0

Iām tērrā glăcĭālĕ căpūt fēcūndăquĕ nīmbīs

tēmpŏra ĕt aūstrĭfĕrō nĕbŭlōsām vērtĭcĕ frōntēm

īmmītīs cōndēbăt hĭēms, blāndīsquĕ sălūbrĕ

vēr Zĕphўrīs tĕpĭdō mūlcēbāt rūră sĕrēnō.

prōrūmpīt Căpŭā Poēnūs vīcīnăquĕ lātē5

praēmīssō tērrōrĕ quătīt, ceū cōndĭtă brūmā,

dūm Rīphaēă rĭgēnt Ăquĭlōnīs flāmĭnă, tāndēm

ēvōlvīt sērpēns ārcānō mēmbră cŭbīlī

ēt spōndēntĕ dĭē nŏvŭs ēmĭcăt ātquĕ cŏrūscūm

fērt căpŭt ēt sănĭēm sūblātīs faūcĭbŭs ēfflāt.10

āt Lĭbўcī dŭcĭs ūt fūlsērūnt sīgnă pĕr āgrōs,

dēsōlātă mĕtū cūncta, ēt suādēntĕ păvōrĕ

vāllō sē claūsērĕ sĭmūl trĕpĭdīquĕ sălūtīs

ēxspēctānt īpsīs mĕtŭēntēs moēnĭbŭs hōstēm.

Sēd nōn īllĕ vĭgōr, quī rūptīs Ālpĭbŭs ārmă15

īntŭlĕrāt dĕdĕrātquĕ vĭās Trĕbĭāquĕ pŏtītūs

Maēŏnĭōs Ĭtălō scĕlĕrāvīt sānguĭnĕ flūctūs,

tūnc ĭnĕrāt. mōllī lūxū mădĕfāctă mĕrōquĕ,

īllĕcĕbrīs sōmnī, tōrpēntĭă mēmbră flŭēbānt.

quīs gĕlĭdās suētūm nōctēs thōrācĕ grăvātīs20

sūb Iŏvĕ nōn aēquō trăhĕre ēt tēntōrĭă saēpĕ

spērnĕre, ŭbi hībērnā rŭĕrēnt cūm grāndĭnĕ nīmbī,

āc nē nōctĕ quĭdēm clĭpĕīve ēnsēsvĕ rĕpōstī,

nōn phărĕtrae aūt iăcŭla, ēt prō mēmbrīs ārmă fŭērĕ,

tūm grăvĕ cāssĭs ŏnūs māiōrăquĕ pōndĕră vīsă25

pārmārum āc nūllīs fūsaē strīdōrĭbŭs hāstaē.

Prīma īnstaūrāntēm sēnsīt cērtāmĭnă mītīs

Pārthĕnŏpē, nōn dīvĕs ŏpūm, nōn sprētă vĭgōrīs;

sēd pōrtūs trāxērĕ dŭcēm sēcūră vŏlēntēm

aēquŏră, quaē pĕtĕrēt vĕnĭēns Cārthāgĭnĕ pūppīs.30

nūnc mōllēs ūrbī rītūs ātque hōspĭtă Mūsīs

ōtĭa ĕt ēxēmptūm cūrīs grăvĭōrĭbŭs aēvūm.

Sīrēnūm dĕdĭt ūnă sŭūm, mĕmŏrābĭlĕ, nōmēn

Pārthĕnŏpē mūrīs Ăchĕlōĭăs, aēquŏrĕ cūiūs

rēgnāvērĕ dĭū cāntūs, cūm dūlcĕ pĕr ūndās35

ēxĭtĭūm mĭsĕrīs cănĕrēt nōn prōspĕră naūtīs.

haēc pōne āggrēssūs (nām frōntēm claūsĕrăt aēquōr)

moēnĭă nōn ūllās vălŭīt pērfrīngĕrĕ Poēnūs

tōtā mōlĕ vĭās frūstrāque īnglōrĭŭs aūsī

pūlsāvīt quătĭēns ōbstrūctăs ărīĕtĕ pōrtās.40

stābāt Cānnārūm Grāia ād mūnīmĭnă vīctōr

nēquīquam ēt caūtaē mēntīs cōnsūltă prŏbābāt

ēvēntū, quī pōst Daūnī stāgnāntĭă rēgnă

sānguĭnĕ Tārpeīās īre ābstīnŭīssĕt ăd ārcēs.

"ēn, quī nōs sēgnēs ēt nēscīre āddĕrĕ cūrsūm45

fāctīs iāctāstīs, quōd vōbīs scāndĕrĕ nūpēr

nōn ăcĭe ēx īpsā cōncēssūm moēnĭă Rōmaē,

īntrāte ātque ĕpŭlās prōmīssās sēdĕ Tŏnāntīs

hīs, quaē Grāiă mănūs dēfēndīt, rēddĭtĕ tēctīs.

tālĭă iāctābāt fāmaēquĕ pŭdōrĕ fŭtūraē,50

īrrĭtŭs īncēptī prīmā si ābsīstĕrĕt ūrbĕ,

aūdēbāt cūncta ātque ăcŭēbāt fraūdĭbŭs ēnsēs.

sēd sŭbĭtaē mūrīs flāmmaē tōtōquĕ flŭēbānt

āggĕrĭs ānfrāctū tēla īmprōvīsă pĕr aūrās.

haūd sĕcŭs, ōccŭlŭīt sāxī quōs vērtĭcĕ fētūs55

ālēs fūlvă Iŏvīs, tăcĭtō si ād cūlmĭnă nīsū

ēvāsīt sērpēns tērrētquĕ prŏpīnquŭs hĭātū,

īlla hōstēm rōstro ātque āssuētīs fūlmĭnă fērrĕ

ūnguĭbŭs īncēssēns nīdī cīrcūmvŏlăt ōrbēm.

Tāndem ād vīcīnōs Cūmārūm vērtĕrĕ pōrtūs60

dēfēssūs stătŭīt vărĭōquĕ lăcēssĕrĕ mōtū

fōrtūnam ēt fāmaē tūrbāndo ōbstārĕ sĭnīstraē.

sēd cūstōs ūrbī Grācchūs, tūtēlă vĕl īpsīs

cērtĭŏr ārcēbāt mūrīs, ĭtĕrūmquĕ sĕdērĕ

pōrtīs ātque ădĭtūs ĭtĕrūm spērārĕ vĕtābāt.65

lūstrăt ĭnōps ănĭmī rīmātūrque ōmnĭă cīrcūm

ālĭtĕ vēctŭs ĕquō rūrsūsque hōrtātĭbŭs īnfīt

laūdum ăgĭtārĕ sŭōs: "prō dī, quīs tērmĭnŭs" īnquīt

"ānte ūrbēs stāndī Grāiās, ōblītĕ tŭōrūm

fāctōrūm mīlēs, quĭs ĕrīt mŏdŭs? Ālpĭbŭs āstāt70

nīmīrūm māiōr mōlēs, ēt scāndĕrĕ caēlūm

pūlsāntēs iŭbĕō scŏpŭlōs. quāmquam āltĕră dētūr

sī sĭmĭlīs tēllūs ălĭaēquĕ rĕpēntĕ sŭb āstră

ēxsūrgānt rūpēs, nōn ībĭs ĕt ārdŭŭs ārmă

mē dūcēntĕ fĕrēs? tēne heū Cūmānŭs hĭāntēm75

āggĕr ădhūc mūrūsquĕ tĕnēt? Grācchūmquĕ mŏvērī

nōn aūsūm pōrtīs pārvo īn dīscrīmĭnĕ cērnō?

ān vōbīs gēntēs, quaēcūmquĕ lăbōrĕ părāstīs

cāsū gēstă pŭtēnt? pēr vōs Tŷrrhēnă făvēntūm

stāgnă dĕūm, pĕr ĕgo ēt Trĕbĭām cĭnĕrēsquĕ Săgūntī80

ōbtēstōr, dīgnōs iām vōsmēt rēddĭtĕ vēstrā

quām trăhĭtīs fāma ēt rĕvŏcāte īn pēctŏră Cānnās."

Sīc dūctōr fēssās lūxu āttrītāsquĕ sĕcūndīs

ērĭgĕre ēt vērbīs tēmptābāt sīstĕrĕ mēntēs.

ātque hīc pērlūstrāns ădĭtūs fūlgēntĭă cērnīt85

ārcīs tēmplă iŭgō, quōrūm tūm Vīrrĭŭs, āltaē

īmmītīs dūctōr Căpŭaē, prīmōrdĭă pāndīt:

"nōn ēst hōc" īnquīt "nōstrī, quōd sūspĭcĭs, aēvī;

māiōrēs fēcērĕ mănūs. cūm bēllă tĭmērēt

Dīctaēī rēgīs, sīc fāma ēst, līnquĕrĕ tērrās90

Daēdălŭs īnvēnīt nēc tōtō sīgnă sĕquēntī

ōrbĕ dăre, aēthĕrĭās ălĭēnā tōllĕre ĭn aūrās

aūsūs sē pēnna ātque hŏmĭnī mōnstrārĕ vŏlātūs.

sūspēnsum hīc lībrāns mĕdĭa īntēr nūbĭlă cōrpūs

ēnāvīt sŭpĕrōsquĕ nŏvūs cōntērrŭĭt ālēs.95

nātum ĕtĭām dŏcŭīt fālsaē sŭb ĭmāgĭnĕ plūmaē

āttēmptārĕ vĭās vŏlŭcrūm, lāpsūmquĕ sŏlūtīs

pēnnārūm rēmīs ēt nōn fēlīcĭbŭs ālīs

tūrbĭdă plaūdēntēm vīdīt frĕtă, dūmquĕ dŏlōrī

īndūlgēt sŭbĭtō mōtīs ād pēctŏră pālmīs,100

nēscĭŭs heū plānctū dūxīt mŏdĕrāntĕ vŏlātūs.

hīc prō nūbĭvăgō grātūs pĭă tēmplă mĕātū

īnstĭtŭīt Phoēbi ātque aūdācēs ēxŭĭt ālās."

Vīrrĭŭs haēc. sĕd ĕnīm dūctōr nŭmĕrābăt ĭnērtēs

ātque āctōs sĭnĕ Mārtĕ dĭēs āc stārĕ pŭdēbāt.105

īngĕmĭt ādvērsīs rēspēctānsque īrrĭtă tēctă

ūrbĕ Dĭcārchēā părăt ēxsătĭārĕ dŏlōrēm.

hīc quŏquĕ nūnc pĕlăgūs, nūnc mūrī sāxĕă mōlēs

ōffĭcĭt aūdēntī dēfēnsāntūmquĕ lăbōrēs.

dūmquĕ tĕnēt sŏcĭōs dūra ātque ōbsaēptă vĭārūm110

rūmpĕrĕ nītēntēs lēntūs lăbŏr, īpsĕ prŏpīnquă

stāgnōrūm tērraēquĕ sĭmūl mīrācŭlă lūstrāt.

Prīmōrēs ādsūnt Căpŭaē: dŏcĕt īllĕ, tĕpēntēs

ūndĕ fĕrānt nōmēn Bāiaē, cŏmĭtēmquĕ dĕdīssĕ

Dūlĭchĭaē pūppīs stāgnō sŭă nōmĭnă mōnstrāt.115

āst hīc Lūcrīnō mānsīssĕ vŏcābŭlă quōndām

Cōcŷtī mĕmŏrāt mĕdĭōque īn gūrgĭtĕ pōntī

Hērcŭlĕūm cōmmēndăt ĭtēr, quā dīscĭdĭt aēquōr

Āmphĭtrўōnĭădēs, ārmēntī vēctŏr Hĭbērī.

īlle, ōlīm pŏpŭlīs dīctūm Stўgă, nōmĭnĕ vērsō120

stāgna īntēr cĕlĕbrēm nūnc mītĭă mōnstrăt Ăvērnūm;

tūm trīstī nĕmŏre ātque ūmbrīs nīgrāntĭbŭs hōrrēns

ēt fōrmīdātūs vŏlŭcrī lētālĕ vŏmēbāt

sūffūsō vīrūs caēlō Stўgĭāquĕ pĕr ūrbēs

rēlĭgĭōnĕ săcēr saēvūm rĕtĭnēbăt hŏnōrēm.125

huīc vīcīnă pălūs (fāma ēst Ăchĕrōntĭs ăd ūndās

pāndĕre ĭtēr) caēcās stāgnāntĕ vŏrāgĭnĕ faūcēs

lāxăt ĕt hōrrēndōs ăpĕrīt tēllūrĭs hĭātūs

īntērdūmquĕ nŏvō pērtūrbāt lūmĭnĕ mānēs.

