Silii Italici-PUNICORUM LIBER XV

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII

0

Āt nŏvă Rōmŭlĕūm cārpēbāt cūră sĕnātūm,

quīs trĕpĭdās gēntēs Mārtēmquĕ sŭbīrĕt Hĭbērūm

āttrītīs rēbūs. gĕmĭnūs iăcĕt hōstĕ sŭpērbō

Scīpĭŏ, bēllĭgĕrī, Māvōrtĭă pēctŏră, frātrēs.

hīnc mĕtŭs, īn Tўrĭās nē iām Tārtēssĭă lēgēs5

cōncēdāt tēllūs prŏpĭōrăquĕ bēllă păvēscāt.

ānxĭă tūrbă pătrūm quāssō mĕdĭcāmĭnă maēstī

īmpĕrĭō cīrcūmspēctānt dīvōsquĕ prĕcāntūr

quī lăcĕrīs aūsīt dūctōr sūccēdĕrĕ cāstrīs.

Ābstērrēt iŭvĕnēm pătrĭōs pătrŭīquĕ pĭārĕ10

ōptāntēm mānēs trīstī cōntērrĭtă lūctū

ēt rĕpŭtāns ānnōs cōgnātō sānguĭnĕ tūrbă.

sī gēntēm pĕtăt īnfaūstam, īntēr būstă sŭōrūm

dēcērtāndum hōstī, quī frēgĕrĭt ārmă dŭōrūm,

quī cōnsūltă, dŭcum āc flāgrēt mĕlĭōrĕ Grădīvō.15

nēc prōmptūm tĕnĕrīs īmmānĭă bēllă lăcērtīs

mōlīrī rĕgĭmēnquĕ rŭdī dēpōscĕre ĭn aēvō.

Hās laūrī rĕsĭdēns iŭvĕnīs vĭrĭdāntĕ sŭb ūmbrā

aēdĭbŭs ēxtrēmīs vōlvēbāt pēctŏrĕ cūrās,

cūm sŭbĭto ādsīstūnt dēxtrā laēvāquĕ pĕr aūrās20

āllāpsae, haūd paūlūm mōrtālī māiŏr ĭmāgŏ,

hīnc Vīrtūs, īllīnc vīrtūti ĭnĭmīcă Vŏlūptās.

āltĕra Ăchaēmĕnĭūm spīrābāt vērtĭce ŏdōrēm

āmbrŏsĭās dīffūsă cŏmās ēt vēstĕ rĕfūlgēns

ōstrūm quā fūlvō Tўrĭūm sūffūdĕrăt aūrō;25

frōntĕ dĕcōr quaēsītŭs ăcū, lāscīvăquĕ crēbrās

āncĭpĭtī mōtū iăcĭēbānt lūmĭnă flāmmās.

āltĕrĭūs dīspār hăbĭtūs: frōns hīrtă nĕc ūmquām

cōmpŏsĭtā mūtātă cŏmā, stāns vūltŭs, ĕt ōrĕ

īncēssūquĕ vĭrō prŏpĭōr laētīquĕ pŭdōrīs30

cēlsa ŭmĕrōs nĭvĕaē fūlgēbāt stāmĭnĕ pāllaē.

Ōccŭpăt īndĕ prĭōr prōmīssīs fīsă Vŏlūptās:

"quīs fŭrŏr hīc, nōn dīgnĕ pŭēr, cōnsūmĕrĕ bēllō

flōrem aēvī? Cānnaēnĕ tĭbī grăvĭōrquĕ pălūdĕ

Maēŏnĭūs Stўgĭā lăcŭs ēxcēssērĕ Pădūsquĕ?35

quēm tāndem ād fīnēm bēllāndō fātă lăcēssēs?

tūne ĕtĭām tēmptārĕ părās Ātlāntĭcă rēgnă

Sīdŏnĭāsquĕ dŏmōs? mŏnĕō, cērtārĕ pĕrīclīs

dēsĭne ĕt ārmĭsŏnaē căpŭt ōbiēctārĕ prŏcēllaē.

nī fŭgĭs hōs rītūs, Vīrtūs tē saēvă iŭbēbīt40

pēr mĕdĭās vŏlĭtāre ăcĭēs mĕdĭōsquĕ pĕr īgnēs.

haēc pātrēm pătrŭūmquĕ tŭōs, haēc prōdĭgă Paūlūm,

haēc Dĕcĭōs Stўgĭās Ĕrĕbī dētrūsĭt ăd ūndās

dūm cĭnĕrī tĭtŭlūm mĕmŏrāndăquĕ nōmĭnă būstīs

praētēndīt nēc sēnsūraē, quōd gēssĕrĭt, ūmbraē.45

āt sī mē cŏmĭtērĕ, pŭēr, nōn līmĭtĕ dūrō

iām tĭbĭ dēcūrrāt cōncēssī tēmpŏrĭs aētās.

