Āt nōn īn Phărĭā mānēs iăcŭērĕ făvīllā
nēc cĭnĭs ēxĭgŭūs tāntām cōmpēscŭĭt ūmbrām:
prōsĭlŭīt būstō sēmūstăquĕ mēmbră rĕlīnquēns
dēgĕnĕrēmquĕ rŏgūm sĕquĭtūr cōnvēxă Tŏnāntīs;
quā nĭgĕr āstrĭfĕrīs cōnēctĭtŭr āxĭbŭs āēr,5
quōdquĕ pătēt tērrās īntēr lūnaēquĕ mĕātūs,
sēmĭdĕī mānēs hăbĭtānt, quōs īgnĕă vīrtūs
īnnŏcŭōs vītā pătĭēntēs aēthĕrĭs īmī
fēcĭt ĕt aētērnōs ănĭmām cōllēgĭt ĭn ōrbēs:
nōn īllūc aūrō pŏsĭtī nēc tūrĕ sĕpūltī10
pērvĕnĭūnt. Īllīc pōstquām sē lūmĭnĕ vērō
īmplēvīt, stēllāsquĕ văgās mīrātŭs ĕt āstră
fīxă pŏlīs, vīdīt quāntā sūb nōctĕ iăcērēt
nōstră dĭēs, rīsītquĕ sŭī lūdībrĭă trūncī.
Hīnc sŭpĕr Ēmăthĭaē cāmpōs ēt sīgnă crŭēntī15
Caēsărĭs āc spārsās vŏlĭtāvĭt ĭn aēquŏrĕ clāssēs
ēt scĕlĕrūm vīndēx īn sānctō pēctŏrĕ Brūtī
sēdĭt ĕt īnvīctī pŏsŭīt sē mēntĕ Cătōnīs.
Īlle, ŭbĭ pēndēbānt cāsūs dŭbĭūmquĕ mănēbāt,
quēm dŏmĭnūm mūndī făcĕrēnt cīvīlĭă bēllă,20
ōdĕrăt ēt Māgnūm, quāmvīs cŏmĕs īssĕt ĭn ārmă
aūspĭcĭīs rāptūs pătrĭaē dūctūquĕ sĕnātūs;
āt pōst Thēssălĭcās clādēs iām pēctŏrĕ tōtō
Pōmpēiānŭs ĕrāt. Pătrĭām tūtōrĕ cărēntēm
ēxcēpīt, pŏpŭlī trĕpĭdāntĭă mēmbră rĕfōvīt,25
īgnāvīs mănĭbūs prōiēctōs rēddĭdĭt ēnsēs
nēc rēgnūm cŭpĭēns gēssīt cīvīlĭă bēllă
nēc sērvīrĕ tĭmēns. Nīl caūsā fēcĭt ĭn ārmīs
īllĕ sŭā: tōtaē pōst Māgnī fūnĕră pārtēs
lībērtātĭs ĕrānt; quās nē pēr lītŏră fūsās30
cōllĭgĕrēt răpĭdō vīctōrĭă Caēsărĭs āctū,
Cōrcŷraē sēcrētă pĕtīt āc mīllĕ cărīnīs
ābstŭlĭt Ēmăthĭaē sēcūm frāgmēntă rŭīnaē.
Quīs rătĭbūs tāntīs fŭgĭēntĭă crēdĕrĕt īrĕ
āgmĭnă? quīs pĕlăgūs vīctās ārtāssĕ cărīnās?35
Dōrĭdă tūnc Mălĕān ĕt ăpērtām Taēnărŏn ūmbrīs,
īndĕ Cўthēră pĕtīt, bŏrĕāque ūrgēntĕ cărīnās
Crētă fŭgīt: Dīctaēă lĕgīt cēdēntĭbŭs ūndīs
lītŏră. Tūnc aūsūm clāssī praēclūdĕrĕ pōrtūs
īmpŭlĭt āc saēvās mĕrĭtūm Phŷcūntă răpīnās40
spārsĭt ĕt hīnc plăcĭdīs āltō dēlābĭtŭr aūrīs
īn lītūs, Pălĭnūrĕ, tŭūm (nĕque ĕnim aēquŏrĕ tāntūm
Aūsŏnĭō mŏnŭmēntă tĕnēs, pōrtūsquĕ quĭētōs
tēstātūr Lĭbўē Phrўgĭō plăcŭīssĕ măgīstrō),
cūm prŏcŭl ēx āltō tēndēntēs vēlă cărīnaē45
āncĭpĭtēs tĕnŭēre ănĭmōs, sŏcĭōsnĕ mălōrūm
ān vĕhĕrēnt hōstēs; praēcēps făcĭt ōmnĕ tĭmēndūm
vīctŏr ĕt īn nūllā nōn crēdĭtŭr ēssĕ cărīnā.
Āst īllaē pūppēs lūctūs plānctūsquĕ fĕrēbānt
ēt mălă vēl dūrī lăcrĭmās mōtūră Cătōnīs.50
Nām pōstquām frūstrā prĕcĭbūs Cōrnēlĭă naūtās
prīvīgnīquĕ fŭgām tĕnŭīt, nē fōrtĕ rĕpūlsūs
lītŏrĭbūs Phărĭīs rĕmĕārĕt ĭn aēquŏră trūncūs,
ōstēndītquĕ rŏgūm nōn iūstī flāmmă sĕpūlchrī,
"Ērgo īndīgnă fŭī" dīxīt "Fōrtūnă, mărītō55
āccēndīssĕ rŏgūm gĕlĭdōsque ēffūsă pĕr ārtūs
īncŭbŭīssĕ vĭrō, lăcĕrōs ēxūrĕrĕ crīnēs
mēmbrăquĕ dīspērsī pĕlăgō cōmpōnĕrĕ Māgnī,
vūlnĕrĭbūs cūnctīs lārgōs īnfūndĕrĕ flētūs,
ōssĭbŭs ēt tĕpĭdā vēstēs īmplērĕ făvīllā,60
quīcquĭd ăb ēxtīnctō lĭcŭīssēt tōllĕrĕ būstō,
īn tēmplīs spārsūră dĕūm? Sĭnĕ fūnĕrĭs ūllō
ārdĕt hŏnōrĕ rŏgūs; mănŭs hōc Aēgŷptĭă fōrsān
ōbtŭlĭt ōffĭcĭūm grăvĕ mānĭbŭs. Ō bĕnĕ nūdī
Crāssōrūm cĭnĕrēs! Pōmpēiō cōntĭgĭt īgnīs65
īnvĭdĭā māiōrĕ dĕūm. sĭmĭlīsnĕ mălōrūm
sōrs mĭhĭ sēmpĕr ĕrīt? Nūmquām dărĕ iūstă lĭcēbīt
cōniŭgĭbūs? nūmquām plēnās plāngēmŭs ăd ūrnās?
Quīd pōrrō tŭmŭlīs ŏpŭs ēst aūt ūllă rĕquīrīs
īnstrūmēntă, dŏlōr? Nōn tōto īn pēctŏrĕ pōrtās,70
īmpĭă, Pōmpēiūm? nōn īmīs haērĕt ĭmāgŏ
vīscĕrĭbūs? Quaērāt cĭnĕrēs vīctūră sŭpērstēs.
Nūnc tămĕn, hīnc lōngē quī fūlgēt lūcĕ mălīgnā,
īgnĭs ădhūc ălĭquīd Phărĭō dē lītŏrĕ sūrgēns
ōstēndīt mĭhĭ, Māgnĕ, tŭī; iām flāmmă rĕsēdīt,75
Pōmpĕĭūmquĕ fĕrēns vānēscīt sōlĭs ăd ōrtūs
fūmŭs, ĕt īnvīsī tēndūnt mĭhĭ cārbăsă vēntī.
Nōn mĭhĭ nūnc tēllūs, Pōmpēĭŏ sī quă trĭūmphōs
vīctă dĕdīt, nōn āltă tĕrēns Căpĭtōlĭă cūrrūs
grātĭŏr; ēlāpsūs fēlīx dē pēctŏrĕ Māgnūs:80
hūnc vŏlŭmūs quēm Nīlŭs hăbēt, tērraēquĕ nŏcēntī
nōn haērērĕ quĕrōr; crīmēn cōmmēndăt hărēnās.
Līnquĕrĕ, sī quă fĭdēs, Pēlūsĭă lītŏră nōlō.
Tū pĕtĕ bēllōrūm cāsūs ēt sīgnă pĕr ōrbēm,
Sēxtĕ, pătērnă mŏvē; nāmque haēc māndātă rĕlīquīt85
Pōmpēiūs vōbīs īn nōstrā cōndĭtă cūrā:
"Mē cūm fātālīs lētō dāmnāvĕrĭt hōră,
ēxcĭpĭte, ō nātī, bēllūm cīvīlĕ, nĕc ūmquām,
dūm tērrīs ălĭquīs nōstrā dē stīrpĕ mănēbīt,
Caēsărĭbūs rēgnārĕ văcēt. vēl scēptră vĕl ūrbēs90
lībērtātĕ sŭā vălĭdās īmpēllĭtĕ fāmā
nōmĭnĭs; hās vōbīs pārtēs, haēc ārmă rĕlīnquō.
Īnvĕnĭēt clāssēs quīsquīs Pōmpēiŭs ĭn ūndās
vēnĕrĭt, ēt nōstēr nūllīs nōn gēntĭbŭs hērēs
bēllă dăbīt; tāntum īndŏmĭtōs mĕmŏrēsquĕ pătērnī95
iūrĭs hăbēte ănĭmōs. ūnī pārērĕ dĕcēbīt,
sī făcĭēt pārtēs prō lībērtātĕ, Cătōnī."
Ēxsōlvī tĭbĭ, Māgnĕ, fĭdēm, māndātă pĕrēgī.
Īnsĭdĭaē vālvērĕ tŭaē, dēcēptăquĕ vīxī,
nē mĭhĭ cōmmīssās aūfērrēm pērfĭdă vōcēs.100
Iām nūnc tē pĕr ĭnānĕ chăōs, pēr Tārtără, cōniūx,
sī sūnt ūllă, sĕquār: quām lōngō trādĭtă lētō,
īncērtum ēst: poēnās ănĭmaē vīvācĭs ăb īpsā
āntĕ fĕrām. Pŏtŭī cērnēns tŭă fūnĕră, Māgnĕ,
nōn fŭgĕre īn mōrtēm: plānctū cōntūsă pĕrībīt,105
ēfflŭĕt īn lăcrĭmās, nūmquām vĕnĭēmŭs ăd ēnsēs
aūt lăquĕōs aūt praēcĭpĭtēs pĕr ĭnānĭă iāctūs;
tūrpĕ mŏrī pōst tē sōlō nōn pōssĕ dŏlōrĕ."
Sīc ŭbĭ fātă, căpūt fērāli ōbdūxĭt ămīctū
dēcrēvītquĕ pătī tĕnĕbrās pūppīsquĕ căvērnīs110
dēlĭtŭīt saēvūmque ārtē cōmplēxă dŏlōrēm
pērfrŭĭtūr lăcrĭmīs ĕt ămāt prō cōniŭgĕ lūctūm.
Īllām nōn flūctūs strīdēnsquĕ rŭdēntĭbŭs eūrūs
mōvĭt ĕt ēxsūrgēns ād sūmmă pĕrīcŭlă clāmōr,
vōtăquĕ sōllĭcĭtīs făcĭēns cōntrārĭă naūtīs115
cōmpŏsĭta īn mōrtēm iăcŭīt fāvītquĕ prŏcēllīs.
Prīmă rătēm Cŷprōs spūmāntĭbŭs āccĭpĭt ūndīs;
īndĕ tĕnēns pĕlăgūs, sēd iām mŏdĕrātĭŏr, eūrūs
īn Lĭbўcās ēgīt sēdēs ēt cāstră Cătōnīs.
Trīstĭs, ŭt īn mūltō mēns ēst praēsāgă tĭmōrĕ,120
āspēxīt pătrĭōs cŏmĭtēs ā lītŏrĕ Māgnūs
ēt frātrēm; mĕdĭās praēcēps tūnc fērtŭr ĭn ūndās:
"Dīc ŭbĭ sīt, gērmānĕ, părēns; stāt sūmmă căpūtquĕ
ōrbĭs ăn ōccĭdĭmūs Rōmānăquĕ Māgnŭs ăd ūmbrās
ābstŭlĭt?" Haēc fātūr; quēm cōntrā tālĭă frātēr:125
"Ō fēlīx, quēm sōrs ălĭās dīspērsĭt ĭn ōrās
quīquĕ nĕfās aūdīs: ŏcŭlōs, gērmānĕ, nŏcēntīs
spēctātō gĕnĭtōrĕ fĕrō. Nōn Caēsărĭs ārmīs
ōccŭbŭīt dīgnōquĕ pĕrīt aūctōrĕ rŭīnaē:
rēgĕ sŭb īmpūrō Nīlōtĭcă rūră tĕnēntĕ130
hōspĭtĭī frētūs sŭpĕrīs ēt mūnĕrĕ tāntō
īn prŏăvōs cĕcĭdīt dōnātī vīctĭmă rēgnī.
Vīdi ĕgŏ māgnănĭmī lăcĕrāntēs pēctŏră pātrīs
nēc crēdēns Phărĭūm tāntūm pŏtŭīssĕ tўrānnūm
lītŏrĕ Nīlĭăcō sŏcĕrūm iām stārĕ pŭtāvī.135
Sēd mē nēc sānguīs nēc tāntūm vūlnĕră nōstrī
ādfēcērĕ sĕnīs, quāntūm gēstātă pĕr ūrbēm
ōră dŭcīs, quaē trānsfīxō sūblīmĭă pīlō
vīdĭmŭs: haēc fămă ēst ŏcŭlīs vīctōrĭs ĭnīquī
sērvārī, scĕlĕrīsquĕ fĭdēm quaēsīssĕ tўrānnūm.140
Nām cōrpūs Phărĭaēnĕ cănēs ăvĭdaēquĕ vŏlūcrēs
dīstŭlĕrīnt, ān fūrtīvūs, quēm vīdĭmŭs, īgnīs
sōlvĕrĭt, īgnōrō. Quaēcūmque īniūrĭă fātī
ābstŭlĭt hōs ārtūs, sŭpĕrīs haēc crīmĭnă dōnō;
sērvātā dē pārtĕ quĕrōr." Cūm tālĭă Māgnūs145
aūdīssēt, nōn īn gĕmĭtūs lăcrĭmāsquĕ dŏlōrēm
ēffūdīt iūstāquĕ fŭrēns pĭĕtātĕ prŏfātūr:
"Praēcĭpĭtātĕ rătēs ē sīccō lītŏrĕ, naūtaē;
clāssĭs ĭn ādvērsōs ērūmpāt rēmĭgĕ vēntōs,
ītĕ, dŭcēs, mēcūm; nūsquām cīvīlĭbŭs ārmīs150
tāntă fŭīt mērcēs, ĭnhŭmātōs cōndĕrĕ mānēs,
sānguĭnĕ sēmĭvĭrī Māgnūm sătĭārĕ tўrānnī.
Nōn ĕgŏ Pēllaēās ārcēs ădўtīsquĕ rĕtēctūm
cōrpŭs Ălēxāndrī pīgrā Mărĕōtĭdĕ mērgām?
Nōn mĭhĭ pŷrămĭdūm tŭmŭlīs ēvūlsŭs Ămāsīs155
ātquĕ ălīĭ rĕgēs Nīlō tōrrēntĕ nătābūnt?
Ōmnĭă dēnt poēnās nūdō tĭbĭ, Māgnĕ, sĕpūlchră:
ēvōlvām būstō iām nūmēn gēntĭbŭs Īsīm
ēt tēctūm līnō spārgām pēr vūlgŭs Ŏsīrīm,
ēt săcĕr īn Māgnī cĭnĕrēs māctābĭtŭr Āpīs,160
sūppŏsĭtīsquĕ dĕīs ūrām căpŭt. Hās mĭhĭ poēnās
tērră dăbīt: līnquām văcŭōs cūltōrĭbŭs āgrōs,
nēc, Nīlūs cuī crēscăt, ĕrīt, sōlūsquĕ tĕnēbīs
Aēgŷptūm, gĕnĭtōr, pŏpŭlīs sŭpĕrīsquĕ fŭgātīs."
Dīxĕrăt ēt clāssēm saēvūs răpĭēbăt ĭn ūndās;165
sēd Cătŏ laūdātām iŭvĕnīs cōmpēscŭĭt īrām.
Īntĕrĕā tōtīs aūdītō fūnĕrĕ Māgnī
lītŏrĭbūs sōnvīt pērcūssūs plānctĭbŭs aēthēr,
ēxēmplōquĕ cărēns ēt nūllī cōgnĭtŭs aēvō
lūctŭs ĕrāt, mōrtēm pŏpŭlōs dēflērĕ pŏtēntīs.170
Sēd măgĭs, ūt vĭsă ēst lăcrĭmīs ēxhaūstă, sŏlūtās
īn vūltūs ēffūsă cŏmās, Cōrnēlĭă pūppĕ
ēgrĕdĭēns, rūrsūs gĕmĭnātō vērbĕrĕ plāngūnt.
Vt prĭmŭm īn sŏcĭaē pērvēnīt lītŏră tērraē,
cōllēgīt vēstēs mĭsĕrīque īnsīgnĭă Māgnī175
ārmăque ĕt īmprēssās aūrō, quās gēssĕrăt ōlīm,
ēxŭvĭās pīctāsquĕ tŏgās, vēlāmĭnă sūmmō
tēr cōnspēctă Iŏvī, fūnēstōque īntŭlĭt īgnī.
Īllĕ fŭīt mĭsĕraē Māgnī cĭnĭs. āccĭpĭt ōmnīs
ēxēmplūm pĭĕtās, ēt tōtō lītŏrĕ būstă180
sūrgūnt Thēssălĭcīs rēddēntĭă mānĭbŭs īgnēm.
Sīc, ŭbĭ dēpāstīs sūmmīttĕrĕ grāmĭnă cāmpīs
ēt rĕnŏvārĕ părāns hībērnās Āpŭlŭs hērbās
īgnĕ fŏvēt tērrās, sĭmŭl ēt Gārgānŭs ĕt ārvă
Vūltŭrĭs ēt călĭdī lūcēnt būcētă Mătīnī.185
Nōn tămĕn ād Māgnī pērvēnīt grātĭŭs ūmbrās
ōmnĕ quŏd īn sŭpĕrōs aūdēt cōnvīcĭă vūlgūs
Pōmpēiūmquĕ dĕīs ŏbĭcīt, quām paūcă Cătōnīs
vērbă, sĕd ā plēnō vĕnĭēntĭă pēctŏrĕ vērī.
"Cīvĭs ŏbīt" īnquīt "mūltūm māiōrĭbŭs īmpār190
nōssĕ mŏdūm iūrīs, sĕd ĭn hōc tămĕn ūtĭlĭs aēvō,
cuī nōn ūllă fŭīt iūstī rĕvĕrēntĭă; sālvā
lībērtātĕ pŏtēns ēt sōlūs plēbĕ părātā
prīvātūs sērvīrĕ sĭbī, rēctōrquĕ sĕnātūs,
sēd rēgnāntĭs, ĕrāt. Nīl bēllī iūrĕ pŏpōscīt,195
quaēquĕ dărī vŏlŭīt, vŏlŭīt sĭbĭ pōssĕ nĕgārī.
Īmmŏdĭcās pōssēdĭt ŏpēs, sēd plūră rĕtēntīs
īntŭlĭt. Īnvāsīt fērrūm, sēd pōnĕrĕ nōrāt;
praētŭlĭt ārmă tŏgaē, sēd pācem ārmātŭs ămāvīt;
iūvīt sūmptă dŭcēm, iūvīt dīmīssă pŏtēstās.200
Cāstă dŏmūs lūxūquĕ cărēns cōrrūptăquĕ nūmquām
fōrtūnā dŏmĭnī. Clārum ēt vĕnĕrābĭlĕ nōmēn
gēntĭbŭs, ēt mūltūm nōstraē quōd prōdĕrăt ūrbī.