āt iūxtā cālīgāntēs lōngūmquĕ pĕr aēvūm130

īnfērnīs prēssās nĕbŭlīs pāllēntĕ sŭb ūmbrā

Cīmmĕrĭās iăcŭīssĕ dŏmōs nōctēmquĕ prŏfūndām

Tārtărĕaē nārrānt ūrbīs. tūm sūlphŭre ĕt īgnī

sēmpĕr ănhēlāntēs cōctōquĕ bĭtūmĭnĕ cāmpōs

ōstēntānt. tēllūs ātro ēxūndāntĕ văpōrĕ135

sūspīrāns ūstīsquĕ dĭū călĕfāctă mĕdūllīs

aēstŭăt ēt Stўgĭōs ēxhālăt ĭn āĕrā flātūs.

pārtŭrĭt ēt trĕmŭlīs mĕtŭēndum ēxsībĭlăt āntrīs

īntērdūmquĕ căvās lūctātūs rūmpĕrĕ sēdēs

aūt ēxīrĕ frĕtīs sŏnĭtū lūgūbrĕ mĭnācī140

Mūlcĭbĕr īmmūgīt lăcĕrātăquĕ vīscĕră tērraē

māndĭt ĕt ēxēsōs lăbĕfāctāt mūrmŭrĕ mōntēs.

trādūnt Hērcŭlĕā prōstrātōs mōlĕ Gĭgāntās

tēllūrem īniēctām quătĕre ēt spīrāmĭne ănhēlō

tōrrērī lātē cāmpōs quŏtĭēnsquĕ mĭnāntūr145

rūmpĕrĕ cōmpāgem īmpŏsĭtam, ēxpāllēscĕrĕ caēlūm.

āppārēt Prŏchўtē saēvūm sōrtītă Mĭmāntă,

āppārēt prŏcŭl Īnărĭmē, quaē tūrbĭnĕ nīgrō

fūmāntēm prĕmĭt Īăpĕtūm flāmmāsquĕ rĕbēllī

ōre ēiēctāntem ēt, sī quāndo ēvādĕrĕ dētūr,150

bēllă Iŏvī rūrsūs sŭpĕrīsque ĭtĕrārĕ vŏlēntēm.

mōnstrāntūr Vĕsŭvīnă iŭga ātque īn vērtĭcĕ sūmmō

dēpāstī flāmmīs scŏpŭlī frāctūsquĕ rŭīnā

mōns cīrcum ātque Aētnaē fātīs cērtāntĭă sāxă.

nēcnōn Mīsēnūm sērvāntem Īdaēă sĕpūlcrō155

nōmĭna ĕt Hērcŭlĕōs vĭdĕt īpso īn lītŏrĕ Baūlōs.

mīrātūr pĕlăgīquĕ mĭnās tērraēquĕ lăbōrēs.

Quaē pōstquām pērspēctā vīrō, rēgrēssŭs ăd āltōs

īndĕ Phĕrētĭădūm mūrōs, frōndēntĭă laētō

pālmĭtĕ dēvāstāt Nŷsaēă căcūmĭnă Gaūrī.160

hīnc ād Chālcĭdĭcām trānsfērt cĭtŭs āgmĭnă Nōlām.

cāmpō Nōlă sĕdēt crēbrīs cīrcūmdăta ĭn ōrbēm

tūrrĭbŭs ēt cēlsō făcĭlēm tūtātŭr ădīrī

plānĭtĭēm vāllō; sēd quī nōn tūrrĭbŭs ārmă

dēfēndēndă dărēt, vērum ūltrō moēnĭă dēxtrā165

prōtĕgĕrēt, Mārcēllŭs ŏpem aūxĭlĭūmquĕ fĕrēbāt.

īsque ŭbi Ăgēnŏrĕām prŏcŭl ādvēntārĕ pĕr aēquōr

ēt fērri ād mūrōs nūbēm vĭdĕt, "ārmă, crŭēntūs

hōstĭs ădēst, căpĭte ārmă, vĭrī" clāmātquĕ căpītquĕ.

cīrcūmstānt răpĭdī iŭvĕnēs āptāntquĕ frĕmēntī170

sānguĭnĕās dē mōrĕ iŭbās. sŏnăt īndĕ cĭtātō

āgmĭnă dīspōnēns pāssū: "tū līmĭnă dēxtraē

sērvābīs pōrtaē, Nĕrŏ; tū cōnvērtĕ cŏhōrtēs

ād laēvām pătrĭās ēt Līrēnātĭă sīgnă,

clārūm Vōlscōrūm Tūllī dĕcŭs. āst ŭbĭ iūssō,175

pēr tăcĭtūm rūptīs sŭbĭtā vī fūndĭtĕ pōrtīs

tēlōrum īn cāmpōs nīmbūm. fĕrăr īpsĕ rĕvūlsā

īn mĕdĭōs ĕquĭtūmquĕ trăhām cērtāmĭnă pōrtā."

dūmque ĕă Mārcēllūs, iām claūstră rĕvēllĕrĕ Poēnī

ēt scālīs sprētōs tēmptābānt rūmpĕrĕ mūrōs.180

īnsŏnŭērĕ tŭbaē pāssīm clāmōrquĕ vĭrōrūm

hīnnītūsquĕ, sĭmūl lĭtŭī raūcōquĕ tŭmūltū

cōrnŭa ĕt īn mēmbrīs cōncūssă fŭrēntĭbŭs ārmă.

fērtŭr ăcērbă lŭēs dīsiēctīs īncĭtă pōrtīs

ēffūsaēquĕ rŭūnt ĭnŏpīnō flūmĭnĕ tūrmaē,185

īmprŏbŭs ūt frāctīs ēxūndāt mōlĭbŭs āmnīs,

prōpūlsum ūt Bŏrĕā scŏpŭlīs īmpīngĭtŭr aēquōr,

ūt rūptō tērrās īnvādūnt cārcĕrĕ vēntī.

nēc tōrrēntĕ Lĭbŷs vīso ārmōrūmquĕ vĭrūmquĕ

dēiēctūs spē stārĕ vălēt. dūx Dārdănŭs īnstāt190

āttŏnĭtīs, praēgrēssŭs ĕquō, tērgīsquĕ rŭēntūm

īncūmbēns hāstā, sŏcĭōs nūnc vōcĕ fătīgāt:

"pērge, ăgĕ, fēr grēssūs! dēxtēr dĕŭs hōrăquĕ nōstrāst.

hāc ĭtĕr ād mūrōs Căpŭaē", nūnc rūrsŭs ĭn hōstēm

cōnvērsūs: "stā! quō răpĕrīs? nōn tērgă tŭōrūm,195

tē, dūctōr Lĭbўae, īncrĕpĭtō. stā! cāmpŭs ĕt ārmă

ēt Mārs īn mănĭbūs. dīmītto ē caēdĕ cŏhōrtēs;

spēctēmūr sōlī. Mārcēllūs proēlĭă pōscō."

sīc rēctōr Lătĭūs, iŭvĕnīque īnvādĕrĕ pūgnām

Bārcaēō suādēbăt hŏnōr prĕtĭūmquĕ pĕrīclī.200

Sēd nōn haēc plăcĭdō cērnēbāt pēctŏrĕ Iūnŏ

coēptōque āvērtīt sūprēma īn fātă rŭēntēm.

sīstĕrĕ pērcūlsōs īlle ēt rĕvŏcārĕ lăbōrāt:

"tālēsne ē grĕmĭō Căpŭaē tēctīsquĕ sĭnīstrīs

ēgrĕdĭmūr? stāte, ō mĭsĕrī, quīs glōrĭă sūmmă205

dēdĕcŏri ēst. nīl vōs hŏdĭē, mĭhĭ crēdĭtĕ, tērgă

vērtēntēs fīdum ēxspēctāt. mĕrŭīstĭs, ŭt ōmnīs

īngrŭăt Aūsŏnĭa, ēt saēvō Māvōrtĕ părāstīs,

nē quā spēs fūsōs pācīs vītaēquĕ mănērēt."

vīncēbāt clāmōrĕ tŭbās vōcīsquĕ vĭgōrĕ210

quāmvīs ōbstrūctās saēvūs pĕnĕtrābăt ĭn aūrēs.

Pōlўdămāntēīs iŭvĕnīs Pĕdĭānŭs ĭn ārmīs

bēlla ăgĭtābăt ătrōx Trōiānăquĕ sēmĭna ĕt ōrtūs

ātque Āntēnŏrĕā sēsē dē stīrpĕ fĕrēbāt,

haūd lĕvĭōr gĕnĕrīs fāmā sācrōquĕ Tĭmāvō215

glōrĭa ĕt Eūgănĕīs dīlēctūm nōmĕn ĭn ōrīs.

huīc pătĕr Ērĭdănūs Vĕnĕtaēque ēx ōrdĭnĕ gēntēs

ātque Ăpŏnō gaūdēns pŏpŭlūs, seū bēllă cĭērēt

seū Mūsās plăcĭdūs dōctaēquĕ sĭlēntĭă vītaē

māllĕt ĕt Āŏnĭō plēctrō mūlcērĕ lăbōrēs,220

nōn ūllūm dīxērĕ părēm, nēc nōtĭŏr āltēr

Grādīvō iŭvĕnīs, nēc Phoēbō nōtĭŏr āltēr.

quī pōstquam ēffūsīs ūrgēns vēstīgĭă frēnīs

Poēnōrūm iūxtā gălĕam ātque īnsīgnĕ pĕrēmptī

āgnōvīt spŏlĭūm Paūlī (pŭĕr īllă gĕrēbāt225

nōn pārvō laētūs dūctōrīs mūnĕrĕ Cīnŷps,

dīlēctūs Poēnō Cīnŷps, quō grātĭŏr ōră

nōn fŭĭt āc nūllā nĭtŭīt plūs frōntĕ dĕcōrīs:

quālĕ mĭcāt sēmpērquĕ nŏvum ēst, quōd Tībŭrĭs aūrā

pāscĭt ĕbūr vēl quī mīrō cāndōrĭs hŏnōrĕ230

lūcĕt ĭn aūrĕ lăpīs, rūbrīs ādvēctŭs ăb ūndīs).

quēm pōstquam ēgrĕgĭūm crīstīs ēt cāssĭdĕ nōtā

fūlgēntem ēxtrēmō Pĕdĭānŭs ĭn āgmĭnĕ vīdīt,

ceū sŭbĭta ānte ŏcŭlōs Paūli ēmērsīssĕt ĭmāgŏ

sēdĭbŭs īnfērnīs āmīssăquĕ pōscĕrĕt ārmă,235

īnvādīt frēndēns: "tūne, īgnāvīssĭmĕ, sācrī

pōrtābīs căpĭtīs, quaē nōn sĭnĕ crīmĭnĕ vēstēr

īnvĭdĭāquĕ dĕūm gēstārēt tēgmĭnă dūctōr?

ēn Paūlūs." vŏcăt īndĕ vĭri ād spēctācŭlă mānēs

ēt fŭgĭēntĭs ăgīt cōstīs pĕnĕtrābĭlĕ tēlūm.240

tūm dēlāpsŭs ĕquō gălĕam ātque īnsīgnĭă māgnī

cōnsŭlĭs ābrūmpīt dēxtrā spŏlĭātquĕ vĭdēntēm.

āmbrŏsĭaē cĕcĭdērĕ cŏmaē vĭŏlātăquĕ cērvīx

mārmŏrĕum īn iŭgŭlūm cōllō lābēntĕ rĕcūmbīt.

sōlvĭtŭr ōmnĕ dĕcūs lētō nĭvĕōsquĕ pĕr ārtūs245

īt Stўgĭūs cŏlŏr ēt fōrmaē pŏpŭlātŭr hŏnōrēs.

haūd sĕcŭs Ōcĕănō rĕdĭēns Cўthĕrēĭŭs īgnīs,

cūm sēsē Vĕnĕrī iāctāt splēndōrĕ rĕfēctō,

sī sŭbĭta īnvādāt nūbēs, hĕbĕtātŭr ĕt ātrīs

dēcrēscēns tĕnĕbrīs lānguēntĭă lūmĭnă cōndīt.250

īpse ĕtĭām rāptā Pĕdĭānūs cāssĭdĕ nūdōs

āttŏnĭtūs stŭpĕt ād vūltūs īrāsquĕ cŏērcēt.

tūm gălĕām māgnō sŏcĭūm clāmōrĕ rĕpōrtāns

īmmītēm quătĭēbăt ĕquūm spūmāntĭă saēvō

frēnă crŭēntāntēm mōrsū, cūm tūrbĭdŭs ārmīs255

ōbvĭă Mārcēllūs răpĭdō tŭlĭt ōră tŭmūltū

āgnōscēnsquĕ dĕcūs "mācte, ō vīrtūtĭs ăvītaē,

mācte Āntēnŏrĭdē! nūnc" īnquīt "rāptă pĕtāmūs,

quōd sŭpĕrēst, Lĭbўcī dūctōrīs tēgmĭna" ĕt ārdēns

tērrĭfĭcīs saēvām fūndīt strīdōrĭbŭs hāstām.260

nēc fōrsān vōtī vānūs fŏrĕt, ōbvĭă nī vīs

Gēstărĭs ōppŏsĭtō tĕnŭīssēt cōrpŏrĕ tēlūm.

quī dūm vīcīnīs dūctōrēm prōtĕgĭt ārmīs,

trānsăbĭīt nōn hūnc sĭtĭēns grăvĭs hāstă crŭōrēm

īngēntēsquĕ mĭnās mūtātā mōrtĕ pĕrēgīt.265

āvĕhĭtūr rāptīm dūctōr dīscrīmĭnĕ lētī

tūrbātūs cūrsūmquĕ fŭrēns ād cāstră căpēssīt.

Iāmquĕ fŭgae īmmŏdĭcūs tēndīt cērtāmĭnĕ grēssūm

praēcĭpĭtēm vērsīs Poēnōrum ēxērcĭtŭs ārmīs.

āssĕquĭtūr tēlīs hōstīs, lōngāsquĕ vĭrītīm270

ēxsătĭānt īrās clādūm caēlōquĕ crŭēntōs

cērtātim ōstēntānt ēt dīs ūltōrĭbŭs ēnsēs.