haūd ūmquām trĕpĭdōs ābrūmpēt būcĭnă sōmnōs,

nōn glăcĭem Ārctōām, nōn ēxpĕrĭērĕ fŭrēntīs

ārdōrēm Cāncrī nēc mēnsās saēpĕ crŭēntō50

grāmĭnĕ cōmpŏsĭtās. ăbĕrūnt sĭtĭs āspĕra ĕt haūstūs

sūb gălĕā pūlvīs plēnīquĕ tĭmōrĕ lăbōrēs.

sēd cūrrēnt ālbūsquĕ dĭēs hōraēquĕ sĕrēnaē,

ēt mōllī dăbĭtūr vīctū spērārĕ sĕnēctām.

quāntās īpsĕ dĕūs laētōs gĕnĕrāvĭt ĭn ūsūs55

rēs hŏmĭnī plēnāquĕ dĕdīt bŏnă gaūdĭă dēxtrā!

ātque īdem, ēxēmplār lēnīs mōrtālĭbŭs aēvī,

īmpērtūrbātā plăcĭdūs tĕnĕt ōtĭă mēntĕ.

īlla ĕgŏ sum, Ānchīsaē Vĕnĕrēm Sĭmŏēntĭs ăd ūndās

quaē iūnxī, gĕnĕrīs vōbīs ūnde ēdĭtŭs aūctōr.60

īlla ĕgŏ sūm, vērtī sŭpĕrūm quaē saēpĕ părēntēm

nūnc ăvĭs īn fōrmām, nūnc tōrvi īn cōrnŭă taūrī.

hūc ādvērte aūrēs. cūrrīt mōrtālĭbŭs aēvūm,

nēc nāscī bīs pōssĕ dătūr. fŭgĭt hōră, răpītquĕ

Tārtărĕūs tōrrēns āc sēcūm fērrĕ sŭb ūmbrās,65

sī qua ănĭmō plăcŭērĕ, nĕgāt. quīs lūcĕ sŭprēmā

dīmīsīssĕ mĕās sērō nōn īngĕmĭt hōrās?"

Pōstquām cōntĭcŭīt fīnīsque ēst āddĭtă dīctīs,

tūm Vīrtūs "quāsnām iŭvĕnēm flōrēntĭbŭs" īnquīt

"pēllĭcĭs īn fraūdēs ānnīs vītaēquĕ tĕnēbrās,70

cuī rătĭo ēt māgnaē caēlēstĭă sēmĭnă mēntīs

mūnĕrĕ sūnt cōncēssă dĕūm? mōrtālĭbŭs āltī

quāntūm caēlĭcŏlaē, tāntūndem ănĭmālĭbŭs īstī

praēcēllūnt cūnctīs. trĭbŭīt nāmque īpsă mĭnōrēs

hōs tērrīs Nātūră dĕōs; sēd foēdĕrĕ cērtō75

dēgĕnĕrēs tĕnĕbrīs ănĭmās dāmnāvĭt Ăvērnīs.

āt quīs aēthĕrĭī sērvātūr sēmĭnĭs ōrtūs,

caēlī pōrtă pătēt. rĕfĕrām quīd cūnctă dŏmāntēm

Āmphĭtrўōnĭădēn? quīd, cuī, pōst Sērăs ĕt Īndōs

cāptīvō Lībēr cūm sīgnă rĕfērrĕt ăb Eūrō80

Caūcăsĕaē cūrrūm dūxērĕ pĕr ōppĭdă tīgrēs?

quīd sūspīrātōs māgno īn dīscrīmĭnĕ naūtīs

Lēdaēōs rĕfĕrām frātrēs vēstrūmquĕ Quĭrīnūm?

nōnnĕ vĭdēs, hŏmĭnum ūt cēlsōs ād sīdĕră vūltūs

sūstŭlĕrīt dĕŭs āc sūblīmĭă fīnxĕrĭt ōră85

cūm pĕcŭdēs vŏlŭcrūmquĕ gĕnūs fōrmāsquĕ fĕrārūm

sēgnem ātque ōbscēnām pāssīm strāvīssĕt ĭn ālvūm?

