ARGUMENTUM I

Missus mercatum ab suo adulescens patre

Emit atque adoptat scita forma mulierem.

Requirit quae sit, postquam eam vidit, senex:

Confingit servos emptam matri pedisequam.

5Amat senex hanc, at se simulans vendere

Tradit vicino; eum putat uxor sibi

Obduxe scortum. Tum Charinum ex fuga

Retrahit sodalis, postquam amicam invenit.

ARGUMENTUM II

Mercatum asotum filium extrudit pater.

Is peregre missus redimit ancillam hospitis

amore captus, advehit. Nave exsilit,

pater advolat, visam ancillam deperit.

5Cuius sit percunctatur; servus pedisequam

ab adulescente matri emptam ipsius.

Senex, sibi prospiciens, ut amico suo

veniret natum orabat, natus ut suo:

hic filium subdiderat vicini, pater

10vicinum; praemercatur ancillam senex.

Eam domi deprensam coniunx illius

vicini scortum insimulat, protelat virum.

Mercator exspes patria fugere destinat,

prohibetur a sodale, qui patrem illius

15orat cum † suo patre † nato ut cederet.

[Absente cum lenone perfido].

PERSONAE

CHARINUS ADULESCENS

ACANTHIO SERVUS

DEMIPHO SENEX

LYSIMACHUS SENEX

LORARIUS

EUTYCHUS ADULESCENS

PASICOMPSA MERETRIX

DORIPPA MATRONA

SYRA ANUS

COCUS

SCAENA ATHENIS

ACTUS I

CHARINUS.

CH. Duas res simul nunc agere decretumst mihi:

et argumentum et meos amores eloquar.

Non ego item facio ut alios in comoediis

‹vi› vidi amoris facere, qui aut Nocti aut Dii

5aut Soli aut Lunae miserias narrant suas:

quos pol ego credo | humanas querimonias

non tanti facere, quid velint, quid non velint;

vobis narrabo potius meas nunc miserias.

Graece haec vocatur Emporos Philemonis,

10eadem Latine Mercator Macci Titi.

Pater ad mercatum hinc me meus misit Rhodum:

biennium iam factum est postquam abii domo.

Ibi amare occepi forma eximia mulierem.

Sed ea ut sim implicitus dicam, si operaest auribus

15atque advortendum ad animum adest benignitas.

Et hoc parum hercle more amatorum institi,

†per mea perconatus sum vos sumque inde exilico†

nam amorem haec cuncta vitia sectari solent,

cura, aegritudo nimiaque elegantia,

20haec non modo illum qui amat sed quemque attigit

magno atque solido multat infortunio,

nec pol profecto quisquam sine grandi malo

praequam res patitur studuit elegantiae.

Sed amori accedunt etiam haec quae dixi minus:

25insomnia, aerumna, error, terror et fuga;

ineptia, stultitiaque adeo et temeritast,

incogitantia excors, inmodestia,

petulantia et cupiditas, malivolentia;

inerit etiam aviditas, desidia, iniuria,

30inopia, contumelia et dispendium,

multiloquium, parumloquium: hoc ideo fit quia

quae nihil attingunt ad rem nec sunt usui,

tam amator profert saepe advorso tempore;

hoc, pauciloquium, rusum idcirco praedico,

35quia nullus umquam amator adeost callide

facundus quae in rem sint suam ut possit loqui.

Nunc vos mi irasci ob multiloquium non decet:

eodem quo amorem Venu' mi hoc legavit die.

Illuc revorti certumst, conata eloquar.

40Principio ut ex ephebis aetate exii

atque animus studio amotus puerilist meus,

amare valide coepi hic meretricem: ilico

res exsulatum ad illam clam abibat patris.

Leno inportunus, dominus eiius mulieris,

45vi summa ut quidque poterat rapiebat domum.

Obiurigare pater haec noctes et dies,

perfidiam, iniustitiam lenonum expromere;

lacerari valide suam rem, illius augerier.

Summo haec clamore; interdum mussans conloqui:

50abnuere, negitare adeo me natum suom.

Conclamitare tota urbe et praedicere

omnes tenerent mutuitanti credere.

Amorem multos inlexe in dispendium:

intemperantem, non modestum, iniurium

55trahere, exhaurire me quod quirem ab se domo;

ratione pessuma a me ea quae ipsus optuma

omnis labores invenisset perferens

amoris vi diffunditari ac didier.

Convicium tot me annos iam se pascere;

60quod nisi puderet, ne luberet vivere.

Sese extemplo ex ephebis postquam excesserit,

non, ut ego, amori neque desidiae in otio

operam dedisse neque potestatem sibi

fuisse; adeo arte cohibitum esse se a patre:

65multo opere inmundo rustico se exercitum

neque nisi quinto anno quoque solitum visere

urbem atque extemplo inde, ut spectavisset peplum,

rus rusum confestim exigi solitum a patre.

Ibi multo primum sese familiarium

70laboravisse, quom haec pater sibi diceret:

"tibi aras, tibi occas, tibi seris, tibi item metis,

tibi denique iste pariet laetitiam labos".

Postquam recesset vita patrio corpore,

agrum se vendidisse atque ea pecunia

75navim, metretas quae trecentas tolleret,

parasse atque ea se mercis vectatum undique,

adeo dum, quae tum haberet, peperisset bona;

me idem decere, si ut deceret me forem.

80Ego me ubi invisum meo patri esse intellego

atque odio †esse me† quoi placere aequom fuit,

amens amansque vi animum offirmo meum,

dico esse iturum me mercatum, si velit:

amorem missum facere me, dum illi opsequar.

85Agit gratias mi atque ingenium adlaudat meum;

sed mea promissa non neglexit persequi.

Aedificat navim cercurum et mercis emit,

parata navi imponit, praeterea mihi

talentum argenti ipsus sua adnumerat manu;

90servom una mittit, qui olim puero parvolo

mihi paedagogus fuerat, quasi uti mihi foret

custos. His sic confectis navim solvimus.

Rhodum venimus, ubi quas mercis vexeram

omnis ut volvi vendidi ex sententia.

95Lucrum ingens facio praeterquam mihi meu' pater

dedit aestumatas mercis: ita peculium

conficio grande. Sed dum in portu illi ambulo,

hospes me quidam adgnovit, ad cenam vocat.

Venio, decumbo acceptus hilare atque ampliter.

100Discubitum noctu ut imus, ecce ad me advenit

mulier, qua mulier alia nullast pulchrior;

ea nocte mecum illa hospitis iussu fuit.

Vosmet videte quam mihi valide placuerit:

postridie hospitem adeo, oro ut vendat mihi,

105dico eius pro meritis gratum me et munem fore.

Quid verbis opus est? emi | atque advexi heri.

Eam me advexisse nolo resciscat pater.

Modo eam reliqui ad portum iri navi et servolum.

Sed quid currentem servom a portu conspicor,

110quem navi abire votui? timeo quid siet.

ACANTHIO CHARINVS

AC. Ex summis opibus viribusque usque experire, nitere

erus ut minor opera tua servetur: agedum, Acanthio,

abige aps te lassitudinem, cave pigritiae praevorteris.

Simul enicat suspiritus (vix suffero hercle anhelitum),

115simul autem plenis semitis qui advorsum eunt: aspellito,

detrude, deturba in viam. Haec disciplina hic pessumast:

currenti, properanti hau quisquam dignum habet decedere.

Ita tres simitu res agendae sunt, quando unam occeperis:

et currendum et pugnandum et autem iurigandum est in via.

120CH. Quid illuc est quod ille tam expedite exquirit cursuram sibi?

curaest negoti quid sit aut quid nuntiet. AC. Nugas ago.

Quam restito, tam maxume res in periclo vortitur.

CH. Mali nescioquid nuntiat. AC. Genva hunc cursorem deserunt;

perii, seditionem facit lien, occupat praecordia,

125perii, animam nequeo vortere, nimi' nihili tibicen siem.

CH. At tu edepol sume laciniam atque apsterge sudorem tibi.

AC. Numquam edepol omnes balineae mihi hanc lassitudinem eximent.

Domin an foris dicam esse erum Charinum? CH. Ego animi pendeo.

Quid illuc sit negoti lubet scire me, ex hoc metu ut sim certus.

130AC. At etiam asto? at etiam cesso foribus facere hisce assulas.

Aperite aliquis! ubi Charinust eru'? domin est an foris?

num quisquam adire ad ostium dignum arbitratur? CH. Ecce me,

Acanthio, quem quaeris. AC. Nusquamst disciplina ignavior.

CH. Quae te malae res agitant? AC. Multae, ere, te atque me.

135CH. Quid est negoti? AC. Periimus.