īllĕ dĭēs prīmūs dŏcŭīt, quōd crēdĕrĕ nēmŏ

aūdērēt sŭpĕrīs, Mārtīs cērtāmĭnĕ sīstī

pōssĕ dŭcēm Lĭbўaē. rāptānt cūrrūsquĕ vĭrōsquĕ275

Māssŷlāmquĕ fĕram ēt vīvīs āvūlsă rĕpōrtānt

tēgmĭnă bēllāntum ātque ăbĕūnt, sūb cūspĭdĕ tērgă

cōntēntī vīdīssĕ dŭcīs. tūm Mārtĭs ădaēquānt

Mārcēllūm dĕcŏrī. grădĭtūr cŏmĭtāntĕ trĭūmphō

māiōr, quām fērrēt cūm vīctŏr ŏpīmă Tŏnāntī.280

Īndĕ fŭrēns, pōstquām vāllō vīx dēpŭlĭt hōstēm,

dūctŏr Ăgēnŏrĕūs "quāndo hānc quāntōquĕ crŭōrĕ

hōstīlī lābem ēlŭĕrīm? mĕă tērgă vĭdērĕ

cōntĭgĭt Aūsŏnĭaē? mēne," īnquīt "sūmmĕ dĕōrūm,

pōst Trĕbĭām stătŭīs tām tūrpī fūnĕrĕ dīgnūm?285

vōsque īnvīctă dĭū, nūnc heū sĭnĕ Mārtĕ iŭvēntūs

dēbēllātă bŏnīs Căpŭaē, nōn dēgĕnĕr īpsĕ

gēstōrum Aūsŏnĭīs vērtī vīctrīcĭă sīgnă:

vōbīs tērgă dĕdī. vīdī, cum ād bēllă vŏcārēm,

nōn sĕcŭs ātque Ĭtălō fŭgĕre ā dūctōrĕ păvēntēs.290

quīd rĕlĭquūm prīscī Mārtīs tĭbĭ, quī dărĕ tērgă

mē rĕvŏcāntĕ pŏtēs?" fūndēbāt tālĭă Poēnūs,

sēd Lătĭaē sēsē Nōlāna ād moēnĭă tūrmaē

pōrtāntēs spŏlĭa īnsīgnī clāmōrĕ fĕrēbānt.

Āt cōnsuētă grăvēs pēr lōngum aūdīrĕ sŭōrūm295

ēvēntūs Rōma ēt nūmquām rĕcrĕātă sĕcūndīs

āllātō tāndēm faūstaē cērtāmĭnĕ pūgnaē

ērĭgĭtūr prīmōquĕ dĕūm sē mūnĕrĕ tōllīt.

ānte ōmnēs pīgra īn Mārtēm fūgiēnsquĕ lăbōrūm,

dūm bēllūm tŏnăt, ēt sēsē fūrātă iŭvēntūs300

dāt poēnās lătĕbraē; tūm, quī dūlcēdĭnĕ vītaē

īnvēnērĕ dŏlōs iūrātăquĕ foēdĕră Poēnō

cōrrūpērĕ, nŏtānt ēt pūrgānt crīmĭnĕ gēntēm.

pūnītūr pătrĭām mĕdĭtātī līnquĕrĕ tērrām

cōnsĭlĭum īnfēlīx scĕlĕrātăquĕ cūlpă Mĕtēllī.305

tālĭă cōrdă vĭrūm. sĕd ĕnīm nēc fēmĭnă cēssāt

mēnte aēquārĕ vĭrōs ēt laūdīs pōscĕrĕ pārtēm.

ōmnīs praē sēsē pōrtāns căpĭtīsquĕ mănūsquĕ

āntīquūm dĕcŭs āc dērēptă mŏnīlĭă cōllō

cērtātīm mātrōnă rŭīt bēllōquĕ mĭnīstrānt.310

haūd tāntā cēssīssĕ vĭrōs īn tēmpŏrĕ tālī

laūdīs sōrtĕ pĭgēt, fāctōque īn saēcŭla ĭtūrō

laētāntūr trĭbŭīssĕ lŏcūm. tūm cēlsă sĕnātūs

sūbsĕquĭtūr tūrba. īn mĕdĭūm cērtāmĭnĕ māgnō

prīvātaē cŭmŭlāntŭr ŏpēs. nūdārĕ pĕnātēs315

āc nĭhĭl ārcānōs vītaē mĕlĭōrĭs ăd ūsūs

sēpŏsŭīssĕ iŭvāt. cŏĭt ēt sĭnĕ nōmĭnĕ vūlgūs.

cōrpŏrĕ sīc tōto āc mēmbrīs Rōma ōmnĭbŭs ūsă

ēxsānguēs rūrsūs tōllēbăt ăd aēthĕră vūltūs.

Āddūnt spēm mĭsĕrīs dūlcēm Pārnāsĭă Cīrrhā320

pōrtāntēs rēspōnsă vĭrī. nām laētă fĕrēbānt

ēxaūdīsse ădўtīs, sācrā cūm vōcĕ tŏnārēt

āntrum ēt mūgīrēt Phoēbō iam īntrātă săcērdōs:

"sōlvĭtĕ, gēns Vĕnĕrīs, grăvĭōrēs cōrdĕ tĭmōrēs;

ādvērsa ēt quīcquīd dūrī sūb Mārtĕ mănēbāt325

ēxhaūstum ēst vōbīs. rēstānt lĕvĭōră lăbōrūm

ēt sĭnĕ pērnĭcĭē tērrōr. dīs vōtă prĕcēsquĕ

fērtĕ mŏdo ēt tĕpĭdōs ārīs lībātĕ crŭōrēs,

neū dătĕ tērgă mălīs. ădĕrīt Grādīvŭs, ĕt īpsĕ

Dēlĭŭs āvērtēt prŏpĭōră pĕrīcŭlă vātēs330

Trōiānōs nōtūs sēmpēr mĭnŭīssĕ lăbōrēs.

sēd vērō sĕd ĕnim ānte ōmnēs āltārĭă fūmēnt

cēntūm fēstă Iŏvī; cēntūm cădăt hōstĭă cūltrīs

īllĕ trŭcēm bēllī nūbēm saēvāsquĕ prŏcēllās

īn Lĭbўām vĭŏlēntŭs ăgēt. spēctābĭtĭs īpsī335

aēgĭdă tūrbātō quătĭēntem īn proēlĭă mūndō."

ātque ĕă Pārnāsī pōstquām clāmātă sŭb āntrīs

āllātūm vūlgīquĕ dĕūs pērvēnĭt ăd aūrēs,

īn Căpĭtōlīnās cērtātīm scāndĭtŭr ārcēs,

stērnūntūrquĕ Iŏvi ēt dēlūbrūm sānguĭne hŏnōrānt.340

tūm paēānă cănūnt rēspōnsăquĕ fīdă prĕcāntūr.

Īntĕrĕa āssuētīs sĕnĭōr Tōrquātŭs ĭn ārmīs

Sārdōās pătrĭō quătĭēbāt mīlĭtĕ tērrās.

nāmque ōrtum Īlĭăcā iāctāns ăb ŏrīgĭnĕ nōmēn

īn bēlla Hāmpsăgŏrās Tўrĭōs rĕnŏvātă vŏcārāt.345

prōlēs pūlchră vĭrō nēc tālī dīgnă părēntĕ

Hōstŭs ĕrāt. cūiūs frētūs fūlgēntĕ iŭvēntā

īpse āspēr pācī crūdōs sĭnĕ vīrĭbŭs ānnōs

bārbărĭcī stŭdĭō rītūs rĕfŏvēbăt ĭn ārmīs.

īsque ŭbĭ Tōrquātūm rāptīm prŏpĕrātă fĕrēntēm350

sīgnă vĭdēt pūgnaēque ăvĭdās āccēdĕrĕ dēxtrās,

fraūdĕ lŏcī nōtā lătĕbrōsă pĕr āvĭă sāltūs

ēvŏlăt ēt prōvīsă fŭgaē cōmpēndĭă cārpēns

vīrgūltā tĕgĭtūr vālle āc frōndēntĭbŭs ūmbrīs.

Īnsŭlă flūctĭsŏnō cīrcūmvāllātă prŏfūndō355

fāstīgātŭr ăquīs cōmprēssăquĕ gūrgĭtĕ tērrās

ēnōrmēs cŏhĭbēt nūdaē sŭb ĭmāgĭnĕ plāntaē;

īnde Īchnūsă prĭūs Grāīs mĕmŏrātă cŏlōnīs.

mōx Lĭbўcī Sārdūs gĕnĕrōsō sānguĭnĕ fīdēns

Hērcŭlĭs ēx sēsē mūtāvīt nōmĭnă tērraē.360

āfflūxēre ĕtĭam ēt sēdēs pŏsŭērĕ cŏāctās

dīspērsī pĕlăgō pōst ērŭtă Pērgămă Teūcrī.

nēc pārvūm dĕcŭs ādvēctō cūm clāssĕ pătērnā

āgmĭnĕ Thēspĭădūm tērrīs, Ĭŏlāĕ, dĕdīstī.

fāma ēst, cūm lăcĕrīs Āctaēōn flēbĭlĕ mēmbrīs365

sūpplĭcĭūm lŭĕrēt spēctātae īn fōntĕ Dĭānaē,

āttŏnĭtūm nŏvĭtātĕ mălī fūgīssĕ părēntēm

pēr frĕta Ărīstaēum ēt Sārdōōs īssĕ rĕcēssūs;

Cŷrēnēn mōnstrāssĕ fĕrūnt nŏvă lītŏră mātrēm.

sērpēntūm tēllūs pūra āc vĭdŭātă vĕnēnīs,370

sēd trīstīs caēlo ēt mūltā vĭtĭātă pălūdĕ.

quā vĭdĕt Ītălĭām, sāxōsō tōrrĭdă dōrsō

ēxērcēt scŏpŭlīs lātē frĕtă pāllĭdăque īntūs

ārvă cŏquīt nĭmĭūm Cāncrō fūmāntĭbŭs Aūstrīs.

cētĕră prōpēnsaē Cĕrĕrīs nūtrītă făvōrĕ375

Hōc hăbĭtū tērraē nĕmŏrōsă pĕr īnvĭă crēbrō

Tōrquātum ēlūdēns Hōstūs Sīdōnĭă pūgnaē

tēla ēxspēctābāt sŏcĭōsquĕ lăbōrĭs Hĭbērōs.

quī pōstquam āppūlsīs ănĭmōs aūxērĕ cărīnīs

haūd mŏră prōrūmpīt lătĕbrīs, ādvērsăquĕ lātē380

āgmĭna ĭnhōrrēscūnt, lōngūmquĕ cŏīrĕ vĭdētūr

ēt cōnfērrĕ grădūm. mĕdĭa īntērvāllă pătēntīs

cōrrĭpĭūnt cāmpī prŏpĕrātīs ēmĭnŭs hāstīs,

dōnĕc ăd ēxpērtōs ēnsēs, fīdīssĭmă tēlă,

pērvēntūm. dīra īndĕ lŭēs, caēdūntquĕ cădūntquĕ385

āltērnīque ănĭmās saēvo īn mūcrōnĕ rĕlīnquūnt.

Nōn ĕquĭdem īnnŭmĕrās caēdēs tōtque hōrrĭdă fāctă

spērārīm tāntō dīgnē prō nōmĭnĕ rērūm

pāndĕrĕ nēc dīctīs bēllāntum aēquārĕ călōrēm.

sēd vōs, Cāllĭŏpē, nōstrō dōnātĕ lăbōrī,390

nōtă părūm māgnī lōngō trādāntŭr ŭt aēvō

fāctă vĭri, ēt mĕrĭtūm vātī sācrēmŭs hŏnōrēm.

Ēnnĭŭs, āntīquā Mēssāpi ăb ŏrīgĭnĕ rēgīs,

mīscēbāt prīmās ăcĭēs, Lătĭaēquĕ sŭpērbūm

vītĭs ădōrnābāt dēxtrām dĕcŭs. hīspĭdă tēllūs395

mīsērūnt Călăbrī, Rŭdĭaē gĕnŭērĕ vĕtūstaē,

nūnc Rŭdĭaē sōlō mĕmŏrābĭlĕ nōmĕn ălūmnō.

īs prīma īn pūgnā, vātēs ūt Thrācĭŭs ōlīm,

īnfēstām bēllō quătĕrēt cūm Cŷzĭcŭs Ārgō,

spīcŭlă dēpŏsĭtō Rhŏdŏpēĭă pēctĭnĕ tōrsīt,400

spēctāndūm sēsē nōn pārvā strāgĕ vĭrōrūm

fēcĕrăt, ēt dēxtraē glīscēbāt caēdĭbŭs ārdōr.

