĕtīt rētrō mōntēs tūtāsquĕ lătēbrās.

Hīc fīnīs bēllō. rĕsĕrāntūr prōtĭnŭs ārcēs

Aūsŏnĭō iām spōntĕ dŭcī. Iūra īmprŏba ădēmptă

ārmăque, ĕt īncīsaē lēgēs, ŏpĭbūsquĕ sŭpērbīs620

vīs frācta, ēt pŏsŭīt gēstātās bēlŭă tūrrēs.

ēxcēlsaē tūm saēvă rătēs spēctācŭlă Poēnīs

flāmmĭfĕram āccĕpĕrē fācēm, sŭbĭtāquĕ prŏcēllā

ārsērūnt mărĭa, ātque ēxpāvīt lūmĭnă Nēreūs.

Mānsūrī cōmpōs dĕcŏrīs pēr saēcŭlă rēctōr625

dēvīctaē rĕfĕrēns prīmūs cōgnōmĭnă tērraē

sēcūrūs scēptrī rĕpĕtīt pēr caērŭlă Rōmām

ēt pătrĭa īnvĕhĭtūr sūblīmī tēctă trĭūmphō.

āntĕ Sўphāx fĕrĕtrō rĕsĭdēns cāptīvă prĕmēbāt

lūmĭna, ĕt aūrātaē sērvābānt cōllă cătēnaē.630

hīnc Hānnōn clārīquĕ gĕnūs Phoēnīssă iŭvēntūs

ēt Măcĕtūm prīmi ātque īncōctī cōrpŏră Maūrī,

tūm Nŏmădēs nōtūsquĕ săcrō, cūm lūstrăt hărēnās,

Hāmmōnī Gărămās ēt sēmpēr naūfrăgă Sŷrtīs.

mōx vīctās tēndēns Cārthāgo ād sīdĕră pālmās635

ībăt ĕt ēffĭgĭēs ōraē iām lēnĭs Hĭbēraē,

tērrārūm fīnīs Gādēs āc laūdĭbŭs ōlīm

tērmĭnŭs Hērcŭlĕīs Cālpē Baētēsquĕ lăvārĕ

sōlĭs ĕquōs dūlcī cōnsuētūs flūmĭnĭs ūndā,

frōndōsūmque ăpĭcēm sŭbĭgēns ād sīdĕră mātēr640

bēllōrūm fĕră Pŷrēnē nēc mītĭs Hĭbērūs,

cūm sĭmŭl īllīdīt pōntō, quōs āttŭlĭt, āmnēs.

sēd nōn ūllă măgīs mēntēsque ŏcŭlōsquĕ tĕnēbāt,

quām vīsa Hānnĭbălīs cāmpīs fŭgĭēntĭs ĭmāgŏ.

īpse ādstāns cūrru ātque aūrō dĕcŏrātŭs ĕt ōstrō645

Mārtĭă praēbēbāt spēctāndă Quĭrītĭbŭs ōră,

quālĭs ŏdōrātīs dēscēndēns Lībĕr ăb Īndīs

ēgīt pāmpĭnĕōs frēnātā tīgrĭdĕ cūrrūs,

aūt cūm Phlēgraēīs cōnfēctā mōlĕ Gĭgāntūm

īncēssīt cāmpīs tāngēns Tīrŷnthĭŭs āstră.650

sālve, īnvīctĕ părēns, nōn cōncēssūrĕ Quĭrīnō

laūdĭbŭs āc mĕrĭtīs, nōn cōncēssūrĕ Cămīllō.

nēc vērō, cūm tē mĕmŏrāt dē stīrpĕ dĕōrūm,

prōlēm Tārpēī, mēntītūr Rōmă, Tŏnāntīs.