CH. Principium id inimicis dato.

AC. At tibi sortito id optigit.

CH. Loquere id negoti quidquid est. AC. Placide, volo adquiescere.

Tua caussa rupi ramites, iam dudum sputo sanguinem.

CH. Resinam ex melle Aegyptiam vorato, salvom feceris.

140AC. At edepol tu calidam picem bibito, aegritudo apscesserit.

CH. Hominem ego iracundiorem quam te novi neminem.

AC. At ego maledicentiorem quam te novi neminem.

CH. Sin saluti quod tibi esse censeo, id consuadeo?

AC. Apage istiusmodi salutem cum cruciatu quae advenit.

145CH. Dic mihi, an boni quid usquamst quod quisquam uti possiet

sine malo omni, aut ne laborem capias quom illo uti voles?

AC. Nescio ego istaec: philosophari numquam didici neque scio.

Ego bonum, malum quo accedit, mihi dari hau desidero.

CH. Cedo tuam mihi dexteram, agedum, Acanthio. AC. Em dabitur, tene.

150CH. Vin tu te mihi opsequentem esse an nevis? AC. Opera licet

experiri, qui me rupi caussa currendo tua,

ut quae scirem scire actutum tibi liceret. CH. Liberum

caput tibi faciam * paucos mensis. AC. Palpo percutis.

155CH. Egon ausim tibi usquam quicquam facinus falsum proloqui?

quin iam priu' quam sum elocutus, scis sei mentiri volo. AC. Ah!

Lassitudinem hercle verba tua mihi addunt, enicas.

CH. Sicine mi opsequens es? AC. Quid vis faciam? CH. Tun? id quod volo.

AC. Quid id est igitur quod vis? CH. Dicam. AC. Dice. CH. At enim placide volo.

160AC. Dormientis spectatores metuis ne ex somno excites?

CH. Vae tibi! AC. Tibi equidem a portu adporto hoc - CH. Quid fers? dic mihi.

AC. Vim, metum, cruciatum, curam, iurgiumque atque inopiam.

CH. Perii! tu quidem thensaurum huc mihi adportavisti mali.

Nullus sum. AC. Immo es - CH. Scio iam, miserum dices tu. AC. Dixi ego tacens.

165CH. Quid istuc est mali? AC. Ne rogites, maxumum infortunium est.

CH. Opsecro, dissolve iam me; nimi' diu animi pendeo.

AC. Placide, multa exquirere etiam priu' volo quam vapulem.

CH. Hercle vero vapulabis nisi iam loquere aut hinc abis.

AC. Hoc sis vide, ut palpatur. Nullust, quando occepit, blandior.

170CH. Opsecro hercle oroque ut istuc quid sit actutum indices,

quandoquidem mihi supplicandum servolo video meo.

AC. Tandem indignus videor? CH. Immo dignus. AC. Equidem credidi.

CH. Opsecro, num navis periit? AC. Salvast navis, ne time.

CH. Quid alia armamenta? AC. Salva et sana sunt. CH. Quin tu expedis

175quid siet quod me per urbem currens quaerebas modo?

AC. Tuquidem ex ore orationem mi eripis. CH. Taceo. AC. Tace.

Credo, si boni quid ad te nuntiem, instes acriter,

qui nunc, quom malum audiendumst, flagitas me ut eloquar.

CH. Opsecro hercle te istuc uti tu mihi malum facias palam.

180AC. Eloquar, quandoquidem me oras. Tuo' pater - CH. Quid meu' pater?

AC. Tuam amicam - CH. Quid eam? AC. Vidit. CH. Vidit? vae misero mihi! Hoc

quod te interrogo responde. AC. Quin tu si quid vis roga.

CH. Qui potuit videre? AC. Oculis. CH. Quo pacto? AC. Hiantibus.

CH. In' hinc dierectus? nugare in re capitali mea.

185AC. Qui, malum, ego nugor si tibi quod me rogas respondeo?

CH. Certen vidit? AC. Tam hercle certe quam ego te aut tu me vides.

CH. Ubi eam vidit? AC. Intus intra navim, ut prope astitit;

et cum ea confabulatust. CH. Perdidisti me, pater.

Eho tu, eho tu, quin cavisti ne eam videret, verbero?

190quin, sceleste, | apstrudebas, ne eam conspiceret pater?

AC. Quia negotiosi eramus nos nostris negotiis:

armamentis complicandis, componendis studuimus.

Dum haec aguntur, lembo advehitur tuo' pater pauxillulo,

neque quisquam hominem conspicatust, donec in navim subit.

195CH. Nequiquam, mare, supterfugi a tuis tempestatibus:

equidem me iam censebam esse in terra atque in tuto loco,

verum video med ad saxa ferri saevis fluctibus.

Loquere porro quid sit actum. AC. Postquam aspexit mulierem,

200rogitare occepit quoia esset. CH. Quid respondit? AC. Ilico

occucurri atque interpello matri te ancillam tuae

emisse illam. CH. Visun est tibi credere id? AC. Etiam rogas?

sed scelestus subigitare occepit. CH. Illamne, opsecro?

AC. Mirum quin me subigitaret. CH. Edepol cor miserum meum,

205quod guttatim contabescit quasi in aquam indideris salem.

Perii! AC. Em istuc unum verbum dixisti verissumum.

Stultitia istaec est. CH. Quid faciam? credo, non credet pater

si illam matri meae me emisse dicam; post autem mihi

scelu' videtur me parenti proloqui mendacium.

210Neque ille credet neque credibile est forma eximia mulierem

eam me emisse ancillam matri. AC. Non taces, stultissume?

credet hercle, nam credebat iam mihi. CH. Metuo miser,

ne patrem prehendat ut sit gesta res suspicio.

Hoc quod te rogo responde, quaeso. AC. Quaeso, quid rogas?

215CH. Num esse amicam suspicari visus est? AC. Non visus est.

Quin quidque ut dicebam mihi credebat. CH. Verum, ut tibi quidem

visus est. AC. Non, sed credebat. CH. Vae mihi misero, nullu' sum!

sed quid ego hic in lamentando pereo, ad navim non eo?

sequere. AC. Si istac ibis, commodum obviam venies patri;

220postea aspicit te timidum esse atque exanimatum: ilico

Retinebit, rogitabit unde illam emeris, quanti emeris:

timidum temptabit te. CH. Hac ibo potius. Iam censes patrem

abiisse a portu? AC. Quin ea ego huc praecucurri gratia,

ne te opprimeret inprudentem atque electaret. CH. Optume. -

ACTVS II

DEMIPHO

225DE. Miris modis di ludos faciunt hominibus

mirisque exemplis somnia in somnis danunt.

Velut ego nocte hac quae praeteriit proxuma

in somnis egi satis et fui homo exercitus.

Mercari visus mihi sum formosam capram;

230ei ne noceret quam domi ante habui capram

neu discordarent si ambae in uno essent loco,

posterius quam mercatus fueram visu' sum

in custodelam simiae concredere.

Ea simia adeo post hau multo ad me venit,

235male mihi precatur et facit convicium:

ait sese illius opera atque adventu caprae

flagitium et damnum fecisse hau mediocriter;

dicit capram, quam dederam servandam sibi,

suai uxoris dotem ambedisse oppido.

240Mihi illud videri mirum ut una illaec capra

uxoris simiai dotem ambederit.

Instare factum simia atque hoc denique

respondet, ni properem illam ab sese abducere,

ad me domum intro ad uxorem ducturum meam.

245Atque oppido hercle bene velle illi visu' sum,

ast non habere quoi commendarem capram;

quo magi' quid facerem cura cruciabar miser.

Interea ad me haedus visust adgredirier,

infit mihi praedicare sese ab simia

250capram abduxisse et coepit inridere me;

ego enim lugere atque abductam illam aegre pati.

Hoc quam ad rem credam pertinere somnium

nequeo invenire; nisi capram illam suspicor

iam me invenisse quae sit aut quid volverit.

255Ad portum hinc abii mane cum luci semul;

postquam id quod volvi transegi, atque ego conspicor

navim ex Rhodo quast heri advectus filius;

conlibitumst illuc mihi nescioqui visere:

inscendo in lembum; atque ad navim devehor.

260Atque ego illi aspicio forma eximia mulierem,

filiu' quam advexit meu' matri ancillam suae.

Quam ego postquam aspexi, non ita amo ut sanei solent

homines sed eodem pacto ut insanei solent.

Amavi hercle equidem ego olim in adulescentia,

265verum ad hoc exemplum numquam ut nunc insanio.

unum quidem hercle iam scio, periisse me;

vosmet videte ceterum quanti siem.