Ōlīm vēră fĭdēs Sūllā Mărĭōquĕ rĕcēptīs
lībērtātĭs ŏbīt: Pōmpēĭŏ rēbŭs ădēmptō205
nūnc ēt fīctă pĕrīt. Nōn iām rēgnārĕ pŭdēbīt,
nēc cŏlŏr īmpĕrĭī nēc frōns ĕrĭt ūllă sĕnātūs.
Ō fēlīx, cuī sūmmă dĭēs fŭĭt ōbvĭă vīctō
ēt cuī quaērēndōs Phărĭūm scĕlŭs ōbtŭlĭt ēnsēs!
Fōrsĭtăn īn sŏcĕrī pŏtŭīssēs vīvĕrĕ rēgnō.210
Scīrĕ mŏrī sōrs prīmă vĭrīs, sēd prōxĭmă cōgī.
Ēt mīhī, sī fātīs ălĭĕna ĭn iūră vĕnīmūs,
fāc tālēm, Fōrtūnă, Iŭbām; nōn dēprĕcŏr hōstī
sērvārī, dūm mē sērvēt cērvīcĕ rĕcīsā."
Vōcĭbŭs hīs māiōr, quām sī Rōmānă sŏnārēnt215
rōstră dŭcīs laūdēs, gĕnĕrōsām vēnĭt ăd ūmbrām
mōrtĭs hŏnōs. Frĕmĭt īntĕrĕā dīscōrdĭă vūlgī,
cāstrōrūm bēllīquĕ pĭgēt pōst fūnĕră Māgnī,
cūm Tārcōndĭmŏtūs līnquēndī sīgnă Cătōnīs
sūstŭlĭt; hūnc rāptā fŭgĭēntēm clāssĕ sĕcūtūs220
lītŭs ĭn ēxtrēmūm tālī Cătŏ vōcĕ nŏtāvīt:
"Ō nūmquām pācātĕ Cĭlīx, ĭtĕrūmnĕ răpīnās
vādĭs ĭn aēquŏrĕās? Māgnūm fōrtūnă rĕmōvīt,
iām pĕlăgō pīrātă rĕdīs." Tūm rēspĭcĭt ōmnīs
īn coētū mōtūquĕ vĭrōs, quōrum ūnŭs ăpērtā225
mēntĕ fŭgaē tālī cōmpēllāt vōcĕ rĕgēntēm:
"Nōs, Cătŏ, dā vĕnĭām, Pōmpēī dūxĭt ĭn ārmă,
nōn bēllī cīvīlĭs ămōr, pārtēsquĕ făvōrĕ
fēcĭmŭs. Īllĕ iăcēt, quēm pācī praētŭlĭt ōrbīs,
caūsăquĕ nōstră pĕrīt; pătrĭōs pērmīttĕ pĕnātēs230
dēsērtāmquĕ dŏmūm dūlcēsquĕ rĕvīsĕrĕ nātōs.
Nām quĭs ĕrīt fīnīs, sī nēc Phārsālĭă pūgnaē
nēc Pōmpēiŭs ĕrīt? Pĕrĭērūnt tēmpŏră vītaē:
mōrs ĕăt īn tūtūm, iūstās sĭbĭ nōstră sĕnēctūs
prōspĭcĭāt flāmmās; bēllūm cīvīlĕ sĕpūlchră235
vīx dŭcĭbūs praēstārĕ pŏtēst. Nōn bārbără vīctōs
rēgnă mănēnt, nōn Ārmĕnĭūm mĭhĭ saēvă mĭnātūr
aūt Scўthĭcūm fōrtūnă iŭgūm: sūb iūră tŏgātī
cīvĭs ĕō. Quīsquīs Māgnō vīvēntĕ sĕcūndūs,
hīc mĭhĭ prīmŭs ĕrīt. Sācrīs praēstābĭtŭr ūmbrīs240
sūmmŭs hŏnōr; dŏmĭnūm quēm clādēs cōgĭt hăbēbō,
nūllūm, Māgnĕ, dŭcēm: tē sōlum īn bēllă sĕcūtūs
pōst tē fātă sĕquār; nĕc ĕnīm spērārĕ sĕcūndă
fās mĭhĭ nēc lĭcĕāt: fōrtūnā cūnctă tĕnēntūr
Caēsărĭs; Ēmăthĭūm spārsīt vīctōrĭă fērrūm.245
Claūsă fĭdēs mĭsĕrīs, ēt tōtō sōlŭs ĭn ōrbe ēst,
quī vĕlĭt āc pōssīt vīctīs praēstārĕ sălūtēm.
Pōmpēiō scĕlŭs ēst bēllūm cīvīlĕ pĕrēmptō,
quō fŭĕrāt vīvēntĕ fĭdēs. Sī pūblĭcă iūră,
sī sēmpēr sĕquĕrīs pătrĭām, Cătŏ, sīgnă pĕtāmūs,250
Rōmānūs quaē cōnsŭl hăbēt". Sīc īllĕ prŏfātūs
īnsĭlŭīt pūppī iŭvĕnūm cŏmĭtāntĕ tŭmūltū.
Āctūm Rōmānīs fŭĕrāt dē rēbŭs, ĕt ōmnīs
īndĭgă sērvĭtĭī fērvēbāt lītŏrĕ plēbēs.
Ērūpērĕ dŭcīs sācrō dē pēctŏrĕ vōcēs:255
"Ērgŏ părī vōtō gēssīstī bēllă, iŭvēntūs,
tū quŏquĕ prō dŏmĭnīs ēt Pōmpēiānă fŭīstī,
nōn Rōmānă mănūs? Quōd nōn īn rēgnă lăbōrās,
quōd tĭbĭ, nōn dŭcĭbūs, vīvīs mŏrĕrīsquĕ, quŏd ōrbēm
ādquīrīs nūllī, quōd iām tĭbĭ vīncĕrĕ tūtūmst,260
bēllă fŭgīs quaērīsquĕ iŭgūm cērvīcĕ văcāntī
ēt nēscīs sĭnĕ rēgĕ pătī! Nūnc caūsă pĕrīclī
dīgnă vĭrīs. Pŏtŭīt vēstrō Pōmpēiŭs ăbūtī
sānguĭnĕ: nūnc pătrĭaē iŭgŭlōs ēnsēsquĕ nĕgātīs,
cūm prŏpĕ lībērtās? ūnūm fōrtūnă rĕlīquīt265
iām trĭbŭs ē dŏmĭnīs. Pŭdĕāt: plūs rēgĭă Nīlī
cōntŭlĭt īn lēgēs ēt Pārthī mīlĭtĭs ārcūs.
Īte, ō dēgĕnĕrēs, Ptŏlŏmaēī mūnŭs ĕt ārmă
spērnĭtĕ. Quīs vēstrās ūllā pŭtĕt ēssĕ nŏcēntēs
caēdĕ mănūs? Crēdēt făcĭlēs sĭbĭ tērgă dĕdīssĕ,270
crēdĕt ăb Ēmăthĭīs prīmōs fūgīssĕ Phĭlīppīs.
Vādĭtĕ sēcūrī; mĕrŭīstīs iūdĭcĕ vītām
Caēsărĕ, nōn ārmīs, nōn ōbsĭdĭōnĕ sŭbāctī.
Ō fămŭlī tūrpēs, dŏmĭnī pōst fātă prĭōrīs
ītĭs ăd hērēdēm. Cūr nōn māiōră mĕrērī275
quām vītām vĕnĭāmquĕ lĭbēt? Răpĭātŭr ĭn ūndās
īnfēlīx cōniūx Māgnī prōlēsquĕ Mĕtēllī,
ducite Pompeios, Ptolomaei uincite munus.
Nōstră quŏque īnvīsō quīsquīs fĕrĕt ōră tўrānnō,
nōn pārvā mērcēdĕ dăbīt: scĭăt īstă iŭvēntūs280
cērvīcīs prĕtĭō bĕnĕ sē mĕă sīgnă sĕcūtām.
Quīn ăgĭte ēt māgnā mĕrĭtūm cūm caēdĕ părātĕ;
īgnāvūm scĕlŭs ēst tāntūm fŭgă". Dīxĭt ĕt ōmnēs
haūd ălĭtēr mĕdĭō rĕvŏcāvĭt ăb aēquŏrĕ pūppēs
quām, sĭmŭl ēffētās līnquūnt ēxāmĭnă cērās285
ātque ōblītă făvī nōn mīscēnt nēxĭbŭs ālās,
sēd sĭbĭ quaēquĕ vŏlāt nēc iām dēgūstăt ămārūm
dēsĭdĭōsă thўmūm, Phrўgĭī sŏnŭs īncrĕpăt aērīs,
āttŏnĭtaē pŏsŭērĕ fŭgām stŭdĭūmquĕ lăbōrīs
flōrĭfĕrī rĕpĕtūnt ēt spārsī mēllĭs ămōrēm:290
gaūdĕt ĭn Hŷblaēō sēcūrūs grāmĭnĕ pāstōr
dīvĭtĭās sērvāssĕ căsaē. Sīc vōcĕ Cătōnīs
īncūlcātă vĭrīs iūstī pătĭēntĭă Mārtīs.
Iāmque āctū bēllī nōn dōctās fērrĕ quĭētēm
cōnstĭtŭīt mēntēs sĕrĭēque ăgĭtārĕ lăbōrūm.295
Prīmūm lītŏrĕīs mīlēs lāssātŭr hărēnīs;
prōxĭmŭs īn mūrōs ēt moēnĭă Cŷrēnārūm
ēst lăbŏr; ēxclūsūs nūllā sē vīndĭcăt īrā,
poēnăquĕ dē vīctīs sōla ēst vīcīssĕ Cătōnīs.
Īndĕ pĕtī plăcŭīt Lĭbўcī cōntērmĭnă Maūrīs300
rēgnă Iŭbaē, sĕd ĭtēr mĕdĭīs nātūră vĕtābāt
Sŷrtĭbŭs: hānc aūdāx spērāt sĭbĭ cēdĕrĕ vīrtūs.
Sŷrtēs vēl prīmām mūndō nātūră fĭgūrām
cūm dărĕt, īn dŭbĭō pĕlăgī tērraēquĕ rĕlīquīt;
nām nĕquĕ sūbsēdīt pĕnĭtūs, quō stāgnă prŏfūndī305
āccĭpĕrēt, nēc sē dēfēndĭt ăb aēquŏrĕ tēllūs,
āmbĭgŭā sēd lēgĕ lŏcī iăcĕt īnvĭă sēdēs:
aēquŏră frāctă vădīs ābrūptăquĕ tērră prŏfūndō,
ēt pōst mūltă sŏnānt prōiēctī lītŏră flūctūs.
Sīc mălĕ dēsērvīt nūllōsque ēxēgĭt ĭn ūsūs310
hānc pārtēm nātūră sŭī. vēl plēnĭŏr āltō
ōlīm Sŷrtĭs ĕrāt pĕlăgō pĕnĭtūsquĕ nătābāt,
sēd răpĭdūs Tītān pōntō sŭă lūmĭnă pāscēns
aēquŏră sūbdūxīt zōnaē vīcīnă pĕrūstaē,
ēt nūnc pōntŭs ădhūc Phoēbō sīccāntĕ rĕpūgnāt:315
mōx ŭbĭ dāmnōsūm rădĭōs ādmōvĕrĭt aēvūm,
tēllūs Sŷrtĭs ĕrīt; nām iām brĕvĭs ūndă sŭpērnē
īnnătăt, ēt lātē pĕrĭtūrūm dēfĭcĭt aēquōr.
Ūt prīmūm rēmīs āctūm mărĕ prōpŭlĭt ōmnĕ
clāssĭs ŏnūs, dēnsīs frĕmŭīt nĭgĕr īmbrĭbŭs aūstēr.320
Īn sŭă rēgnă fŭrēns, tēmptātūm clāssĭbŭs aēquōr
tūrbĭnĕ dēfēndīt lōngēque ā Sŷrtĭbŭs ūndās
ēgĭt ĕt īllātō cōnfrēgīt lītŏrĕ pōntūm.
Tūm quārūm rēctō dēprēndīt cārbăsă mālō,
ērĭpŭīt naūtīs, frūstrāquĕ rŭdēntĭbŭs aūsīs325
vēlă nĕgārĕ nŏtō spătĭūm vīcērĕ cărīnaē,
ātque ūltrā prōrām tŭmŭīt sĭnŭs. Ōmnĭă sī quīs
prōvĭdŭs āntēmnaē sūffīxīt līntĕă sūmmaē,
vīncĭtŭr ēt nūdīs āvērrĭtŭr ārmāmēntīs.
Sōrs mĕlĭōr clāssī quaē flūctĭbŭs īncĭdĭt āltīs330
ēt cērtō iāctātă mărī. Quaēcūmquĕ lĕvātaē
ārbŏrĭbūs caēsīs flātum ēffūdērĕ prĕmēntēm,
ābstŭlĭt hās lībēr vēntīs cōntrārĭă vōlvēns
aēstŭs ĕt ōbnīxūm vīctōr dētrūsĭt ĭn aūstrūm.
Hās vădă dēstĭtŭūnt, ātque īntērrūptă prŏfūndō335
tērră fĕrīt pūppēs, dŭbĭōque ōbnōxĭă fātō
pārs sĕdĕt ūnă rătīs, pārs āltĕră pēndĕt ĭn ūndīs.
Tūnc măgĭs īmpāctīs brĕvĭūs mărĕ tērrăquĕ saēpĕ
ōbvĭă cōnsūrgēns; quāmvīs ēlīsŭs ăb aūstrō,
saēpĕ tămēn cŭmŭlōs flūctūs nōn vīncĭt hărēnaē.340
Ēmĭnĕt īn tērgō pĕlăgī prŏcŭl ōmnĭbŭs ārvīs
īnvĭŏlātŭs ăquā sīccī iām pūlvĕrĭs āggēr,
stānt mĭsĕrī naūtaē, tērraēque haērēntĕ cărīnā
lītŏră nūllă vĭdēnt. Sīc pārtem īntērcĭpĭt aēquōr;
pārs rătĭūm māiōr rĕgĭmēn clāvūmquĕ sĕcūtāst345
tūtă fŭgā naūtāsquĕ lŏcī sōrtītă pĕrītōs
tōrpēntēm Trĭtŏnōs ādīt īllaēsă pălūdēm.
Hānc, ūt fāmă, dĕūs, quēm tōtō lītŏrĕ pōntūs
aūdīt vēntōsā pērflāntēm mārmŏră cōnchā,
hānc ēt Pāllăs ămāt, pătrĭō quaē vērtĭcĕ nātă350
tērrārūm prīmām Lībyēn (nām prōxĭmă caēlōst,
ūt prŏbăt īpsĕ călōr) tĕtĭgīt stāgnīquĕ quĭētā
vūltūs vīdĭt ăquā pŏsŭītque īn mārgĭnĕ plāntās
ēt sē dīlēctā Trītōnĭdă dīxĭt ăb ūndā.
Quām iūxtā Lēthōn tăcĭtūs praēlābĭtŭr āmnīs,355
īnfērnīs, ūt fāmă, trăhēns ōblīvĭă vēnīs,
ātque, īnsōpītī quōndām tūtēlă drăcōnīs,
Hēspĕrĭdūm paūpēr spŏlĭātīs frōndĭbŭs hōrtūs.
Īnvĭdŭs, ānnōsō quī fāmām dērŏgăt aēvō,
quī vātēs ād vēră vŏcāt. Fŭĭt aūrĕă sīlvă360
dīvĭtĭīsquĕ grăvēs ēt fūlvō gērmĭnĕ rāmī
vīrgĭnĕūsquĕ chŏrūs, nĭtĭdī cūstōdĭă lūcī,
ēt nūmquām sōmnō dāmnātūs lūmĭnă sērpēns
rōbŏră cōmplēxūs rŭtĭlō cūrvātă mĕtāllō.
Ābstŭlĭt ārbŏrĭbūs prĕtĭūm nĕmŏrīquĕ lăbōrēm365
Ālcīdēs pāssūsque ĭnŏpēs sĭnĕ pōndĕrĕ rāmōs
rēttŭlĭt Ārgŏlĭcō fūlgēntĭă pōmă tўrānnō.
Hīs ĭgĭtūr dēpūlsă lŏcīs ēiēctăquĕ clāssīs
Sŷrtĭbŭs haūd ūltrā Gărămāntĭdăs āttĭgĭt ūndās,
sēd dŭcĕ Pōmpēiō Lĭbўaē mĕlĭōrĭs ĭn ōrīs370
mānsĭt. ăt īmpătĭēns vīrtūs haērērĕ Cătōnīs
aūdĕt ĭn īgnōtās āgmēn cōmmīttĕrĕ gēntēs
ārmōrūm fīdēns ēt tērrā cīngĕrĕ Sŷrtīm;
hōc ĕădēm suādēbăt hĭēms, quaē claūsĕrăt aēquōr
ēt spēs īmbĕr ĕrāt nĭmĭōs mĕtŭēntĭbŭs īgnēs,375
ūt nĕquĕ sōlĕ vĭām nēc dūrō frīgŏrĕ saēvām
īndĕ pŏlō Lĭbўēs, hīnc brūmā tēmpĕrĕt ānnūs;
ātque īngrēssūrūs stĕrĭlēs sīc fātŭr hărēnās:
"Ō quĭbŭs ūnă sălūs plăcŭīt mĕă cāstră sĕcūtīs
īndŏmĭtā cērvīcĕ mŏrī, cōmpōnĭtĕ mēntēs380
ād māgnūm vīrtūtĭs ŏpūs sūmmōsquĕ lăbōrēs.
Vādĭmŭs īn cāmpōs stĕrĭlēs ēxūstăquĕ mūndī,
quā nĭmĭūs Tītān ēt rārae īn fōntĭbŭs ūndaē,
sīccăquĕ lētĭfĕrīs squālēnt sērpēntĭbŭs ārvă:
dūrum ĭtĕr ād lēgēs, pătrĭaēquĕ rŭēntĭs ămōrĕ385
pēr mĕdĭām Lībyēn vĕnĭānt ātque īnvĭă tēmptēnt,
sī quĭbŭs īn nūllō pŏsĭtum ēst ēvādĕrĕ vōtō,
sī quĭbŭs īrĕ săt ēst; nĕque ĕnīm mĭhĭ fāllĕrĕ quēmquām
ēst ănĭmūs tēctōquĕ mĕtū pērdūcĕrĕ vūlgūs.
Hī mĭhĭ sīnt cŏmĭtēs, quōs īpsă pĕrīcŭlă dūcēnt,390
quī mē tēstĕ pătī vēl quaē trīstīssĭmă pūlchrūm
Rōmānūmquĕ pŭtānt. Āt quī spōnsōrĕ sălūtīs
mīlĕs ĕgēt căpĭtūrque ănĭmaē dūlcēdĭnĕ, vādāt
ād dŏmĭnūm mĕlĭōrĕ vĭā. Dūm prīmŭs hărēnās
īngrĕdĭār prīmūsquĕ grădūs īn pūlvĕrĕ pōnām,395
mē călŏr aēthĕrĭūs fĕrĭāt, mĭhĭ plēnă vĕnēnō
ōccūrrāt sērpēns, fātōquĕ pĕrīcŭlă vēstră
praētēmptātĕ mĕō: sĭtĭāt, quīcūmquĕ bĭbēntēm
vīdĕrĭt, aūt ūmbrās nĕmŏrūm quīcūmquĕ pĕtēntēm,
aēstŭĕt, aūt ĕquĭtēm pĕdĭtūm praēcēdĕrĕ tūrmās,400
dēfĭcĭāt: sī quō fŭĕrīt dīscrīmĭnĕ nōtūm,
dūx ān mīlĕs ĕām. Sērpēns, sĭtĭs, ārdŏr hărēnaē
dūlcĭă vīrtūtī; gaūdēt pătĭēntĭă dūrīs;
laētĭŭs ēst, quŏtĭēns māgnō sĭbĭ cōnstăt, hŏnēstūm.