Hostis ut Ausoniis decederet advena terris,

fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae

caelicolum Phrygia genetricem sede petitam

Laomedonteae sacrandam moenibus urbis;

5advectum exciperet numen, qui lectus ab omni

concilio patrum praesentis degeret aevi

optimus. en nomen melius maiusque triumphis!

iamque petita aderat Latia portante Cybele

puppe, atque ante omnes magno cedente senatu

10obvius accitis properabat Scipio sacris,

qui genitus patruo ductoris ad Africa bella

tunc lecti multa fulgebat imagine avorum.

isque ubi longinquo venientia numina ponto

accepit supplex palmis Tuscique sonora

15Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim,

femineae tum deinde manus subiere, per amnem

quae traherent celsam religatis funibus alnum.

circum arguta cavis tinnitibus aera, simulque

certabant rauco resonantia tympana pulsu

20semivirique chori, gemino qui Dindyma monte

casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro,

quique Idaea iuga et lucos novere silentes.

hos inter fremitus ac laeto vota tumultu

substitit adductis renvens procedere vinclis

25sacra ratis subitisque vadis immobilis haesit.

tum puppe e media magno clamore sacerdos:

"parcite pollutis contingere vincula palmis

et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,

ferte gradus nec vos casto miscete labori,

30dum satis est monvisse deae. quod si qua pudica

mente valet, si qua illaesi sibi corporis adstat

conscia, vel sola subeat pia munera dextra."

Hic prisca ducens Clausorum ab origine nomen

Claudia non aequa populi male credita fama

35in puppim versis palmisque oculisque profatur:

"caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis

cuncta creas, cuius proles terramque fretumque

sideraque et manes regnorum sorte gubernant,

si nostrum nullo violatum est crimine corpus,

40testis, diva, veni et facili me absolve carina."

tum secura capit funem, fremitusque leonum

audiri visus subito, et graviora per auras

nulla pulsa manu sonuerunt tympana divae.

fertur prona ratis (ventos impellere credas)

45contraque adversas ducentem praevenit undas.

extemplo maior cunctis spes pectora mulcet

finem armis tandem finemque venire periclis.

Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra

abscondit late propulsis puppibus aequor,

50cui numen pelagi placaverat hostia taurus,

iactaque caeruleis innabant fluctibus exta.

tunc a sede deum purumque per aethera lapsae

armigerae Iovis ante oculos coepere volucres

aequoreas monstrare vias ac ducere classem.

55augurium clangor laetum dabat. inde secuti

tantum praegressos liquida sub nube volatus,

quantum non frustra speculantum lumina servant,

litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.

Nec segnis tanta in semet veniente procella

60Africa terribilem magno sub nomine molem,

regis opes, contra et Massyla paraverat arma,

spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus

terror erat. campos pariter vallesque refusas

litoraque implerat nullo decorare tapete

65cornipedem Nomas assuetus, densaeque per auras

condebant iaculis stridentibus aethera nubes.

immemor hic dextraeque datae iunctique per aras

foederis et mensas testes atque hospita iura

fasque fidemque simul pravo mutatus amore

70ruperat atque toros regni mercede pararat.

virgo erat eximia specie claroque parente,

Hasdrubalis proles. thalamis quam cepit ut altis,

ceu face succensus prima taedaque iugali

vertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto

75foedere amicitiae dotalia transtulit arma.

Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem

ductori monvisse fuit, missique minantur:

stet regno, reputet superos, pacta hospita servet.

longe coniugia ac longe Tyrios Hymenaeos

80inter Dardanias acies fore. sanguine quippe,

si renvat, blando nimium facilique marito

statura obsequia et thalami flagrantis amores.

Sic Latius permixta minis sed cassa monebat

ductor; nam surdas coniunx obstruxerat aures.

85ergo asper monitis frustra nitentibus enses

advocat et castas polluti foederis aras

testatus varia Martem movet impiger arte.

castra levi calamo cannaque intecta palustri,

qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,

90aggreditur furtum armorum tutantibus umbris

ac tacita spargit celata incendia nocte.

inde ubi collecti rapidam diffundere pestem

coeperunt ignes et se per pinguia magno

pabula ferre sono, clare exspatiantur in auras

95et fumos volucri propellunt lumine flammae.

it totis inimica lues cum turbine castris,

atque alimenta vorat strepitu Vulcanus anhelo

arida, et ex omni manant incendia tecto.

sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis

100excitis somno, multorumque ora vocantum

auxilium invadunt flammae. fluit undique victor

Mulciber et rapidis amplexibus arma virosque

corripit; exundat pestis, semustaque castra

albenti volitant per nubila summa favilla.