ādvŏlăt aētērnūm spērāns fŏrĕ pēllĕrĕt Hōstūs

sī tāntām lābem, āc pērlībrāt vīrĭbŭs hāstām.

rīsīt nūbĕ sĕdēns vānī cōnāmĭnă coēptī405

ēt tēlūm prŏcŭl īn vēntōs dīmīsĭt Ăpōllŏ

āc sŭpĕr hīs: "nĭmĭūm, iŭvĕnīs, nĭmĭūmquĕ sŭpērbīs:

spērāto ābsīstās. săcĕr hīc āc māgnă sŏrōrūm

Āŏnĭdūm cūra ēst ēt dīgnŭs Ăpōllĭnĕ vātēs.

hīc cănĕt īllūstrī prīmūs bēlla Ītălă vērsū410

āttōllētquĕ dŭcēs caēlō, rĕsŏnārĕ dŏcēbīt

hīc Lătĭīs Hĕlĭcōnă mŏdīs nēc cēdĕt hŏnōrĕ

Āscraēō fāmāvĕ sĕnī." sīc Phoēbŭs, ĕt Hōstō

ūltrīx pēr gĕmĭnūm trānscūrrīt tēmpŭs hărūndŏ.

vērtūntūr iŭvĕnīs cāsū pērcūlsă pĕr āgrōs415

āgmĭna, ĕt ēffūsaē părĭtēr dānt tērgă cătērvaē,

dūm pătĕr aūdītā nātī nĕcĕ tūrbĭdŭs īraē

bārbărĭcum ātque īmmānĕ gĕmēns trānsfīgĭt ănhēlūm

pēctŭs ĕt ād mānēs ūrgēt vēstīgĭă nātī."

Āt Lĭbўaē dūctōr Mārcēllō frāctŭs ĕt ācrī420

cōntūsūs pūgnā cāmpōs dāmnārăt ĕt ārmă

vērtĕrăt ād mĭsĕrās nōn aēquī Mārtĭs Ăcērrās.

īnde, ŭbĭ pērmīsīt flāmmīs ātque ēnsĭbŭs ūrbēm,

Nūcĕrĭaē nĭhĭlō lĕvĭōr nēc pārcĭŏr īraē,

īncūssīt sēse ātque aēquāvīt moēnĭă tērraē.425

pōst Căsĭlīnă sĭbī mūltum ōblūctātŭs ĭnīquīs

dēfēndēntum ārmīs aēgrē rĕsĕrāvĕrăt āstū

līmĭna ĕt ōbsēssīs vītām pēnsāvĕrăt aūrō.

iāmque īn Daūnĭăcōs trānsfūndēns āgmĭnă cāmpōs

flēctēbāt răbĭēm, quō praēdă vĕl īră vŏcāssēt.430

fūmābāt vērsīs īncēnsă Pĕtīlĭă tēctīs

īnfēlīx fĭdĕī mĭsĕraēquĕ sĕcūndă Săgūntō,

āt quōndam Hērcŭlĕām sērvārĕ sŭpērbă phărētrām.

Vērtĕrăt ēt mēntēm Tўrĭa ād cōnātă Tărēntūs,

pōrtīsque īntrārānt Poēnī. sĕd ĕnim ārcĕ cŏrūscā435

fīsă lŏcō mănŭs Aūsŏnĭaē stīpātă sĕdēbāt.

hīc mīrāndă mŏvēns clāssēm, quaē cōndĭtă pōrtū

āstābāt (nāmque āngūstīs ē faūcĭbŭs aēquōr

ērūmpīt scŏpŭlōs īntēr pătŭlōquĕ rĕcēssū

dīffūndīt cāmpīs sēcrētūm gūrgĭtĕ pōntūm)440

īnclūsās ĭgĭtūr, quĭbŭs haūd ēnārĕ dăbātūr

ārcĕ sŭpērpŏsĭtā, claūstrīs mărĭs ēxtŭlĭt āstū

pērque āvērsă tŭlīt pōrtātās ārvă cărīnās.

lūbrĭcă rōbŏrĕīs ădĕrānt sūbstrāmĭnă plaūstrīs,

ātquĕ rĕcēns caēsī tērgō prōlāpsă iŭvēncī445

aēquŏrĕām rŏtă dūcēbāt pēr grāmĭnă pūppīm.

ēt iām pēr cōllēs dūmōsque ād lītŭs ădāctă

īnnābāt pĕlăgō vĕnĭēns sĭnĕ rēmĭgĕ clāssīs.

Nūntĭŭs īntĕrĕā vēctīs nōn mōrĕ cărīnīs

tērrēntēm frĕtă cūrārūm fērvōrĭbŭs īmplēt,450

dūm prŏcŭl Oēbălĭōs ămĕt ēxpūgnārĕ nĕpōtēs

ēt prīmūs rōstrīs sūlcēt nāvālĭbŭs ārvă,

āssēssōs Căpŭaē mūrōs, claūstra īpsă rĕvēllī

pōrtārum āc tōtūm mĭsĕrīs īncūrrĕrĕ bēllūm.

līnquīt coēptă fĕrōx pēnnāsque āddēntĕ pŭdōrĕ455

ātque īrā sĭmŭl īmmānī pēr prōxĭmă mōtū

ēvŏlăt ēt mĭnĭtāns ăvĭda ād cērtāmĭnă fērtūr.

haūd sĕcŭs āmīssō tīgrīs sī cōncĭtă fētū

ēmĭcĕt, āttŏnĭtaē paūcīs lūstrātŭr ĭn hōrīs

Caūcăsŭs ēt sāltū trāmīttĭtŭr ālĭtĕ Gāngēs,460

dōnēc fūlmĭnĕō pārtūs vēstīgĭă cūrsū

cōllĭgăt ēt răbĭēm prēnsō cōnsūmăt ĭn hōstĕ.

Ōbvĭŭs huīc spārsō Cēntēnĭŭs āgmĭnĕ rāptīm

fūndĭtŭr aūdēndī prāvūs făcĭlīsquĕ pĕrīclīs,

sēd pārvūm dĕcŭs Hānnĭbălī. nām vītĭs hŏnōrĕ465

pērfūnctūs Lătĭaē sŭbĭtōs stĭmŭlārăt ăgrēstēs

sēmērmēmquĕ mănūm stērnēndam ōbiēcĕrăt hōstī.

bīs sēptēm dēmīssă nĕcī (nēc sūbstĭtĭt āgmēn)

mīlĭă; bīs sēptēm, quaē nōn sōllērtĭŏr ēnsĕ,

sēd gĕnŭs īnsīgnīs, iūstīs dūcēbăt ĭn ārmīs470

Fūlvĭŭs; āst aēquē pēr cōrpŏră fūsă iăcēntūm

rāptum ĭtĕr ēst, vīctōrquĕ mŏrām nōn pāssŭs ĕūndī.

ēxsĕquĭaē tāntūm fāmām nōmēnquĕ vŏlēntēm

mītĭfĭcaē mēntīs tĕnŭērūnt fūnĕrĕ laētō.

nāmquĕ pĕr īnsĭdĭās (īnfāndum!) ĕt ăb hōspĭtĕ caēsūs,475

cōllŏquĭum ēt prōmīssă pĕtīt dūm pērfĭdă gēntīs

Lūcānaē, Grācchūs caēcō cīrcūmdătŭs āstū

ōccĭdĕrāt, laūdēmquĕ Lĭbŷs răpĭēbăt hŭmāndī.

Sēd nōn, ūt scītūm cĕlĕrāre ād moēnĭă Poēnūm,

rēstābāt rēs ūllă lŏcō. iām cōnsŭl ŭtērquĕ480

praēcĭpĭtēs ădĕrānt, Nōlā vīs ōmnĭs, ĕt Ārpīs

aēvī flōrĭdĭōr Făbĭūs răpĭda ārmă fĕrēbāt.

hīnc Nĕro ĕt hīnc vŏlŭcrēs Sīlānūs nōctĕ dĭēquĕ

īmpēllēbăt ăgēns prŏpĕrāta ād bēllă cŏhōrtēs.

ūndĭquĕ cōnvĕnĭūnt, părĭtērque ōppōnĕrĕ cūnctōs485

ūnī dūctōrēs iŭvĕnī plăcĕt. ārdŭŭs īpsĕ

Tīfāta īnsīdīt, prŏpĭōr quā moēnĭbŭs īnstāt

cōllĭs, ĕt ē tŭmŭlīs sūbiēctām dēspĭcĭt ūrbēm.

vērum ŭbĭ tōt sēsē cīrcūmfūndēntĭbŭs ārmīs

vāllātās sŏcĭūm pōrtās ūnāquĕ nĕgārī490

īntrāvīssĕ sĭbī Căpŭaēque ērūmpĕrĕ cērnīt,

ānxĭŭs ēvēntūs nūnc fērrō frāngĕrĕ coētūm

ōbstāntūm mĕdĭtātŭr, ĭnīt nūnc āvĭă coēptō

cōnsĭlĭa ātque āstū quaērīt tōt mīlĭă pōrtīs

ābstrăhĕre ārtātīs cīnctōsquĕ rĕsōlvĕrĕ mūrōs.495

sīc ĭgĭtūr sēcūm cūrāsque ĭtă cōrdĕ fătīgāt:

"quō, mēns aēgră, vŏcās? rūrsūsnĕ pĕrīcŭlă sūmām

nōn aēquūs rĕgĭōnĕ lŏcī? Căpŭāquĕ vĭdēntĕ

tērgă dăbo? ān, rĕsĭdēns vīcīnī vērtĭcĕ mōntīs,

ēxscīndi ānte ŏcŭlōs pătĭār sŏcĭālĭă tēctă?500

nōn ĭtă me ēxpērtī Făbĭūs Făbĭīquĕ măgīstēr

tūrbātum, Hēspĕrĭō cūm claūsōs mīlĭtĕ cōllēs

ēvāsī vīctōr spārsōsquĕ pĕr ārvă iŭvēncōs

iāctāre āccēnsīs stĭmŭlāvī cōrnĭbŭs īgnēs.

haūd dum ōmnēs ăbĭērĕ dŏlī. dēfēndĕrĕ nōbīs505

sī Căpŭam ērēptum ēst, dăbĭtūr cīrcūmdărĕ Rōmām."

Haēc pōstquām plăcĭta ēt tĕnŭīt sēntēntĭă mēntēm,

nōn ēxspēctātō, Tītān dūm gūrgĭtĕ lūcēm

spīrāntēs prōfērrĕt ĕquōs, īmpēllĭt ĭn āgmēn

vōcĕ mănūquĕ vĭrōs ēt coēpta īmmānĭă pāndīt:510

"pērge, āge, vīnce ōmnēm, mīlēs, vīrtūtĕ lăbōrēm

ēt quāntum hūmānī pōssūnt sē tēndĕrĕ pāssūs,

ārdŭŭs āccĕlĕrā. Rōmām pĕtĭs. hōc ĭtĕr Ālpēs,

hōc Cānnaē strāvērĕ tĭbī. | ēia, īncŭtĕ mūrīs

ūmbōnem Īlĭăcīs Căpŭaēquĕ rĕpēndĕ rŭīnās.515

quām tāntī fŭĕrīt cădĕre, ūt Pālātĭă cērnās

ēt dēmīgrāntēm Tārpēiā sēdĕ Tŏnāntēm.

Īnstīnctī glŏmĕrānt grēssūs. Rōma aūrĭbŭs haērēt,

Rōma ŏcŭlīs, crēdūntquĕ dŭcīs sōllērtĭbŭs āctīs

āptĭŭs īd coēptūm, quām sī dūxīssĕt ăb īpsō520

fātāli Aēnĕădīs cāmpō. Vūltūrnă cĭtātā

trāmīttūnt ālnō vădă pōstrēmīquĕ rĕlīnquūnt

tārdāndīs Ĭtălīs cōrrūptās īgnĕ cărīnās.

tūm Sĭdĭcīnă lĕgūnt pērnīcĭbŭs ārvă mănīplīs

Thrēĭcĭāmquĕ Călēn, vēstrās ā nōmĭnĕ nātī,525

Ōrīthŷiă, dŏmōs. hīnc Āllīfānŭs Ĭācchō

haūd ĭnămātŭs ăgēr nŷmphīsque hăbĭtātă Căsīnī

rūra ēvāstāntūr; mōx ēt vīcīnŭs Ăquīnās

ēt quaē fūmāntēm tēxērĕ gĭgāntă, Frĕgēllaē

āgmĭnĕ cārpūntūr vŏlŭcrī. fērt cōncĭtŭs īndĕ530

pēr iŭgă cēlsă grădūm, dūrīs quā rūpĭbŭs haērēt

bēllātōr Frŭsĭno ēt sūrgīt sūspēnsă tŭmēntī

dōrsō frūgĭfĕrīs Cĕrĕālĭs Ănāgnĭă glēbīs.

iāmque ădĕo ēst cāmpōs īngrēssŭs ĕt ārvă Lăbīcī,

līnquēns Tēlĕgŏnī pūlsātŏs ărīĕtĕ mūrōs,535

haūd dīgnam īntēr tāntă mŏrām. nĕc ămoēnă rĕtēntānt

Ālgĭdă nēc iūxtā Iūnōnīs tēctă Găbīnaē.

praēcēps ād rīpās īmmānī tūrbĭnĕ fērtūr,

sūlphŭrĕīs gĕlĭdūs quā sērpīt lēnĭtŭr ūndīs

ād gĕnĭtōrem Ănĭō lābēns sĭnĕ mūrmŭrĕ Thŷbrīm.540

Hīc ūt sīgnă fĕrōx dīmēnsăquĕ cāstră lŏcāvīt

ēt rīpās trĕmĕfēcĭt ĕquēs, pērtērrĭtă pūlsīs

Īlĭă prīmă vădīs sācrō sē cōniŭgĭs āntrō

cōndĭdĭt, ēt cūnctaē fūgērūnt gūrgĭtĕ nŷmphaē.