Nunc hoc profecto seic est: haec illast capra;

verum hercle simia illa atque haedus mihi malum

270adportant atque eos esse quos deicam hau scio.

sed conticiscam, nam eccum it vicinus foras.

LESIMACHVS DEMIPHO SERVVS

LY. Profecto ego illunc hircum castrari volo

ruri qui vobeis exhibet negotium.

DE. Nec omen illuc mihi nec auspicium placet.

275Quasi hircum metuo ne uxor me castret mea,

ac metuo ne illaec simiae partis ferat.

LY. I tu hinc ad villam atque istos rastros vilico

Pisto ipsi facito coram ut tradas in manum.

Uxori facito ut nunties negotium

280mihi esse in urbe, ne me exspectet; nam mihi

tris hodie litis iudicandas dicito.

I, et hoc memento dicere. SE. Numquid amplius?

LY. Tantumst. DE. Lysimache, salve. LY. Eugae, Demipho,

salveto. Quid agis? quid fit? DE. Quod miserrumus.

285LY. Di melius faxint! DE. Di hoc quidem faciunt. LY. Quid est?

DE. Dicam, si videam tibi esse operam aut otium.

LY. Quamquam negotiumst, si quid veis, Demipho,

non sum occupatus umquam amico operam dare.

DE. Benignitatem tuam mihi experto praedicas.

290Quid tibi ego aetatis videor? LY. Accherunticus,

senex vetus, decrepitus. DE. Pervorse vides.

Puer sum, Lysimache, septuennis. LY. Sanun es

qui puerum te esse dicas? DE. Vera praedico.

LY. Modo hercle in mentem venit quid tu diceres:

295senex quom extemplo est, iam nec sentit nec sapit,

aiunt solere eum rusum repuerascere.

DE. Immo bis tanto valeo quam valui prius.

LY. Bene hercle factum et gaudeo. DE. Immo si scias,

oculeis quoque etiam plus iam video quam prius.

300LY. Benest. DE. Malae rei deico. LY. Iam istuc non benest.

DE. Sed aussimne ego tibi eloqui fideliter?

LY. Audacter. DE. Animum advorte. LY. Fiet sedulo.

DE. Hodie eire occepi in ludum litterarium,

Lysimache. Ternas scio iam. LY. Quid ternas? DE. Amo.

305LY. Tun capite cano amas, senex nequissume?

DE. Si canum seu istuc rutilumst sive atrumst, amo.

LY. Ludificas nunc tu me heic, opinor, Demipho.

DE. decide collum stanti si falsum loquor;

vel, ut scias me amare, cape cultrum, seca

310digitum vel aurem vel tu nassum vel labrum:

sei movero me seu secari sensero,

Lysimache, auctor sum ut med amando - enices.

LY. Si umquam vidistis pictum amatorem, em illic est.

Nam meo quidem animo vetulus, decrepitus senex

315tantidemst quasi sit signum pictum in pariete.

DE. Nunc tu me, credo, castigare cogitas.

LY. Egon te? DE. Nihil est iam quod tu mihi suscenseas:

fecere tale ante aliei spectatei virei.

Humanum amarest, humanum autem ignoscere est:

320humanum * * * atque id vi optingit deum.

Ne sis me obiurga, hoc non voluntas me impulit.

LY. Quin non obiurgo. DE. At ne deteriorem tamen

hoc facto ducas. LY. Egon te? ah, ne di siverint!

DE. Vide sis modo etiam. LY. Visumst. DE. Certen? LY. Perdi' me.

325Hic homo ex amore insanit. Numquid vis? DE. Vale.

LY. Ad portum propero, nam ibi mihi negotium est.

DE. Bene ambulato. LY. Bene vale. - DE. Bene sit tibi.

Quin mihi quoque etiamst ad portum negotium.

Nunc adeo ibo illuc. Sed optume gnatum meum

330video eccum. Opperiar hominem. Hoc nunc mihi viso opust,

huic persuadere quo modo potis siem

ut illam vendat neve det matri suae;

nam ei dono advexe audivi. Sed praecauto opust,

ne hic illam me animum adiecisse aliqua sentiat.

CHARINVS DEMIPHO

335CH. Homo me miserior nullust aeque, opinor,

neque advorsa quoi plura sint sempiterna;

satin quidquid est quam rem agere occepi,

proprium nequit mi quod cupio evenire?

Ita mihi mala res aliqua obicitur,

340bonum quae meum comprimit consilium.

Miser amicam mihi paravi, animi caussa, pretio eripui,

ratus clam patrem me meum posse habere;

is rescivit et vidit et perdidit me;

neque is quom roget quid loquar cogitatumst,

345ita animi decem in pectore incerti certant.

Nec quid corde nunc consili capere possim

scio, tantus cum cura meost error animo,

dum servi mei perplacet mi consilium,

dum rusum hau placet nec pater poti' videtur

350induci ut putet matri ancillam emptam esse illam.

Nunc si dico ut res est atque illam mihi me

emisse indico, quem ad modum existumet me?

atque illam apstrahat trans mare hinc venum asportet;

355scio saevo' quam sit, domo doctus. Igitur

hoccine est amare? arare mavelim quam sic amare.

Iam hinc olim invitum domo extrusit ab se,

mercatum ire iussit: ibi hoc malum ego inveni.

Ubi voluptatem aegritudo vincat, quid ibi inest amoeni?

360nequiquam abdidi, apscondidi, apstrusam habebam:

muscast meu' pater, nil potest clam illum haberi,

nec sacrum nec tam profanum quicquamst, quin ibi ilico adsit.

nec qui rebus meis confidam mi ulla spes in corde certast.

DE. Quid illuc est quod solus secum fabulatur filius?

365sollicitus mihi nescioqua re videtur. CH. Attatae!

meu' pater hicquidem est quem video. Ibo, adloquar. quid fit, pater?

DE. Unde incedis, quid festinas, gnate mi? CH. Recte, pater.

DE. Ita volo, sed istuc quid est tibi quod commutatust color?

numquid tibi dolet? CH. Nescioquid meo animost aegre, pater.

370Poste hac nocte non quievi sati' mea ex sententia.

DE. Per mare ut vectu's, nunc oculi terram mirantur tui.

CH. Magis opinor - DE. Id est profecto; verum actutum apscesserit.

Ergo edepol palles. Si sapias, eas ac decumbas domi.

CH. Otium non est: mandatis rebus praevorti volo.

375DE. Cras agito, perendie agito. CH. Saepe ex te audivi, pater:

rei mandatae omnis sapientis primum praevorti decet.

DE. Age igitur; nolo advorsari tuam advorsum sententiam.

CH. Salvos sum, siquidem isti dicto solida et perpetuast fides.

DE. Quid illuc est quod a me solus se in consilium sevocat?

380[iam] non vereor ne illam me amare hic potuerit resciscere;

quippe haud etiam quicquam inepte feci amantes ut solent.

CH. Res adhuc quidem hercle in tutost, nam hunc nescire sat scio

de illa amica; quod si sciret, esset alia oratio.

DE. Quin ego hunc adgredior de illa? CH. Quin ego hinc me amolior?

385eo ego, ut quae mandata amicus amicis tradam. DE. Immo mane;

paucula etiam sciscitare priu' volo. CH. Dic quid velis.

DE. Usquine valuisti? CH. Perpetuo recte, dum quidem illic fui;

verum in portum huc ut sum advectus, nescioqui animus mihi dolet.

DE. Nausea edepol factum credo; verum actutum apscesserit.

390Sed quid ais? ecquam tu advexti tuae matri ancillam e Rhodo?

CH. Aduexi. DE. Quid? ea ut videtur mulier? CH. Non edepol mala.

DE. Ut moratast? CH. Nullam vidi melius mea sententia.

DE. Mihi quidem edepol visast quom illam vidi - CH. Eho an vidisti, pater?

DE. Vidi. Verum non ex usu nostrost neque adeo placet.

395CH. Qui vero? DE. Quia - ‹quia› non nostra formam habet dignam domo.

Nihil opust nobis ancilla nisi quae texat, quae molat,

lignum caedat, pensum faciat, aedis vorrat, vapulet,

quae habeat cottidianum familiae coctum cibum:

horunc illa nihilum quicquam facere poterit. CH. Admodum.

400Ea caussa equidem illam emi dono quam darem matri meae.

DE. Ne duas neu te advexisse dixeris. CH. Di me adiuvant.

DE. Labefacto paullatim. Verum quod praeterii dicere,

neque illa matrem satis honeste tuam sequi poterit comes

405neque sinam. CH. Qui vero? DE. Quia illa forma matrem familias

flagitium sit sei sequatur; quando incedat per vias,

contemplent, conspiciant omnes, nutent, nictent, sibilent,

vellicent, vocent, molesti sint; occentent ostium:

impleantur elegeorum meae fores carbonibus.