105ipsius ingenti regis tentoria saltu

lugubre increpitans late circumuolat ardor

hausissetque virum, trepidus ni clade satelles

e somno ac stratis rapuisset multa precantem.

Verum ubi mox iuncto sociarant aggere vires

110Massylus Tyriusque duces accitaque regno

lenierat pubes infaustae vulnera noctis,

ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis,

immanes animos, afflataque barbarus ora

castrorum flammis et se velamine nullo

115vix inter trepidas ereptum ex hoste catervas

frendebat minitans; sed enim non luce Syphacem

nec claro potuisse die nec sole tuente

a quoquam vinci. iactarat talia vecors,

sed iam claudebat flatus nec plura sinebat

120Atropos et tumidae properabat stamina linguae.

namque ubi prosilvit castris ceu turbidus amnis,

qui silvas ac saxa trahens per devia praeceps

volvitur et ripas spumanti gurgite laxat,

ante omnes praevectus equo trahit agmina voce.

125contra nava manus Rutuli celsusque ruebat

viso rege procul raptis exercitus armis,

ac sibi quisque: "videsne vides, ut in agmine primo

Massylus volitet deposcens proelia rector?

fac nostrum hoc, mea dextra, decus. violavit et aras

130caelicolum et casti ductoris foedera rupit.

sit satis hunc castris semel effugisse crematis."

sic secum taciti et certatim spicula fundunt.

prima in cornipedis sedit spirantibus ignem

naribus hasta volans erexitque ore cruento

135quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras.

corruit asper equus confixaque cuspide membra

huc illuc iactans rectorem prodidit hosti.

invadunt vanumque fugae atque attollere fessos

annitentem artus revocato a vulnere telo

140corripiunt, tum vincla viro manicaeque pudenda

addita, et, exemplum non umquam fidere laetis,

sceptriferas arta palmas vinxere catena.

ducitur ex alto deiectus culmine regni,

qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque

145litora ad Oceani sub nutu viderat aequor.

prostratis opibus regni Phoenissa metuntur

agmina, et invisus Marti notusque fugarum

vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.

Stabat Carthago truncatis undique membris

150uni innixa viro, tantoque fragore ruentem

Hannibal absenti retinebat nomine molem.

id reliquum fessos opis auxiliique ciere

rerum extrema iubent, huc confugere paventes,

postquam se superum desertos numine cernunt.

155nec mora propulsa sulcant vada salsa carina,

qui revocent patriaeque ferant mandata monentes,

ne lentus nullas videat Carthaginis arces.

Quarta Aurora ratem Dauni devexerat oras,

et fera ductoris turbabant somnia mentem.

160namque gravis curis carpit dum nocte quietem,

cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum

visus erat simul adversos mucronibus in se

destrictis ruere atque Itala depellere terra,

omnisque a Cannis Thrasymennique omnis ab undis

165in pontum impellens umbrarum exercitus ibat.

ipse fugam cupiens notas evadere ad Alpes

quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque

haerebat Latiae, donec vis saeva profundo

truderet et rapidis daret asportare procellis.

170His aegrum visis adeunt mandata ferentes

legati patriaeque extrema pericula pandunt:

Massyla ut ruerint arma, ut cervice catenas

regnator tulerit Libyae letoque negato

servetur nova pompa Iovi, Carthago laboret

175ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,

non una concussa fuga. se, triste profatu,

vidisse, arderent cum bina in nocte silenti

castra et luceret sceleratis Africa flammis.

praerapidum iuvenem minitari, Bruttia servet

180litora dum Poenus, destructurum ignibus atris,

in quam se referat, patriam suaque inclita facta.

haec postquam dicta et casus patuere metusque

effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant.