Sōlă pŏtēst Lĭbўē tūrbā praēstārĕ mălōrūm,405
ūt dĕcĕāt fūgīssĕ vĭrōs." Sīc īllĕ păvēntēs
īncēndīt vīrtūte ănĭmōs ĕt ămōrĕ lăbōrūm
īnrĕdŭcēmquĕ vĭām dēsērtō līmĭtĕ cārpīt,
ēt sācrūm pārvō nōmēn claūsūră sĕpūlchrō
īnvāsīt Lĭbўē sēcūrī fātă Cătōnīs.410
Tērtĭă pārs rērūm Lĭbўē, sī crēdĕrĕ fāmaē
cūnctă vĕlīs; āt sī vēntōs caēlūmquĕ sĕquārīs,
pārs ĕrĭt Eūrōpaē. Nĕc ĕnīm plūs lītŏră Nīlī,
quām Scўthĭcūs Tănăīs prīmīs ā Gādĭbŭs ābsūnt,
ūnde Eūrōpă fŭgīt Lĭbўēn ēt lītŏră flēxū415
Ōcĕănō fēcērĕ lŏcūm; sēd māiŏr ĭn ūnām
ōrbĭs ăbīt Ăsĭām. Nām cūm cōmmūnĭtĕr īstaē
ēffūndānt zĕphўrūm, bŏrĕaē lătŭs īllă sĭnīstrūm
cōntīngēns dēxtrūmquĕ nŏtī dīscēdĭt ĭn ōrtūs
eūrūm sōlă tĕnēns. Lĭbўaē quōd fērtĭlĕ tērraēst420
vērgĭt ĭn ōccāsūs; sĕd ĕt haēc nōn fōntĭbŭs ūllīs
sōlvĭtŭr: ārctōōs rārīs ăquĭlōnĭbŭs īmbrēs
āccĭpĭt ēt nōstrīs rĕfĭcīt sŭă rūră sĕrēnīs.
Īn nūllās vĭtĭātŭr ŏpēs; nōn aērĕ nĕque aūrō
ēxcŏquĭtūr, nūllō glaēbārūm crīmĭnĕ pūră425
ēt pĕnĭtūs tērra ēst. Tāntūm Maūrūsĭă gēntī
rōbŏră dīvĭtĭaē, quārūm nōn nōvĕrăt ūsūm,
sēd cītrī cōntēntă cŏmīs vīvēbăt ĕt ūmbrā.
Īn nĕmŭs īgnōtūm nōstraē vēnērĕ sĕcūrēs,
ēxtrēmōque ĕpŭlās mēnsāsquĕ pĕtīmŭs ăb ōrbĕ.430
Āt quaēcūmquĕ văgām Sŷrtīm cōmplēctĭtŭr ōră
sūb nĭmĭō prōiēctă dĭē, vīcīnă pĕrūstī
aēthĕrĭs, ēxūrīt mēssēs ēt pūlvĕrĕ Bācchūm
ēnĕcăt ēt nūllā pūtrīs rādīcĕ tĕnētūr.
Tēmpĕrĭēs vītālĭs ăbēst, ēt nūllă sŭb īllā435
cūră Iŏvīs tērra ēst; nātūrā dēsĭdĕ tōrpēt
ōrbĭs ĕt īmmōtīs ānnūm nōn sēntĭt hărēnīs.
Hōc tām sēgnĕ sŏlūm rārās tămĕn ēxsĕrĭt hērbās,
quās Năsămōn, gēns dūră, lĕgīt, quī prōxĭmă pōntō
nūdūs rūră tĕnēt, quēm mūndī bārbără dāmnīs440
Sŷrtĭs ălīt. Nām lītŏrĕīs pŏpŭlātŏr hărēnīs
īmmĭnĕt ēt nūllā pōrtūs tāngēntĕ cărīnā
nōvĭt ŏpēs; sīc cūm tōtō cōmmērcĭă mūndō
naūfrăgĭīs Năsămōnĕs hăbēnt. Hāc īrĕ Cătōnēm
dūră iŭbēt vīrtūs. Īllīc sēcūră iŭvēntūs445
vēntōrūm nūllāsquĕ tĭmēns tēllūrĕ prŏcēllās
aēquŏrĕōs ēst pāssă mĕtūs. Nām lītŏrĕ sīccō,
quām pĕlăgō, Sŷrtīs vĭŏlēntĭŭs ēxcĭpĭt aūstrūm,
ēt tērraē măgĭs īllĕ nŏcēns; nōn mōntĭbŭs ōrtūm
ādvērsīs frāngīt Lĭbўē scŏpŭlīsquĕ rĕpūlsūm450
dīssĭpăt, ēt lĭquĭdās sē tūrbĭnĕ sōlvĭt ĭn aūrās,
nēc rŭĭt īn sīlvās ānnōsăquĕ rōbŏră tōrquēns
lāssātūr: pătĕt ōmnĕ sŏlūm lībērquĕ mĕātū
Aēŏlĭām răbĭēm tōtīs ēxērcĕt hăbēnīs,
ēt nōn īmbrĭfĕrām cōntōrtō pūlvĕrĕ nūbēm455
īn flēxūm vĭŏlēntŭs ăgīt: pārs plūrĭmă tērraē
tōllĭtŭr ēt nūmquām rĕsŏlūtō vērtĭcĕ pēndēt.
Rēgnă vĭdēt paūpēr Năsămōn ērrāntĭă vēntō
dīscūssāsquĕ dŏmōs, vŏlĭtāntque ā cūlmĭnĕ rāptaē
dētēctō Gărămāntĕ căsaē. Nōn āltĭŭs īgnīs460
rāptă vĕhīt, quāntūmquĕ lĭcēt cōnsūrgĕrĕ fūmō
ēt vĭŏlārĕ dĭēm, tāntūs tĕnĕt āĕră pūlvīs.
Tūm quŏquĕ Rōmānūm sŏlĭtō vĭŏlēntĭŏr āgmēn
ādgrĕdĭtūr, nūllīsquĕ pŏtēst cōnsīstĕrĕ mīlēs
īnstăbĭlīs rāptīs ĕtĭām, quās cālcăt, hărēnīs.465
Cōncŭtĕrēt tērrās ōrbēmque ā sēdĕ mŏvērēt,
sī sŏlĭdā Lĭbўē cōmpāge ēt pōndĕrĕ dūrō
claūdĕrĕt ēxēsīs aūstrūm scŏpŭlōsă căvērnīs;
sēd quĭă mōbĭlĭbūs făcĭlīs tūrbātŭr hărēnīs,
nūsquām lūctāndō stăbĭlīs mănĕt, īmăquĕ tēllūs470
stāt, quĭă sūmmă fŭgīt. Gălĕās ēt scūtă vĭrōrūm
pīlăquĕ cōntōrsīt vĭŏlēntō spīrĭtŭs āctū
īntēntūsquĕ tŭlīt māgnī pĕr ĭnānĭă caēlī.
Īllŭd ĭn ēxtrēmā fōrsān lōngēquĕ rĕmōtā
prōdĭgĭūm tēllūrĕ fŭīt, dēlāpsăquĕ caēlō475
ārmă tĭmēnt gēntēs hŏmĭnūmque ērēptă lăcērtīs
ā sŭpĕrīs dēmīssă pŭtānt. Sīc īllă prŏfēctō
sācrĭfĭcō cĕcĭdērĕ Nŭmaē, quaē lēctă iŭvēntūs
pātrĭcĭā cērvīcĕ mŏvēt: spŏlĭāvĕrăt aūstēr
aūt bŏrĕās pŏpŭlōs āncīlĭă nōstră fĕrēntēs.480
Sīc ōrbēm tōrquēntĕ nŏtō Rōmānă iŭvēntūs
prōcŭbŭīt tĭmŭītquĕ răpī; cōnstrīnxĭt ămīctūs
īnsĕrŭītquĕ mănūs tērraē nēc pōndĕrĕ sōlō,
sēd nīsū iăcŭīt, vīx sīc īmmōbĭlĭs aūstrō,
quī sŭpĕr īngēntēs cŭmŭlōs īnvōlvĭt hărēnaē485
ātque ŏpĕrīt tēllūrĕ vĭrōs. vīx tōllĕrĕ mīlēs
mēmbră vălēt mūltō cōngēstū pūlvĕrĭs haērēns.
Āllĭgăt ēt stāntīs ādfūsaē māgnŭs hărēnaē
āggĕr, ĕt īmmōtī tērrā sūrgēntĕ tĕnēntūr.
Sāxă tŭlīt pĕnĭtūs dīscūssīs prōrŭtă mūrīs490
ēffūdītquĕ prŏcūl mīrāndā sōrtĕ mălōrūm:
quī nūllās vīdērĕ dŏmōs, vīdērĕ rŭīnās.
Iāmque ĭtĕr ōmnĕ lătēt, nēc sūnt dīscrīmĭnă tērraē:
ūllă, nĭsi aēthĕrĭaē, mĕdĭō vĕlŭt aēquŏrĕ, flāmmaē
sīdĕrĭbūs nōvērĕ vĭām, nēc sīdĕră tōtă495
ōstēndīt Lĭbўcaē fīnītōr cīrcŭlŭs ōraē
mūltăquĕ dēvēxō tērrārūm mārgĭnĕ cēlāt.
Ūtquĕ călōr sōlvīt quēm tōrsĕrăt āĕră vēntūs,
īncēnsūsquĕ dĭēs, mānānt sūdōrĭbŭs ārtūs,
ārēnt ōră sĭtī: cōnspēcta ēst pārvă mălīgnā500
ūndă prŏcūl vēnā, quām vīx ē pūlvĕrĕ mīlēs
cōrrĭpĭēns pătŭlūm gălĕaē cōnfūndĭt ĭn ōrbēm
pōrrēxītquĕ dŭcī. Squālēbānt pūlvĕrĕ faūcēs
cūnctōrūm, mĭnĭmūmquĕ tĕnēns dūx īpsĕ lĭquōrīs
īnvĭdĭōsŭs ĕrāt. "Mēne" īnquīt "dēgĕnĕr ūnūm505
mīlĕs ĭn hāc tūrbā văcŭūm vīrtūtĕ pŭtāstī?
Ūsque ădĕō mōllīs prīmīsquĕ călōrĭbŭs īmpār
sūm vīsūs? quāntō poēnā tū dīgnĭŏr īsta ēs,
quī pŏpŭlō sĭtĭēntĕ bĭbās!" Sīc cōncĭtŭs īrā
ēxcūssīt gălĕām, sūffēcītque ōmnĭbŭs ūndă.510
Vēntum ĕrăt ād tēmplūm, Lĭbўcīs quōd gēntĭbŭs ūnūm
īncūltī Gărămāntĕs hăbēnt; stāt sōrtĭgĕr īllīs
Iūppĭtĕr, ūt mĕmŏrānt, sēd nōn aūt fūlmĭnă vībrāns
aūt sĭmĭlīs nōstrō, sēd tōrtīs cōrnĭbŭs, Hāmmōn.
Nōn īllīc Lĭbўcaē pŏsŭērūnt dītĭă gēntēs515
tēmplă, nĕc Ēōīs splēndēnt dōnārĭă gēmmīs.
Quāmvīs Aēthĭŏpūm pŏpŭlīs Ărăbūmquĕ bĕātīs
gēntĭbŭs ātque Īndīs ūnūs sīt Iūppĭtĕr Hāmmōn,
paūpĕr ădhūc dĕŭs ēst, nūllīs vĭŏlātă pĕr aēvūm
dīvĭtĭīs dēlūbră tĕnēns, mōrūmquĕ prĭōrūm520
nūmēn Rōmānō tēmplūm dēfēndĭt ăb aūrō
Ēssĕ lŏcīs sŭpĕrōs tēstātūr sīlvă pĕr ōmnēm
sōlă vĭrēns Lĭbўēn. Nām quīdquīd pūlvĕrĕ sīccō
sēpărăt ārdēntēm tĕpĭdā Bĕrĕnīcĭdă Lēptī,
īgnōrāt frōndēs; sōlūs nĕmŭs ābstŭlĭt Hāmmōn.525
Sīlvārūm fōns caūsă lŏcō, quī pūtrĭă tērraē
āllĭgăt ēt dŏmĭtās ūndā cōnēctĭt hărēnās.
Hīc quŏquĕ nīl ōbstāt Phoēbō, cūm cārdĭnĕ sūmmō
stāt lībrātă dĭēs; trūncūm vīx prōtĕgĭt ārbōr:
tām brĕvĭs īn mĕdĭūm rădĭīs cōmpēllĭtŭr ūmbră.530
Dēprēnsum ēst hūnc ēssĕ lŏcūm quā cīrcŭlŭs āltī
sōlstĭtĭī mĕdĭūm sīgnōrūm pērcŭtĭt ōrbēm.
Nōn ōblīquă mĕānt, nēc Taūrō Scōrpĭŏs ēxīt
rēctĭŏr, aūt Ărĭēs dōnāt sŭă tēmpŏră Lībraē,
aūt Āstraēă iŭbēt lēntōs dēscēndĕrĕ Pīscēs.535
Pār Gĕmĭnīs Chīrōn, ĕt ĭdēm quōd Cārcĭnŭs ārdēns
ūmĭdŭs Aēgŏcĕrōs, nēc plūs Lĕŏ tōllĭtŭr Ūrnā.
Āt tĭbĭ, quaēcūmque ēs Lĭbўcō gēns īgnĕ dĭrēmptă,
īn nŏtŏn ūmbră cădīt, quaē nōbīs ēxĭt ĭn ārctōn.
Tē sēgnīs Cўnŏsūră sŭbīt, tū sīccă prŏfūndō540
mērgī Plaūstră pŭtās nūllūmque īn vērtĭcĕ sēmpēr
sīdŭs hăbēs īmmūnĕ mărī; prŏcŭl āxĭs ŭtērquēst,
ēt fŭgă sīgnōrūm mĕdĭō răpĭt ōmnĭă caēlō.
Stābānt āntĕ fŏrēs pŏpŭlī quōs mīsĕrăt Ēōs
cōrnĭgĕrīquĕ Iŏvīs mŏnĭtū nŏvă fātă pĕtēbānt;545
sēd Lătĭō cēssērĕ dŭcī, cŏmĭtēsquĕ Cătōnēm
ōrānt ēxplōrēt Lĭbўcūm mĕmŏrātă pĕr ōrbēm
nūmĭnă, dē fāmā tām lōngī iūdĭcĕt aēvī.
Māxĭmŭs hōrtātōr scrūtāndī vōcĕ dĕōrūm
ēvēntūs Lăbĭēnŭs ĕrāt: "Sōrs ōbtŭlĭt" īnquīt550
"ēt fōrtūnă vĭaē tām māgnī nūmĭnĭs ōră
cōnsĭlĭūmquĕ dĕī; tāntō dŭcĕ pōssŭmŭs ūtī
pēr Sŷrtēs bēllīsquĕ dătōs cōgnōscĕrĕ cāsūs.
Nām cuī crēdĭdĕrīm sŭpĕrōs ārcānă dătūrōs
dīctūrōsquĕ măgīs quām sānctō vēră Cătōnī?555
Cērtē vītă tĭbī sēmpēr dērēctă sŭpērnās
ād lēgēs sĕquĕrīsquĕ dĕūm. Dătŭr ēccĕ lŏquēndī
cūm Iŏvĕ lībērtās: īnquīre īn fātă nĕfāndī
Caēsărĭs, ēt pătrĭaē vēntūrōs ēxcŭtĕ mōrēs:
iūrĕ sŭō pŏpŭlīs ūtī lēgūmquĕ lĭcēbīt,560
ān bēllūm cīvīlĕ pĕrīt? Tŭă pēctŏră sācrā
vōcĕ rĕplē; dūraē sāltēm vīrtūtĭs ămātōr
quaērĕ quĭd ēst vīrtūs ēt pōsce ēxēmplăr hŏnēstī."
Īllĕ, dĕō plēnūs tăcĭtā quēm mēntĕ gĕrēbāt,
ēffūdīt dīgnās ădўtīs ē pēctŏrĕ vōcēs:565
"Quīd quaērī, Lăbĭēnĕ, iŭbēs? ān lībĕr ĭn ārmīs
ōccŭbŭīssĕ vĕlīm pŏtĭūs quām rēgnă vĭdērĕ?
ān sīt vītă nĭhīl? sī lōnga, ān dīffĕrăt aētās?
ān nŏcĕāt vīs ūllă bŏnō? fōrtūnăquĕ pērdāt
ōppŏsĭtā vīrtūtĕ mĭnās, laūdāndăquĕ vēllĕ570
sīt sătĭs, ēt nūmquām sūccēssū crēscăt hŏnēstūm?
Scīmŭs, ĕt hōc nōbīs nōn āltĭŭs īnsĕrĕt Hāmmōn.
Haērēmūs cūnctī sŭpĕrīs, tēmplōquĕ tăcēntĕ
nīl făcĭmūs nōn spōntĕ dĕī; nēc vōcĭbŭs ūllīs
nūmĕn ĕgēt, dīxītquĕ sĕmēl nāscēntĭbŭs aūctōr575
quīcquīd scīrĕ lĭcēt, stĕrĭlēs nēc lēgĭt hărēnās
ūt cănĕrēt paūcīs mērsītque hōc pūlvĕrĕ vērūm
ēstquĕ dĕī sēdēs nĭsĭ tērra ēt pōntŭs ĕt āēr
ēt caēlum ēt vīrtūs. Sŭpĕrōs quīd quaērĭmŭs ūltrā?
Iūppĭtĕr ēst quōdcūmquĕ vĭdēs, quōdcūmquĕ mŏvērīs.580
Sōrtĭlĕgīs ĕgĕānt dŭbĭī sēmpērquĕ fŭtūrīs
cāsĭbŭs āncĭpĭtēs; mē nōn ōrācŭlă cērtūm,
sēd mōrs cērtă făcīt. păvĭdō fōrtīquĕ cădēndūmst:
hōc sătĭs ēst dīxīssĕ Iŏvēm." Sīc īllĕ prŏfātūs
sērvātāquĕ fĭdē tēmplī dīscēdĭt ăb ārīs,585
nōn ēxplōrātūm pŏpŭlīs Hāmmōnă rĕlīnquēns.
Īpsĕ mănū sŭă pīlă gĕrīt, praēcēdĭt ănhēlī
mīlĭtĭs ōră pĕdēs, mōnstrāt tŏlĕrārĕ văpōrēs,
nōn iŭbĕt, ēt nūllā vĕhĭtūr cērvīcĕ sŭpīnūs
cārpēntōquĕ sĕdēns; sōmnī pārcīssĭmŭs īpsēst,590
ūltĭmŭs haūstŏr ăquaē: cūm tāndēm fōntĕ rĕpērtō
īndĭgă cōgātūr lătĭcīs cērtārĕ iŭvēntūs,
stāt dūm līxă bĭbāt. Sī vērīs māgnă părātūr
fāmă bŏnīs ēt sī sūccēssū nūdă rĕmōtō
īnspĭcĭtūr vīrtūs, quīdquīd laūdāmŭs ĭn ūllō595
māiōrūm, fōrtūnă fŭīt. Quīs Mārtĕ sĕcūndō,
quīs tāntūm mērvīt pŏpŭlōrūm sānguĭnĕ nōmēn?
Hūnc ĕgŏ pēr Sŷrtēs Lĭbўaēque ēxtrēmă trĭūmphūm
dūcĕrĕ mālŭĕrīm, quām tēr Căpĭtōlĭă cūrrū
scāndĕrĕ Pōmpēī, quām frāngĕrĕ cōllă Iŭgūrthaē.600
Ēccĕ părēns vērūs pătrĭaē, dīgnīssĭmŭs ārīs,
Rōmă, tŭīs, pēr quēm nūmquām iūrārĕ pŭdēbīt,
ēt quēm, sī stĕtĕrīs ūmquām cērvīcĕ sŏlūtā,
nūnc, ōlīm, fāctūră dĕum ēs. Iām spīssĭŏr īgnīs,
ēt plăgă, quām nūllām sŭpĕrī mōrtālĭbŭs ūltrā605
ā mĕdĭō fēcērĕ dĭē, cālcātŭr, ĕt ūndă
rārĭŏr: īnvēntūs mĕdĭīs fōns ūnŭs hărēnīs
lārgŭs ăquaē, sēd quēm sērpēntūm tūrbă tĕnēbāt
vīx căpĭēntĕ lŏcō. Stābānt īn mārgĭnĕ sīccaē
āspĭdĕs, īn mĕdĭīs sĭtĭēbānt dīpsădĕs ūndīs.610
Dūctŏr, ŭt āspēxīt pĕrĭtūrōs fōntĕ rĕlīctō,
āllŏquĭtūr: "Vānā spĕcĭē cōntērrĭtĕ lētī,
nē dŭbĭtā, mīlēs, tūtōs haūrīrĕ lĭquōrēs.