410Atque, ut nunc sunt maledicentes homines, uxori meae

mihique obiectent lenocinium facere. Nam quid eost opus?

CH. Hercle qui tu recte dicis et tibi adsentior.

Sed quid illi nunc fiet? DE. Recte. Ego emero matri tuae

ancillam viraginem aliquam non malam, forma mala,

415ut matrem addecet familias, aut Syram aut Aegyptiam:

ea molet, coquet, conficiet pensum, pinsetur flagro,

neque propter eam quicquam eveniet nostris foribus flagiti.

CH. Quid si igitur reddatur illi unde empta est? DE. Minime gentium.

CH. Dixit se redhibere si non placeat. DE. Nihil istoc opust:

420litigari nolo ego usquam, tuam autem accusari fidem;

multo edepol, si quid faciendumst, facere damni mavolo

quam opprobramentum aut flagitium muliebre ecferri domo.

Me tibi illam posse opinor luculente vendere.

425CH. Dum quidem hercle ne minoris vendas quam ego emi, pater.

DE. Tace modo: senex est quidam qui illam mandavit mihi

ut emerem - ad istanc faciem. CH. At mihi quidam adulescens, pater,

mandavit ad illam faciem, ita ut illa est, emerem sibi.

DE. Viginti minis opinor posse me illam vendere.

430CH. At ego si velim, iam dantur septem et viginti minae.

DE. At ego - CH. Quin ego, inquam - DE. Ah, nescis quid dicturus sum, tace.

Tris minas accudere etiam possum, ut triginta sient.

CH. Quo vortisti? DE. Ad illum qui emit. CH. Ubinamst is homo gentium?

435DE. Eccillum video. Iubet quinque me addere etiam nunc minas.

CH. Hercle illunc di infelicent, quisquis est. DE. Ibidem mihi

etiam nunc adnutat addam sex minas. CH. Septem mihi.

DE. Numquam edepol me vincet hodie. CH. Commodis poscit, pater.

DE. Nequiquam poscit: ego habebo. CH. At illic pollicitust prior.

440DE. Nihili facio. CH. Quinquaginta poscit. DE. Non centum datur.

Potine ut ne licitere advorsum mei animi sententiam?

maxumam hercle habebis praedam: ita ille est, quoi emitur, senex;

sanus non est ex amore illius. Quod posces feres.

CH. Certe edepol adulescens ille, quoi ego emo, ecflictim perit

445eius amore. DE. Multo hercle ille magi' senex, si tu scias.

CH. Numquam edepol fuit neque fiet ille senex insanior

ex amore quam ille adulescens quoi ego do hanc operam, pater.

DE. Quiesce, inquam. Istanc rem ego recte videro. CH. Quid ais? DE. Quid est?

CH. Non ego illam mancupio accepi. DE. Sed ille illam accipiet. Sine.

450CH. Non potes tu lege vendere illam. DE. Ego aliquid videro.

CH. Post autem communest illa mihi cum alio. Qui scio

quid sit ei animi, venirene eam velit an non velit?

DE. Ego scio velle. CH. At pol ego esse credo aliquem qui non velit.

DE. Quid id mea refert? CH. Quia illi suam rem esse aequomst in manu.

455DE. Quid ais? CH. Communis mihi illa est cum illo: is hic nunc non adest.

DE. Priu' respondes quam rogo. CH. Priu' tu emis quam vendo, pater.

Nescio, inquam, velit ille illam necne abalienarier.

DE. Quid? illic quidam qui mandavit tibi si emetur, tum volet,

si ego emo illi qui mandavit, tum ille nolet? nihil agis.

460Numquam edepol quisquam illam habebit potius quam ille quem ego volo.

CH. Certumnest? DE. Censen certum esse? quin ad navim iam hinc eo,

ibi venibit. CH. Vin me tecum illo ire? DE. Nolo. CH. Non places.

DE. Meliust te quae sunt mandatae res tibi praevortier.

CH. Tu prohibes. DE. At me incusato: te fecisse sedulo.

465Ad portum ne bitas, dico iam tibi. CH. Auscultabitur.

DE. Ibo ad portum. Ne hic resciscat cauto opust: non ipse emam,

sed Lysimacho amico mandabo. Is se ad portum deixerat

ire dudum. Me moror quom heic asto. - CH. Nullus sum, occidi.

CHARINVS EVTHYCHVS

CH. Pentheum diripuisse aiiunt Bacchas: nugas maxumas

470fuisse credo, praeut quo pacto ego divorsus distrahor.

Qur ego veivo? qur non morior? quid mihist in vita boni?

certumst, ibo ad medicum atque ibi me toxico morti dabo,

quando id mi adimitur qua caussa vitam cupio vivere.

EV. Mane, mane opsecro, Charine. CH. Qui me revocat? EV. Eutychus,

475tuos amicus et sodalis, simul vicinus proxumus.

CH. Non tu scis quantum malarum rerum sustineam. EV. Scio:

omnia ego istaec auscultavi ab ostio, omnem rem scio.

CH. Quid id est quod scis? EV. Tuo' pater volt vendere - CH. Omnem rem tenes.

EV. Tuam amicam. CH. Nimium multum scis. EV. Tueis ingratieis.

480CH. Plurumum tu scis. Sed qui scis esse amicam illam meam?

EV. Tute heri ipsus mihi narrasti. CH. Satine ut oblitus fui

tibi me narravisse? EV. Hau mirumst factum. CH. Te nunc consulo.

Responde: quo leto censes me ut peream potissumum?

EV. Non taces? cave tu istuc deixis. CH. Quid veis me igitur deicere?

485EV. Vin patri sublinere pulchre me os tuo? CH. Sane volo.

EV. Visne eam ad portum - CH. Qui potius quam voles? EV. Atque eximam

mulierem pretio? CH. Qui potius quam auro expendas? EV. Unde erit?

CH. Acchillem orabo aurum mihi det Hector qui expensus fuit.

EV. Sanun es? CH. Pol sanus sei sim, non te medicum mi expetam.

490EV. Tanti quanti poscit, vin tanti illam emi? CH. Auctarium

adicito vel mille nummum plus quam poscet. EV. Iam tace.

Sed quid ais? unde erit argentum quod des, quom poscet pater?

CH. Invenietur, exquiretur, aliquid fiet; enicas.

EV. Iam istuc "aliquid fiet" metuo. CH. Quin taces? EV. Muto imperas.

495CH. Satin istuc mandatumst? EV. Potin ut aliud cures? CH. Non potest.

EV. Bene vale. CH. Non edepol possum priu' quam tu ad me redieris.

EV. Meliust sanus sis. CH. Vale, vince et me serva. EV. Ego fecero.

Domi maneto me. CH. Ergo actutum face cum praeda recipias. -

ACTVS III

LYSIMACHVS PASICOMPSA

LY. Amice amico operam dedi: vicinus quod rogavit,

500hoc emei mercimonium. Mea es tu, sequere sane.

Ne plora: nimi' stulte facis, oculos corrumpis talis.

Quin tibi quidem quod rideas magis est quam ut lamentere.

PA. Amabo ecastor, mi senex, eloquere - LY. Exquire quiduis.

PA. Qur emeris me. LY. Tene ego? ut quod imperetur facias,

505item quod tu mihi si imperes, ego faciam. PA. Facere certumst

pro copia et sapientia quae te velle arbitrabor.

LY. Laboriossi nil tibi quicquam operis imperabo.

PA. Namque edepol equidem, mi senex, non didici baiiolare

nec pecua ruri pascere nec pueros nutricare.

510LY. Bona si esse veis, bene erit tibi. PA. Tum pol ego perii misera.

LY. Qui? PA. Quia illim unde huc advecta sum, malis bene esse solitumst.

LY. Quasi deicas nullam mulierem bonam esse. PA. Haud equidem deico

nec mos meust ut praedicem quod ego omnis scire credam.

LY. Oratio edepol pluris est huiius quam quanti haec emptast.

515Rogare hoc unum te volo. PA. Roganti respondebo.

LY. Quid ais tu? quid nomen tibi deicam esse? PA. Pasicompsae.

LY. Ex forma nomen inditumst. Sed quid ais, Pasicompsa?

possin tu, sei ussus venerit, subtemen tenue nere?

PA. Possum. LY. Sei tenue scis, scio te uberius posse nere.

520PA. De lanificio neminem metuo, una aetate quae sit.

LY. Bonae hercle te frugi arbitror, matura iam inde aetate

quom scis facere officium tuom, mulier. PA. Pol docta didici.