Audivit torvo obtutu defixus et aegra

185expendit tacite cura secum ipse volutans,

an tanti Carthago foret. sic deinde profatur:

"o dirum exitium mortalibus! o nihil umquam

crescere nec magnas patiens exsurgere laudes

invidia! eversam iam pridem exscindere Romam

190atque aequasse solo potui, traducere captam

servitum gentem Latioque imponere leges.

dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis

summisso tirone negant recreare maniplos,

dumque etiam Cerere et victu fraudasse cohortes

195Hannoni placet, induitur tota Africa flammis,

pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.

nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus

subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra.

vertentur signa, ut patres statuere, simulque

200et patriae muros et te servabimus, Hannon."

Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes

propellit multumque gemens movet aequore classem.

non terga est ausus cedentum invadere quisquam,

non revocare virum. cunctis praestare videntur,

205quod sponte abscedat, superi, tandemque resolvat

Ausoniam. ventos optant, et litora ab hoste

nuda videre sat est, ceu flamina comprimit Auster

cum fera et abscedens reddit mare, navita parco

interea voto non auras poscit amicas,

210contentus carvisse Noto, pacemque quietam

pro facili cursu reputat salis. omnis in altum

Sidonius visus converterat undique miles;

ductor defixos Itala tellure tenebat

intentus vultus, manantesque ora rigabant

215per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat,

haud secus ac patriam pulsus dulcesque penates

linqueret et tristes exul traheretur in oras.

Ut vero affusis puppes procedere ventis

et sensim coepere procul subsidere montes

220nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus,

hic secum infrendens: "mentisne ego compos et hoc nunc

indignus reditu, qui memet finibus umquam

amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis

Carthago et potius cecidisset nomen Elissae.

225quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela

a Cannis in templa tuli Tarpeia Iovemque

detraxi solio? sparsissem incendia montes

per septem bello vacuos gentique superbae

Iliacum exitium et proavorum fata dedissem.

230cur porro haec angant? nunc, nunc invadere ferro

quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus?

ibo et castrorum relegens monumenta meorum,

qua via nota vocat, remeabo Anienis ad undas.

flectite in Italiam proras, avertite classem!

235faxo ut vallata revocetur Scipio Roma."

Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto

prospexit vertique rates ad litora vidit,

quassans caeruleum genitor caput aequora fundo

ervit et tumidum movet ultra litora pontum.

240extemplo ventos imbresque et rupe procellas

concitat Aeolias ac nubibus aethera condit.

tum penitus telo molitus regna tridenti

intima ab occasu Tethyn impellit et ortu

ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt

245spumea, et illisu scopulus tremit omnis aquarum.

primus se attollens Nasamonum sedibus Auster

nudavit Syrtim correpta nubilus unda.

insequitur sublime ferens nigrantibus alis

abruptum Boreas ponti latus. intonat ater

250discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus.

hinc rupti reboare poli atque hinc crebra micare

fulmina et in classem ruere implacabile caelum

consensere ignes nimbique et fluctus et ira

ventorum, noctemque freto imposuere tenebrae.

255ecce intorta Noto veniensque a puppe procella

antemnae immugit (stridorque immite rudentum

sibilat) ac similem monti nigrante profundo

ductoris frangit super ora trementia fluctum.

exclamat volvens oculos caeloque fretoque:

260"felix, o frater, divisque aequate cadendo,

Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis

pugnanti peperit letum, et cui fata dedere

Ausoniam extremo tellurem apprendere morsu.

at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae

265egregiae occubuere animae, dimittere vitam

non licitum vel, cum ferrem in Capitolia flammas,

Tarpeio Iovis ad manes descendere telo."

Talia dum maeret, diversis flatibus acta

in geminum ruit unda latus puppimque sub atris

270aequoris aggeribus tenuit ceu turbine mersam.

mox nigris alte pulsa exundantis harenae

verticibus ratis aetherias remeavit ad auras

et fluctus supra vento librante pependit.

at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa

275dura sorte rapit, miserandum et triste, biremes.

increpuere ictu prorae. tum murice acuto

dissiliens sonuit rupta compage carina.

hic varia ante oculos facies: natat aequore toto

arma inter galeasque virum cristasque rubentes

280florentis Capuae gaza et seposta triumpho

Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum

cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis,

cum Venus emoti facie conterrita ponti

talibus alloquitur regem maris: "hoc satis irae

285interea, genitor, satis ad maiora minarum.

cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba

hoc Carthago decus, nullo superabile bello

progenuisse caput nostrosque in funera Poeni

Aeneadas undis totoque eguisse profundo."