Nōxĭă sērpēntum ēst ādmīxtō sānguĭnĕ pēstīs,
mōrsū vīrŭs hăbēnt ēt fātūm dēntĕ mĭnāntūr;615
pōcŭlă mōrtĕ cărēnt." Dīxīt dŭbĭūmquĕ vĕnēnūm
haūsĭt, ĕt īn tōtā Lĭbўaē fōns ūnŭs hărēnā
īllĕ fŭīt dē quō prīmūs sĭbĭ pōscĕrĕt ūndām.
Cūr Lĭbўcūs tāntīs ēxūndēt pēstĭbŭs āēr
fērtĭlĭs īn mōrtēs, aūt quīd sēcrētă nŏcēntī620
mīscŭĕrīt nātūră sŏlō, nōn cūră lăbōrquĕ
nōstēr scīrĕ vălēt, nĭsĭ quōd vūlgātă pĕr ōrbēm
fābŭlă prō vērā dēcēpīt saēcŭlă caūsā.
Fīnĭbŭs ēxtrēmīs Lĭbўēs, ŭbĭ fērvĭdă tēllūs
āccĭpĭt Ōcĕănūm dēmīssō sōlĕ călēntēm,625
squālēbānt lātē Phōrcŷnĭdŏs ārvă Mĕdūsaē,
nōn nĕmŏrūm prōtēctă cŏmā, nōn mōllĭă sūcō,
sēd dŏmĭnaē vūltū cōnspēctīs āspĕră sāxīs.
Hōc prīmūm nātūră nŏcēns īn cōrpŏrĕ saēvās
eduxit pestes; illis e faucibus angues630
strīdŭlă fūdērūnt vībrātīs sībĭlă līnguīs,
fēmĭnĕaē quī mōrĕ cŏmaē pēr tērgă sŏlūtī
īpsă flăgēllābānt gaūdēntīs cōllă Mĕdūsaē.
Sūrgūnt ādvērsā sūbrēctaē frōntĕ cŏlūbraē,
vīpĕrĕūmquĕ flŭīt dēpēxō crīnĕ vĕnēnūm.635
Hōc hăbĕt īnfēlīx cūnctīs īmpūnĕ Mĕdūsă
quōd spēctārĕ lĭcēt. Nām rīctūs ōrăquĕ mōnstrī
quīs tĭmŭīt? quēm, quī rēctō sē lūmĭnĕ vīdīt,
pāssă Mĕdūsă mŏrī est? Răpŭīt dŭbĭtāntĭă fātă
praēvēnītquĕ mĕtūs; ănĭmā pĕrĭērĕ rĕtēntā640
mēmbră, nĕc ēmīssaē rĭgŭērĕ sŭb ōssĭbŭs ūmbraē.
Eūmĕnĭdūm crīnēs sōlōs mōvērĕ fŭrōrēs;
Cērbĕrŏs Ōrphēō lēnīvīt sībĭlă cāntū;
Āmphĭtrўōnĭădēs vīdīt, cūm vīncĕrĕt, hŷdrām:
hōc mōnstrūm tĭmŭīt gĕnĭtōr nūmēnquĕ sĕcūndūm645
Phōrcўs ăquīs Cētōquĕ părēns īpsaēquĕ sŏrōrēs
Gōrgŏnĕs; hōc pŏtŭīt caēlō pĕlăgōquĕ mĭnārī
tōrpōrem īnsŏlĭtūm mūndōque ōbdūcĕrĕ tērrām.
Ē caēlō vŏlŭcrēs sŭbĭtō cūm pōndĕrĕ lāpsaē,
īn scŏpŭlīs haēsērĕ fĕraē, vīcīnă cŏlēntēs650
Aēthĭŏpūm tōtaē rĭgŭērūnt mārmŏrĕ gēntēs.
Nūllum ănĭmāl vīsūs pătĭēns, īpsīquĕ rĕtrōrsūm
ēffūsī făcĭēm vītābānt Gōrgŏnŏs ānguēs.
Īllă sŭb Hēspĕrĭīs stāntēm Tītānă cŏlūmnīs
īn caūtēs Ātlāntă dĕdīt, caēlōquĕ tĭmēntĕ655
ōlīm Phlēgraēō stāntēs sērpēntĕ gĭgāntās
ērēxīt mōntēs bēllūmque īmmānĕ dĕōrūm
Pāllădŏs ē mĕdĭō cōnfēcīt pēctŏrĕ Gōrgōn.
Quō pōstquām pārtū Dānaēs ēt dīvĭtĕ nīmbō
ōrtūm Pārrhăsĭaē vēxērūnt Pērsĕă pīnnaē660
Ārcădŏs, aūctōrīs cĭthăraē lĭquĭdaēquĕ pălaēstraē,
ēt sŭbĭtūs praēpēs Cŷllēnĭdă sūstŭlĭt hārpēn,
hārpēn āltĕrĭūs mōnstrī iām caēdĕ rŭbēntēm,
ā Iŏvĕ dīlēctaē fūsō cūstōdĕ iŭvēncaē
aūxĭlĭūm vŏlŭcrī Pāllās tŭlĭt īnnŭbă frātrī665
pāctă căpūt mōnstrī tērraēque īn fīnĕ Lĭbŷssaē
Pērsĕă Phoēbēōs cōnvērtī iūssĭt ăd ōrtūs
Gōrgŏnŏs āvērsō sūlcāntēm rēgnă vŏlātū
ēt clĭpĕūm laēvaē fūlvō dĕdĭt aērĕ nĭtēntēm,
īn quō sāxĭfĭcām iūssīt spēctārĕ Mĕdūsām;670
quām sŏpŏr aētērnām trāctūrūs mōrtĕ quĭētēm
ōbrŭĭt haūt tōtām: vĭgĭlāt pārs māgnă cŏmārūm,
dēfēndūntquĕ căpūt prōtēntī crīnĭbŭs hŷdrī;
pārs iăcĕt īn mĕdĭōs vūltūs ŏcŭlīquĕ tĕnēbrās.
Īpsă rĕgīt trĕpĭdūm Pāllās, dēxtrāquĕ trĕmēntēm675
Pērsĕŏs āvērsī Cŷllēnĭdă dērĭgĭt hārpēn
lātă cŏlūbrĭfĕrī rūmpēns cōnfīnĭă cōllī.
Quōs hăbŭīt vūltūs hāmātī vūlnĕrĕ fērrī
caēsă căpūt Gōrgōn! quāntō spīrārĕ vĕnēnō
ōră rĕār, quāntūmque ŏcŭlōs ēffūndĕrĕ mōrtīs!680
Nēc Pāllās spēctārĕ pŏtēst, vūltūsquĕ gĕlāssēnt
Pērsĕŏs āvērsī, sī nōn Trītōnĭă dēnsōs
spārsīssēt crīnēs tēxīssētque ōră cŏlūbrīs.
Ālĭgĕr īn caēlūm sīc rāptā Gōrgŏnĕ fūgīt.
Īllĕ quĭdēm pēnsābăt ĭtēr prŏpĭūsquĕ sĕcābāt685
āĕră, sī mĕdĭās Eūrōpaē scīndĕrĕt ūrbēs:
Pāllās frūgĭfĕrās iūssīt nōn laēdĕrĕ tērrās
ēt pārcī pŏpŭlīs. Quĭs ĕnīm nōn praēpĕtĕ tāntō
aēthĕră rēspĭcĕrēt? Zĕphўrō cōnvērtĭtŭr ālēs
ītquĕ sŭpēr Lībyēn, quaē nūllō cōnsĭtă cūltū690
sīdĕrĭbūs Phoēbōquĕ văcāt; prĕmĭt ōrbĭtă sōlīs
ēxūrītquĕ sŏlūm, nēc tērrā cēlsĭŏr ūllā
nōx cădĭt īn caēlūm lūnaēquĕ mĕātĭbŭs ōbstāt,
sī flēxūs ōblītă văgī pēr rēctă cŭcūrrīt
sīgnă nĕc īn bŏrĕān aūt īn nŏtŏn ēffŭgĭt ūmbrām.695
Īllă tămēn stĕrĭlīs tēllūs fēcūndăquĕ nūllī
ārvă bŏnō vīrūs stīllāntīs tābĕ Mĕdūsaē
cōncĭpĭūnt dīrōsquĕ fĕrō dē sānguĭnĕ rōrēs,
quōs călŏr ādiūvīt pūtrīque īncōxĭt hărēnaē.
Hīc, quaē prīmă căpūt mōvīt dē pūlvĕrĕ, tābēs700
āspĭdă sōmnĭfĕrām tŭmĭdā cērvīcĕ lĕvāvīt.
Plēnĭŏr huīc sānguīs ēt crāssī gūttă vĕnēnī
dēcĭdĭt: īn nūllā plūs ēst sērpēntĕ cŏāctūm.
Īpsă călōrĭs ĕgēns gĕlĭdūm nōn trānsĭt ĭn ōrbēm
spōntĕ sŭā Nīlōquĕ tĕnūs mētītŭr hărēnās.705
Sēd quĭs ĕrīt nōbīs lūcrī pŭdŏr? īndĕ pĕtūntūr
hūc Lĭbўcaē mōrtēs, ēt fēcĭmŭs āspĭdă mērcēm.
Āt nōn stārĕ sŭūm mĭsĕrīs pāssūră crŭōrēm
squāmĭfĕrōs īngēns haēmōrrhŏĭs ēxplĭcăt ōrbēs,
nātŭs ĕt āmbĭgŭaē cŏlĕrēt quī Sŷrtĭdŏs ārvă710
chērsŷdrōs trāctīquĕ vĭā fūmāntĕ chĕlŷdrī
ēt sēmpēr rēctō lāpsūrūs līmĭtĕ cēnchrīs;
plūrĭbŭs īllĕ nŏtīs vărĭātām tīnguĭtŭr ālvūm,
quām pārvīs pīctūs măcŭlīs Thēbānŭs ŏphītēs.
Cōncŏlŏr ēxūstīs ātque īndīscrētŭs hărēnīs715
hāmmŏdўtēs spīnāquĕ văgī tōrquēntĕ cĕrāstaē
ēt scўtălē spārsīs ĕtĭāmnūnc sōlă prŭīnīs
ēxŭvĭās pŏsĭtūră sŭās ēt tōrrĭdă dīpsās
ēt grăvĭs īn gĕmĭnūm vērgēns căpŭt āmphīsbaēnă
ēt nātrīx vĭŏlātŏr ăquaē iăcŭlīquĕ vŏlūcrēs720
ēt cōntēntŭs ĭtēr caūdā sūlcārĕ părīās
ōrăquĕ dīstēndēns ăvĭdūs fūmāntĭă prēstēr,
ōssăquĕ dīssōlvēns cūm cōrpŏrĕ tābĭfĭcūs sēps,
sībĭlăque ēffūndēns cūnctās tērrēntĭă pēstēs,
āntĕ vĕnēnă nŏcēns, lātē sĭbĭ sūmmŏvĕt ōmnĕ725
vūlgŭs ĕt īn văcŭā rēgnāt băsĭlīscŭs hărēnā.
Vōs quŏquĕ, quī cūnctīs īnnōxĭă nūmĭnă tērrīs
sērpĭtĭs, aūrātō nĭtĭdī fūlgōrĕ drăcōnēs,
lētĭfĕrōs ārdēns făcĭt Āfrĭcă; dūcĭtĭs āltūm
āĕră cūm pīnnīs ārmēntăquĕ tōtă sĕcūtī730
rūmpĭtĭs īngēntēs āmplēxī vērbĕrĕ taūrōs;
nēc tūtūs spătĭo ēst ĕlĕphāns: dătĭs ōmnĭă lētō,
nēc vōbīs ŏpŭs ēst ād nōxĭă fātă vĕnēnō.
Hās īntēr pēstēs dūrō Cătŏ mīlĭtĕ sīccūm
ēmētītŭr ĭtēr tōt trīstĭă fātă sŭōrūm735
īnsŏlĭtāsquĕ vĭdēns pārvō cūm vūlnĕrĕ mōrtēs.
Sīgnĭfĕrūm iŭvĕnēm Tŷrrhēnī sānguĭnĭs Aūlūm
tōrtă căpūt rētrō dīpsās cālcātă mŏmōrdīt.
Vīx dŏlŏr aūt sēnsūs dēntīs fŭĭt, īpsăquĕ lētī
frōns cărĕt īnvĭdĭā, nēc quīcquām plāgă mĭnātūr.740
Ēccĕ sŭbīt vīrūs tăcĭtūm, cārpītquĕ mĕdūllās
īgnĭs ĕdāx călĭdāque īncēndīt vīscĕră tābĕ;
ēbĭbĭt ūmōrēm cīrcūm vītālĭă fūsūm
pēstĭs ĕt īn sīccō līnguām tōrrērĕ pălātō
coēpīt. Dēfēssōs īrēt quī sūdŏr ĭn ārtūs745
nōn fŭĭt, ātque ŏcŭlōs lăcrĭmārūm vēnă rĕfūgīt.
Nōn dĕcŭs īmpĕrĭī, nōn maēstī iūră Cătōnīs
ārdēntēm tĕnŭērĕ vĭrūm, nē spārgĕrĕ sīgnă
aūdērēt tōtīsquĕ fŭrēns ēxquīrĕrĕt ārvīs,
quās pōscēbăt ăquās sĭtĭēns īn cōrdĕ vĕnēnūm.750
Īllĕ vĕl īn Tănăīn mīssūs Rhŏdănūmquĕ Pădūmquĕ
ārdērēt Nīlūmquĕ bĭbēns pēr rūră văgāntēm.
Āccēssīt mōrtī Lĭbўē, fātīquĕ mĭnōrēm
fāmām dīpsăs hăbēt tērrīs ădĭūtă pĕrūstīs.
Scrūtātūr vēnās pĕnĭtūs squālēntĭs hărēnaē;755
nūnc rĕdĭt ād Sŷrtēs ēt flūctūs āccĭpĭt ōrĕ,
aēquŏrĕūsquĕ plăcēt, sēd nōn ēt sūffĭcĭt, ūmōr;
nēc sēntīt fātīquĕ gĕnūs mōrtēmquĕ vĕnēnī,
sēd pŭtăt ēssĕ sĭtīm, fērrōque ăpĕrīrĕ tŭmēntīs
sūstĭnŭīt vēnās ātque ōs īmplērĕ crŭōrĕ.760
Iūssīt sīgnă răpī prŏpĕrē Cătŏ; dīscĕrĕ nūllī
pērmīssum ēst hōc pōssĕ sĭtīm. Sēd trīstĭŏr īllō
mōrs ĕrăt ānte ŏcŭlōs, mĭsĕrīque īn crūrĕ Săbēllī
sēps stĕtĭt ēxĭgŭūs, quēm flēxō dēntĕ tĕnācēm
āvūlsītquĕ mănū pīlōque ādfīxĭt hărēnīs.765
Pārvă mŏdō sērpēns, sēd quā nōn ūllă crŭēntaē
tāntūm mōrtĭs hăbēt. Nām plāgaē prōxĭmă cīrcūm
fūgīt rūptă cŭtīs pāllēntĭăque ōssă rĕtēxīt;
iāmquĕ sĭnū lāxō nūdūm sĭnĕ cōrpŏrĕ vūlnūs.
Mēmbră nătānt sănĭē, sūraē flūxērĕ, sĭne ūllō770
tēgmĭnĕ pōplĕs ĕrāt, fĕmŏrūm quŏquĕ mūscŭlŭs ōmnīs
līquĭtŭr, ēt nīgrā dēstīllānt īnguĭnă tābĕ.
Dīssĭlŭīt strīngēns ŭtĕrūm mēmbrānă, flŭūntquĕ
vīscĕră; nēc, quāntūs tōtō dē cōrpŏrĕ dēbēt,
ēfflŭĭt īn tērrās, saēvūm sēd mēmbră vĕnēnūm775
dēcŏquĭt, īn mĭnĭmūm mōx cōntrăhĭt ōmnĭă vīrūs.
Vīncŭlă nērvōrum ēt lătĕrūm tēxtūră căvūmquĕ
pēctŭs ĕt ābstrūsūm fībrīs vītālĭbŭs: ōmnĕ
quīdquĭd hŏmo ēst ăpĕrīt pēstīs. Nātūră prŏfānā
mōrtĕ pătēt: mānānt ŭmĕrī fōrtēsquĕ lăcērtī,780
cōllă căpūtquĕ flŭūnt. Călĭdō nōn ōcĭŭs aūstrō
nīx rĕsŏlūtă cădīt nēc sōlēm cēră sĕquētūr.
Pārvă lŏquōr, cōrpūs sănĭē stīllāssĕ pĕrūstūm:
hōc ēt flāmmă pŏtēst; sēd quī rŏgŭs ābstŭlĭt ōssă?
Haēc quŏquĕ dīscēdūnt, pūtrīsquĕ sĕcūtă mĕdūllās785
nūllă mănērĕ sĭnūnt răpĭdī vēstīgĭă fātī.
Cīnўphĭās īntēr pēstēs tĭbĭ pālmă nŏcēndīst:
ērĭpĭūnt ōmnēs ănĭmām, tū sōlă cădāvēr.
Ēccĕ sŭbīt făcĭēs lētō dīvērsă flŭēntī.
Nāsĭdĭūm Mārsī cūltōrēm tōrrĭdŭs āgrī790
pērcūssīt prēstēr. Īllī rŭbŏr īgnĕŭs ōră
sūccēndīt, tēndītquĕ cŭtēm pĕrĕūntĕ fĭgūrā
mīscēns cūnctă tŭmōr tōtō iām cōrpŏrĕ māiōr,
hūmānūmque ēgrēssă mŏdūm sŭpĕr ōmnĭă mēmbră
ēfflātūr sănĭēs lātē pōllēntĕ vĕnēnō;795
īpsĕ lătēt pĕnĭtūs cōngēstō cōrpŏrĕ mērsūs,
nēc lōrīcă tĕnēt dīstēntī cōrpŏrĭs aūctūm.
Spūmĕŭs āccēnsō nōn sīc ēxūndăt ăēnō
ūndārūm cŭmŭlūs, nēc tāntōs cārbăsă cōrō
cūrvāvērĕ sĭnūs. Tŭmĭdōs iām nōn căpĭt ārtūs800
īnfōrmīs glŏbŭs ēt cōnfūsō pōndĕrĕ trūncūs.
Īntāctūm vŏlŭcrūm rōstrīs ĕpŭlāsquĕ dătūrūm
haūt īmpūnĕ fĕrīs nōn aūsī trādĕrĕ būstō
nōndūm stāntĕ mŏdō crēscēns fūgērĕ cădāvēr.
Sēd māiōră părānt Lĭbўcaē spēctācŭlă pēstēs.805
Īmprēssīt dēntēs haēmōrrhŏĭs āspĕră Tūllō,
māgnănĭmō iŭvĕnī mīrātōrīquĕ Cătōnīs.
Ūtquĕ sŏlēt părĭtēr tōtīs se ēffūndĕrĕ sīgnīs
Cōrўcĭī prēssūră crŏcī, sīc ōmnĭă mēmbră
ēmīsērĕ sĭmūl rŭtĭlūm prō sānguĭnĕ vīrūs.810
Sānguĭs ĕrānt lăcrĭmaē; quaēcūmquĕ fŏrāmĭnă nōvīt
ūmŏr, ăb hīs lārgūs mānāt crŭŏr: ōră rĕdūndānt
ēt pătŭlaē nārēs, sūdōr rŭbĕt; ōmnĭă plēnīs
mēmbră flŭūnt vēnīs, tōtum ēst prō vūlnĕrĕ cōrpūs.
Āt tĭbĭ, Laēvĕ mĭsēr, fīxūs praēcōrdĭă prēssīt815
Nīlĭăcā sērpēntĕ crŭōr, nūllōquĕ dŏlōrĕ
tēstātūs mōrsūs sŭbĭtā cālīgĭnĕ mōrtēm
āccĭpĭs ēt sŏcĭās sōmnō dēscēndĭs ăd ūmbrās.