Operam accusari non sinam meam. LY. Em istaec hercle res est.

Ovem tibi eccillam dabo, natam annos sexaginta,

525peculiarem. PA. Mi senex, tam vetulam? LY. Generis graecist;

eam sei curabis, perbonast, tondetur nimium scite.

PA. Honoris caussa quidquid est quod dabitur gratum habebo.

LY. Nunc, mulier, ne tu frustra sis, mea non es, ne arbitrere.

PA. Deic igitur quaeso, quoia sum? LY. Tuo ero redempta's rusum;

530ego te redemi, ille mecum oravit. PA. Animus rediit,

sei mecum servatur fides. LY. Bono animo es, liberabit

ille te homo: ita edepol deperit, atque hodie primum vidit.

PA. Ecastor iam bienniumst quom mecum rem coepit.

Nunc, quando amicum te scio esse illius, indicabo.

535LY. Quid ais tu? iam bienniumst quom tecum rem habet? PA. Certo;

et inter nos coniuravimus, ego cum illo et ille mecum:

ego cum viro et ill' cum muliere, nisi cum illo aut ille mecum,

neuter stupri caussa caput limaret. LY. Di inmortales!

etiam cum uxore non cubet? PA. Amabo, an maritust?

neque est neque erit. LY. Nolim quidem. Homo hercle peiieravit.

540PA. Nullum adulescentem plus amo. LY. Puer est ille quidem, stulta.

Nam illi quidem hau sane diust quom dentes exciderunt.

PA. Quid, dentes? LY. Nihil est. Sequere sis. Hunc me diem unum oravit

ut apud me praehiberem locum, ideo quia uxor rurist. -

DEMIPHO

DE. Tandem impetravi egomet me ut corrumperem:

545emptast amica clam uxorem et clam filium.

Certumst, antiqua recolam et servibo mihi.

Breve iam relicuom vitae spatiumst: quin ego

voluptate, vino et amore delectavero.

Nam hanc se bene habere aetatem nimiost aequius.

550Adulescens quom sis, tum quom est sanguis integer,

rei tuae quaerundae convenit operam dare;

demum igitur quom sis iam senex, tum in otium

te conloces, dum potest ames: id iam lucrumst

quod vivis. Hoc ut deico, facteis persequar.

555Nunc tamen interea ad med huc invisam domum:

uxor me exspectat iam dudum essuriens domi;

iam iurgio enicabit, si intro rediero.

Verum hercle postremo, utut est, non ibo tamen,

sed hunc vicinum priu' conveniam quam domum

560redeam; ut mihi aedis aliquas conducat volo

ubi habitet istaec mulier. Atque eccum it foras.

LYSIMACHVS DEMIPHO

LY. Adducam ego illum iam ad te, si convenero.

DE. Me dicit. LY. Quid ais, Demipho? DE. Est mulier domi?

LY. Quid censes? DE. Quid si visam? LY. Quid properas? mane.

565DE. Quid faciam? LY. Quod opust facto facito ut cogites.

DE. Quid cogitem? equidem hercle opus hoc facto existum

ut illo intro eam. LY. Itane vero, vervex? intro eas?

DE. Quid aliud faciam? LY. Prius hoc ausculta atque ades:

prius etiamst quod te facere ego aequom censeo.

570Nam nunc si illo introieris, amplecti voles,

confabulari atque osculari. DE. Tu quidem

meum animum gestas: scis quid acturus siem.

LY. Pervorse facies. DE. Quodne ames? LY. Tanto minus.

Iaiunitatis plenus, anima foetida,

575senex hircosus tu osculere mulierem?

Utine adveniens vomitum excutias mulieri?

scio pol te amare, quom istaec praemostras mihi.

DE. Quid si igitur unum faciam hoc? si censes, coquom

aliquem arripiamus prandium qui percoquat

580apud te hic usque ad vesperum. LY. Em istuc censeo.

Nunc tu sapienter loquere neque amatorie.

DE. Quid stamus? quin ergo imus atque opsonium

curamus, pulchre ut simus? LY. Equidem te sequor.

Atque hercle invenies tu locum illi, si sapis:

585nullum hercle praeter hunc diem illa apud med erit.

Metuo ego uxorem, cras si rure redierit

ne illam hic offendat. DE. Res parata est, sequere me. -

CHARINVS EVTYCHVS

CH. Sumne ego homo miser, qui nusquam bene queo quiescere?

si domi sum, foris est animus, sin foris sum, animus domist.

590Ita mi in pectore atque in corde facit amor incendium:

ni ex oculis lacrumae defendant, iam ardeat credo caput.

Spem teneo, salutem amisi; redeat an non nescio:

si opprimit pater quod dixit, exsolatum abiit salus.

sein sodalis quod promisit fecit, non abiit salus.

595Sed tamendem si podagrosis pedibus esset Eutychus,

iam a portu rediisse potuit. Id illi vitium maxumumst

quod nimi' tardus est advorsum mei animi sententiam.

Sed isne est quem currentem video? ipsus est. Ibo obviam.

Divom atque hominum quae speratrix atque era eadem es hominibus,

spem speratam quom optulisti hanc mihi, tibi gratis ago.

Nunc, quod restat, - ei disperii! voltus neutiquam huius placet;

600tristis incedit (pectus ardet, haereo), quassat caput.

Eutyche! EV. Eu, Charine! CH. Priu'quam recipias anhelitum,

uno verbo eloquere: ubi ego sum? hicine an apud mortuos?

EV. Neque apud mortuos neque hic es. CH. Salvos sum, inmortalitas

mihi data est: hic emit illam, pulchre os sublevit patri.

605Impetrabilior qui vivat nullus est. Dice, opsecro:

sei neque hic neque Accherunti sum, ubi sum? EV. Nusquam gentium.

CH. Disperii, illaec interemit me modo oratio.

EV. Odiosast oratio, quom rem agas longinquom loqui.

CH. Quidquid est, ad capita rerum perveni. EV. Primum omnium:

610periimus. CH. Quin tu illud potius nuntias Quod nescio?

EV. Mulier alienata est aps te. CH. Eutyche, capital facis.

EV. Qui? CH. Quia aequalem et sodalem, liberum civem, enicas.

EV. Ne di sirint! CH. Demisisti gladium in iugulum: iam cadam.

EV. Quaeso hercle, animum ne desponde. CH. Nullust quem despondeam.

615Loquere pono aliam malam rem. Quoii est empta? EV. Nescio.

Iam addicta atque abducta erat, quom ad portum venio. CH. Vae mihi!

montis tu quidem mali in me ardentis iam dudum iacis.

Perge, excrucia, carnufex, quandoquidem occepisti semel.

EV. Non tibi istuc magis dividiaest, quam mihi hodie fuit.

620CH. Dic, quis emit? EV. Nescio hercle. CH. Hem istucinest operam dare

bonum sodalem? EV. Quid me facere vis? CH. Idem quod me vides,

ut pereas. Quin percontatu's hominis quae facies foret

qui illam emisset: eo si pacto posset indagarier

mulier? heu me miserum! EV. Flere omitte, istuc quod nunc agis.

625Quid ego feci? CH. Perdidisti me et fidem mecum tuam.

EV. Di sciunt culpam meam istanc non esse ullam. CH. Eugepae!

deos apsentis testis memoras: qui ego istuc credam tibi?

EV. Quia tibi in manu est quod credas, ego quod dicam, id mihi in manust.

CH. De istac re argutus es, ut par pari respondeas,

630ad mandata claudus, caecus, mutus, mancus, debilis.

Promittebas te os sublinere meo patri; egomet credidi

homini docto rem mandare, is lapidi mando maxumo.

EV. Quid ego facerem? CH. Quid tu faceres? men rogas? requireres,

rogitares quis esset aut unde esset, qua prosapia,

635civisne esset an peregrinus. EV. Civem esse aibant Atticum.

CH. Ubi habitaret invenires saltem, si nomen nequis.

EV. Nemo aiebat scire. CH. At saltem hominis faciem exquireres.

EV. Feci. CH. Qua forma esse aiebant, Eutyche? EV. Ego dicam tibi:

canum, varum, ventriosum, bucculentum, breviculum,

640subnigris oculis, oblongis malis, pansam aliquantulum.

CH. Non hominem mi sed thensaurum nescioquem memoras mali.

Numquid est quod dicas aliud de illo? EV. Tantum, quod sciam.

CH. Edepol ne ille oblongis malis mihi dedit magnum malum.

Non possum durare, certumst exsulatum hinc ire me.