290Sic Venus, et tumidi considunt gurgite fluctus

obviaque adversis propellunt agmina castris.

Dux vetus armorum scitusque accendere corda

laudibus ignifero mentes furiabat in iram

hortatu decorisque urebat pectora flammis:

295"tu mihi Flaminii portas rorantia caesi

ora ducis; nosco dextram. tu primus in ictus

ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa

mucronem. tibi pugnacis gestantur opima

Marcelli. Gracchusque cadens tibi proluit ensem.

300ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi,

moenia sublimis Capuae de culmine muri

excelso fusa moribundum perculit hasta.

ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen

Fulvius excepit non unum pectore vulnus.

305huc prima te siste acie, cui consul in armis

Crispinus cecidit. me tu comitare per hostes,

qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae

Servili fers ora ducis suffixa veruto.

cerno flagrantes oculos vultumque timendum

310non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum

o iuvenis, qualem vidi, cum flumine saevo

insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis

mersisti fundo luctantem vana tribunum.

at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas

315Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,

incepta exsequere et nati mihi redde cruorem.

horrescamne ipsos, veniant si ad proelia divos,

cum stetis, turmae, vidi contermina caelo

quas iuga calcantes summas volitare per Alpes,

320cum videam, quorum ferro manibusque capaces

arsere Argyripae campi? num segnior ibis

nunc mihi, qui primus torques in moenia telum

Dardana nec nostrae facilis concedere laudi?

te vero, tete exstimulem, qui, fulmina contra

325et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras

cum starem, perferre sonos ac vana iubebas

nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas?

quid vos, quis claro deletum est Marte Saguntum,

exhorter, quos nobilitant primordia belli?

330ut meque et vobis dignum, defendite, quaeso,

praeteritas dextra laudes. divum ipse favore

vincendoque senex patriam post trina labantem

lustra et non visos tam longa aetate penates

ac natum et fidae iam pridem coniugis ora

335confisus vobis repeto. non altera restat

iam Libyae nec Dardaniis pugna altera restat.

certatus nobis hodie dominum accipit orbis."

Hannibal haec; sed non patiens remorantia verba

Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora

340solvere ad effatus, signum pugnamque petebant.

Haec procul aëria speculantem nube sororem

ut vidit divum genitor maestosque sub acri

obtutu vultus, sic ore effatus amicost:

"qui te mentis edunt morsus? da noscere, coniunx;

345num Poeni casus ducis et Carthaginis angit

cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores

Sidonios. gentem contra et fatalia regna

Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli

fractis foederibus populo modus? ipsa malorum

350non plus Carthago tulit exhausitque laboris,

quam pro Cadmea subiisti exercita gente.

turbasti maria ac terras iuvenemque ferocem

immisti Latio. tremuerunt moenia Romae,

perque bis octonos primus fuit Hannibal annos

355humani generis. tempus componere gentes.

ad finem ventum. claudenda est ianua belli."

Tum supplex Iuno: "neque ego haec mutare laborans,

quis est fixa dies, pendenti nube resedi

nec revocare acies bellumve extendere quaero.

360quae donare potes, quoniam mihi gratia languet

et cecidit iam primus amor, - nil fila sororum

adversus posco. vertat terga Hannibal hosti,

ut placet, et cineres Troiae Carthagine regnent.

Illud te gemini per mutua pignora amoris

365et soror et coniunx oro: tranare pericla

magnanimum patiare ducem vitamque remittas

neve sinas captum Ausonias perferre catenas.

stent etiam contusa malis mea moenia fracto

nomine Sidonio et nostro serventur honori."

370Sic Iuno, et contra breviter sic Iuppiter orsus:

"do spatium muris, ut vis, Carthaginis altae.

stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx,

quatenus indulsisse vacet. non longa supersunt

fata urbi, venietque pari sub nomine ductor,

375qui nunc servatas evertat funditus arces.

aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,

ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto

et terras implere volet redeuntibus armis.

novi feta viri bello praecordia. sed lex

380muneris haec esto nostri: Saturnia regna

ne post haec videat, repetat neve amplius umquam

Ausoniam. nunc instanti raptum avehe leto,

ne, latis si miscebit fera proelia campis,

Romulei nequeas iuvenis subducere dextrae."

385Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique,

invadunt acies pugnam et clamore lacessunt

sidera. non alio graviores tempore vidit

aut populos tellus, aut, qui patria arma moverent,

maiores certare duces. discriminis alta

390in medio merces, quicquid tegit undique caelum.

ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,

excelsumque caput penna nutante levabat

crista rubens. saevus magno de nomine terror

praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.

395at contra ardenti radiabat Scipio cocco

terribilem ostentans clipeum, quo patris et una

caelarat patrui spirantes proelia dira

effigies; flammam ingentem frons alta vomebat.

sub tanta cunctis vi telorumque virumque

400in ducibus stabat spes et victoria solis.

quin etiam, favor ut subigit plerosque metusve,

Scipio si Libycis esset generatus in oris,

sceptra ad Agenoreos credunt ventura nepotes

Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,

405haud dubitant terras Itala in dicione futuras.

Contremuere aurae rapido vibrantibus hastis

turbine et horrificam traxere per aethera nubem.

inde ensis propiorque acies et comminus ora

admota ac dira flagrantia lumina flamma.

410sternitur, in medium contemptrix turba pericli

quae primis se praecipitem tulit obvia telis,

gentilemque bibit tellus invita cruorem.

fervidus ingenii Masinissa et fervidus aevi

in primas Macetum turmas immania membra

415infert et iaculo circumuolat alite campum.

caerulus haud aliter, cum dimicat, incola Thyles

agmina falcigero circumuenit arta covinno.

Graia phalanx patrio densarat more catervas

iunctisque adstabat nulli penetrabilis hastis.

420Immemor has pacti post foedus in arma Philippus

miserat et quassam refovebat Agenoris urbem.

rarescit multo laxatus vulnere miles

atque aperit patulas prostrato corpore late

inter tela vias. irrumpit mole ruinae

425Ausonius globus et periuria Graia resignat.

Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo

Mantua pubenti genetrix dimiserat aevo),

obtruncat Samium bellacis dextra Caleni,

at Clytium Selius, Pellaeum et vana tumentem

430ad nomen patriae Clytium, sed gloria Pellae

haud valuit misero defendere Daunia tela.

Saevior his Latius vastabat Bruttia signa

Laelius increpitans: "adeone Oenotria tellus

detestanda fuit, quam per maria aspera perque

435insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?

sed fugisse satis fuerit. Latione cruore

insuper externas petitis perfundere terras?"

haec dicens Silarum meditantem in proelia telo

praevenit. hasta volans imo sub gutture sedit

440et vitae vocisque vias simul incita clausit.

Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano

sternitur. accendunt iras vultusque virorum

armorumque habitus noti et vox consona linguae.

quos ubi nudantes conspexit Hamilcare cretus

445terga fuga, "state ac nostram ne prodite gentem"

vociferans subit et convertit proelia dextra,

qualis in aestiferis Garamantum feta veneno

attollit campis ferventi pastus harena

colla Paraetonius serpens lateque per auras

450undantem torquet perfundens nubila tabem.

continuo infesta portantem cuspide vulnus

impedit antevolans Herium, cui nobile nomen

Marrucina domus clarumque Teate ferebat.

atque illi magnum nitenti et laudibus hostis

455arrecto capuli ad finem manus incita sedit,

quaerebatque miser morienti lumine fratrem,

cum iuvenis subit et leto stimulatus acerbo

Pleminius saevum mucronem ante ora coruscat

ac fratrem magno minitans clamore reposcit.

460huic proles Barcae: "germanum reddere vero

si placet, haud renvo. maneant modo foedera nostra:

Hasdrubalem revocate umbris. egone aspera ponam

umquam in Romanos odia aut mansuescere corda

nostra sinam parcamque viro, quem terra crearit

465Itala? tum manes inimici sede repellant

aeterna socioque abigat me frater Averno."

sic ait et clipei propulsum pondere toto,

lubrica qua tellus lapsantes sanguine fratris

fallebat nisus, prosternit et occupat ense.