Nōn tām vēlōcī cōrrūmpūnt pōcŭlă lētō,
stīpĭtĕ quaē dīrō vīrgās mēntītă Săbaēās820
tōxĭcă fātĭlĕgī cārpūnt mātūră Săītaē.
Ēccĕ prŏcūl saēvūs stĕrĭlīs sē rōbŏrĕ trūncī
tōrsĭt ĕt īmmīsīt (iăcŭlūm vŏcăt Āfrĭcă) sērpēns
pērquĕ căpūt Paūlī trānsāctăquĕ tēmpŏră fūgīt.
Nīl ĭbĭ vīrŭs ăgīt: răpŭīt cūm vūlnĕrĕ fātūm.825
Dēprēnsum ēst, quaē fūndă rŏtāt, quām lēntă vŏlārēnt
quām sēgnīs Scўthĭcaē strīdērĕt hărūndĭnĭs āēr.
Quīd prōdēst mĭsĕrī băsĭlīscūs cūspĭdĕ Mūrrī
trānsāctūs? vēlōx cūrrīt pēr tēlă vĕnēnūm
īnvādītquĕ mănūm; quām prōtĭnŭs īllĕ rĕtēctō830
ēnsĕ fĕrīt tōtōquĕ sĕmēl dēmīttĭt ăb ārmō,
ēxēmplārquĕ sŭī spēctāns mĭsĕrābĭlĕ lētī
stāt tūtūs pĕrĕūntĕ mănū. Quīs fātă pŭtāvīt
Scōrpĭŏn aūt vīrēs mātūraē mōrtĭs hăbērĕ?
Īllĕ mĭnāx nōdīs ēt rēctō vērbĕrĕ saēvūs835
tēstĕ tŭlīt caēlō vīctī dĕcŭs Ōrīōnīs.
Quīs cālcārĕ tŭās mĕtŭāt, sālpūgă, lătēbrās?
Ēt tĭbĭ dānt Stўgĭaē iūs īn sŭă fīlă sŏrōrēs.
Sīc nēc clāră dĭēs nēc nōx dăbăt ātră quĭētēm
sūspēctā mĭsĕrīs īn quā tēllūrĕ iăcēbānt.840
Nām nĕquĕ cōngēstaē strūxērĕ cŭbīlĭă frōndēs,
nēc cūlmīs crēvērĕ tŏrī, sēd cōrpŏră fātīs
ēxpŏsĭtī vōlvūntŭr hŭmō călĭdōquĕ văpōrĕ
āllĭcĭūnt gĕlĭdās nōctūrnō frīgŏrĕ pēstēs
īnnŏcŭōsquĕ dĭū rīctūs tōrpēntĕ vĕnēnō845
īntēr mēmbră fŏvēnt. Nēc, quaē mēnsūră vĭārūm
quīsvĕ mŏdūs, nōrūnt caēlō dŭcĕ; saēpĕ quĕrēntēs:
"Rēddĭtĕ, dī" clāmānt "mĭsĕrīs, quaē fūgĭmŭs, ārmă,
rēddĭtĕ Thēssălĭām. Pătĭmūr cūr sēgnĭă fātă
īn glădĭōs iūrātă mănūs? prō Caēsărĕ pūgnānt850
dīpsădĕs ēt pĕrăgūnt cīvīlĭă bēllă cĕrāstaē.
Īrĕ lĭbēt quā zōnă rŭbēns ātque āxĭs ĭnūstūs
sōlĭs ĕquīs, iŭvăt aēthĕrĭīs āscrībĕrĕ caūsīs
quōd pĕrĕām, caēlōquĕ mŏrī. Nīl, Āfrĭcă, dē tē
nēc dē tē, nātūră, quĕrōr: tōt mōnstră fĕrēntēm855
gēntĭbŭs āblātūm dĕdĕrās sērpēntĭbŭs ōrbēm
īmpātiēnsquĕ sŏlūm. Cĕrĕrīs cūltōrĕ nĕgātō
dāmnāsti ātque hŏmĭnēs vŏlŭīstī dēssĕ vĕnēnīs.
Īn lŏcă sērpēntūm nōs vēnĭmŭs: āccĭpĕ poēnās,
tū, quīsquīs sŭpĕrūm cōmmērcĭă nōstră pĕrōsūs860
hīnc tōrrēntĕ plăgā, dŭbĭīs hīnc Sŷrtĭbŭs ōrbēm
ābrūmpēns mĕdĭō pŏsŭīstī līmĭtĕ mōrtēs.
Pēr sēcrētă tŭī bēllūm cīvīlĕ rĕcēssūs
vādĭt ĕt ārcānī mīlēs tĭbĭ cōnscĭŭs ōrbīs
claūstră fĕrīt mūndī. fōrsān māiōră sŭpērsūnt865
īngrēssīs. Coēūnt īgnēs strīdēntĭbŭs ūndīs,
ēt prĕmĭtūr nātūră pŏlī. Sēd lōngĭŭs īstā
nūllă iăcēt tēllūs, quām fāmā cōgnĭtă nōbīs
trīstĭă rēgnă Iŭbaē. Quaērēmūs fōrsĭtăn īstās
sērpēntūm tērrās; hăbĕt hōc sōlācĭă caēlūm:870
vīvĭt ădhūc ălĭquīd. pătrĭaē nōn ārvă rĕquīrō
Eūrōpāmque ălĭōs sōlēs Ăsĭāmquĕ vĭdēntēm:
quā tē pārtĕ pŏlī, quā tē tēllūrĕ rĕlīquī,
Āfrĭcă? Cŷrēnīs ĕtĭāmnūm brūmă rĭgēbāt:
ēxīguānĕ vĭā lēgēm cōnvērtĭmŭs ānnī?875
Īmŭs ĭn ādvērsōs āxēs, ēvŏlvĭmŭr ōrbĕ,
tērgă dămūs fĕrĭēndă nŏtō. nūnc fōrsĭtăn īpsāst
sūb pĕdĭbūs iām Rōmă mĕīs. Sōlācĭă fātī
haēc pĕtĭmūs: vĕnĭānt hōstēs Caēsārquĕ sĕquātūr
quā fŭgĭmūs." Sīc dūră sŭōs pătĭēntĭă quēstūs880
ēxŏnĕrāt. Cōgīt tāntōs tŏlĕrārĕ lăbōrēs
sūmmă dŭcīs vīrtūs, quī nūdā fūsŭs hărēnā
ēxcŭbăt ātque ōmnī fōrtūnām prōvŏcăt hōrā.
Ōmnĭbŭs ūnŭs ădēst fātīs; quōcūmquĕ vŏcātūs,
ādvŏlăt ātque īngēns mĕrĭtūm māiūsquĕ sălūtĕ885
cōntŭlĭt, īn lētūm vīrēs, pŭdŭītquĕ gĕmēntēm
īllō tēstĕ mŏrī. Quōd iūs hăbŭīssĕt ĭn īpsūm
ūllă lŭēs? cāsūs ălĭēno īn pēctŏrĕ vīncīt
spēctātōrquĕ dŏcēt māgnōs nīl pōssĕ dŏlōrēs.
Vīx mĭsĕrīs sērūm tāntō lāssātă pĕrīclō890
aūxĭlĭūm Fōrtūnă dĕdīt. Gēns ūnĭcă tērrās
īncŏlĭt ā saēvō sērpēntum īnnōxĭă mōrsū,
Mārmărĭdaē Psŷllī. Pār līnguă pŏtēntĭbŭs hērbīs,
īpsĕ crŭōr tūtūs nūllūmque ādmīttĕrĕ vīrūs
vēl cāntū cēssāntĕ pŏtēns. Nātūră lŏcōrūm895
iūssĭt ŭt īmmūnēs mīxtīs sērpēntĭbŭs ēssēnt;
prōfŭĭt īn mĕdĭīs sēdēm pŏsŭīssĕ vĕnēnīs.
Pāx īllīs cūm mōrtĕ dăta ēst. fīdūcĭă tāntāst
sānguĭnĭs: īn tērrās pārvūs cūm dēcĭdĭt īnfāns,
nē quă sĭt ēxtērnaē Vĕnĕrīs mīxtūră tĭmēntēs,900
lētĭfĭcā dŭbĭōs ēxplōrānt āspĭdĕ pārtūs;
ūtquĕ Iŏvīs vŏlŭcēr, călĭdō cūm prōtŭlĭt ōvō
īmplūmīs nātōs, sōlīs cōnvērtĭt ăd ōrtūs:
quī pŏtŭērĕ pătī rădĭōs ēt lūmĭnĕ rēctō
sūstĭnŭērĕ dĭēm, caēlī sērvāntŭr ĭn ūsūs,905
quī Phoēbō cēssērĕ iăcēnt: sīc pīgnŏră gēntīs
Psŷllŭs hăbēt, sī quīs tāctōs nōn hōrrŭĭt ānguēs,
sī quīs dōnātīs lūsīt sērpēntĭbŭs īnfāns.
Nēc sōlūm gēns īllă sŭā cōntēntă sălūtĕ
ēxcŭbăt hōspĭtĭbūs, cōntrāquĕ nŏcēntĭă mōnstră910
Psŷllŭs ădēst pŏpŭlīs. Quī tūnc Rōmānă sĕcūtūs
sīgnă, sĭmūl iūssīt stătŭī tēntōrĭă dūctōr,
prīmūm, quās vāllī spătĭūm cōmprēndĭt, hărēnās
ēxpūrgāt cāntū vērbīsquĕ fŭgāntĭbŭs ānguēs.
Vltĭmă cāstrōrūm mĕdĭcātūs cīrcŭmĭt īgnīs.915
Hīc ĕbŭlūm strīdēt, pĕrĕgrīnăquĕ gālbănă sūdānt,
ēt tămărīx nōn laētă cŏmās ēōăquĕ cōstōs
ēt pănăcēă pŏtēns ēt Thēssălă cēntaūrēă
peūcĕdănōnquĕ sŏnānt flāmmīs Ĕrўcīnăquĕ thāpsōs,
ēt lărĭcēs fūmōquĕ grăvēm sērpēntĭbŭs ūrūnt920
hābrŏtŏnum ēt lōngē nāscēntīs cōrnŭă cērvī.
Sīc nōx tūtă vĭrīs. Āt sī quīs pēstĕ dĭūrnā
fātă trăhīt, tūnc sūnt măgĭcaē mīrācŭlă gēntīs.
sŷllōrūmque īngēns ēt rāptī pūgnă vĕnēnī.
Nām prīmūm tāctā dēsīgnāt mēmbră sălīvā,925
quaē cŏhĭbēt vīrūs rĕtĭnētque īn vūlnĕrĕ pēstēm;
plūrĭmă tūnc vōlvīt spūmāntī cārmĭnă līnguā
mūrmŭrĕ cōntĭnŭō, nēc dāt sūspīrĭă cūrsūs
vūlnĕrĭs, aūt mĭnĭmūm pătĭūntūr fātă tăcērĕ.
Saēpĕ quĭdēm pēstīs nīgrīs īnsērtă mĕdūllīs930
ēxcāntātă fŭgīt; sēd sī quōd tārdĭŭs aūdīt
vīrŭs ĕt ēlĭcĭtūm iūssūmque ēxīrĕ rĕpūgnāt,
tūnc sŭpĕrīncūmbēns pāllēntĭă vūlnĕră lāmbīt
ōrĕ vĕnēnă trăhēns ēt sīccāt dēntĭbŭs ārtūs
ēxtrāctāmquĕ pŏtēns gĕlĭdō dē cōrpŏrĕ mōrtēm935
ēxspŭĭt, ēt cūiūs mōrsūs sŭpĕrāvĕrĭt ānguīs,
iām prōmptūm Psŷllīs vēl gūstū nōssĕ vĕnēnī.
Hōc ĭgĭtūr tāndēm lĕvĭōr Rōmānă iŭvēntūs
aūxĭlĭō lātē squālēntĭbŭs ērrăt ĭn ārvīs.
Bīs pŏsĭtīs Phoēbē flāmmīs, bīs lūcĕ rĕcēptā940
vīdĭt ărēnĭvăgūm sūrgēns fŭgĭēnsquĕ Cătōnēm.
Iāmque īllīc măgĭs ātquĕ măgīs dūrēscĕrĕ pūlvīs
coēpĭt ĕt īn tērrām Lĭbўē spīssātă rĕdīrĕ,
iāmquĕ prŏcūl rāraē nĕmŏrūm sē tōllĕrĕ frōndēs,
sūrgĕrĕ cōngēstō nōn cūltă măpālĭă cūlmō.945
Quāntă dĕdīt mĭsĕrīs mĕlĭōrīs gaūdĭă tērraē,
cūm prīmūm saēvōs cōntrā vīdērĕ lĕōnēs!
Prōxĭmă Lēptĭs ĕrāt, cūiūs stătĭōnĕ quĭētā
ēxēgēre hĭĕmēm nīmbīs flāmmīsquĕ cărēntēm.
Caēsăr ŭt Ēmăthĭā sătĭātūs clādĕ rĕcēssīt,950
cētĕră cūrārūm prōiēcīt pōndĕră sōlī
īntēntūs gĕnĕrō; cūiūs vēstīgĭă frūstrā
tērrīs spārsă lĕgēns fāmā dŭcĕ tēndĭt ĭn ūndās
Thrēĭcĭāsquĕ lĕgīt faūcēs ĕt ămōrĕ nŏtātūm
aēquŏr ĕt Hērōās lăcrĭmōsō lītŏrĕ tūrrēs,955
quā pĕlăgō nōmēn Nĕphĕlēĭăs ābstŭlĭt Hēllē.
Nōn Ăsĭām brĕvĭōrĭs ăquaē dīstērmĭnăt ūsquām
flūctŭs ăb Eūrōpā, quāmvīs Bŷzāntĭŏn ārtō
pōntŭs ĕt ōstrĭfĕrām dĭrĭmāt Cālchēdŏnă cūrsū
Eūxīnūmquĕ fĕrēns pārvō rŭăt ōrĕ Prŏpōntīs.960
Sīgēāsquĕ pĕtīt fāmaē mīrātŏr hărēnās
ēt Sĭmŏēntĭs ăquās ēt Grāĭŏ nōbĭlĕ būstō
Rhoētĭŏn ēt mūltūm dēbēntēs vātĭbŭs ūmbrās.
Cīrcŭmĭt ēxūstaē nōmēn mĕmŏrābĭlĕ Troīaē
māgnăquĕ Phoēbēī quaērīt vēstīgĭă mūrī.965
Iām sīlvaē stĕrĭlēs ēt pūtrēs rōbŏrĕ trūncī
Āssărăcī prēssērĕ dŏmōs ēt tēmplă dĕōrūm
iām lāssā rādīcĕ tĕnēnt, āc tōtă tĕgūntūr
Pērgămă dūmētīs, ĕtĭām pĕrĭērĕ rŭīnaē.
Āspĭcĭt Hēsĭŏnēs scŏpŭlōs sīlvāquĕ lătēntīs970
Ānchīsaē thălămōs, quō iūdēx sēdĕrĭt āntrō,
ūndĕ pŭēr rāptūs caēlō, quō vērtĭcĕ Nāīs
lūxĕrĭt Oēnōnē; nūllum ēst sĭnĕ nōmĭnĕ sāxūm.
Īnscĭŭs īn sīccō sērpēntēm pūlvĕrĕ rīvūm
trānsĭĕrāt, quī Xānthŭs ĕrāt; sēcūrŭs ĭn āltō975
grāmĭnĕ pōnēbāt grēssūs: Phrŷx īncŏlă mānēs
Hēctŏrĕōs cālcārĕ vĕtāt; dīscūssă iăcēbānt
sāxă nĕc ūllīūs făcĭēm sērvāntĭă sācrī:
"Hērcēās" mōnstrātŏr ăīt "nōn rēspĭcĭs ārās?"
Ō săcĕr ēt māgnūs vātūm lăbŏr, ōmnĭă fātō980
ērĭpĭs ēt pŏpŭlīs dōnās mōrtālĭbŭs aēvūm.
Īnvĭdĭā sācraē, Caēsār, nē tāngĕrĕ fāmaē;
nām, sī quīd Lătĭīs fās ēst prōmīttĕrĕ Mūsīs,
quāntūm Zmŷrnaēī dūrābūnt vātĭs hŏnōrēs,
vēntūrī mē tēquĕ lĕgēnt; Phārsālĭă nōstră985
vīvĕt, ĕt ā nūllō tĕnĕbrīs dāmnābĭmŭr aēvō.
Vt dŭcĭs īmplēvīt vīsūs vĕnĕrāndă vĕtūstās,
ērēxīt sŭbĭtās cōngēstū caēspĭtĭs ārās
vōtăquĕ tūrĭcrĕmōs nōn īrrĭtă fūdĭt ĭn īgnēs:
"Dī cĭnĕrūm, Phrўgĭās cŏlĭtīs quīcūmquĕ rŭīnās,990
Aēnēaēquĕ mĕī, quōs nūnc Lāvīnĭă sēdēs
sērvăt ĕt Ālbă, lărēs, ēt quōrūm lūcĕt ĭn ārīs
īgnĭs ădhūc Phrўgĭūs, nūllīque āspēctă vĭrōrūm
Pāllăs, ĭn ābstrūsō pīgnūs mĕmŏrābĭlĕ tēmplō,
gēntīs Iūlēaē vēstrīs clārīssĭmŭs ārīs995
dāt pĭă tūră nĕpōs ēt vōs īn sēdĕ prĭōrī
rītĕ vŏcāt: dătĕ fēlīcēs īn cētĕră cūrsūs,
rēstĭtŭām pŏpŭlōs; grātā vĭcĕ moēnĭă rēddēnt
Aūsŏnĭdaē Phrўgĭbūs, Rōmānăquĕ Pērgămă sūrgēnt."
Sīc fātūs rĕpĕtīt clāssēs ēt tōtă sĕcūndīs1000
vēlă dĕdīt cōrīs ăvĭdūsque ūrgēntĕ prŏcēllā
Īlĭăcās pēnsārĕ mŏrās Ăsĭāmquĕ pŏtēntēm
praēvĕhĭtūr pĕlăgōquĕ Rhŏdōn spūmāntĕ rĕlīnquīt.
Sēptĭmă nōx zĕphўrō nūmquām lāxāntĕ rŭdēntēs
ōstēndīt Phărĭīs Aēgŷptĭă lītŏră flāmmīs.1005
Sēd prĭŭs ōrtă dĭēs nōctūrnām lāmpădă tēxīt
quām tūtās īntrārĕt ăquās. Ĭbĭ plēnă tŭmūltū
lītŏra ĕt īncērtō tūrbātās mūrmŭrĕ vōcēs
āccĭpĭt āc dŭbĭīs vĕrĭtūs sē crēdĕrĕ rēgnīs
ābstĭnŭīt tēllūrĕ rătēs. Sēd dīră sătēllēs1010
rēgīs dōnă fĕrēns mĕdĭūm prōvēctŭs ĭn aēquōr
cōllă gĕrīt Māgnī Phărĭō vēlāmĭnĕ tēctă
āc prĭŭs īnfāndā cōmmēndāt crīmĭnă vōcĕ:
"Tērrārūm dŏmĭtōr, Rōmānaē māxĭmĕ gēntīs,
ēt, quŏd ădhūc nēscīs, gĕnĕrō sēcūrĕ pĕrēmptō,1015
rēx tĭbĭ Pēllaēūs bēllī pĕlăgīquĕ lăbōrēs
dōnăt ĕt, Ēmăthĭīs quōd sōlūm dēfŭĭt ārmīs,
ēxhĭbĕt; ābsēntī bēllūm cīvīlĕ pĕrāctūmst:
Thēssălĭcās quaērēns Māgnūs rĕpărārĕ rŭīnās
ēnsĕ iăcēt nōstrō. Tāntō tē pīgnŏrĕ, Caēsār,1020
ēmĭmŭs, hōc tēcūm pērcūssum ēst sānguĭnĕ foēdūs.