ād laūdēs gĕnĭtūm, căpĭāt sī mūnĕră dīvūm

fēlīx ād laūdēs hŏmĭnūm gĕnŭs. hūc, ăgĕ, paūlūm

āspĭcĕ (nēc lōngē rĕpĕtām), mŏdŏ Rōmă mĭnāntī90

īmpār Fīdēnaē cōntēntăquĕ crēscĕre ăsŷlō

quō sēse ēxtŭlĕrīt dēxtrīs; īdem āspĭcĕ, lātē

flōrēntēs quōndām lūxūs quās vērtĕrĭt ūrbēs.

quīppĕ nĕc īră dĕūm tāntūm nēc tēlă nĕc hōstēs,

quāntūm sōlă nŏcēs ănĭmīs īllāpsă, Vŏlūptās.95

Ēbrĭĕtās tĭbĭ foēdă cŏmēs, tĭbĭ Lūxŭs ĕt ātrīs

cīrcā tē sēmpēr vŏlĭtāns Īnfāmĭă pēnnīs;

mēcum Hŏnŏr āc Laūdēs ēt laētō Glōrĭă vūltū

ēt Dĕcŭs āc nĭvĕīs Vīctōrĭă cōncŏlŏr ālīs.

mē cīnctūs laūrō prōdūcĭt ăd āstră Trĭūmphūs.100

cāstă mĭhī dŏmŭs ēt cēlsō stānt cōllĕ pĕnātēs;

ārdŭă sāxōsō pērdūcīt sēmĭtă clīvō.

āspēr prīncĭpĭō (nĕque ĕnīm mĭhĭ fāllĕrĕ mōs ēst)

prōsĕquĭtūr lăbŏr. ānnītēndum īntrārĕ vŏlēntī,

nēc bŏnă cēnsēndūm, quaē Fōrs īnfīdă dĕdīssĕ105

ātque ĕădēm răpŭīssĕ vălēt. mōx cēlsŭs ăb āltō

īnfrā tē cērnēs hŏmĭnūm gĕnŭs. ōmnĭă cōntrā

ēxpĕrĭēndă mănēnt, quām spōndēt blāndă Vŏlūptās.

strāmĭnĕ prōiēctūs dūrō pătĭērĕ sŭb āstrīs

īnsōmnēs nōctēs frīgūsquĕ fămēmquĕ dŏmābīs.110

īdēm iūstĭtĭaē cūltōr, quaēcūmquĕ căpēssēs,

tēstēs fāctōrūm stāre ārbītrābĕrĕ dīvōs.

tūnc, quŏtĭēns pătrĭaē rērūmquĕ pĕrīcŭlă pōscēnt,

ārmă fĕrēs prīmūs, prīmūs te īn moēnĭă tōllēs

hōstĭcă nēc fērrō mēntēm vīncērĕ nĕc aūrō.115

hīnc tĭbĭ nōn Tўrĭō vĭtĭātās mūrĭcĕ vēstēs

nēc dōnūm dēfōrmĕ vĭrō frāgrāntĭs ămōmī,

sēd dăbŏ, quī vēstrūm saēvō nūnc Mārtĕ fătīgāt

īmpĕrĭūm, sŭpĕrārĕ mănū laūrūmquĕ sŭpērbām

īn grĕmĭō Iŏvĭs ēxcīsīs dēpōnĕrĕ Poēnīs."120

Quaē pōstquām cĕcĭnīt sācrātō pēctŏrĕ Vīrtūs,

ēxēmplīs laētūm vūltūque aūdītă prŏbāntēm

cōnvērtīt iŭvĕnēm. sĕd ĕnim īndīgnātă Vŏlūptās

nōn tĕnŭīt vōcēs. "nīl vōs iām dēmŏrŏr ūltrā"

ēxclāmāt; "vĕnĭēnt, vĕnĭēnt mĕă tēmpŏră quōndām,125

cūm dŏcĭlīs nōstrīs māgnō cērtāmĭnĕ Rōmă

sērvĭĕt īmpĕrĭīs ĕt hŏnōs mĭhi hăbēbĭtŭr ūnī."

sīc quāssāns căpŭt īn nūbēs sē sūstŭlĭt ātrās.

Āt iŭvĕnīs plēnūs mŏnĭtīs īngēntĭă cōrdĕ

mōlītūr iūssaēquĕ călēt vīrtūtĭs ămōrĕ.130

ārdŭă rōstră pĕtīt nūllō fĕră bēllă vŏlēntĕ

ēt grăvĭa āncĭpĭtīs dēpōscīt mūnĕră Mārtīs.

ārrēctī cūnctōrum ănĭmī. pārs lūmĭnă pātrīs,

pārs crēdūnt tōrvōs pătrŭī rĕvĭrēscĕrĕ vūltūs.

sēd quāmquam īnstīnctīs tăcĭtūs tămĕn aēgră pĕrīclī135

pēctŏră sūbrēpīt tērrōr, mōlēmquĕ păvēntēs

ēxpēndūnt bēlli, ēt nŭmĕrāt făvŏr ānxĭŭs ānnōs.