470extendit labens palmas Heriumque iacentem

amplexus iuncta lenivit morte dolores.

tum Libys invadit mixtae certamina turbae

convertitque ruens per longum hostilia terga,

ut, cum fulminibus permixta tonitrua mundum

475terrificant summique labat domus alta parentis,

omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora

lux atrox micat, et praesens adstare viritim

creditur intento perculsis Iuppiter igne.

Parte alia, ceu sola forent discrimina campo,

480qua misceret agens truculentum Scipio Martem,

aspera pugna novas varia sub imagine leti

dat formas. hic ense iacet prostratus adacto,

hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa;

ast hos, turpe, pavor fusos proiecit in ora,

485horum adversa dedit Gradivo pectora virtus.

ipse super strages ductor Rhoeteius instat,

qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum

et Geticas solvit ferventi sanguine Mavors

laetus caede nives, glaciemque Aquilonibus actam

490perrumpit stridens sub pondere belliger axis.

iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque

nomina obit ferro. claris spectata per orbem

stragibus occumbit late inter tela iuventus.

qui muros rapuere tuos miserasque nefandi

495principium belli fecere, Sagunte, ruinas,

qui sacros, Thrasymenne, lacus Phaëthontia quique

polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta

quos tulit, ut superum regi soliumque domosque

irent direptum, mactantur comminus uno

500exitio, redduntque animas, temerata ferebant

qui secreta deum et primos reserasse negatas

gressibus humanis Alpes. formidinis huius

plena acies propere retro exanimata ruebat,

haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis

505cum sese infudit rapidusque incendia flatus

ventilat et volucres spargit per culmina flammas,

attonitum erumpit subita formidine vulgus,

lateque ut capta passim trepidatur in urbe.

Verum ubi cunctari taedet dispersa virorum

510proelia sectantem et leviori Marte teneri,

omnes in causam belli auctoremque malorum

vertere iam vires tandem placet. Hannibal unus

dum restet, non, si muris Carthaginis ignis

subdatur caesique cadant exercitus omnis,

515profectum Latio. contra, si concidat unus,

nequiquam fore Agenoreis cuncta arma virosque.

illum igitur lustrans circumfert lumina campo

rimaturque ducem. iuvat in certamina summa

ferre gradum, cuperetque viro concurrere tota

520spectante Ausonia. celsus clamore feroci

provocat increpitans hostem et nova proelia poscit.

Quas postquam audivit voces conterrita Iuno,

ne Libyci ducis impavidas ferrentur ad aures,

effigiem informat Latiam propereque coruscis

525attollit cristis, addit clipeumque iubasque

Romulei ducis atque umeris imponit honorem

fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis

proelia et audaces adicit sine corpore motus.

tum par effigies fallacis imagine vana

530cornipedis moderanda cito per devia passu

belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.

sic Poeni ducis ante oculos exsultat et ultro

Scipio Iunoni simulatus tela coruscat.

at viso laetus rectore ante ora Latino

535et tandem propius sperans ingentia Poenus

quadrupedi citus imponit velocia membra

et iacit adversam properati turbinis hastam.

dat terga et campo fugiens volat ales imago

tramittitque acies. tum vero ut victor et alti

540iam compos voti ferrata calce cruentat

cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas:

"quo fugis oblitus nostris te cedere regnis?

nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra."

haec ait et stricto sequitur mucrone volantem,

545donec longinquo frustratum duxit in arva

diversa spatio procul a certamine pugnae;

tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.

fulmineus ductor "quisnam se numine caeco

composuit nobis" inquit "deus? aut latet idem

550cur monstro? tantumne obstat mea gloria divis?

sed non avelles umquam, quicumque secundus

caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem

eripies verum nobis." frena inde citati

convertit furibundus equi campumque petebat,

555cum subito occultae pestis collapsa tremore

cornipedis moles ruit atque efflavit anhelo

pectore Iunonis curis in nubila vitam.

tum vero impatiens "vestra est haec altera, vestra

fraus," inquit "superi. non fallitis. aequore mersum

560texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae!

anne huic servabar leto? mea signa secuti,

quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens

accipio gemitus vocesque ac verba vocantum

Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit

565Tartareus torrens?" simul haec fundebat et una

spectabat dextram ac leti fervebat amore.