Āccĭpĕ rēgnă Phărī nūllō quaēsītă crŭōrĕ;
āccĭpĕ Nīlĭăcī iūs gūrgĭtĭs; āccĭpĕ, quīdquīd
prō Māgnī cērvīcĕ dărēs, dīgnūmquĕ clĭēntēm
cāstrīs crēdĕ tŭīs, cuī tāntūm fātă lĭcērĕ1025
īn gĕnĕrūm vŏlŭērĕ tŭūm. Nēc vīlĕ pŭtārīs
hōc mĕrĭtūm, făcĭlī nōbīs quōd caēdĕ pĕrāctūmst.
Hōspĕs ăvītŭs ĕrāt, dēpūlsō scēptră părēntī
rēddĭdĕrāt. quīd plūră fĕrām? tū nōmĭnă tāntō
īnvĕnĭēs ŏpĕrī vēl fāmām cōnsŭlĕ mūndī.1030
Sī scĕlŭs ēst, plūs tē nōbīs dēbērĕ fătērīs,
quōd scĕlŭs hōc nōn īpsĕ făcīs." Sīc fātŭs ŏpērtūm
dētēxīt tĕnŭītquĕ căpūt. Iām lānguĭdă mōrtĕ
ēffĭgĭēs hăbĭtūm nōtī mūtāvĕrăt ōrīs.
Nōn prīmō Caēsār dāmnāvīt mūnĕră vīsū1035
āvērtītque ŏcŭlōs; vūltūs, dūm crēdĕrĕt, haēsīt,
ūtquĕ fĭdēm vīdīt scĕlĕrīs tūtūmquĕ pŭtāvīt
iām bŏnŭs ēssĕ sŏcēr, lăcrĭmās nōn spōntĕ cădēntīs
ēffūdīt gĕmĭtūsque ēxprēssīt pēctŏrĕ laētō,
nōn ălĭtēr mănĭfēstă pŏtēns ābscōndĕrĕ mēntīs1040
gaūdĭă quām lăcrĭmīs, mĕrĭtūmque īmmānĕ tўrānnī
dēstrŭĭt ēt gĕnĕrī māvūlt lūgērĕ rĕvūlsūm
quām dēbērĕ căpūt. Quī dūrō mēmbră sĕnātūs
cālcārāt vūltū, quī sīccō lūmĭnĕ cāmpōs
vīdĕrăt Ēmăthĭōs, ūnī tĭbĭ, Māgnĕ, nĕgārĕ1045
nōn aūdēt gĕmĭtūs. Ō sōrs dūrīssĭmă fātī!
Hūncĭnĕ tū, Caēsār, scĕlĕrātō Mārtĕ pĕtīstī,
quī tĭbĭ flēndŭs ĕrāt? nōn mīxtī foēdĕră tāngūnt
tē gĕnĕrīs, nēc nātă iŭbēt maērērĕ nĕpōsquĕ,
crēdĭs ăpūt pŏpŭlōs Pōmpēī nōmĕn ămāntīs1050
hōc cāstrīs prōdēssĕ tŭīs. Fōrtāssĕ tўrānnī
tāngĕrĭs īnvĭdĭā cāptīque īn vīscĕră Māgnī
hōc ălĭī lĭcŭīssĕ dŏlēs quĕrĕrīsquĕ pĕrīssĕ
vīndīctām bēllī rāptūmque ē iūrĕ sŭpērbī
vīctōrīs gĕnĕrūm. Quīsquīs tē flērĕ cŏēgīt1055
īmpĕtŭs, ā vērā lōngē pĭĕtātĕ rĕcēssīt.
Scīlĭcĕt hōc ănĭmō tērrās ātque aēquŏră lūstrās,
nēcŭbĭ sūpprēssūs pĕrĕāt gĕnĕr. Ō bĕnĕ rāptă
ārbĭtrĭō mōrs īstă tŭō! quām māgnă rĕmīsīt
crīmĭnă Rōmānō trīstīs fōrtūnă pŭdōrī,1060
quōd tē nōn pāssa ēst mĭsĕrērī, pērfĭdĕ, Māgnī
vīvēntīs! Nēc nōn hīs fāllĕrĕ vōcĭbŭs aūdēt
ādquīrītquĕ fĭdēm sĭmŭlātī frōntĕ dŏlōrīs:
"Aūfĕr ăb āspēctū nōstrō fūnēstă, sătēllēs,
rēgīs dōnă tŭī; pēiūs dē Caēsărĕ vēstrūm1065
quām dē Pōmpēiō mĕrŭīt scĕlŭs. ūnĭcă bēllī
praēmĭă cīvīlīs, vīctīs dōnārĕ sălūtēm,
pērdĭdĭmūs. Quōd sī Phărĭō gērmānă tўrānnō
nōn īnvīsă fŏrēt, pŏtŭīssēm rēddĕrĕ rēgī
quōd mĕrŭīt, frātrīquĕ tŭūm prō mūnĕrĕ tālī1070
mīsīssēm, Clĕŏpātră, căpūt. Sēcrētă quĭd ārmă
mōvĭt ĕt īnsĕrŭīt nōstrō sŭă tēlă lăbōrī?
Ērgo īn Thēssălĭcīs Pēllaēō fēcĭmŭs ārvīs
iūs glădĭō? vēstrīs quaēsītă lĭcēntĭă rēgnīs?
Nōn tŭlĕrām Māgnūm mēcūm Rōmānă rĕgēntēm:1075
tē, Ptŏlŏmaēĕ, fĕrām? frūstrā cīvīlĭbŭs ārmīs
mīscŭĭmūs gēntēs, sī qua ēst hōc ōrbĕ pŏtēstās
āltĕră quām Caēsār, sī tēllūs ūllă dŭōrūmst.
Vērtīssēm Lătĭās ā vēstrō lītŏrĕ prōrās:
fāmaē cūră vĕtāt, nē nōn dāmnāssĕ crŭēntām1080
sēd vĭdĕār tĭmŭīssĕ Phărōn. Nēc fāllĕrĕ vōsmēt
crēdĭtĕ vīctōrēm: nōbīs quŏquĕ tālĕ părātūm
lītŏrĭs hōspĭtĭūm; nē sīc mĕă cōllă gĕrāntūr
Thēssălĭaē fōrtūnă făcīt. māiōrĕ prŏfēctō
quām mĕtŭī pŏtĕrāt dīscrīmĭnĕ gēssĭmŭs ārmă:1085
ēxĭlĭūm gĕnĕrīquĕ mĭnās Rōmāmquĕ tĭmēbām:
poēnă fŭgaē Ptŏlŏmaēŭs ĕrāt. Sēd pārcĭmŭs ānnīs
dōnāmūsquĕ nĕfās. Scĭăt hāc prō caēdĕ tўrānnūs
nīl vĕnĭā plūs pōssĕ dărī. vōs cōndĭtĕ būstō
tāntī cōllă dŭcīs, sēd nōn ūt crīmĭnă sōlūm1090
vēstră tĕgāt tēllūs: iūstō dătĕ tūră sĕpūlchrō
ēt plācātĕ căpūt cĭnĕrēsque īn lītŏrĕ fūsōs
cōllĭgĭte ātque ūnām spārsīs dătĕ mānĭbŭs ūrnām.
Sēntĭăt ādvēntūm sŏcĕrī vōcēsquĕ quĕrēntīs
aūdĭăt ūmbră pĭās. Dūm nōbīs ōmnĭă praēfērt,1095
dūm vītām Phărĭō māvūlt dēbērĕ clĭēntī,
laētă dĭēs rāpta ēst pŏpŭlīs, cōncōrdĭă mūndō
nōstră pĕrīt; cărŭērĕ dĕīs mĕă vōtă sĕcūndīs,
ūt tē cōmplēxūs pŏsĭtīs fēlīcĭbŭs ārmīs
ādfēctūs ā tē vĕtĕrēs vītāmquĕ rŏgārēm,1100
Māgnĕ, tŭām, dīgnāquĕ sătīs mērcēdĕ lăbōrūm
cōntēntūs pār ēssĕ tĭbī; tūnc pācĕ fĭdēlī
fēcīssem ūt vīctūs pōssēs īgnōscĕrĕ dīvīs,
fēcīssēs ūt Rōmă mĭhī." Nēc tālĭă fātūs
īnvēnīt flētūs cŏmĭtēm, nēc tūrbă quĕrēntī1105
crēdĭdĭt; ābscōndūnt gĕmĭtūs ēt pēctŏră laētā
frōntĕ tĕgūnt hĭlărēsquĕ nĕfās spēctārĕ crŭēntūm,
ō bŏnă lībērtās! cūm Caēsār lūgĕăt, aūdēnt.
At non in Pharia manes iacuere favilla
nec cinis exiguus tantam compescuit umbram:
prosilvit busto semustaque membra relinquens
degeneremque rogum sequitur convexa Tonantis;
5qua niger astriferis conectitur axibus aër,
quodque patet terras inter lunaeque meatus,
semidei manes habitant, quos ignea virtus
innocuos vita patientes aetheris imi
fecit et aeternos animam collegit in orbes:
10non illuc auro positi nec ture sepulti
perveniunt. Illic postquam se lumine vero
implevit, stellasque vagas miratus et astra
fixa polis, vidit quanta sub nocte iaceret
nostra dies, risitque sui ludibria trunci.
15Hinc super Emathiae campos et signa cruenti
Caesaris ac sparsas volitavit in aequore classes
et scelerum vindex in sancto pectore Bruti
sedit et invicti posuit se mente Catonis.
Ille, ubi pendebant casus dubiumque manebat,
20quem dominum mundi facerent civilia bella,
oderat et Magnum, quamuis comes isset in arma
auspiciis raptus patriae ductuque senatus;
at post Thessalicas clades iam pectore toto
Pompeianus erat. Patriam tutore carentem
25excepit, populi trepidantia membra refovit,
ignavis manibus proiectos reddidit enses
nec regnum cupiens gessit civilia bella
nec servire timens. Nil causa fecit in armis
ille sua: totae post Magni funera partes
30libertatis erant; quas ne per litora fusas
colligeret rapido victoria Caesaris actu,
Corcyrae secreta petit ac mille carinis
abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae.
Quis ratibus tantis fugientia crederet ire
35agmina? quis pelagus victas artasse carinas?
Dorida tunc Malean et apertam Taenaron umbris,
inde Cythera petit, boreaque urgente carinas
Creta fugit: Dictaea legit cedentibus undis
litora. Tunc ausum classi praecludere portus
40impulit ac saevas meritum Phycunta rapinas
sparsit et hinc placidis alto delabitur auris
in litus, Palinure, tuum (neque enim aequore tantum
Ausonio monumenta tenes, portusque quietos
testatur Libye Phrygio placuisse magistro),
45cum procul ex alto tendentes vela carinae
ancipites tenuere animos, sociosne malorum
an veherent hostes; praeceps facit omne timendum
victor et in nulla non creditur esse carina.
Ast illae puppes luctus planctusque ferebant
50et mala vel duri lacrimas motura Catonis.
Nam postquam frustra precibus Cornelia nautas
privignique fugam tenuit, ne forte repulsus
litoribus Phariis remearet in aequora truncus,
ostenditque rogum non iusti flamma sepulchri,
55"Ergo indigna fui" dixit "Fortuna, marito
accendisse rogum gelidosque effusa per artus
incubuisse viro, laceros exurere crines
membraque dispersi pelago componere Magni,
vulneribus cunctis largos infundere fletus,
60ossibus et tepida vestes implere favilla,
quicquid ab extincto licuisset tollere busto,
in templis sparsura deum? Sine funeris ullo
ardet honore rogus; manus hoc Aegyptia forsan
obtulit officium grave manibus. O bene nudi
65Crassorum cineres! Pompeio contigit ignis
invidia maiore deum. similisne malorum
sors mihi semper erit? Numquam dare iusta licebit
coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas?
Quid porro tumulis opus est aut ulla requiris
70instrumenta, dolor? Non toto in pectore portas,
impia, Pompeium? non imis haeret imago
visceribus? Quaerat cineres victura superstes.
Nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna,
ignis adhuc aliquid Phario de litore surgens
75ostendit mihi, Magne, tui; iam flamma resedit,
Pompeiumque ferens vanescit solis ad ortus
fumus, et invisi tendunt mihi carbasa venti.
Non mihi nunc tellus, Pompeio si qua triumphos
victa dedit, non alta terens Capitolia currus
80gratior; elapsus felix de pectore Magnus:
hunc volumus quem Nilus habet, terraeque nocenti
non haerere queror; crimen commendat harenas.
Linquere, si qua fides, Pelusia litora nolo.
Tu pete bellorum casus et signa per orbem,
85Sexte, paterna move; namque haec mandata reliquit
Pompeius vobis in nostra condita cura:
"Me cum fatalis leto damnaverit hora,
excipite, o nati, bellum civile, nec umquam,
dum terris aliquis nostra de stirpe manebit,
90Caesaribus regnare vacet. vel sceptra vel urbes
libertate sua validas impellite fama
nominis; has vobis partes, haec arma relinquo.
Inveniet classes quisquis Pompeius in undas
venerit, et noster nullis non gentibus heres
95bella dabit; tantum indomitos memoresque paterni
iuris habete animos. uni parere decebit,
si faciet partes pro libertate, Catoni."
Exsolvi tibi, Magne, fidem, mandata peregi.
Insidiae valuere tuae, deceptaque vixi,
100ne mihi commissas auferrem perfida voces.
Iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniux,
si sunt ulla, sequar: quam longo tradita leto,
incertum est: poenas animae vivacis ab ipsa
ante feram. Potui cernens tua funera, Magne,
105non fugere in mortem: planctu contusa peribit,
effluet in lacrimas, numquam veniemus ad enses
aut laqueos aut praecipites per inania iactus;
turpe mori post te solo non posse dolore."
Sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu
110decrevitque pati tenebras puppisque cavernis
delituit saevumque arte complexa dolorem
perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum.
Illam non fluctus stridensque rudentibus eurus
movit et exsurgens ad summa pericula clamor,
115votaque sollicitis faciens contraria nautis
composita in mortem iacuit favitque procellis.
Prima ratem Cypros spumantibus accipit undis;
inde tenens pelagus, sed iam moderatior, eurus
in Libycas egit sedes et castra Catonis.
120Tristis, ut in multo mens est praesaga timore,
aspexit patrios comites a litore Magnus
et fratrem; medias praeceps tunc fertur in undas:
"Dic ubi sit, germane, parens; stat summa caputque
orbis an occidimus Romanaque Magnus ad umbras
125abstulit?" Haec fatur; quem contra talia frater:
"O felix, quem sors alias dispersit in oras
quique nefas audis: oculos, germane, nocentis
spectato genitore fero. Non Caesaris armis
occubuit dignoque perit auctore ruinae:
130rege sub impuro Nilotica rura tenente
hospitii fretus superis et munere tanto
in proavos cecidit donati victima regni.
Vidi ego magnanimi lacerantes pectora patris
nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum
135litore Niliaco socerum iam stare putavi.
Sed me nec sanguis nec tantum vulnera nostri
adfecere senis, quantum gestata per urbem
ora ducis, quae transfixo sublimia pilo
vidimus: haec fama est oculis victoris iniqui
140servari, scelerisque fidem quaesisse tyrannum.
Nam corpus Phariaene canes avidaeque volucres
distulerint, an furtivus, quem vidimus, ignis
solverit, ignoro. Quaecumque iniuria fati
abstulit hos artus, superis haec crimina dono;
145servata de parte queror." Cum talia Magnus
audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem
effudit iustaque furens pietate profatur:
"Praecipitate rates e sicco litore, nautae;
classis in adversos erumpat remige ventos,
150ite, duces, mecum; nusquam civilibus armis
tanta fuit merces, inhumatos condere manes,
sanguine semiviri Magnum satiare tyranni.
Non ego Pellaeas arces adytisque retectum
corpus Alexandri pigra Mareotide mergam?
155Non mihi pyramidum tumulis evulsus Amasis
atque alii reges Nilo torrente natabunt?
Omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulchra:
evolvam busto iam numen gentibus Isim
et tectum lino spargam per vulgus Osirim,
160et sacer in Magni cineres mactabitur Apis,
suppositisque deis uram caput. Has mihi poenas
terra dabit: linquam vacuos cultoribus agros,
nec, Nilus cui crescat, erit, solusque tenebis
Aegyptum, genitor, populis superisque fugatis."
165Dixerat et classem saevus rapiebat in undas;
sed Cato laudatam iuvenis compescuit iram.
Interea totis audito funere Magni
litoribus sonuit percussus planctibus aether,
exemploque carens et nulli cognitus aevo
170luctus erat, mortem populos deflere potentis.
Sed magis, ut visa est lacrimis exhausta, solutas
in vultus effusa comas, Cornelia puppe
egrediens, rursus geminato verbere plangunt.
Ut primum in sociae pervenit litora terrae,
175collegit vestes miserique insignia Magni
armaque et impressas auro, quas gesserat olim,
exuvias pictasque togas, velamina summo
ter conspecta Iovi, funestoque intulit igni.
Ille fuit miserae Magni cinis. accipit omnis
180exemplum pietas, et toto litore busta
surgunt Thessalicis reddentia manibus ignem.
Sic, ubi depastis summittere gramina campis
et renovare parans hibernas Apulus herbas
igne fovet terras, simul et Garganus et arva
185Vulturis et calidi lucent buceta Matini.
Non tamen ad Magni pervenit gratius umbras
omne quod in superos audet convicia vulgus
Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis
verba, sed a pleno venientia pectore veri.
190"Civis obit" inquit "multum maioribus impar
nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aevo,
cui non ulla fuit iusti reverentia; salva
libertate potens et solus plebe parata
privatus servire sibi, rectorque senatus,
195sed regnantis, erat. Nil belli iure poposcit,
quaeque dari volvit, volvit sibi posse negari.
Immodicas possedit opes, sed plura retentis
intulit. Invasit ferrum, sed ponere norat;
praetulit arma togae, sed pacem armatus amavit;
200iuvit sumpta ducem, iuvit dimissa potestas.
Casta domus luxuque carens corruptaque numquam
fortuna domini. Clarum et venerabile nomen
gentibus, et multum nostrae quod proderat urbi.
Olim vera fides Sulla Marioque receptis
205libertatis obit: Pompeio rebus adempto
nunc et ficta perit. Non iam regnare pudebit,
nec color imperii nec frons erit ulla senatus.
O felix, cui summa dies fuit obvia victo
et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses!
210Forsitan in soceri potuisses vivere regno.
Scire mori sors prima viris, sed proxima cogi.
Et mihi, si fatis aliena in iura venimus,
fac talem, Fortuna, Iubam; non deprecor hosti
servari, dum me servet cervice recisa."
215Vocibus his maior, quam si Romana sonarent
rostra ducis laudes, generosam venit ad umbram
mortis honos. Fremit interea discordia vulgi,
castrorum bellique piget post funera Magni,
cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis
220sustulit; hunc rapta fugientem classe secutus
litus in extremum tali Cato voce notavit:
"O numquam pacate Cilix, iterumne rapinas
vadis in aequoreas? Magnum fortuna removit,
iam pelago pirata redis." Tum respicit omnis
225in coetu motuque viros, quorum unus aperta
mente fugae tali compellat voce regentem:
"Nos, Cato, da veniam, Pompei duxit in arma,
non belli civilis amor, partesque favore
fecimus. Ille iacet, quem paci praetulit orbis,
230causaque nostra perit; patrios permitte penates
desertamque domum dulcesque revisere natos.
Nam quis erit finis, si nec Pharsalia pugnae
nec Pompeius erit? Perierunt tempora vitae:
mors eat in tutum, iustas sibi nostra senectus
235prospiciat flammas; bellum civile sepulchra
vix ducibus praestare potest. Non barbara victos
regna manent, non Armenium mihi saeva minatur
aut Scythicum fortuna iugum: sub iura togati
civis eo. Quisquis Magno vivente secundus,
240hic mihi primus erit. Sacris praestabitur umbris
summus honor; dominum quem clades cogit habebo,
nullum, Magne, ducem: te solum in bella secutus
post te fata sequar; nec enim sperare secunda
fas mihi nec liceat: fortuna cuncta tenentur
245Caesaris; Emathium sparsit victoria ferrum.
Clausa fides miseris, et toto solus in orbe est,
qui velit ac possit victis praestare salutem.