645Sed quam capiam civitatem cogito potissumum:

Megares, Eretriam, Corinthum, Chalcidem, Cretam, Cyprum,

Sicyonem, Cnidum, Zacynthum, Lesbiam, Boeotiam.

EV. Qur istuc coeptas consilium? CH. Quia enim me adflictat amor.

EV. Quid tu ais? quid quom illuc quo nunc ire paritas veneris,

650si ibi amare forte occipias atque item eius sit inopia,

iam inde porro aufugies, deinde item illinc, si item evenerit?

quis modus tibi exsilio tandem eveniet, qui finis fugae?

quae patria aut domus tibi stabilis esse poterit? dic mihi.

Cedo, si hac urbe abis, amorem te hic relicturum putas?

655si id fore ita sat animo acceptum est, certum id, pro certo si habes,

quanto te satiust rus aliquo abire, ibi esse, ibi vivere

adeo dum illius te cupiditas atque amor missum facit?

CH. Iam dixisti? EV. Dixi. CH. Frustra dixti. Hoc mihi certissumumst.

Eo domum, patrem atque matrem ut meos salutem, postea

660clam patrem patria hac ecfugiam aut aliquid capiam consili. -

EV. Ut corripuit se repente atque abiit! heu misero mihi!

si ille abierit, mea factum omnes dicent esse ignavia.

certumst praeconum iubere iam quantum est conducier,

qui illam investigent, qui inveniant. Post ad praetorem ilico

665ibo, orabo ut conquistores det mi in vicis omnibus;

nam mihi nil relicti quicquam aliud iam esse intellego. -

ACTVS IV

DORIPPA SYRA

DO. Quoniam a viro ad me rus advenit nuntius

rus non iturum, feci ego ingenium meum,

reveni, ut illum persequar qui me fugit.

670Sed anum non video consequi nostram Syram.

Atque eccam incedit tandem. Quin is ocius?

SY. Nequeo mecastor, tantum hoc onerist quod fero.

DO. Quid oneris? SY. Annos octoginta et quattuor:

et eodem accedit servitus, sudor, sitis:

675simul haec quae porto deprimunt. DO. Aliquid cedo

†Qui hanc vicini nostri aram augeam.†

Da sane hanc virgam lauri. Abi tu intro. SY. Eo. -

DO. Apollo, quaeso te ut des pacem propitius,

salutem et sanitatem nostrae familiae,

680meoque ut parcas gnato pace propitius.

SY. Disperii, perii misera, vae miserae mihi!

DO. Satin tu sana's, opsecro? quid eiulas?

SY. Dorippa, mea Dorippa. DO. Quid clamas, opsecro?

SY. Nescioquaest mulier intus hic in aedibus.

685DO. Quid, mulier? SY. Mulier meretrix. DO. Veron serio?

SY. Nimium scis sapere ruri quae non manseris.

Quamueis insipiens poterat persentiscere

* * * *

illam esse amicam tui viri bellissumi.

DO. Credo mecastor. SY. I hac mecum, ut videas semul

690tuam Alcumenam paelicem, Iuno mea. -

DO. Ecastor vero istuc eo quantum potest. -

LYSIMACHVS

LY. Parumne est malai rei quod amat Demipho,

ni sumptuosus insuper etiam siet?

decem si vocasset summos ad cenam viros,

695nimium opsonavit. Sed coquos, quasi in mari

solet hortator remiges hortarier,

ita hortabatur. Egomet conduxi coquom.

Sed eum demiror non venire ut iusseram.

Sed hinc quinam a nobis exit? aperitur foris.

DORIPPA LYSIMACHVS

700DO. Miserior mulier me nec fiet nec fuit,

tali viro quae nupserim. Heu miserae mihi!

em quoi te et tua quae tu habeas commendes viro,

em quoi decem talenta dotis detuli,

haec ut viderem, ut ferrem has contumelias!

705LY. Perii hercle! rure iam rediit uxor mea:

vidisse credo mulierem illam in aedibus.

Sed quae loquatur exaudire hinc non queo.

Accedam propius. DO. Vae miserae mi! LY. Immo mihi.

DO. Disperii! LY. Equidem hercle oppido perii miser!

710vidit. Ut te omnes, Demipho, di perduint!

DO. Pol hoc est ire quod rus meu' vir noluit.

LY. Quid nunc ego faciam nisi uti ideam atque adloquar?

iubet salvere suo' vir uxorem suam.

Urbani fiunt rustici? DO. Pudicius

715faciunt quam illi qui non fiunt rustici.

LY. Num quid delinquont rustici? DO. Ecastor minus

quam urbani et multo minu' mali quaerunt sibi.

LY. Quid autem urbani deliquerunt? dic mihi,

cupio hercle scire. DO. Sed tu me temptas sciens.

720Quoia illa mulier intust? LY. Vidistine eam?

DO. Vidi. LY. Quoia ea sit rogitas? DO. Resciscam tamen.

LY. Vin dicam quoiast? illa - illa edepol - vae mihi!

nescio quid dicam. DO. Haeres. LY. Hau vidi magis.

DO. Quin dicis? LY. Quin si liceat - DO. Dictum oportuit.

725LY. Non possum, ita instas; urges quasi pro noxio.

DO. Scio, innoxiu's. LY. Audacter quamuis dicito.

DO. Dice igitur. LY. Dicam. DO. Atqui dicundum est tamen.

LY. Illast - etiam vis nomen dicam? DO. Nihil agis,

manufesto teneo in noxia. LY. Qua noxia?

730istaquidem illa est. DO. Quae illa est? LY. Illa - DO. †Iohia†

LY. Iam - si nihil usus esset, iam non dicerem.

735DO. Non tu scis quae sit illa? LY. Immo iam scio:

de istac sum iudex captus. DO. Iudex? iam scio:

nunc tu in consilium istam advocavisti tibi.

LY. Immo sic: sequestro mihi datast. DO. Intellego.

LY. Nihil hercle istius quicquam est. DO. Numero purigas.

740LY. Nimium negoti repperi. Enim vero haereo.

COCVS LYSIMACHVS DORIPPA SYRA

CO. Agite ite actutum, nam mi amatori seni

coquendast cena. Atque, quom recogito,

nobis coquendast, non quoi conducti sumus.

Nam qui amat quod amat si habet, id habet pro cibo:

745videre, amplecti, osculari, adloqui;

sed nos confido onustos redituros domum.

Eite hac. Sed eccum qui nos conduxit senex.

LY. Ecce autem perii, coquos adest! CO. Aduenimus.

LY. Abei. CO. Quid, abeam? LY. St! abei. CO. Abeam? LY. Abei.

750CO. Non estis cenaturi? LY. Iam saturi sumus.

CO. Sed - LY. Interii! DO. Quid ais tu? etiamne haec illi tibi

iusserunt ferri, quos inter iudex datu's?

CO. Haecin tua est amica quam dudum mihi

te amare dixtei, quom opsonabas? LY. Non taces?

755CO. Sati' scitum filum mulieris. Verum hercle anet.

LY. Abin dierectus? CO. Hau malast. LY. At tu malu's.

CO. Scitam hercle opinor concubinam hanc. LY. Quin abis?

non ego sum qui te dudum conduxi. CO. Quid est?

immo hercle tu istic ipsus. LY. Vae misero mihi!

760CO. Nempe uxor rurist tua, quam dudum deixeras

te odisse [aeque] atque anguis. LY. Egone istuc dixi tibi?

CO. Mihi quidem hercle. LY. Ita me amabit Iuppiter,

uxor, ut ego illud numquam deixi. DO. Etiam negas?

palam istaec fiunt te me odisse. LY. Quin nego.

765CO. Non, non ted odisse aibat sed uxorem suam;

et uxorem suam ruri esse aiebat. LY. Haec east.

Quid mihi molestu's? CO. Quia novisse me negas;

nisi metuis tu istanc. LY. Sapio, nam mihi unicast.

CO. Vein me experirei? LY. Nolo. CO. Mercedem cedo.

770LY. Cras petito; dabitur. Nunc abi. DO. Heu miserae mihi!

LY. Nunc ego verum illud verbum esse experior vetus:

aliquid mali esse propter vicinum malum.

CO. Qur heic astamus? quin abimus? incommodi

si quid tibi evenit, id non est culpa mea.

775LY. Quin me eradicas miserum. CO. Scio iam quid velis:

nemp'me hinc abire veis. LY. Volo inquam. CO. Abibitur.

Drachmam dato. LY. Dabitur. CO. Darei ergo sis iube.

Darei potest interea dum illei ponunt. LY. Quin abis?

potine ut molestus ne sis? CO. Agite apponite

780opsonium istuc ante pedes illi seni.

Haec vassa aut mox aut cras iubebo aps te peti.