āt mātrēs Lătĭaē, ceū moēnĭă nūllă sŭpērsīnt,545

āttŏnĭtaē pāssīm fŭrĭbūndīs grēssĭbŭs ērrānt.

ānte ŏcŭlōs āstānt lăcĕraē trĕpĭdāntĭbŭs ūmbraē,

quaēquĕ grăvem ād Trĕbĭām quaēque ād Tīcīnă flŭēntă

ōppĕtĭērĕ nĕcēm, Paūlūs Grācchūsquĕ crŭēntī

Flāmĭnĭūsquĕ sĭmūl mĭsĕrīs ānte ōră văgāntūr.550

claūsīt tūrbă vĭās. stāt cēlsŭs ĕt āspĕr ăb īrā

īngēntēmquĕ mĕtūm tōrvō dŏmăt ōrĕ sĕnātūs.

īntērdūm tămĕn ērūmpūnt sūb cāssĭdĕ fūsaē

pēr tăcĭtūm lăcrĭmaē, quīdnām Fōrtūnă mĭnētūr

quidue parent superi. pubes dispersa per altas555

stāt tūrrēs ātque hūc vēntūm sūb cōrdĕ vŏlūtāt,

ūt iām Rōmă sătīs crēdāt dēfēndĕrĕ mūrōs.

Poēnŭs ŭt ād sōmnōs vīx tōtām cūrsĭbŭs āctaē

īndūlsīt pūbī nōctēm, vĭgĭl īpsĕ nĕc ūllām

ād rĕquĭēm făcĭlīs crēdēnsque ābscēdĕrĕ vītaē560

quōd sŏpŏr ērĭpĭāt tēmpūs, rădĭāntĭbŭs ārmīs

īndŭĭtūr Nŏmădūmquĕ iŭbēt prōrūmpĕrĕ tūrmās.

īndĕ lĕvīs frēnīs cīrcūm păvĭtāntĭă fērtūr

quādrŭpĕdāntĕ sŏnō pērcūlsaē moēnĭă Rōmaē.

nūnc ădĭtūs lūstrāt, claūsās nūnc cūspĭdĕ pūlsāt565

īnfēstā pōrtās frŭĭtūrquĕ tĭmōrĕ păvēntūm,

nūnc lēntūs cēlsīs ādstāns īn cōllĭbŭs īntrāt

ūrbem ŏcŭlīs dīscītquĕ lŏcōs caūsāsquĕ lŏcōrūm,

āc lĕgĕrēt vīsū cūncta ēt pĕnĕtrārĕt ĭn ōmnēs

spēctāndō pārtēs, nī māgnō tūrbĭne ădēssēt570

Fūlvĭŭs haūd tōtā Căpŭae ōbsĭdĭōnĕ rĕlīctā.

tūm dēmūm cāstrīs tūrmās īndūxĭt ŏvāntēs

spēctātā dūctōr sătĭātūs pēctŏră Rōmā.

ātque ŭbĭ nōx dēpūlsă pŏlō prīmāquĕ rŭbēscīt

lāmpădĕ Nēptūnūs rĕvŏcātque Aūrōră lăbōrēs,575

ēffūndīt rūptō pērsūltāns āgmĭnă vāllō

ēt, quāntūm clāmārĕ vălēt: "pēr plūrĭmă nōstră,

ō sŏcĭī, dĕcŏra ēt sācrātās sānguĭnĕ dēxtrās,

vōbīs ītĕ părēs ēt tāntum aūdētĕ sŭb ārmīs

quāntūm Rōmă tĭmēt. rĕlĭquam hānc ēxscīndĭtĕ mōlēm:580

nīl quōd vīncātīs tōtō rēstābĭt ĭn ōrbĕ.

neū pŏpŭlī vōs Mārtĭgĕnaē tārdārĭt ŏrīgŏ;

īntrātām Sĕnŏnūm căpĭētīs mīlĭbŭs ūrbēm

āssuētāmquĕ căpī. fōrtāssĕ cŭrūlĭbŭs āltīs

iām vōs ēxēmplō prŏăvōrum ād nōbĭlĕ lētūm585

ēxspēctānt dē mōrĕ sĕnēs mōrtīquĕ părāntūr."

Tālĭbŭs hīnc Poēnūs; sēd cōntra Oēnōtrĭă pūbēs

nōn ūllās vōcēs dŭcĭs aūt praēcēptă rĕquīrīt.

sāt mātrēs stĭmŭlānt nātīque ēt cāră sŭpīnās

tēndēntūm pālmās lăcrĭmāntĭăque ōră părēntūm.590

ōstēntānt pārvōs vāgītūque īncĭtă pūlsānt

cōrdă vĭrum, ārmātīs īnfīgūnt ōscŭlă dēxtrīs.

īrĕ vŏlūnt ēt prō mūrīs ōppōnĕrĕ dēnsī

pēctŏră rēspēctāntquĕ sŭōs flētūmquĕ rĕsōrbēnt.

ūt vēro īmpūlsō pătĕfāctaē cārdĭnĕ pōrtaē595

ēt sĭmŭl ērūpīt iūnctīs ēxērcĭtŭs ārmīs,

fūndĭtŭr īmmīxtūs gĕmĭtū prĕcĭbūsquĕ pĕr āltōs

ād caēlūm mūrōs clāngōr, spārsaēquĕ sŏlūtīs

crīnĭbŭs ēxŭlŭlānt mātrēs ātque ūbĕră nūdānt.

Fūlvĭŭs āntĕvŏlāns āgmēn "quīs nēscĭăt" īnquīt600

"nōn spōnte ād nōstrōs Poēnūm vēnīssĕ pĕnātēs?

ā pōrtīs fūgīt Căpŭaē." sūbnēctĕrĕ plūră

cōnāntēm trīstīs caēlī cūm mūrmŭrĕ vāstō

tūrbāvīt frăgŏr ēt sŭbĭtā dē nūbĕ prŏcēllaē.

Iūppĭtĕr Aēthĭŏpūm rĕmĕāns tēllūrĕ mĭnāntēm605

Rōmŭlĕō Poēnum ūt vīdīt sūccēdĕrĕ vāllō,

caēlĭcŏlīs rāptim ēxcītīs dēfēndĕrĕ tēctă

Dārdăna ĕt īn sēptēm dīscūrrĕrĕ iūssĕrăt ārcēs.

īpse ē Tārpēiō sūblīmīs vērtĭcĕ cūnctă,

ēt vēntōs sĭmŭl ēt nūbēs ēt grāndĭnĭs īrās610

fūlmĭnăque ēt tŏnĭtrūs ēt nīmbōs cōncĭĕt ātrōs.

cōncūssī trĕmŭērĕ pŏlī, caēlūmquĕ tĕnēbrīs

claūdĭtŭr, ēt tērrās caēcō nōx cōndĭt ămīctū.

īnstāt tēmpēstās ŏcŭlīs, hōstīquĕ prŏpīnquō

Rōmă lătēt. iāctae īn tūrmās pēr nūbĭlă flāmmaē615

strīdōrēm sērvānt, mēmbrīsque īnsībĭlăt īgnīs.

hīnc Nŏtŭs, hīnc Bŏrĕās, hīnc fūscīs Āfrĭcŭs ālīs

bēllă mŏvēnt, quāntīs ănĭmōs ēt pēctŏră pōssīnt

īrātī sătĭārĕ Iŏvīs. flŭĭt āgmĕn ăquārūm

tūrbĭnĕ cōnfūsūm pĭcĕo ēt nīgrāntĕ prŏcēllā620

ātque ōmnēs cīrcā cāmpōs spūmāntĭbŭs ūndīs

īnvōlvīt. cēlsūs sūmmō dē cūlmĭnĕ mōntīs

rēgnātōr sŭpĕrūm sūblātā fūlmĭnă dēxtrā

lībrāvīt clĭpĕōquĕ dŭcīs nōn cēdĕrĕ cērtī

īncūssīt. sūmmā lĭquĕfācta ēst cūspĭs ĭn hāstā,625

ēt flūxīt ceū cōrrēptūs fōrnācĭbŭs ēnsīs.

Āmbūstīs sĕd ĕnīm dūctōr Sīdōnĭŭs ārmīs

sīstēbāt sŏcĭōs ēt caēcum ē nūbĭbŭs īgnēm

mūrmŭrăque ā vēntīs mīscērī vānă dŏcēbāt.

tāndēm pōst clādēs sŏcĭūm caēlīquĕ rŭīnām630

nōn hōste īn nīmbīs vīsō, nōn ēnsĕ, rĕfērrī

sīgnă iŭbēt cāstrīs maēstāsquĕ rĕsūscĭtăt īrās:

"vēntīs dēbēbīs nīmīrum hĭĕmīsquĕ prŏcēllīs

ūnūm, Rōmă, dĭēm. sēd nōn tē crāstĭnă nōbīs

lūx ūmquam ērĭpĭēt, dēscēndāt Iūppĭtĕr īpsĕ635

īn tērrās lĭcĕt." īnfrēndēns dūm tālĭă fātūr,

ēccĕ sĕrēnātō clārūm iŭbăr ēmĭcăt āxĕ,

pūrgātūsquĕ nĭtēt dīscūssīs nūbĭbŭs aēthēr.

Aēnĕădaē sēnsērĕ dĕūm tēlīsquĕ rĕpōstīs

sūmmīssās tēndūnt ālta ād Căpĭtōlĭă dēxtrās640

ēt fēstā cīngūnt mōntīs pĕnĕtrālĭă laūrō.

tūm vūltūs mŏdŏ nōn pārvō sūdōrĕ mădēntēs,

nūnc laētōs Iŏvĭs āspēctānt: "dā, sūmmĕ dĕōrūm,

dā, pătĕr, ūt sācrō Lĭbўs īntēr proēlĭă tēlō

cōncĭdăt; haūd ălĭā pŏtĭs ēst ōccūmbĕrĕ dēxtrā."645

Sīc ădĕo ōrāntēs prēssērĕ sĭlēntĭă, pōstquām

ābstŭlĕrāt tērrās nīgrāntĭbŭs Hēspĕrŭs ūmbrīs.

quēm sĭmŭl āttōllēns rŭtĭlāntēm lāmpădă Tītān

ōbrŭĭt ēt vītaē rĕdĭīt mōrtālĭbŭs ūsūs,

Poēnŭs ădēst, nēc sē cāstrīs Oēnōtrĭă pūbēs650

cōntĭnĕt. haūd dum ēnsēs strīctī, mĕdĭūmquĕ iăcēbāt

tāntum ād bēllă lŏcī, quāntūm trāmīttĕrĕ iāctaē

sūffĭcĕrēnt hāstaē, cūm fūlgŏr hĕbēscĕrĕ caēlī

pēr sŭbĭtūm coēpīt dēnsaēquĕ sŭbīrĕ tĕnēbraē

ātquĕ dĭēs fŭgĕre ātque ārmāri ād proēlĭă rūrsūs655

Iūppĭtĕr. īncūmbūnt vēntī, crāssūsquĕ rŏtāntĕ

Aūstrō nīmbōrūm fērvēt glŏbŭs. īntŏnăt īpsĕ,

quōd trĕmăt ēt Rhŏdŏpē Taūrūsque ēt Pīndŭs ĕt Ātlās.

aūdīvērĕ lăcūs Ĕrĕbī, mērsūsquĕ prŏfūndīs

āgnōvīt tĕnĕbrīs caēlēstĭă bēllă Tўphoēūs.660

īnvādīt Nŏtŭs āc, pĭcĕām cūm grāndĭnĕ mūltā

īntōrquēns nūbēm, cūnctāntem ēt vānă mĭnāntēm

cīrcŭmăgīt cāstrīsquĕ dŭcēm sūccēdĕrĕ cōgīt.

vērum ŭbĭ dēpŏsĭtīs saēpsīt sēse āggĕrĕ tēlīs,

laētă sĕrēnātī făcĭēs ăpĕrītŭr Ŏlŷmpī,665

nūllăquĕ tām mītēm crēdās hăbŭīssĕ Tŏnāntēm

fūlmĭnă, nēc plăcĭdō cōmmōtă tŏnītrŭă caēlō.

dūrăt ĕt āffīrmāns nōn ūltrā spōndĕt ĭn īpsōs

vēntūrām caēlī răbĭēm, mŏdŏ pātrĭă vīrtūs

īn dēxtrās rĕdĕāt, nēc Rōmam ēxscīndĕrĕ Poēnī670

crēdānt ēssĕ nĕfās. ŭbĭ nām tūnc fūlmĭnă tāndēm

īnvīctī iăcŭīssĕ Iŏvīs, cūm stērnĕrĕt ēnsīs

Aētōlōs cāmpōs? ŭbĭ, cūm Tŷrrhēnă nătārēnt

stāgnă crŭōrĕ vĭrūm? "pūgnāt prō moēnĭbŭs" īnquīt

"sī rēctōr sŭpĕrūm tōt iāctīs fūlmĭnĕ tēlīs,675

īntēr tōt mōtūs cūr mē cōntra ārmă fĕrēntēm

āfflīxīssĕ pĭgēt? vēntīs hĭĕmīquĕ fŭgācēs

tērgă dămūs? rĕmĕēt, quaēsō, mēns īllă vĭgōrquĕ,

quā vōbīs, cūm pāctă pătrūm, cūm foēdĕra ădēssēnt,

īntēgrāre ăcĭēs plăcĭtūm." sīc pēctŏră flāmmāt,680

dōnĕc ĕquūm Tītān spūmāntĭă frēnă rĕsōlvīt.