Pompeio scelus est bellum civile perempto,
quo fuerat vivente fides. Si publica iura,
250si semper sequeris patriam, Cato, signa petamus,
Romanus quae consul habet". Sic ille profatus
insilvit puppi iuvenum comitante tumultu.
Actum Romanis fuerat de rebus, et omnis
indiga servitii fervebat litore plebes.
255Erupere ducis sacro de pectore voces:
"Ergo pari voto gessisti bella, iuventus,
tu quoque pro dominis et Pompeiana fuisti,
non Romana manus? Quod non in regna laboras,
quod tibi, non ducibus, vivis morerisque, quod orbem
260adquiris nulli, quod iam tibi vincere tutumst,
bella fugis quaerisque iugum cervice vacanti
et nescis sine rege pati! Nunc causa pericli
digna viris. Potuit vestro Pompeius abuti
sanguine: nunc patriae iugulos ensesque negatis,
265cum prope libertas? unum fortuna reliquit
iam tribus e dominis. Pudeat: plus regia Nili
contulit in leges et Parthi militis arcus.
Ite, o degeneres, Ptolomaei munus et arma
spernite. Quis vestras ulla putet esse nocentes
270caede manus? Credet faciles sibi terga dedisse,
credet ab Emathiis primos fugisse Philippis.
Vadite securi; meruistis iudice vitam
Caesare, non armis, non obsidione subacti.
O famuli turpes, domini post fata prioris
275itis ad heredem. Cur non maiora mereri
quam vitam veniamque libet? Rapiatur in undas
infelix coniux Magni prolesque Metelli,
ducite Pompeios, Ptolomaei vincite munus.
Nostra quoque inviso quisquis feret ora tyranno,
280non parva mercede dabit: sciat ista iuventus
cervicis pretio bene se mea signa secutam.
Quin agite et magna meritum cum caede parate;
ignavum scelus est tantum fuga". Dixit et omnes
haud aliter medio revocavit ab aequore puppes
285quam, simul effetas linquunt examina ceras
atque oblita favi non miscent nexibus alas,
sed sibi quaeque volat nec iam degustat amarum
desidiosa thymum, Phrygii sonus increpat aeris,
attonitae posuere fugam studiumque laboris
290floriferi repetunt et sparsi mellis amorem:
gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor
divitias servasse casae. Sic voce Catonis
inculcata viris iusti patientia Martis.
Iamque actu belli non doctas ferre quietem
295constituit mentes serieque agitare laborum.
Primum litoreis miles lassatur harenis;
proximus in muros et moenia Cyrenarum
est labor; exclusus nulla se vindicat ira,
poenaque de victis sola est vicisse Catonis.
300Inde peti placuit Libyci contermina Mauris
regna Iubae, sed iter mediis natura vetabat
Syrtibus: hanc audax sperat sibi cedere virtus.
Syrtes vel primam mundo natura figuram
cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit;
305nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi
acciperet, nec se defendit ab aequore tellus,
ambigua sed lege loci iacet invia sedes:
aequora fracta vadis abruptaque terra profundo,
et post multa sonant proiecti litora fluctus.
310Sic male deservit nullosque exegit in usus
hanc partem natura sui. vel plenior alto
olim Syrtis erat pelago penitusque natabat,
sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens
aequora subduxit zonae vicina perustae,
315et nunc pontus adhuc Phoebo siccante repugnat:
mox ubi damnosum radios admoverit aevum,
tellus Syrtis erit; nam iam brevis unda superne
innatat, et late periturum deficit aequor.
Ut primum remis actum mare propulit omne
320classis onus, densis fremuit niger imbribus auster.
In sua regna furens, temptatum classibus aequor
turbine defendit longeque a Syrtibus undas
egit et illato confregit litore pontum.
Tum quarum recto deprendit carbasa malo,
325eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis
vela negare noto spatium vicere carinae,
atque ultra proram tumuit sinus. Omnia si quis
providus antemnae suffixit lintea summae,
vincitur et nudis averritur armamentis.
330Sors melior classi quae fluctibus incidit altis
et certo iactata mari. Quaecumque levatae
arboribus caesis flatum effudere prementem,
abstulit has liber ventis contraria volvens
aestus et obnixum victor detrusit in austrum.
335Has vada destituunt, atque interrupta profundo
terra ferit puppes, dubioque obnoxia fato
pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis.
Tunc magis impactis brevius mare terraque saepe
obvia consurgens; quamuis elisus ab austro,
340saepe tamen cumulos fluctus non vincit harenae.
Eminet in tergo pelagi procul omnibus arvis
inviolatus aqua sicci iam pulveris agger,
stant miseri nautae, terraeque haerente carina
litora nulla vident. Sic partem intercipit aequor;
345pars ratium maior regimen clavumque secutast
tuta fuga nautasque loci sortita peritos
torpentem Tritonos adit illaesa paludem.
Hanc, ut fama, deus, quem toto litore pontus
audit ventosa perflantem marmora concha,
350hanc et Pallas amat, patrio quae vertice nata
terrarum primam Libyen (nam proxima caelost,
ut probat ipse calor) tetigit stagnique quieta
vultus vidit aqua posuitque in margine plantas
et se dilecta Tritonida dixit ab unda.
355Quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis,
infernis, ut fama, trahens oblivia venis,
atque, insopiti quondam tutela draconis,
Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus.
Invidus, annoso qui famam derogat aevo,
360qui vates ad vera vocat. Fuit aurea silva
divitiisque graves et fulvo germine rami
virgineusque chorus, nitidi custodia luci,
et numquam somno damnatus lumina serpens
robora complexus rutilo curvata metallo.
365Abstulit arboribus pretium nemorique laborem
Alcides passusque inopes sine pondere ramos
rettulit Argolico fulgentia poma tyranno.
His igitur depulsa locis eiectaque classis
Syrtibus haud ultra Garamantidas attigit undas,
370sed duce Pompeio Libyae melioris in oris
mansit. at impatiens virtus haerere Catonis
audet in ignotas agmen committere gentes
armorum fidens et terra cingere Syrtim;
hoc eadem suadebat hiems, quae clauserat aequor
375et spes imber erat nimios metuentibus ignes,
ut neque sole viam nec duro frigore saevam
inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus;
atque ingressurus steriles sic fatur harenas:
"O quibus una salus placuit mea castra secutis
380indomita cervice mori, componite mentes
ad magnum virtutis opus summosque labores.
Vadimus in campos steriles exustaque mundi,
qua nimius Titan et rarae in fontibus undae,
siccaque letiferis squalent serpentibus arva:
385durum iter ad leges, patriaeque ruentis amore
per mediam Libyen veniant atque invia temptent,
si quibus in nullo positum est evadere voto,
si quibus ire sat est; neque enim mihi fallere quemquam
est animus tectoque metu perducere vulgus.
390Hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent,
qui me teste pati vel quae tristissima pulchrum
Romanumque putant. At qui sponsore salutis
miles eget capiturque animae dulcedine, vadat
ad dominum meliore via. Dum primus harenas
395ingrediar primusque gradus in pulvere ponam,
me calor aetherius feriat, mihi plena veneno
occurrat serpens, fatoque pericula vestra
praetemptate meo: sitiat, quicumque bibentem
viderit, aut umbras nemorum quicumque petentem,
400aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas,
deficiat: si quo fuerit discrimine notum,
dux an miles eam. Serpens, sitis, ardor harenae
dulcia virtuti; gaudet patientia duris;
laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum.
405Sola potest Libye turba praestare malorum,
ut deceat fugisse viros." Sic ille paventes
incendit virtute animos et amore laborum
inreducemque viam deserto limite carpit,
et sacrum parvo nomen clausura sepulchro
410invasit Libye securi fata Catonis.
Tertia pars rerum Libye, si credere famae
cuncta velis; at si ventos caelumque sequaris,
pars erit Europae. Nec enim plus litora Nili,
quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt,
415unde Europa fugit Libyen et litora flexu
Oceano fecere locum; sed maior in unam
orbis abit Asiam. Nam cum communiter istae
effundant zephyrum, boreae latus illa sinistrum
contingens dextrumque noti discedit in ortus
420eurum sola tenens. Libyae quod fertile terraest
vergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis
solvitur: arctoos raris aquilonibus imbres
accipit et nostris reficit sua rura serenis.
In nullas vitiatur opes; non aere neque auro
425excoquitur, nullo glaebarum crimine pura
et penitus terra est. Tantum Maurusia genti
robora divitiae, quarum non noverat usum,
sed citri contenta comis vivebat et umbra.
In nemus ignotum nostrae venere secures,
430extremoque epulas mensasque petimus ab orbe.
At quaecumque vagam Syrtim complectitur ora
sub nimio proiecta die, vicina perusti
aetheris, exurit messes et pulvere Bacchum
enecat et nulla putris radice tenetur.
435Temperies vitalis abest, et nulla sub illa
cura Iovis terra est; natura deside torpet
orbis et immotis annum non sentit harenis.
Hoc tam segne solum raras tamen exserit herbas,
quas Nasamon, gens dura, legit, qui proxima ponto
440nudus rura tenet, quem mundi barbara damnis
Syrtis alit. Nam litoreis populator harenis
imminet et nulla portus tangente carina
novit opes; sic cum toto commercia mundo
naufragiis Nasamones habent. Hac ire Catonem
445dura iubet virtus. Illic secura iuventus
ventorum nullasque timens tellure procellas
aequoreos est passa metus. Nam litore sicco,
quam pelago, Syrtis violentius excipit austrum,
et terrae magis ille nocens; non montibus ortum
450adversis frangit Libye scopulisque repulsum
dissipat, et liquidas se turbine solvit in auras,
nec ruit in silvas annosaque robora torquens
lassatur: patet omne solum liberque meatu
Aeoliam rabiem totis exercet habenis,
455et non imbriferam contorto pulvere nubem
in flexum violentus agit: pars plurima terrae
tollitur et numquam resoluto vertice pendet.
Regna videt pauper Nasamon errantia vento
discussasque domos, volitantque a culmine raptae
460detecto Garamante casae. Non altius ignis
rapta vehit, quantumque licet consurgere fumo
et violare diem, tantus tenet aëra pulvis.
Tum quoque Romanum solito violentior agmen
adgreditur, nullisque potest consistere miles
465instabilis raptis etiam, quas calcat, harenis.
Concuteret terras orbemque a sede moveret,
si solida Libye compage et pondere duro
clauderet exesis austrum scopulosa cavernis;
sed quia mobilibus facilis turbatur harenis,
470nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus
stat, quia summa fugit. Galeas et scuta virorum
pilaque contorsit violento spiritus actu
intentusque tulit magni per inania caeli.
Illud in extrema forsan longeque remota
475prodigium tellure fuit, delapsaque caelo
arma timent gentes hominumque erepta lacertis
a superis demissa putant. Sic illa profecto
sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuventus
patricia cervice movet: spoliaverat auster
480aut boreas populos ancilia nostra ferentes.
Sic orbem torquente noto Romana iuventus
procubuit timuitque rapi; constrinxit amictus
inservitque manus terrae nec pondere solo,
sed nisu iacuit, vix sic immobilis austro,
485qui super ingentes cumulos involvit harenae
atque operit tellure viros. vix tollere miles
membra valet multo congestu pulveris haerens.
Alligat et stantis adfusae magnus harenae
agger, et immoti terra surgente tenentur.
490Saxa tulit penitus discussis proruta muris
effuditque procul miranda sorte malorum:
qui nullas videre domos, videre ruinas.
Iamque iter omne latet, nec sunt discrimina terrae:
ulla, nisi aetheriae, medio velut aequore, flammae
495sideribus novere viam, nec sidera tota
ostendit Libycae finitor circulus orae
multaque devexo terrarum margine celat.
Utque calor solvit quem torserat aëra ventus,
incensusque dies, manant sudoribus artus,
500arent ora siti: conspecta est parva maligna
unda procul vena, quam vix e pulvere miles
corripiens patulum galeae confundit in orbem
porrexitque duci. Squalebant pulvere fauces
cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris
505invidiosus erat. "Mene" inquit "degener unum
miles in hac turba vacuum virtute putasti?
Usque adeo mollis primisque caloribus impar
sum visus? quanto poena tu dignior ista es,
qui populo sitiente bibas!" Sic concitus ira
510excussit galeam, suffecitque omnibus unda.
Ventum erat ad templum, Libycis quod gentibus unum
inculti Garamantes habent; stat sortiger illis
Iuppiter, ut memorant, sed non aut fulmina vibrans
aut similis nostro, sed tortis cornibus, Hammon.
515Non illic Libycae posuerunt ditia gentes
templa, nec Eois splendent donaria gemmis.
Quamuis Aethiopum populis Arabumque beatis
gentibus atque Indis unus sit Iuppiter Hammon,
pauper adhuc deus est, nullis violata per aevum
520divitiis delubra tenens, morumque priorum
numen Romano templum defendit ab auro
Esse locis superos testatur silva per omnem
sola virens Libyen. Nam quidquid pulvere sicco
separat ardentem tepida Berenicida Lepti,
525ignorat frondes; solus nemus abstulit Hammon.
Silvarum fons causa loco, qui putria terrae
alligat et domitas unda conectit harenas.
Hic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo
stat librata dies; truncum vix protegit arbor:
530tam brevis in medium radiis compellitur umbra.
Deprensum est hunc esse locum qua circulus alti
solstitii medium signorum percutit orbem.
Non obliqua meant, nec Tauro Scorpios exit
rectior, aut Aries donat sua tempora Librae,
535aut Astraea iubet lentos descendere Pisces.
Par Geminis Chiron, et idem quod Carcinus ardens
umidus Aegoceros, nec plus Leo tollitur Urna.
At tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta,
in noton umbra cadit, quae nobis exit in arcton.
540Te segnis Cynosura subit, tu sicca profundo
mergi Plaustra putas nullumque in vertice semper
sidus habes immune mari; procul axis uterquest,
et fuga signorum medio rapit omnia caelo.
Stabant ante fores populi quos miserat Eos
545cornigerique Iovis monitu nova fata petebant;
sed Latio cessere duci, comitesque Catonem
orant exploret Libycum memorata per orbem
numina, de fama tam longi iudicet aevi.
Maximus hortator scrutandi voce deorum
550eventus Labienus erat: "Sors obtulit" inquit
"et fortuna viae tam magni numinis ora
consiliumque dei; tanto duce possumus uti
per Syrtes bellisque datos cognoscere casus.
Nam cui crediderim superos arcana daturos
555dicturosque magis quam sancto vera Catoni?
Certe vita tibi semper derecta supernas
ad leges sequerisque deum. Datur ecce loquendi
cum Iove libertas: inquire in fata nefandi
Caesaris, et patriae venturos excute mores:
560iure suo populis uti legumque licebit,
an bellum civile perit? Tua pectora sacra
voce reple; durae saltem virtutis amator
quaere quid est virtus et posce exemplar honesti."
Ille, deo plenus tacita quem mente gerebat,
565effudit dignas adytis e pectore voces:
"Quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis
occubuisse velim potius quam regna videre?
an sit vita nihil? si longa, an differat aetas?
an noceat vis ulla bono? fortunaque perdat
570opposita virtute minas, laudandaque velle
sit satis, et numquam successu crescat honestum?
Scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon.
Haeremus cuncti superis, temploque tacente
nil facimus non sponte dei; nec vocibus ullis
575numen eget, dixitque semel nascentibus auctor
quicquid scire licet, steriles nec legit harenas
ut caneret paucis mersitque hoc pulvere verum
estque dei sedes nisi terra et pontus et aër
et caelum et virtus. Superos quid quaerimus ultra?
580Iuppiter est quodcumque vides, quodcumque moveris.
Sortilegis egeant dubii semperque futuris
casibus ancipites; me non oracula certum,
sed mors certa facit. pavido fortique cadendumst:
hoc satis est dixisse Iovem." Sic ille profatus
585servataque fide templi discedit ab aris,
non exploratum populis Hammona relinquens.
Ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli
militis ora pedes, monstrat tolerare vapores,
non iubet, et nulla vehitur cervice supinus
590carpentoque sedens; somni parcissimus ipsest,
ultimus haustor aquae: cum tandem fonte reperto
indiga cogatur laticis certare iuventus,
stat dum lixa bibat. Si veris magna paratur
fama bonis et si successu nuda remoto
595inspicitur virtus, quidquid laudamus in ullo
maiorum, fortuna fuit. Quis Marte secundo,
quis tantum meruit populorum sanguine nomen?
Hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum
ducere malverim, quam ter Capitolia curru
600scandere Pompei, quam frangere colla Iugurthae.
Ecce parens verus patriae, dignissimus aris,
Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit,
et quem, si steteris umquam cervice soluta,
nunc, olim, factura deum es. Iam spissior ignis,
605et plaga, quam nullam superi mortalibus ultra
a medio fecere die, calcatur, et unda
rarior: inventus mediis fons unus harenis
largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat
vix capiente loco. Stabant in margine siccae
610aspides, in mediis sitiebant dipsades undis.
Ductor, ut aspexit perituros fonte relicto,
alloquitur: "Vana specie conterrite leti,
ne dubita, miles, tutos haurire liquores.
Noxia serpentum est admixto sanguine pestis,
615morsu virus habent et fatum dente minantur;
pocula morte carent." Dixit dubiumque venenum
hausit, et in tota Libyae fons unus harena
ille fuit de quo primus sibi posceret undam.
Cur Libycus tantis exundet pestibus aër
620fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti
miscuerit natura solo, non cura laborque
noster scire valet, nisi quod vulgata per orbem
fabula pro vera decepit saecula causa.
Finibus extremis Libyes, ubi fervida tellus
625accipit Oceanum demisso sole calentem,
squalebant late Phorcynidos arva Medusae,
non nemorum protecta coma, non mollia suco,
sed dominae vultu conspectis aspera saxis.
Hoc primum natura nocens in corpore saevas
630eduxit pestes; illis e faucibus angues
stridula fuderunt vibratis sibila linguis,
femineae qui more comae per terga soluti
ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae.
Surgunt adversa subrectae fronte colubrae,
635vipereumque fluit depexo crine venenum.
Hoc habet infelix cunctis impune Medusa
quod spectare licet. Nam rictus oraque monstri
quis timuit? quem, qui recto se lumine vidit,
passa Medusa mori est? Rapuit dubitantia fata
640praevenitque metus; anima periere retenta
membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae.
Eumenidum crines solos movere furores;
Cerberos Orpheo lenivit sibila cantu;
Amphitryoniades vidit, cum vinceret, hydram:
645hoc monstrum timuit genitor numenque secundum
Phorcys aquis Cetoque parens ipsaeque sorores
Gorgones; hoc potuit caelo pelagoque minari
torporem insolitum mundoque obducere terram.
E caelo volucres subito cum pondere lapsae,
650in scopulis haesere ferae, vicina colentes
Aethiopum totae riguerunt marmore gentes.
Nullum animal visus patiens, ipsique retrorsum
effusi faciem vitabant Gorgonos angues.
Illa sub Hesperiis stantem Titana columnis
655in cautes Atlanta dedit, caeloque timente
olim Phlegraeo stantes serpente gigantas
erexit montes bellumque immane deorum
Pallados e medio confecit pectore Gorgon.
Quo postquam partu Danaes et divite nimbo
660ortum Parrhasiae vexerunt Persea pinnae
Arcados, auctoris citharae liquidaeque palaestrae,
et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen,
harpen alterius monstri iam caede rubentem,
a Iove dilectae fuso custode iuvencae
665auxilium volucri Pallas tulit innuba fratri
pacta caput monstri terraeque in fine Libyssae
Persea Phoebeos converti iussit ad ortus
Gorgonos averso sulcantem regna volatu
et clipeum laevae fulvo dedit aere nitentem,
670in quo saxificam iussit spectare Medusam;
quam sopor aeternam tracturus morte quietem
obruit haut totam: vigilat pars magna comarum,
defenduntque caput protenti crinibus hydri;
pars iacet in medios vultus oculique tenebras.
675Ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem
Perseos aversi Cyllenida derigit harpen
lata colubriferi rumpens confinia colli.
Quos habuit vultus hamati vulnere ferri
caesa caput Gorgon! quanto spirare veneno
680ora rear, quantumque oculos effundere mortis!