Sequiminei. - LY. Fortasse te illum mirari coquom

quod venit atque haec attulit. Dicam id quid est.

DO. Non miror sei quid damni facis aut flagiti.

785Nec pol ego patiar seic me nuptam tam male

measque in aedis seic scorta obductarier.

Syra, i, rogato meum patrem verbeis meeis

ut veniat ad me iam semul tecum. - SY. Eo. -

LY. Nescis negoti quid sit, uxor, opsecro.

790Concepteis verbeis iam iusiurandum dabo

me numquam quicquam cum illa - iamne abiit Syra?

perii hercle! ecce autem haec abiit. Vae misero mihi!

at te, vicine, di deaeque perduint,

cum tua amica cumque amationibus!

795suspicione implevit me indignissume,

concivit hostis domi: uxor acerrumast.

Ibo ad forum atque Demiphoni haec eloquar,

me istanc capillo protracturum esse in viam,

nisi hinc abducit quo volt ex hisce aedibus.

800Uxor, heus uxor! quamquam tu irata es mihi,

iubeas, si sapias, haec hinc intro auferrier:

eadem licebit† mox cenare rectius. -

SYRA EVTYCHVS

SY. Era quo me misit, ad patrem, non est domi:

rus abiisse aibant. Nunc domum renuntio.

805EV. Defessus sum urbem totam pervenarier:

nihil investigo quicquam de illa muliere.

Sed mater rure rediit, nam video Syram

astare ante aedis. Syra! SY. Quis est qui me vocat?

EV. Erus atque alumnus tuo' sum. SY. Salve, alumnule.

810EV. Iam mater rure rediit? responde mihi.

SY. Cum quidem salute familiai maxuma.

EV. Quid istuc negotist? SY. Tuo' pater bellissumus

amicam adduxit intro in aedis. EV. Quo modo?

SY. Adueniens mater rure eam offendit domi.

815EV. Pol hau censebam istarum esse operarum patrem.

Etiam nunc mulier intust? SY. Etiam. EV. Sequere me. -

SYRA

SY. Ecastor lege dura vivont mulieres

multoque iniquiore miserae quam viri.

Nam si vir scortum duxit clam uxorem suam,

820id si rescivit uxor, inpunest viro;

uxor virum si clam domo egressa est foras,

viro fit caussa, exigitur matrumonio.

Utinam lex esset eadem quae uxori est viro;

nam uxor contenta est quae bona est uno viro:

825qui minu' vir una uxore contentus siet?

ecastor faxim, si itidem plectantur viri,

si quis clam uxorem duxerit scortum suam,

ut illae exiguntur quae in se culpam commerent,

plures viri sint vidui quam nunc mulieres. -

ACTVS IV

CHARINVS

830CH. Limen superum | inferumque, salve, simul autem vale:

hunc hodie postremum extollo mea domo patria pedem.

Usus, fructus, victus, cultus iam mihi harunc aedium

interemptust, interfectust, alienatust. Occidi!

di penates meum parentum, familiai Lar pater,

835vobis mando meum parentum rem bene ut tutemini.

Ego mihi alios deos penatis persequar, alium Larem,

aliam urbem, aliam civitatem: ab Atticis abhorreo;

nam ubi mores deteriores increbrescunt in dies,

ubique amici qui infideles sient nequeas pernoscere

840ubique id eripiatur animo tuo quod placeat maxume,

ibi quidem si regnum detur, non cupitast civitas.

EVTYCHVS CHARINVS

EV. Divom atque hominum quae speratrix atque era eadem es hominibus,

spem speratam quom optulisti hanc mihi gratis ago.

Ecquisnam deus est qui mea nunc laetus laetitia fuat?

845domi erit quod quaeritabam: sex sodalis repperi,

vitam, amicitiam, civitatem, laetitiam, ludum, iocum;

eorum inventu res simitu pessumas pessum dedi,

iram, inimicitiam, maerorem, lacrumas, exsilium, inopiam,

solitudinem, stultitiam, exitium, pertinaciam.

850Date, di, quaeso conveniundi mihi eius celerem copiam.

CH. Apparatus sum ut videtis: abicio superbiam;

egomet mihi comes, calator, equos, agaso, armiger,

egomet sum mihi imperator, idem egomet mihi oboedio,

egomet mihi fero quod usust. O Cupido, quantus es!

855nam tu quemuis confidentem facile tuis factis facis,

eundem ex confidente actutum diffidentem denvo.

EV. Cogito quonam ego illum curram quaeritatum. CH. Certa rest

me usque quaerere illam quoquo hinc abductast gentium;

neque mihi ulla opsistet amnis nec mons neque adeo mare

860nec calor nec frigus metuo neque ventum neque grandinem;

imbrem perpetiar, laborem sufferam, solem, sitim;

non concedam neque quiescam usquam noctu neque dius

priu' profecto quam aut amicam aut mortem investigavero.

EV. Nescioquoia vox ad auris mi advolavit. CH. Invoco

865vos, Lares viales, ut me bene tutetis. EV. Iuppiter!

estne illic Charinus? CH. Cives, bene valete. EV. Ilico

sta, Charine. CH. Qui me revocat? EV. Spes, Salus, Victoria.

CH. Quid me voltis? EV. Ire tecum. CH. Alium comitem quaerite,

non amittunt hi me comites qui tenent. EV. Qui sunt ei?

870CH. Cura, miseria, aegritudo, lacrumae, lamentatio.

EV. Repudia istos comites atque huc respice et revortere.

CH. Siquidem mecum fabulari vis, supsequere. EV. Sta ilico.

CH. Male facis properantem qui me commorare. Sol abit.

EV. Si huc item properes ut istuc properas, facias rectius:

875huc secundus ventus nunc est; cape modo vorsoriam:

hic favonius serenust, istic auster imbricus;

hic facit tranquillitatem, iste omnis fluctus conciet.

Recipe te ad terram, Charine, huc ex advorsoque vide sis.

Nubis ater imberque instat - aspicin? - ad sinisteram.

880Caelum ut est splendore plenum nonne ex advorso vides?

CH. Religionem illic mi obiecit: recipiam me illuc. EV. Sapis.

O Charine, contra pariter fer gradum et confer pedem,

porge bracchium. CH. Prehende. Iam tenes? EV. Teneo. CH. Tene.

EV. Quo nunc ibas? CH. Exsulatum. EV. Quid ibi faceres? CH. Quod miser.

EV. St!

885Ne pave, restituam iam ego te in gaudio antiquo ut sies.

Maxume quod vis audire, id audies, quod gaudeas.

Sta ilico, nam amicus amico advenio multum benevolens.

Tuam amicam - CH. Quid eam? EV. Ubi sit ego scio. CH. Tune, opsecro?

EV. Sanam et salvam. CH. Ubi eam salvam? EV. Ego scio. CH. Ego me mavelim.

890EV. Potin ut animo sis tranquillo? CH. Quid si mi animus fluctuat?

EV. Ego istum in tranquillo, quieto, tuto sistam: ne time.

CH. Opsecro te, loquere propere ubi sit, ubi eam videris.

Quid taces? dice. Enicas me miserum tua reticentia.

EV. Non longe hinc abest a nobis. CH. Quin [ergo] commostras, sei vides?

895EV. Non video hercle nunc, sed vidi modo. CH. Qui ego videam facis?

EV. Faciam. CH. Longum istuc amantist. EV. Etiam metuis? omnia

commostrabo. Amicior mihi nullus vivit atque is est

qui illam habet neque est quoi magi' me melius velle aequom siet.

CH. Non curo istunc, de illa quaero. EV. De illa ergo ego dico tibi.

900Sane hoc non in mentem venit dudum, ut ubi si dicerem.

CH. Dic igitur, ubi illa est? EV. In nostris aedibus. CH. Aedis probas,

si tu vera dicis, pulchre aedificatas arbitro.

Sed quid ego istuc credam? vidisti an de audito nuntias?

EV. Egomet vidi. CH. Quis eam adduxit ad vos, inque. EV. Tu rogas?

905CH. Vera dicis. EV. Nil, Charine, te quidem quicquam pudet.

Quid tua refert qui cum istac venerit? CH. Dum istic siet.

EV. Est profecto. CH. Opta ergo ob istunc nuntium quid vis tibi.

EV. Quid si optabo? CH. Deos orato ut eius faciant copiam.

EV. Derides. CH. Servata res est demum, si illam videro.

910Sed quin ornatum hunc reicio? heus! aliquis actutum huc foras

exite, illinc pallium mi ecferte. EV. Em, nunc tu mihi places.

CH. Optume advenis, puere, cape chlamydem atque istic sta ilico,

ut, si haec non sint vera, inceptum hoc itiner perficere exsequar.