nēc nōx cōmpŏsŭīt cūrās sōmnūsvĕ frĕmēntēm

aūsŭs ădīrĕ vĭrum, ēt rĕdĕūnt cūm lūcĕ fŭrōrēs.

rūrsŭs ĭn ārmă vŏcāt trĕpĭdōs clĭpĕōquĕ trĕmēndūm

īncrĕpăt ātque ārmīs ĭmĭtātūr mūrmŭră caēlī.685

Ūt vēro āccēpīt tāntūm cōnfīdĕrĕ dīvīs

Aūsŏnĭōs pātrēs sūmmīssăquĕ Baētĭs ăd ōrās

aūxĭlĭa ēt nōctū prōgrēssūm moēnĭbŭs āgmēn,

sīc ăgĭtārĕ frĕmēns ōbsēssōs ōtĭă iāmquĕ

sēcūram Hānnĭbălīs Rōmām vĭŏlēntĭŏr īnstāt.690

iāmquĕ prŏpīnquābāt mūrō, cūm Iūppĭtĕr aēgrām

Iūnōnem āllŏquĭtūr cūrīs mūlcētquĕ mŏnēndō:

"nūllănĕ Sīdŏnĭō iŭvĕnī, cōniūnxquĕ sŏrōrquĕ

cāră mĭhī, nōn ūlla ūmquām sĭnĕ fīnĕ fĕrōcī

āddēs frēnă vĭrō? fŭĕrīt dēlērĕ Săgūntūm,695

ēxaēquāre Ālpēs, īmpōnĕrĕ vīncŭlă sācrō

Ērĭdănō, foēdārĕ lăcūs. ĕtĭāmnĕ părābīt

nōstrās īllĕ dŏmōs, nōstrās pērrūmpĕre ĭn ārcēs?

sīstĕ vĭrūm. nāmque, ūt cērnīs, iām flāgĭtăt īgnēs

ēt părăt āccēnsīs ĭmĭtārī fūlmĭnă flāmmīs."700

Hīs dīctīs grātēs ăgĭt āc tūrbātă pĕr aūrās

dēvŏlăt ēt prēnsā iŭvĕnīs Sātūrnĭă dēxtrā

"quō rŭĭs, ō vēcōrs, māiōrăquĕ bēllă căpēssīs

mōrtālī quām fērrĕ dătūm?" Iūno īnquĭt ĕt ātrām

dīmōvīt nūbēm vērōque āppārŭĭt ōrĕ.705

"nōn tĭbĭ cūm Phrўgĭō rēs Laūrēntīvĕ cŏlōnō.

ēn, ăgĕ (nāmque ŏcŭlīs āmōtā nūbĕ părūmpēr

cērnĕrĕ cūnctă dăbō) sūrgīt quā cēlsŭs ăd aūrās,

āspĭcĕ, mōntĭs ăpēx, vŏcĭtātă Pălātĭă rēgī

Pārrhăsĭō plēnā tĕnĕt ēt rĕsŏnāntĕ phărētrā710

īntēndītque ārcum ēt pūgnās mĕdĭtātŭr Ăpōllŏ.

āt quā vīcīnīs tōllīt sē cōllĭbŭs āltaē

mōlĭs Ăvēntīnūs, vĭdĕn ūt Lātōnĭă vīrgŏ

āccēnsās quătĭāt Phlĕgĕthōntīs gūrgĭtĕ taēdās

ēxsērtōs ăvĭdē pūgnaē nūdātă lăcērtōs?715

pārte ălĭā cērne, ūt saēvīs Grādīvŭs ĭn ārmīs

īmplērīt dīctūm prŏprĭō dē nōmĭnĕ cāmpūm.

hīnc Iānūs mŏvĕt ārmă mănū, mŏvĕt īndĕ Quĭrīnūs,

quīsquĕ sŭō dē cōllĕ dĕūs. sĕd ĕnim āspĭcĕ, quāntūs

aēgĭdă cōmmŏvĕāt nīmbōs flāmmāsquĕ vŏmēntēm720

Iūppĭtĕr ēt quāntīs pāscāt fĕrŭs īgnĭbŭs īrās.

hūc vūltūs flēcte ātque aūdē spēctārĕ Tŏnāntēm:

quās hĭĕmēs, quāntōs cōncūssō vērtĭcĕ cērnīs

sūb nūtū tŏnĭtrūs! ŏcŭlīs quī fūlgŭrăt īgnīs!

cēdĕ dĕīs tāndem ēt Tītānĭă dēsĭnĕ bēllă."725

sīc āffātă vĭrum īndŏcĭlēm pācīsquĕ mŏdīquĕ,

mīrāntēm sŭpĕrūm vūltūs ēt flāmmĕă mēmbră,

ābstrăhĭt āc pācēm tērrīs caēlōquĕ rĕpōnīt.

Rēspēctāns ăbĭt ēt cāstrīs āvūlsă mŏvērī

sīgnă iŭbēt dūctōr rĕmĕātūrūmquĕ mĭnātūr.730

rēddĭtŭr ēxtēmplō flāgrāntĭŏr aēthĕrĕ lāmpās,

ēt trĕmŭla īnfūsō rēsplēndēnt caērŭlă Phoēbō.

āt prŏcŭl ē mūrīs vīdēre ūt sīgnă rĕvēllī

Aēnĕădaē vērsūmquĕ dŭcēm, tăcĭta ōră vĭcīssīm

ōstēntānt nūtūquĕ dŏcēnt, quōd crēdĕrĕ māgnō735

nōn aūdēnt haērēntĕ mĕtū; nĕc ăbīrĕ vŏlēntīs,

sēd fraūdem īnsĭdĭāsquĕ pŭtānt ēt Pūnĭcă cōrdă,

āc tăcĭtaē nātīs īnfīgūnt ōscŭlă mātrēs,

dōnēc prōcēdēns ŏcŭlīs sēse ābstŭlĭt āgmēn

sūspēctōsquĕ dŏlōs dēmptō tērrōrĕ rĕsōlvīt.740

tūm vērō pāssīm sācra īn Căpĭtōlĭă pērgūnt

īnquĕ vĭcem āmplēxī pērmīxtā vōcĕ trĭūmphūm

Tārpēiī clāmānt Iŏvĭs āc dēlūbră cŏrōnānt.

iāmque ōmnēs pāndūnt pōrtās. rŭĭt ūndĭquĕ laētūm

nōn spērātă pĕtēns dūdūm sĭbĭ gaūdĭă vūlgūs.745

hī spēctānt, quō fīxă lŏcō tēntōrĭă rēgīs

ādstĭtĕrīnt, hī, quā cēlsūs dē sēdĕ vŏcātās

āffātūs fŭĕrīt tūrmās, ŭbĭ bēllĭgĕr Āstūr

ātque ŭbi ătrōx Gărămās saēvūsquĕ tĕtēndĕrĭt Hāmmōn.

cōrpŏră nūnc vīvā spārgūntūr gūrgĭtĭs ūndā,750

nūnc Ănĭēnĭcŏlīs stătŭūnt āltārĭă nŷmphīs.

tūm fēstām rĕpĕtūnt lūstrātīs moēnĭbŭs ūrbēm.

Iam terra glaciale caput fecundaque nimbis

tempora et austrifero nebulosam vertice frontem

immitis condebat hiems, blandisque salubre

ver Zephyris tepido mulcebat rura sereno.

5prorumpit Capua Poenus vicinaque late

praemisso terrore quatit, ceu condita bruma,

dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem

evolvit serpens arcano membra cubili

et spondente die novus emicat atque coruscum

10fert caput et saniem sublatis faucibus efflat.

at Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,

desolata metu cuncta, et suadente pavore

vallo se clausere simul trepidique salutis

exspectant ipsis metuentes moenibus hostem.

15Sed non ille vigor, qui ruptis Alpibus arma

intulerat dederatque vias Trebiaque potitus

Maeonios Italo sceleravit sanguine fluctus,

tunc inerat. molli luxu madefacta meroque,

illecebris somni, torpentia membra fluebant.

20quis gelidas suetum noctes thorace gravatis

sub Iove non aequo trahere et tentoria saepe

spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,

ac ne nocte quidem clipeive ensesve reposti,

non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere,

25tum grave cassis onus maioraque pondera visa

parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae.

Prima instaurantem sensit certamina mitis

Parthenope, non dives opum, non spreta vigoris;

sed portus traxere ducem secura volentem

30aequora, quae peteret veniens Carthagine puppis.

nunc molles urbi ritus atque hospita Musis

otia et exemptum curis gravioribus aevum.

Sirenum dedit una suum, memorabile, nomen

Parthenope muris Acheloias, aequore cuius

35regnavere diu cantus, cum dulce per undas

exitium miseris caneret non prospera nautis.

haec pone aggressus (nam frontem clauserat aequor)

moenia non ullas valuit perfringere Poenus

tota mole vias frustraque inglorius ausi

40pulsavit quatiens obstructas ariete portas.

stabat Cannarum Graia ad munimina victor

nequiquam et cautae mentis consulta probabat

eventu, qui post Dauni stagnantia regna

sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.

45"en, qui nos segnes et nescire addere cursum

factis iactastis, quod vobis scandere nuper

non acie ex ipsa concessum moenia Romae,

intrate atque epulas promissas sede Tonantis

his, quae Graia manus defendit, reddite tectis."

50talia iactabat famaeque pudore futurae,

irritus incepti prima si absisteret urbe,

audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses.

sed subitae muris flammae totoque fluebant

aggeris anfractu tela improvisa per auras.

55haud secus, occulvit saxi quos vertice fetus

ales fulva Iovis, tacito si ad culmina nisu

evasit serpens terretque propinquus hiatu,

illa hostem rostro atque assuetis fulmina ferre

unguibus incessens nidi circumuolat orbem.

60Tandem ad vicinos Cumarum vertere portus

defessus statuit varioque lacessere motu

fortunam et famae turbando obstare sinistrae.

sed custos urbi Gracchus, tutela vel ipsis

certior arcebat muris, iterumque sedere

65portis atque aditus iterum sperare vetabat.

lustrat inops animi rimaturque omnia circum

alite vectus equo rursusque hortatibus infit

laudum agitare suos: "pro di, quis terminus" inquit

"ante urbes standi Graias, oblite tuorum

70factorum miles, quis erit modus? Alpibus astat

nimirum maior moles, et scandere caelum

pulsantes iubeo scopulos. quamquam altera detur

si similis tellus aliaeque repente sub astra

exsurgant rupes, non ibis et arduus arma

75me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem

agger adhuc murusque tenet? Gracchumque moveri

non ausum portis parvo in discrimine cerno?

an vobis gentes, quaecumque labore parastis

casu gesta putent? per vos Tyrrhena faventum

80stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti

obtestor, dignos iam vosmet reddite vestra

quam trahitis fama et revocate in pectora Cannas."

Sic ductor fessas luxu attritasque secundis

erigere et verbis temptabat sistere mentes.

85atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit

arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae

immitis ductor Capuae, primordia pandit:

"non est hoc" inquit "nostri, quod suspicis, aevi;

maiores fecere manus. cum bella timeret

90Dictaei regis, sic fama est, linquere terras

Daedalus invenit nec toto signa sequenti

orbe dare, aetherias aliena tollere in auras

ausus se penna atque homini monstrare volatus.

suspensum hic librans media inter nubila corpus

95enavit superosque novus conterruit ales.

natum etiam docuit falsae sub imagine plumae

attemptare vias volucrum, lapsumque solutis

pennarum remis et non felicibus alis

turbida plaudentem vidit freta, dumque dolori

100indulget subito motis ad pectora palmis,

nescius heu planctu duxit moderante volatus.

hic pro nubivago gratus pia templa meatu

instituit Phoebi atque audaces exuit alas."

Virrius haec. sed enim ductor numerabat inertes

105atque actos sine Marte dies ac stare pudebat.

ingemit adversis respectansque irrita tecta

urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem.

hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles

officit audenti defensantumque labores.

110dumque tenet socios dura atque obsaepta viarum

rumpere nitentes lentus labor, ipse propinqua

stagnorum terraeque simul miracula lustrat.

Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes

unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse

115Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat.

ast hic Lucrino mansisse vocabula quondam

Cocyti memorat medioque in gurgite ponti

Herculeum commendat iter, qua discidit aequor

Amphitryoniades, armenti vector Hiberi.

120ille, olim populis dictum Styga, nomine verso

stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Avernum;

tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens

et formidatus volucri letale vomebat

suffuso virus caelo Stygiaque per urbes

125religione sacer saevum retinebat honorem.

huic vicina palus (fama est Acherontis ad undas

pandere iter) caecas stagnante voragine fauces

laxat et horrendos aperit telluris hiatus

interdumque novo perturbat lumine manes.

130at iuxta caligantes longumque per aevum

infernis pressas nebulis pallente sub umbra

Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam

Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni

semper anhelantes coctoque bitumine campos

135ostentant. tellus atro exundante vapore

suspirans ustisque diu calefacta medullis

aestuat et Stygios exhalat in aëra flatus.

parturit et tremulis metuendum exsibilat antris

interdumque cavas luctatus rumpere sedes

140aut exire fretis sonitu lugubre minaci

Mulciber immugit lacerataque viscera terrae

mandit et exesos labefactat murmure montes.

tradunt Herculea prostratos mole Gigantas

tellurem iniectam quatere et spiramine anhelo

145torreri late campos quotiensque minantur

rumpere compagem impositam, expallescere caelum.

apparet Prochyte saevum sortita Mimanta,

apparet procul Inarime, quae turbine nigro

fumantem premit Iapetum flammasque rebelli

150ore eiectantem et, si quando evadere detur,

bella Iovi rursus superisque iterare volentem.

monstrantur Vesuvina iuga atque in vertice summo

depasti flammis scopuli fractusque ruina

mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa.