Nec Pallas spectare potest, vultusque gelassent
Perseos aversi, si non Tritonia densos
sparsisset crines texissetque ora colubris.
Aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit.
685Ille quidem pensabat iter propiusque secabat
aëra, si medias Europae scinderet urbes:
Pallas frugiferas iussit non laedere terras
et parci populis. Quis enim non praepete tanto
aethera respiceret? Zephyro convertitur ales
690itque super Libyen, quae nullo consita cultu
sideribus Phoeboque vacat; premit orbita solis
exuritque solum, nec terra celsior ulla
nox cadit in caelum lunaeque meatibus obstat,
si flexus oblita vagi per recta cucurrit
695signa nec in borean aut in noton effugit umbram.
Illa tamen sterilis tellus fecundaque nulli
arva bono virus stillantis tabe Medusae
concipiunt dirosque fero de sanguine rores,
quos calor adiuvit putrique incoxit harenae.
700Hic, quae prima caput movit de pulvere, tabes
aspida somniferam tumida cervice levavit.
Plenior huic sanguis et crassi gutta veneni
decidit: in nulla plus est serpente coactum.
Ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem
705sponte sua Niloque tenus metitur harenas.
Sed quis erit nobis lucri pudor? inde petuntur
huc Libycae mortes, et fecimus aspida mercem.
At non stare suum miseris passura cruorem
squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes,
710natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arva
chersydros tractique via fumante chelydri
et semper recto lapsurus limite cenchris;
pluribus ille notis variatam tinguitur alvum,
quam parvis pictus maculis Thebanus ophites.
715Concolor exustis atque indiscretus harenis
hammodytes spinaque vagi torquente cerastae
et scytale sparsis etiamnunc sola pruinis
exuvias positura suas et torrida dipsas
et gravis in geminum vergens caput amphisbaena
720et natrix violator aquae iaculique volucres
et contentus iter cauda sulcare parias
oraque distendens avidus fumantia prester,
ossaque dissolvens cum corpore tabificus seps,
sibilaque effundens cunctas terrentia pestes,
725ante venena nocens, late sibi summovet omne
vulgus et in vacua regnat basiliscus harena.
Vos quoque, qui cunctis innoxia numina terris
serpitis, aurato nitidi fulgore dracones,
letiferos ardens facit Africa; ducitis altum
730aëra cum pinnis armentaque tota secuti
rumpitis ingentes amplexi verbere tauros;
nec tutus spatio est elephans: datis omnia leto,
nec vobis opus est ad noxia fata veneno.
Has inter pestes duro Cato milite siccum
735emetitur iter tot tristia fata suorum
insolitasque videns parvo cum vulnere mortes.
Signiferum iuvenem Tyrrheni sanguinis Aulum
torta caput retro dipsas calcata momordit.
Vix dolor aut sensus dentis fuit, ipsaque leti
740frons caret invidia, nec quicquam plaga minatur.
Ecce subit virus tacitum, carpitque medullas
ignis edax calidaque incendit viscera tabe;
ebibit umorem circum vitalia fusum
pestis et in sicco linguam torrere palato
745coepit. Defessos iret qui sudor in artus
non fuit, atque oculos lacrimarum vena refugit.
Non decus imperii, non maesti iura Catonis
ardentem tenuere virum, ne spargere signa
auderet totisque furens exquireret arvis,
750quas poscebat aquas sitiens in corde venenum.
Ille vel in Tanain missus Rhodanumque Padumque
arderet Nilumque bibens per rura vagantem.
Accessit morti Libye, fatique minorem
famam dipsas habet terris adiuta perustis.
755Scrutatur venas penitus squalentis harenae;
nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore,
aequoreusque placet, sed non et sufficit, umor;
nec sentit fatique genus mortemque veneni,
sed putat esse sitim, ferroque aperire tumentis
760sustinuit venas atque os implere cruore.
Iussit signa rapi propere Cato; discere nulli
permissum est hoc posse sitim. Sed tristior illo
mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli
seps stetit exiguus, quem flexo dente tenacem
765avulsitque manu piloque adfixit harenis.
Parva modo serpens, sed qua non ulla cruentae
tantum mortis habet. Nam plagae proxima circum
fugit rupta cutis pallentiaque ossa retexit;
iamque sinu laxo nudum sine corpore vulnus.
770Membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo
tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis
liquitur, et nigra destillant inguina tabe.
Dissilvit stringens uterum membrana, fluuntque
viscera; nec, quantus toto de corpore debet,
775effluit in terras, saevum sed membra venenum
decoquit, in minimum mox contrahit omnia virus.
Vincula nervorum et laterum textura cavumque
pectus et abstrusum fibris vitalibus: omne
quidquid homo est aperit pestis. Natura profana
780morte patet: manant umeri fortesque lacerti,
colla caputque fluunt. Calido non ocius austro
nix resoluta cadit nec solem cera sequetur.
Parva loquor, corpus sanie stillasse perustum:
hoc et flamma potest; sed qui rogus abstulit ossa?
785Haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas
nulla manere sinunt rapidi vestigia fati.
Cinyphias inter pestes tibi palma nocendist:
eripiunt omnes animam, tu sola cadaver.
Ecce subit facies leto diversa fluenti.
790Nasidium Marsi cultorem torridus agri
percussit prester. Illi rubor igneus ora
succendit, tenditque cutem pereunte figura
miscens cuncta tumor toto iam corpore maior,
humanumque egressa modum super omnia membra
795efflatur sanies late pollente veneno;
ipse latet penitus congesto corpore mersus,
nec lorica tenet distenti corporis auctum.
Spumeus accenso non sic exundat aëno
undarum cumulus, nec tantos carbasa coro
800curvavere sinus. Tumidos iam non capit artus
informis globus et confuso pondere truncus.
Intactum volucrum rostris epulasque daturum
haut impune feris non ausi tradere busto
nondum stante modo crescens fugere cadaver.
805Sed maiora parant Libycae spectacula pestes.
Impressit dentes haemorrhois aspera Tullo,
magnanimo iuveni miratorique Catonis.
Utque solet pariter totis se effundere signis
Corycii pressura croci, sic omnia membra
810emisere simul rutilum pro sanguine virus.
Sanguis erant lacrimae; quaecumque foramina novit
umor, ab his largus manat cruor: ora redundant
et patulae nares, sudor rubet; omnia plenis
membra fluunt venis, totum est pro vulnere corpus.
815At tibi, Laeve miser, fixus praecordia pressit
Niliaca serpente cruor, nulloque dolore
testatus morsus subita caligine mortem
accipis et socias somno descendis ad umbras.
Non tam veloci corrumpunt pocula leto,
820stipite quae diro virgas mentita Sabaeas
toxica fatilegi carpunt matura Saitae.
Ecce procul saevus sterilis se robore trunci
torsit et immisit (iaculum vocat Africa) serpens
perque caput Pauli transactaque tempora fugit.
825Nil ibi virus agit: rapuit cum vulnere fatum.
Deprensum est, quae funda rotat, quam lenta volarent
quam segnis Scythicae strideret harundinis aër.
Quid prodest miseri basiliscus cuspide Murri
transactus? velox currit per tela venenum
830invaditque manum; quam protinus ille retecto
ense ferit totoque semel demittit ab armo,
exemplarque sui spectans miserabile leti
stat tutus pereunte manu. Quis fata putavit
Scorpion aut vires maturae mortis habere?
835Ille minax nodis et recto verbere saevus
teste tulit caelo victi decus Orionis.
Quis calcare tuas metuat, salpuga, latebras?
Et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores.
Sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem
840suspecta miseris in qua tellure iacebant.
Nam neque congestae struxere cubilia frondes,
nec culmis crevere tori, sed corpora fatis
expositi volvuntur humo calidoque vapore
alliciunt gelidas nocturno frigore pestes
845innocuosque diu rictus torpente veneno
inter membra fovent. Nec, quae mensura viarum
quisve modus, norunt caelo duce; saepe querentes:
"Reddite, di" clamant "miseris, quae fugimus, arma,
reddite Thessaliam. Patimur cur segnia fata
850in gladios iurata manus? pro Caesare pugnant
dipsades et peragunt civilia bella cerastae.
Ire libet qua zona rubens atque axis inustus
solis equis, iuvat aetheriis ascribere causis
quod peream, caeloque mori. Nil, Africa, de te
855nec de te, natura, queror: tot monstra ferentem
gentibus ablatum dederas serpentibus orbem
impatiensque solum. Cereris cultore negato
damnasti atque homines voluisti desse venenis.
In loca serpentum nos venimus: accipe poenas,
860tu, quisquis superum commercia nostra perosus
hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem
abrumpens medio posuisti limite mortes.
Per secreta tui bellum civile recessus
vadit et arcani miles tibi conscius orbis
865claustra ferit mundi. forsan maiora supersunt
ingressis. Coeunt ignes stridentibus undis,
et premitur natura poli. Sed longius ista
nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis
tristia regna Iubae. Quaeremus forsitan istas
870serpentum terras; habet hoc solacia caelum:
vivit adhuc aliquid. patriae non arva requiro
Europamque alios soles Asiamque videntem:
qua te parte poli, qua te tellure reliqui,
Africa? Cyrenis etiamnum bruma rigebat:
875exiguane via legem convertimus anni?
Imus in adversos axes, evolvimur orbe,
terga damus ferienda noto. nunc forsitan ipsast
sub pedibus iam Roma meis. Solacia fati
haec petimus: veniant hostes Caesarque sequatur
880qua fugimus." Sic dura suos patientia questus
exonerat. Cogit tantos tolerare labores
summa ducis virtus, qui nuda fusus harena
excubat atque omni fortunam provocat hora.
Omnibus unus adest fatis; quocumque vocatus,
885advolat atque ingens meritum maiusque salute
contulit, in letum vires, puduitque gementem
illo teste mori. Quod ius habuisset in ipsum
ulla lues? casus alieno in pectore vincit
spectatorque docet magnos nil posse dolores.
890Vix miseris serum tanto lassata periclo
auxilium Fortuna dedit. Gens unica terras
incolit a saevo serpentum innoxia morsu,
Marmaridae Psylli. Par lingua potentibus herbis,
ipse cruor tutus nullumque admittere virus
895vel cantu cessante potens. Natura locorum
iussit ut immunes mixtis serpentibus essent;
profuit in mediis sedem posuisse venenis.
Pax illis cum morte data est. fiducia tantast
sanguinis: in terras parvus cum decidit infans,
900ne qua sit externae Veneris mixtura timentes,
letifica dubios explorant aspide partus;
utque Iovis volucer, calido cum protulit ovo
implumis natos, solis convertit ad ortus:
qui potuere pati radios et lumine recto
905sustinuere diem, caeli servantur in usus,
qui Phoebo cessere iacent: sic pignora gentis
Psyllus habet, si quis tactos non horruit angues,
si quis donatis lusit serpentibus infans.
Nec solum gens illa sua contenta salute
910excubat hospitibus, contraque nocentia monstra
Psyllus adest populis. Qui tunc Romana secutus
signa, simul iussit statui tentoria ductor,
primum, quas valli spatium comprendit, harenas
expurgat cantu verbisque fugantibus angues.
915Ultima castrorum medicatus circumit ignis.
Hic ebulum stridet, peregrinaque galbana sudant,
et tamarix non laeta comas eoaque costos
et panacea potens et Thessala centaurea
peucedanonque sonant flammis Erycinaque thapsos,
920et larices fumoque gravem serpentibus urunt
habrotonum et longe nascentis cornua cervi.
Sic nox tuta viris. At si quis peste diurna
fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis.
Psyllorumque ingens et rapti pugna veneni.
925Nam primum tacta designat membra saliva,
quae cohibet virus retinetque in vulnere pestem;
plurima tunc volvit spumanti carmina lingua
murmure continuo, nec dat suspiria cursus
vulneris, aut minimum patiuntur fata tacere.
930Saepe quidem pestis nigris inserta medullis
excantata fugit; sed si quod tardius audit
virus et elicitum iussumque exire repugnat,
tunc superincumbens pallentia vulnera lambit
ore venena trahens et siccat dentibus artus
935extractamque potens gelido de corpore mortem
exspuit, et cuius morsus superaverit anguis,
iam promptum Psyllis vel gustu nosse veneni.
Hoc igitur tandem levior Romana iuventus
auxilio late squalentibus errat in arvis.
940Bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta
vidit arenivagum surgens fugiensque Catonem.
Iamque illic magis atque magis durescere pulvis
coepit et in terram Libye spissata redire,
iamque procul rarae nemorum se tollere frondes,
945surgere congesto non culta mapalia culmo.
Quanta dedit miseris melioris gaudia terrae,
cum primum saevos contra videre leones!
Proxima Leptis erat, cuius statione quieta
exegere hiemem nimbis flammisque carentem.
950Caesar ut Emathia satiatus clade recessit,
cetera curarum proiecit pondera soli
intentus genero; cuius vestigia frustra
terris sparsa legens fama duce tendit in undas
Threiciasque legit fauces et amore notatum
955aequor et Heroas lacrimoso litore turres,
qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle.
Non Asiam brevioris aquae disterminat usquam
fluctus ab Europa, quamuis Byzantion arto
pontus et ostriferam dirimat Calchedona cursu
960Euxinumque ferens parvo ruat ore Propontis.
Sigeasque petit famae mirator harenas
et Simoentis aquas et Graio nobile busto
Rhoetion et multum debentes vatibus umbras.
Circumit exustae nomen memorabile Troiae
965magnaque Phoebei quaerit vestigia muri.
Iam silvae steriles et putres robore trunci
Assaraci pressere domos et templa deorum
iam lassa radice tenent, ac tota teguntur
Pergama dumetis, etiam periere ruinae.
970Aspicit Hesiones scopulos silvaque latentis
Anchisae thalamos, quo iudex sederit antro,
unde puer raptus caelo, quo vertice Nais
luxerit Oenone; nullum est sine nomine saxum.
Inscius in sicco serpentem pulvere rivum
975transierat, qui Xanthus erat; securus in alto
gramine ponebat gressus: Phryx incola manes
Hectoreos calcare vetat; discussa iacebant
saxa nec ullius faciem servantia sacri:
"Herceas" monstrator ait "non respicis aras?"
980O sacer et magnus vatum labor, omnia fato
eripis et populis donas mortalibus aevum.
Invidia sacrae, Caesar, ne tangere famae;
nam, si quid Latiis fas est promittere Musis,
quantum Zmyrnaei durabunt vatis honores,
985venturi me teque legent; Pharsalia nostra
vivet, et a nullo tenebris damnabimur aevo.
Ut ducis implevit visus veneranda vetustas,
erexit subitas congestu caespitis aras
votaque turicremos non irrita fudit in ignes:
990"Di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas,
Aeneaeque mei, quos nunc Lavinia sedes
servat et Alba, lares, et quorum lucet in aris
ignis adhuc Phrygius, nullique aspecta virorum
Pallas, in abstruso pignus memorabile templo,
995gentis Iuleae vestris clarissimus aris
dat pia tura nepos et vos in sede priori
rite vocat: date felices in cetera cursus,
restituam populos; grata vice moenia reddent
Ausonidae Phrygibus, Romanaque Pergama surgent."
1000Sic fatus repetit classes et tota secundis
vela dedit coris avidusque urgente procella
Iliacas pensare moras Asiamque potentem
praevehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit.
Septima nox zephyro numquam laxante rudentes
1005ostendit Phariis Aegyptia litora flammis.
Sed prius orta dies nocturnam lampada texit
quam tutas intraret aquas. Ibi plena tumultu
litora et incerto turbatas murmure voces
accipit ac dubiis veritus se credere regnis
1010abstinuit tellure rates. Sed dira satelles
regis dona ferens medium provectus in aequor
colla gerit Magni Phario velamine tecta
ac prius infanda commendat crimina voce:
"Terrarum domitor, Romanae maxime gentis,
1015et, quod adhuc nescis, genero secure perempto,
rex tibi Pellaeus belli pelagique labores
donat et, Emathiis quod solum defuit armis,
exhibet; absenti bellum civile peractumst:
Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas
1020ense iacet nostro. Tanto te pignore, Caesar,
emimus, hoc tecum percussum est sanguine foedus.
Accipe regna Phari nullo quaesita cruore;
accipe Niliaci ius gurgitis; accipe, quidquid
pro Magni cervice dares, dignumque clientem
1025castris crede tuis, cui tantum fata licere
in generum volvere tuum. Nec vile putaris
hoc meritum, facili nobis quod caede peractumst.
Hospes avitus erat, depulso sceptra parenti
reddiderat. quid plura feram? tu nomina tanto
1030invenies operi vel famam consule mundi.
Si scelus est, plus te nobis debere fateris,
quod scelus hoc non ipse facis." Sic fatus opertum
detexit tenuitque caput. Iam languida morte
effigies habitum noti mutaverat oris.
1035Non primo Caesar damnavit munera visu
avertitque oculos; vultus, dum crederet, haesit,
utque fidem vidit sceleris tutumque putavit
iam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis
effudit gemitusque expressit pectore laeto,
1040non aliter manifesta potens abscondere mentis
gaudia quam lacrimis, meritumque immane tyranni
destruit et generi mavult lugere revulsum
quam debere caput. Qui duro membra senatus
calcarat vultu, qui sicco lumine campos
1045viderat Emathios, uni tibi, Magne, negare
non audet gemitus. O sors durissima fati!
Huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti,
qui tibi flendus erat? non mixti foedera tangunt
te generis, nec nata iubet maerere neposque,
1050credis aput populos Pompei nomen amantis
hoc castris prodesse tuis. Fortasse tyranni
tangeris invidia captique in viscera Magni
hoc alii licuisse doles quererisque perisse
vindictam belli raptumque e iure superbi
1055victoris generum. Quisquis te flere coëgit
impetus, a vera longe pietate recessit.
Scilicet hoc animo terras atque aequora lustras,
necubi suppressus pereat gener. O bene rapta
arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit
1060crimina Romano tristis fortuna pudori,
quod te non passa est misereri, perfide, Magni
viventis! Nec non his fallere vocibus audet
adquiritque fidem simulati fronte doloris:
"Aufer ab aspectu nostro funesta, satelles,
1065regis dona tui; peius de Caesare vestrum
quam de Pompeio meruit scelus. unica belli
praemia civilis, victis donare salutem,
perdidimus. Quod si Phario germana tyranno
non invisa foret, potuissem reddere regi
1070quod meruit, fratrique tuum pro munere tali
misissem, Cleopatra, caput. Secreta quid arma
movit et inservit nostro sua tela labori?
Ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus arvis
ius gladio? vestris quaesita licentia regnis?
1075Non tuleram Magnum mecum Romana regentem:
te, Ptolomaee, feram? frustra civilibus armis
miscuimus gentes, si qua est hoc orbe potestas
altera quam Caesar, si tellus ulla duorumst.
Vertissem Latias a vestro litore proras:
1080famae cura vetat, ne non damnasse cruentam
sed videar timuisse Pharon. Nec fallere vosmet
credite victorem: nobis quoque tale paratum
litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur
Thessaliae fortuna facit. maiore profecto
1085quam metui poterat discrimine gessimus arma:
exilium generique minas Romamque timebam:
poena fugae Ptolomaeus erat. Sed parcimus annis
donamusque nefas. Sciat hac pro caede tyrannus
nil venia plus posse dari. vos condite busto
1090tanti colla ducis, sed non ut crimina solum
vestra tegat tellus: iusto date tura sepulchro
et placate caput cineresque in litore fusos
colligite atque unam sparsis date manibus urnam.
Sentiat adventum soceri vocesque querentis
1095audiat umbra pias. Dum nobis omnia praefert,
dum vitam Phario mavult debere clienti,
laeta dies rapta est populis, concordia mundo
nostra perit; carvere deis mea vota secundis,
ut te complexus positis felicibus armis
1100adfectus a te veteres vitamque rogarem,
Magne, tuam, dignaque satis mercede laborum
contentus par esse tibi; tunc pace fideli
fecissem ut victus posses ignoscere divis,
fecisses ut Roma mihi." Nec talia fatus
1105invenit fletus comitem, nec turba querenti
credidit; abscondunt gemitus et pectora laeta
fronte tegunt hilaresque nefas spectare cruentum,
o bona libertas! cum Caesar lugeat, audent.