EV. Non mihi credis? CH. Omnia equidem credo quae dicis mihi.

915Sed quin intro ducis me ad eam, ut videam? EV. Paullisper mane.

CH. Quid manebo? EV. Tempus non est intro eundi. CH. Enicas.

EV. Non opus est, inquam, nunc intro te ire. CH. Responde mihi,

qua caussa? EV. Operae non est. CH. Qur? EV. Quia non est illi commodum.

CH. Itane? commodum illi non est, quae me amat, quam ego contra amo?

920omnibus me ludificatur hic modis. Ego stultior

qui isti credam. Commoratur. Chlamydem sumam denvo.

EV. Mane parumper atque haec audi. CH. Cape sis, puere, hoc pallium.

EV. Mater irata est patri vehementer, quia scortum sibi

ob oculos adduxerit in aedis, dum ruri ipsa abest:

925suspicatur illam amicam esse illi. CH. Zonam sustuli.

EV. Eam rem nunc exquirit intus. CH. Iam machaerast in manu.

EV. Nam si eo ted intro ducam - CH. Tollo ampullam atque hinc eo.

EV. Mane, mane, Charine. CH. Erras, sic me decipere hau potes.

EV. Neque edepol volo. CH. Quin tu ergo itiner exsequi meum me sinis?

930EV. Non sino. CH. Egomet me moror. Tu puere, abi hinc intro ocius.

Iam in currum escendi, iam lora in manus cepi meas.

EV. Sanus non es. CH. Quin, pedes, vos in curriculum conicitis

in Cyprum recta, quandoquidem pater mihi exsilium parat?

EV. Stultus es, noli istuc quaeso dicere. CH. Certum exsequist,

935operam ut sumam ad pervestigandum ubi sit illaec. EV. Quin domist.

CH. Nam hic quod dixit id mentitust. EV. Vera dixi equidem tibi.

CH. Iam Cyprum veni. EV. Quin sequere, ut illam videas quam expetis.

CH. Percontatus non inveni. EV. Matris iam iram neglego.

CH. Porro proficiscor quaesitum. Nunc perveni Chalcidem;

940video ibi hospitem Zacyntho, dico quid eo advenerim,

rogito quis eam vexerit, quis habeat si ibi indaudiverit.

EV. Quin tu istas omittis nugas ac mecum huc intro ambulas?

CH. Hospes respondit Zacynthi ficos fieri non malas.

EV. Nil mentitust. CH. Sed de amica se indaudivisse autumat

945hic Athenis esse. EV. Calchas iste quidem Zacynthiust.

CH. Navem conscendo, proficiscor ilico. Iam sum domi,

iam redii ex exsilio. Salve, mi sodalis Eutyche:

ut valuisti? quid parentes mei? valent mater, pater?

bene vocas, benigne dicis: cras apud te, nunc domi.

950Sic decet, sic fieri oportet. EV. Heia! quae mi somnias!

hic homo non sanust. CH. Medicari amicus quin properas mihi?

EV. Sequere sis. CH. Sequor. EV. Clementer quaeso, calcis deteris.

Audin tu? CH. Iam dudum audivi. EV. Pacem componi volo

meo patri cum matre: nam nunc est irata - CH. I modo.

955EV. Propter istanc. CH. I modo. EV. Ergo cura. CH. Quin tu ergo i modo.

Tam propitiam reddam, quam quom propitiast Iuno Iovi. -

DEMIPHO LYSIMACHVS

DE. Quasi tu numquam quicquam adsimile huiius facti feceris.

LY. Edepol numquam; cavi ne quid facerem. Vix vivo miser.

Nam mea uxor propter illam tota in fermento iacet.

960DE. At ego expurigationem habebo, ut ne suscenseat.

LY. Sequere me. Sed exeuntem filium video meum.

EVTYCHVS LYSIMACHVS DEMIPHO

EV. Ad patrem ibo, ut matris iram sibi esse sedatam sciat.

Iam redeo. LY. Placet principium. quid agis? quid fit, Eutyche?

EV. Optuma opportunitate ambo advenistis. LY. Quid rei est?

965EV. Uxor tibi placida et placatast. Cette dextras nunciam.

LY. Di me servant. EV. Tibi amicam esse nullam nuntio.

DE. Di te perdant! quid negotist nam, quaeso, istuc? EV. Eloquar.

Animum advortite igitur ambo. LY. Quin tibi ambo operam damus.

EV. Qui bono sunt genere nati, si sunt ingenio malo,

970suapte culpa †genere capiunt†, genus ingenio inprobant.

DE. Verum hic dicit. LY. Tibi ergo dicit. EV. Eo illud est verum magis.

Nam te istac aetate haud aequom filio fuerat tuo

adulescenti amanti amicam eripere emptam argento suo.

DE. Quid tu ais? Charini amicast illa? EV. Ut dissimulat malus!

975DE. Ille quidem illam sese ancillam matri emisse dixerat.

EV. Propterea igitur tu mercatu's, novos amator, vetu' puer?

LY. Optume hercle, perge, ego adsistam hinc alterinsecus.

Quibus est dictis dignus usque oneremus ambo. DE. Nullu' sum.

LY. Filio suo qui innocenti fecit tantam iniuriam.

980EV. Quem quidem hercle ego, in exsilium quom iret, redduxi domum;

nam ibat exsulatum. DE. An abiit? LY. Etiam loquere, larva?

temperare istac aetate istis decet ted artibus.

DE. Fateor deliqui profecto. EV. Etiam loquere, larva?

vacuom esse istac ted aetate his decebat noxiis.

Itidem ut tempus anni, aetate alia aliud factum convenit;

985nam si istuc ius est, senecta aetate scortari senes,

ubi locist res summa nostra puplica? DE. Ei, perii miser!

LY. Adulescentes rei agendae isti magi' solent operam dare.

DE. Iam opsecro hercl' vobis habete cum porcis, cum fiscina.

EV. Redde illi. DE. Sibi habeat, iam ut volt per me sibi habeat licet.

990EV. Temperi edepol, quoniam ut aliter facias non est copiae.

DE. Supplici sibi sumat quid volt ipse ob hanc iniuriam,

modo pacem faciatis oro, ut ne mihi iratus siet.

Si hercle scivissem sive adeo ioculo dixisset mihi

se illam amare, numquam facerem ut illam amanti abducerem.

995Eutyche, ted oro, sodalis eius es, serva et subueni:

hunc senem para me clientem; memorem dices benefici.

LY. Ora ut ignoscat delictis tuis atque adulescentiae.

DE. Pergin tu autem? heia! superbe invehere. Spero ego mihi quoque

tempus tale eventurum ut tibi gratiam referam parem.

1000LY. Missas iam ego istas artis feci. DE. Et quidem ego dehinc iam. EV. Nihil agis:

consuetudine animus rusus te huc inducet. DE. Opsecro,

sati' iam ut habeatis. Quin loris caedite etiam, si lubet.

LY. Recte dicis. sed istuc uxor faciet, quom hoc resciverit.

DE. Nihil opust resciscat. EV. Quid istic? non resciscet, ne time.

1005Eamus intro, non utibilest hic locus, factis tuis,

dum memoramus, arbitri ut sint qui praetereant per vias.

DE. Hercle qui tu recte dicis: eadem brevior fabula

erit. Eamus. EV. Hic est intus filius apud nos tuos.

DE. Optumest. Illac per hortum nos domum transibimus.

1010LY. Eutyche, hanc volo priu' rem agi quam meum intro refero pedem.

EV. Quid istuc est? LY. Suam quisque homo rem meminit. Responde mihi:

certon scis non suscensere mihi tuam matrem? EV. Scio.

LY. Vide. EV. Mea fide. LY. Satis habeo. Id quaeso hercle, etiam vide.

EV. Non mihi credis? LY. Immo credo, sed tamen metuo miser.

1015DE. Eamus intro. EV. Immo dicamus senibus legem censeo

priu' quam abeamus, qua se lege teneant contentique sint.

Annos gnatus sexaginta qui erit, si quem scibimus

si maritum sive hercle adeo caelibem scortarier,

cum eo nos hic lege agemus: inscitum arbitrabimur

1020et per nos quidem hercle egebit qui suom prodegerit.

Neu quisquam posthac prohibeto adulescentem filium

quin amet et scortum ducat, quod bono fiat modo;

siquis prohibuerit, plus perdet clam quasi praehibuerit palam.

Haec adeo uti ex hac nocte primum lex teneat senes.

1025Bene valete; atque, adulescentes, haec si vobis lex placet,

ob senum hercle industriam vos aequom est clare plaudere.