155necnon Misenum servantem Idaea sepulcro

nomina et Herculeos videt ipso in litore Baulos.

miratur pelagique minas terraeque labores.

Quae postquam perspecta viro, regressus ad altos

inde Pheretiadum muros, frondentia laeto

160palmite devastat Nysaea cacumina Gauri.

hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.

campo Nola sedet crebris circumdata in orbem

turribus et celso facilem tutatur adiri

planitiem vallo; sed qui non turribus arma

165defendenda daret, verum ultro moenia dextra

protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.

isque ubi Agenoream procul adventare per aequor

et ferri ad muros nubem videt, "arma, cruentus

hostis adest, capite arma, viri" clamatque capitque.

170circumstant rapidi iuvenes aptantque frementi

sanguineas de more iubas. sonat inde citato

agmina disponens passu: "tu limina dextrae

servabis portae, Nero; tu converte cohortes

ad laevam patrias et Lirenatia signa,

175clarum Volscorum Tulli decus. ast ubi iusso,

per tacitum ruptis subita vi fundite portis

telorum in campos nimbum. ferar ipse revulsa

in medios equitumque traham certamina porta."

dumque ea Marcellus, iam claustra revellere Poeni

180et scalis spretos temptabant rumpere muros.

insonuere tubae passim clamorque virorum

hinnitusque, simul litui raucoque tumultu

cornua et in membris concussa furentibus arma.

fertur acerba lues disiectis incita portis

185effusaeque ruunt inopino flumine turmae,

improbus ut fractis exundat molibus amnis,

propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor,

ut rupto terras invadunt carcere venti.

nec torrente Libys viso armorumque virumque

190deiectus spe stare valet. dux Dardanus instat

attonitis, praegressus equo, tergisque ruentum

incumbens hasta, socios nunc voce fatigat:

"perge, age, fer gressus! dexter deus horaque nostrast.

hac iter ad muros Capuae", nunc rursus in hostem

195conversus: "sta! quo raperis? non terga tuorum,

te, ductor Libyae, increpito. sta! campus et arma

et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes;

spectemur soli. Marcellus proelia posco."

sic rector Latius, iuvenique invadere pugnam

200Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli.

Sed non haec placido cernebat pectore Iuno

coeptoque avertit suprema in fata ruentem.

sistere perculsos ille et revocare laborat:

"talesne e gremio Capuae tectisque sinistris

205egredimur? state, o miseri, quis gloria summa

dedecori est. nil vos hodie, mihi credite, terga

vertentes fidum exspectat. meruistis, ut omnis

ingruat Ausonia, et saevo Mavorte parastis,

ne qua spes fusos pacis vitaeque maneret."

210vincebat clamore tubas vocisque vigore

quamuis obstructas saevus penetrabat in aures.

Polydamanteis iuvenis Pedianus in armis

bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus

atque Antenorea sese de stirpe ferebat,

215haud levior generis fama sacroque Timavo

gloria et Euganeis dilectum nomen in oris.

huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes

atque Apono gaudens populus, seu bella cieret

seu Musas placidus doctaeque silentia vitae

220mallet et Aonio plectro mulcere labores,

non ullum dixere parem, nec notior alter

Gradivo iuvenis, nec Phoebo notior alter.

qui postquam effusis urgens vestigia frenis

Poenorum iuxta galeam atque insigne perempti

225agnovit spolium Pauli (puer illa gerebat

non parvo laetus ductoris munere Cinyps,

dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora

non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris:

quale micat semperque novum est, quod Tiburis aura

230pascit ebur vel qui miro candoris honore

lucet in aure lapis, rubris advectus ab undis).

quem postquam egregium cristis et casside nota

fulgentem extremo Pedianus in agmine vidit,

ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago

235sedibus infernis amissaque posceret arma,

invadit frendens: "tune, ignavissime, sacri

portabis capitis, quae non sine crimine vester

invidiaque deum gestaret tegmina ductor?

en Paulus." vocat inde viri ad spectacula manes

240et fugientis agit costis penetrabile telum.

tum delapsus equo galeam atque insignia magni

consulis abrumpit dextra spoliatque videntem.

ambrosiae cecidere comae violataque cervix

marmoreum in iugulum collo labente recumbit.

245solvitur omne decus leto niveosque per artus

it Stygius color et formae populatur honores.

haud secus Oceano rediens Cythereius ignis,

cum sese Veneri iactat splendore refecto,

si subita invadat nubes, hebetatur et atris

250decrescens tenebris languentia lumina condit.

ipse etiam rapta Pedianus casside nudos

attonitus stupet ad vultus irasque coërcet.

tum galeam magno socium clamore reportans

immitem quatiebat equum spumantia saevo

255frena cruentantem morsu, cum turbidus armis

obvia Marcellus rapido tulit ora tumultu

agnoscensque decus "macte, o virtutis avitae,

macte Antenoride! nunc" inquit "rapta petamus,

quod superest, Libyci ductoris tegmina" et ardens

260terrificis saevam fundit stridoribus hastam.

nec forsan voti vanus foret, obvia ni vis

Gestaris opposito tenuisset corpore telum.

qui dum vicinis ductorem protegit armis,

transabiit non hunc sitiens gravis hasta cruorem

265ingentesque minas mutata morte peregit.

avehitur raptim ductor discrimine leti

turbatus cursumque furens ad castra capessit.

Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum

praecipitem versis Poenorum exercitus armis.

270assequitur telis hostis, longasque viritim

exsatiant iras cladum caeloque cruentos

certatim ostentant et dis ultoribus enses.

ille dies primus docuit, quod credere nemo

auderet superis, Martis certamine sisti

275posse ducem Libyae. raptant currusque virosque

Massylamque feram et vivis avulsa reportant

tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga

contenti vidisse ducis. tum Martis adaequant

Marcellum decori. graditur comitante triumpho

280maior, quam ferret cum victor opima Tonanti.

Inde furens, postquam vallo vix depulit hostem,

ductor Agenoreus "quando hanc quantoque cruore

hostili labem elverim? mea terga videre

contigit Ausoniae? mene," inquit "summe deorum,

285post Trebiam statuis tam turpi funere dignum?

vosque invicta diu, nunc heu sine Marte iuventus

debellata bonis Capuae, non degener ipse

gestorum Ausoniis verti victricia signa:

vobis terga dedi. vidi, cum ad bella vocarem,

290non secus atque Italo fugere a ductore paventes.

quid reliquum prisci Martis tibi, qui dare terga

me revocante potes?" fundebat talia Poenus,

sed Latiae sese Nolana ad moenia turmae

portantes spolia insigni clamore ferebant.

295At consueta graves per longum audire suorum

eventus Roma et numquam recreata secundis

allato tandem faustae certamine pugnae

erigitur primoque deum se munere tollit.

ante omnes pigra in Martem fugiensque laborum,

300dum bellum tonat, et sese furata iuventus

dat poenas latebrae; tum, qui dulcedine vitae

invenere dolos iurataque foedera Poeno

corrupere, notant et purgant crimine gentem.

punitur patriam meditati linquere terram

305consilium infelix scelerataque culpa Metelli.

talia corda virum. sed enim nec femina cessat

mente aequare viros et laudis poscere partem.

omnis prae sese portans capitisque manusque

antiquum decus ac derepta monilia collo

310certatim matrona ruit belloque ministrant.

haud tanta cessisse viros in tempore tali

laudis sorte piget, factoque in saecula ituro

laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus

subsequitur turba. in medium certamine magno

315privatae cumulantur opes. nudare penates

ac nihil arcanos vitae melioris ad usus

seposuisse iuvat. coit et sine nomine vulgus.

corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa

exsangues rursus tollebat ad aethera vultus.

320Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha

portantes responsa viri. nam laeta ferebant

exaudisse adytis, sacra cum voce tonaret

antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos:

"solvite, gens Veneris, graviores corde timores;

325adversa et quicquid duri sub Marte manebat

exhaustum est vobis. restant leviora laborum

et sine pernicie terror. dis vota precesque

ferte modo et tepidos aris libate cruores,

neu date terga malis. aderit Gradivus, et ipse

330Delius avertet propiora pericula vates

Troianos notus semper minuisse labores.

sed vero sed enim ante omnes altaria fument

centum festa Iovi; centum cadat hostia cultris

ille trucem belli nubem saevasque procellas

335in Libyam violentus aget. spectabitis ipsi

aegida turbato quatientem in proelia mundo."

atque ea Parnasi postquam clamata sub antris

allatum vulgique deus pervenit ad aures,

in Capitolinas certatim scanditur arces,

340sternunturque Iovi et delubrum sanguine honorant.

tum paeana canunt responsaque fida precantur.

Interea assuetis senior Torquatus in armis

Sardoas patrio quatiebat milite terras.

namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen

345in bella Hampsagoras Tyrios renovata vocarat.

proles pulchra viro nec tali digna parente

Hostus erat. cuius fretus fulgente iuventa

ipse asper paci crudos sine viribus annos

barbarici studio ritus refovebat in armis.

350isque ubi Torquatum raptim properata ferentem

signa videt pugnaeque avidas accedere dextras,

fraude loci nota latebrosa per avia saltus

evolat et provisa fugae compendia carpens

virgulta tegitur valle ac frondentibus umbris.

355Insula fluctisono circumuallata profundo

fastigatur aquis compressaque gurgite terras

enormes cohibet nudae sub imagine plantae;

inde Ichnusa prius Grais memorata colonis.

mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens

360Herculis ex sese mutavit nomina terrae.

affluxere etiam et sedes posuere coactas

dispersi pelago post eruta Pergama Teucri.

nec parvum decus advecto cum classe paterna

agmine Thespiadum terris, Iolaë, dedisti.

365fama est, cum laceris Actaeon flebile membris

supplicium lueret spectatae in fonte Dianae,

attonitum novitate mali fugisse parentem

per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus;

Cyrenen monstrasse ferunt nova litora matrem.

370serpentum tellus pura ac viduata venenis,

sed tristis caelo et multa vitiata palude.

qua videt Italiam, saxoso torrida dorso

exercet scopulis late freta pallidaque intus

arva coquit nimium Cancro fumantibus Austris.

375cetera propensae Cereris nutrita favore

Hoc habitu terrae nemorosa per invia crebro

Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae

tela exspectabat sociosque laboris Hiberos.

qui postquam appulsis animos auxere carinis

380haud mora prorumpit latebris, adversaque late

agmina inhorrescunt, longumque coire videtur

et conferre gradum. media intervalla patentis

corripiunt campi properatis eminus hastis,

donec ad expertos enses, fidissima tela,

385perventum. dira inde lues, caeduntque caduntque

alternique animas saevo in mucrone relinquunt.

Non equidem innumeras caedes totque horrida facta

sperarim tanto digne pro nomine rerum

pandere nec dictis bellantum aequare calorem.

390sed vos, Calliope, nostro donate labori,

nota parum magni longo tradantur ut aevo

facta viri, et meritum vati sacremus honorem.

Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,

miscebat primas acies, Latiaeque superbum

395vitis adornabat dextram decus. hispida tellus

miserunt Calabri, Rudiae genuere vetustae,

nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.

is prima in pugna, vates ut Thracius olim,

infestam bello quateret cum Cyzicus Argo,

400spicula deposito Rhodopeia pectine torsit,

spectandum sese non parva strage virorum

fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.

advolat aeternum sperans fore pelleret Hostus

si tantam labem, ac perlibrat viribus hastam.

405risit nube sedens vani conamina coepti

et telum procul in ventos dimisit Apollo

ac super his: "nimium, iuvenis, nimiumque superbis:

sperato absistas. sacer hic ac magna sororum

Aonidum cura est et dignus Apolline vates.

410hic canet illustri primus bella Itala versu

attolletque duces caelo, resonare docebit

hic Latiis Helicona modis nec cedet honore

Ascraeo famave seni." sic Phoebus, et Hosto

ultrix per geminum transcurrit tempus harundo.

415vertuntur iuvenis casu perculsa per agros

agmina, et effusae pariter dant terga catervae,

dum pater audita nati nece turbidus irae

barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum

pectus et ad manes urget vestigia nati."

420At Libyae ductor Marcello fractus et acri

contusus pugna campos damnarat et arma

verterat ad miseras non aequi Martis Acerras.

inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,

Nuceriae nihilo levior nec parcior irae,

425incussit sese atque aequavit moenia terrae.

post Casilina sibi multum obluctatus iniquis

defendentum armis aegre reseraverat astu

limina et obsessis vitam pensaverat auro.

iamque in Dauniacos transfundens agmina campos

430flectebat rabiem, quo praeda vel ira vocasset.

fumabat versis incensa Petilia tectis

infelix fidei miseraeque secunda Sagunto,

at quondam Herculeam servare superba pharetram.

Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,

435portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca

fisa loco manus Ausoniae stipata sedebat.

hic miranda movens classem, quae condita portu

astabat (namque angustis e faucibus aequor

erumpit scopulos inter patuloque recessu

440diffundit campis secretum gurgite pontum)

inclusas igitur, quibus haud enare dabatur

arce superposita, claustris maris extulit astu

perque aversa tulit portatas arva carinas.

lubrica roboreis aderant substramina plaustris,

445atque recens caesi tergo prolapsa iuvenci

aequoream rota ducebat per gramina puppim.

et iam per colles dumosque ad litus adacta

innabat pelago veniens sine remige classis.

Nuntius interea vectis non more carinis

450terrentem freta curarum fervoribus implet,

dum procul Oebalios amet expugnare nepotes

et primus rostris sulcet navalibus arva,

assessos Capuae muros, claustra ipsa revelli

portarum ac totum miseris incurrere bellum.

455linquit coepta ferox pennasque addente pudore

atque ira simul immani per proxima motu

evolat et minitans avida ad certamina fertur.

haud secus amisso tigris si concita fetu

emicet, attonitae paucis lustratur in horis

460Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges,

donec fulmineo partus vestigia cursu

colligat et rabiem prenso consumat in hoste.

Obuius huic sparso Centenius agmine raptim

funditur audendi pravus facilisque periclis,

465sed parvum decus Hannibali. nam vitis honore

perfunctus Latiae subitos stimularat agrestes

semermemque manum sternendam obiecerat hosti.

bis septem demissa neci (nec substitit agmen)

milia; bis septem, quae non sollertior ense,

470sed genus insignis, iustis ducebat in armis

Fulvius; ast aeque per corpora fusa iacentum

raptum iter est, victorque moram non passus eundi.

exsequiae tantum famam nomenque volentem

mitificae mentis tenuerunt funere laeto.

475namque per insidias (infandum!) et ab hospite caesus,

colloquium et promissa petit dum perfida gentis

Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu

occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.

Sed non, ut scitum celerare ad moenia Poenum,

480restabat res ulla loco. iam consul uterque

praecipites aderant, Nola vis omnis, et Arpis

aevi floridior Fabius rapida arma ferebat.

hinc Nero et hinc volucres Silanus nocte dieque

impellebat agens properata ad bella cohortes.

485undique conveniunt, pariterque opponere cunctos

uni ductores iuveni placet. arduus ipse

Tifata insidit, propior qua moenibus instat

collis, et e tumulis subiectam despicit urbem.

verum ubi tot sese circumfundentibus armis

490vallatas socium portas unaque negari

intravisse sibi Capuaeque erumpere cernit,

anxius eventus nunc ferro frangere coetum

obstantum meditatur, init nunc avia coepto

consilia atque astu quaerit tot milia portis

495abstrahere artatis cinctosque resolvere muros.

sic igitur secum curasque ita corde fatigat:

"quo, mens aegra, vocas? rursusne pericula sumam

non aequus regione loci? Capuaque vidente

terga dabo? an, residens vicini vertice montis,

500exscindi ante oculos patiar socialia tecta?

non ita me experti Fabius Fabiique magister

turbatum, Hesperio cum clausos milite colles

evasi victor sparsosque per arva iuvencos

iactare accensis stimulavi cornibus ignes.

505haud dum omnes abiere doli. defendere nobis

si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam."

Haec postquam placita et tenuit sententia mentem,

non exspectato, Titan dum gurgite lucem

spirantes proferret equos, impellit in agmen

510voce manuque viros et coepta immania pandit:

"perge, age, vince omnem, miles, virtute laborem

et quantum humani possunt se tendere passus,

arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes,

hoc Cannae stravere tibi. | eia, incute muris

515umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas.

quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas

et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.

Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret,

Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis

520aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso

fatali Aeneadis campo. Vulturna citata

tramittunt alno vada postremique relinquunt

tardandis Italis corruptas igne carinas.

tum Sidicina legunt pernicibus arva maniplis

525Threiciamque Calen, vestras a nomine nati,

Orithyia, domos. hinc Allifanus Iaccho

haud inamatus ager nymphisque habitata Casini

rura evastantur; mox et vicinus Aquinas

et quae fumantem texere giganta, Fregellae

530agmine carpuntur volucri. fert concitus inde

per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret

bellator Frusino et surgit suspensa tumenti

dorso frugiferis Cerealis Anagnia glebis.

iamque adeo est campos ingressus et arva Labici,

535linquens Telegoni pulsatos ariete muros,

haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant

Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae.

praeceps ad ripas immani turbine fertur,

sulphureis gelidus qua serpit lenitur undis

540ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim.

Hic ut signa ferox dimensaque castra locavit

et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis

Ilia prima vadis sacro se coniugis antro

condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae.

545at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint,

attonitae passim furibundis gressibus errant.

ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae,

quaeque gravem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta

oppetiere necem, Paulus Gracchusque cruenti

550Flaminiusque simul miseris ante ora vagantur.

clausit turba vias. stat celsus et asper ab ira

ingentemque metum torvo domat ore senatus.

interdum tamen erumpunt sub casside fusae

per tacitum lacrimae, quidnam Fortuna minetur

555quidue parent superi. pubes dispersa per altas

stat turres atque huc ventum sub corde volutat,

ut iam Roma satis credat defendere muros.

Poenus ut ad somnos vix totam cursibus actae

indulsit pubi noctem, vigil ipse nec ullam

560ad requiem facilis credensque abscedere vitae

quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis

induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas.

inde levis frenis circum pavitantia fertur

quadrupedante sono perculsae moenia Romae.

565nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat

infesta portas fruiturque timore paventum,

nunc lentus celsis adstans in collibus intrat

urbem oculis discitque locos causasque locorum,

ac legeret visu cuncta et penetraret in omnes

570spectando partes, ni magno turbine adesset

Fulvius haud tota Capuae obsidione relicta.

tum demum castris turmas induxit ovantes

spectata ductor satiatus pectora Roma.

atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit

575lampade Neptunus revocatque Aurora labores,

effundit rupto persultans agmina vallo

et, quantum clamare valet: "per plurima nostra,

o socii, decora et sacratas sanguine dextras,

vobis ite pares et tantum audete sub armis

580quantum Roma timet. reliquam hanc exscindite molem:

nil quod vincatis toto restabit in orbe.

neu populi vos Martigenae tardarit origo;

intratam Senonum capietis milibus urbem

assuetamque capi. fortasse curulibus altis

585iam vos exemplo proavorum ad nobile letum

exspectant de more senes mortique parantur."

Talibus hinc Poenus; sed contra Oenotria pubes

non ullas voces ducis aut praecepta requirit.

sat matres stimulant natique et cara supinas

590tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.

ostentant parvos vagituque incita pulsant

corda virum, armatis infigunt oscula dextris.

ire volunt et pro muris opponere densi

pectora respectantque suos fletumque resorbent.

595ut vero impulso patefactae cardine portae

et simul erupit iunctis exercitus armis,

funditur immixtus gemitu precibusque per altos

ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis

crinibus exululant matres atque ubera nudant.

600Fulvius antevolans agmen "quis nesciat" inquit

"non sponte ad nostros Poenum venisse penates?

a portis fugit Capuae." subnectere plura

conantem tristis caeli cum murmure vasto

turbavit fragor et subita de nube procellae.

605Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem

Romuleo Poenum ut vidit succedere vallo,

caelicolis raptim excitis defendere tecta

Dardana et in septem discurrere iusserat arces.

ipse e Tarpeio sublimis vertice cuncta,

610et ventos simul et nubes et grandinis iras

fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros.

concussi tremuere poli, caelumque tenebris

clauditur, et terras caeco nox condit amictu.

instat tempestas oculis, hostique propinquo

615Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae

stridorem servant, membrisque insibilat ignis.

hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis

bella movent, quantis animos et pectora possint

irati satiare Iovis. fluit agmen aquarum

620turbine confusum piceo et nigrante procella

atque omnes circa campos spumantibus undis

involvit. celsus summo de culmine montis

regnator superum sublata fulmina dextra

libravit clipeoque ducis non cedere certi

625incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta,

et fluxit ceu correptus fornacibus ensis.

Ambustis sed enim ductor Sidonius armis

sistebat socios et caecum e nubibus ignem

murmuraque a ventis misceri vana docebat.

630tandem post clades socium caelique ruinam

non hoste in nimbis viso, non ense, referri

signa iubet castris maestasque resuscitat iras:

"ventis debebis nimirum hiemisque procellis

unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis

635lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse

in terras licet." infrendens dum talia fatur,

ecce serenato clarum iubar emicat axe,

purgatusque nitet discussis nubibus aether.

Aeneadae sensere deum telisque repostis

640summissas tendunt alta ad Capitolia dextras

et festa cingunt montis penetralia lauro.

tum vultus modo non parvo sudore madentes,

nunc laetos Iovis aspectant: "da, summe deorum,

da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo

645concidat; haud alia potis est occumbere dextra."

Sic adeo orantes pressere silentia, postquam

abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.

quem simul attollens rutilantem lampada Titan

obruit et vitae rediit mortalibus usus,

650Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes

continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat

tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae

sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli

per subitum coepit densaeque subire tenebrae

655atque dies fugere atque armari ad proelia rursus

Iuppiter. incumbunt venti, crassusque rotante

Austro nimborum fervet globus. intonat ipse,

quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas.

audivere lacus Erebi, mersusque profundis

660agnovit tenebris caelestia bella Typhoeus.

invadit Notus ac, piceam cum grandine multa

intorquens nubem, cunctantem et vana minantem

circumagit castrisque ducem succedere cogit.

verum ubi depositis saepsit sese aggere telis,

665laeta serenati facies aperitur Olympi,

nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem

fulmina, nec placido commota tonitrua caelo.

durat et affirmans non ultra spondet in ipsos

venturam caeli rabiem, modo patria virtus

670in dextras redeat, nec Romam exscindere Poeni

credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem

invicti iacuisse Iovis, cum sterneret ensis

Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent

stagna cruore virum? "pugnat pro moenibus" inquit

675"si rector superum tot iactis fulmine telis,

inter tot motus cur me contra arma ferentem

afflixisse piget? ventis hiemique fugaces

terga damus? remeet, quaeso, mens illa vigorque,

qua vobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent,

680integrare acies placitum." sic pectora flammat,

donec equum Titan spumantia frena resolvit.

nec nox composuit curas somnusve frementem

ausus adire virum, et redeunt cum luce furores.

rursus in arma vocat trepidos clipeoque tremendum

685increpat atque armis imitatur murmura caeli.

Ut vero accepit tantum confidere divis

Ausonios patres summissaque Baetis ad oras

auxilia et noctu progressum moenibus agmen,

sic agitare fremens obsessos otia iamque

690securam Hannibalis Romam violentior instat.

iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram

Iunonem alloquitur curis mulcetque monendo:

"nullane Sidonio iuveni, coniunxque sororque

cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci

695addes frena viro? fuerit delere Saguntum,

exaequare Alpes, imponere vincula sacro

Eridano, foedare lacus. etiamne parabit

nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?

siste virum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes

700et parat accensis imitari fulmina flammis."

His dictis grates agit ac turbata per auras

devolat et prensa iuvenis Saturnia dextra

"quo ruis, o vecors, maioraque bella capessis

mortali quam ferre datum?" Iuno inquit et atram

705dimovit nubem veroque apparuit ore.

"non tibi cum Phrygio res Laurentive colono.

en, age (namque oculis amota nube parumper

cernere cuncta dabo) surgit qua celsus ad auras,

aspice, montis apex, vocitata Palatia regi

710Parrhasio plena tenet et resonante pharetra

intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo.

at qua vicinis tollit se collibus altae

molis Aventinus, viden ut Latonia virgo

accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas

715exsertos avide pugnae nudata lacertos?

parte alia cerne, ut saevis Gradivus in armis

implerit dictum proprio de nomine campum.

hinc Ianus movet arma manu, movet inde Quirinus,

quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus

720aegida commoveat nimbos flammasque vomentem

Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras.

huc vultus flecte atque aude spectare Tonantem:

quas hiemes, quantos concusso vertice cernis

sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!

725cede deis tandem et Titania desine bella."

sic affata virum indocilem pacisque modique,

mirantem superum vultus et flammea membra,

abstrahit ac pacem terris caeloque reponit.

Respectans abit et castris avulsa moveri

730signa iubet ductor remeaturumque minatur.

redditur extemplo flagrantior aethere lampas,

et tremula infuso resplendent caerula Phoebo.

at procul e muris videre ut signa revelli

Aeneadae versumque ducem, tacita ora vicissim

735ostentant nutuque docent, quod credere magno

non audent haerente metu; nec abire volentis,

sed fraudem insidiasque putant et Punica corda,

ac tacitae natis infigunt oscula matres,

donec procedens oculis sese abstulit agmen

740suspectosque dolos dempto terrore resolvit.

tum vero passim sacra in Capitolia pergunt

inque vicem amplexi permixta voce triumphum

Tarpeii clamant Iovis ac delubra coronant.

iamque omnes pandunt portas. ruit undique laetum

745non sperata petens dudum sibi gaudia vulgus.

hi spectant, quo fixa loco tentoria regis

adstiterint, hi, qua celsus de sede vocatas

affatus fuerit turmas, ubi belliger Astur

atque ubi atrox Garamas saevusque tetenderit Hammon.

750corpora nunc viva sparguntur gurgitis unda,

nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis.

tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.