Tunc Iuno miserata virum pastoris in ora

vertitur ac silvis subito procedit opacis

atque his alloquitur versantem ingloria fata:

570"quaenam te silvis accedere causa subegit

armatum nostris? num dura ad proelia tendis,

magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis?

si velox gaudes ire et compendia grata

sunt tibi, vicino in medios te tramite ducam."

575annuit atque onerat promissis pectora largis

pastoris patresque docet Carthaginis altae

magna repensuros nec se leviora daturum.

praecipitem et vasto superantem proxima saltu

circumagit Iuno ac fallens regione viarum

580non gratam invito servat celata salutem.

Interea Cadmea manus deserta pavensque

non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit

saevi nota ducis. pars ferro occumbere credunt,

pars damnasse aciem et divis cessisse sinistris.

585ingruit Ausonius versosque agit aequore toto

rector, iamque ipsae trepidant Carthaginis arces.

impletur terrore vago cuncta Africa pulsis

agminibus, volucrique fuga sine more ruentes

tendunt attonitos extrema ad litora cursus

590ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras;

pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.

sic ubi vi caeca tandem devictus ad astra

evomuit pastos per saecula Vesbius ignes

et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,

595videre Eoi, monstrum admirabile, Seres

lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.

At fessum tumulo tandem regina propinquo

sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae

apparent admota oculis vestigia pugnae.

600qualem Gargani campum Trebiaeque paludem

et Tyrrhena vada et Phaëthontis viderat amnem

strage virum undantem, talis, miserabile visu,

prostratis facies aperitur dira maniplis.

tunc superas Iuno sedes turbata revisit.

605iamque propinquabant hostes tumuloque subibant,

cum secum Poenus: "caelum licet omne soluta

in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant,

non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aevo,

decedesque prius regnis, quam nomina gentes

610aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo

securam te, Roma, mei, patriaeque superstes

ad spes armorum vivam tibi. Nam modo pugna

praecellis, resident hostes: mihi satque superque,

ut me Dardaniae matres atque Itala tellus,

615dum vivam, exspectent nec pacem pectore norint."

sic rapitur paucis fugientum mixtus et altos

inde petit retro montes tutasque latebras.

Hic finis bello. reserantur protinus arces

Ausonio iam sponte duci. Iura improba adempta

620armaque, et incisae leges, opibusque superbis

vis fracta, et posuit gestatas belua turres.

excelsae tum saeva rates spectacula Poenis

flammiferam accepere facem, subitaque procella

arserunt maria, atque expavit lumina Nereus.

625Mansuri compos decoris per saecula rector

devictae referens primus cognomina terrae

securus sceptri repetit per caerula Romam

et patria invehitur sublimi tecta triumpho.

ante Syphax feretro residens captiva premebat

630lumina, et auratae servabant colla catenae.

hinc Hannon clarique genus Phoenissa iuventus

et Macetum primi atque incocti corpora Mauri,

tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas,

Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis.

635mox victas tendens Carthago ad sidera palmas

ibat et effigies orae iam lenis Hiberae,

terrarum finis Gades ac laudibus olim

terminus Herculeis Calpe Baetesque lavare

solis equos dulci consuetus fluminis unda,

640frondosumque apicem subigens ad sidera mater

bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus,

cum simul illidit ponto, quos attulit, amnes.

sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,

quam visa Hannibalis campis fugientis imago.

645ipse adstans curru atque auro decoratus et ostro

Martia praebebat spectanda Quiritibus ora,

qualis odoratis descendens Liber ab Indis

egit pampineos frenata tigride currus,

aut cum Phlegraeis confecta mole Gigantum

650incessit campis tangens Tirynthius astra.

salve, invicte parens, non concessure Quirino

laudibus ac meritis, non concessure Camillo.

nec vero, cum te memorat de stirpe deorum,

prolem Tarpei, mentitur Roma, Tonantis.