Dūmque ĕă cōnfūsō pērcēnsēt mūrmŭrĕ vūlgūs,

ēccĕ pĕr ōblīquūm caēlī squālēntĭbŭs aūrō

ēffūlgēns măcŭlīs fērri īntēr nūbĭlă vīsūs140

ānguĭs ĕt ārdēntī rădĭārĕ pĕr āĕră sūlcō

quāque ād caēlĭfĕrī tēndīt plăgă lītŭs Ătlāntīs,

pērlābī rĕsŏnāntĕ pŏlō. bīs tērquĕ cŏrūscūm

āddĭdĭt aūgŭrĭō fūlmēn pătĕr, ēt văgă lātē

pēr sŭbĭtūm mōtō strĕpŭērĕ tŏnītrŭă mūndō.145

tūm vērō căpĕre ārmă iŭbēnt gĕnĭbūsquĕ sălūtānt

sūmmīssi aūgŭrĭum: hāc īrēt, quā dūcĕrĕ dīvōs

pērspĭcŭum ēt pătrĭō mōnstrārēt sēmĭtă sīgnō.

Cērtātīm cŏmĭtēs rērūm bēllīquĕ mĭnīstrōs

āgglŏmĕrānt sēse ātque ācrēs sŏcĭārĕ lăbōrēs150

ēxpōscūnt, laūdūmquĕ lŏco ēst īsdem ēssĕ sŭb ārmīs.

tūm nŏvă caērŭlĕūm dēscēndīt clāssĭs ĭn aēquōr.

īt cŏmĕs Aūsŏnĭa ātque īn tērrās trānsĭt Hĭbērās,

ūt, cūm saēvă frĕtīs īmmīsīt proēlĭă, Cōrūs

Īsthmōn cūrvātā sūblīmĕ sŭpēriăcĭt ūndā155

ēt spūmāntĕ rŭēns pēr sāxă gĕmēntĭă flūctū

Īŏnĭum Aēgaēō mīscēt mărĕ. cēlsŭs ĭn ārmă

ēmĭcăt āc prīmā stāns Scīpĭŏ pūppĕ prŏfātūr:

"dīvĕ trĭdēntĭpŏtēns, cūiūs mărĭa īrĕ pĕr āltă

ōrdīmūr, sī iūstă părō, dēcūrrĕrĕ clāssī160

dā, pătĕr, āc nōstrōs nē spērnĕ iŭvārĕ lăbōrēs.

pēr pōntūm pĭă bēllă vĕhō." lĕvĭs īndĕ sĕcūndā

āspīrāns aūrā prōpēllīt cārbăsă flātūs.

iāmque ăgĭlēs, Tŷrrhēnă sŏnānt quā caērŭlă, pūppēs

Aūsŏnĭum ēvāsērĕ lătūs Lĭgŭrūmquĕ cĭtātīs165

lītŏră trāmīttūnt prōrīs. hīnc gūrgĭte ăb āltō

tēllūrēm prŏcŭl īrrūmpēntem īn sīdĕră cērnūnt,

āĕrĭās Ālpēs. ōccūrrūnt moēnĭă Grāīs

cōndĭtă Māssĭlĭaē. pŏpŭlīs haēc cīnctă sŭpērbīs,

bārbărŭs īmmānī cūm tērrĭtĕt āccŏlă rītū,170

āntīquaē mōrēm pătrĭaē cūltūmque hăbĭtūmquĕ

Phōcăĭs ārmĭfĕrās īntēr tĕnĕt hōspĭtă gēntēs.

hīnc lĕgĭt Aūsŏnĭūs sĭnŭātōs gūrgĭtĕ dūctōr

ānfrāctūs pĕlăgī. nĕmŏrōsō vērtĭcĕ cēlsūs

āppārēt cōllīs, fŭgĭūntque īn nūbĭlă sīlvaē175

Pŷrēnēs, tūnc Ēmpŏrĭaē vĕtĕrēsquĕ pĕr ōrtūs

Grāiōrūm vūlgūs, tūnc hōspĭtă Tārrăcŏ Bācchō.

cōnsīdūnt pōrtū. sēcūraē gūrgĭtĕ claūsō

stānt pūppēs, pŏsĭtūsquĕ lăbōr tērrōrquĕ prŏfūndī.

Nōx sĭmĭlēs mōrtī dĕdĕrāt plăcĭdīssĭmă sōmnōs.180

vīsă vĭrō stāre ēffĭgĭēs ānte ōră părēntīs

ātque hāc āspēctū tūrbātūm vōcĕ mŏnērĕ:

"nātĕ, sălūs quōndām gĕnĭtōrīs, nātĕ, părēntīs

ēt pōst fātă dĕcūs, bēllōrūm dīră crĕātrīx

ēvāstāndă tĭbī tēllūs, ēt caēdĕ sŭpērbī185

dūctōrēs Lĭbўaē caūtā vīrtūtĕ dŏmāndī,

quī sŭă nūnc trīnīs dīdūcūnt āgmĭnă cāstrīs.

sī cōnfērrĕ mănūm lĭbĕāt cŏĕāntquĕ vŏcātaē

hīnc ātque hīnc ăcĭēs, vălĕāt quīs fērrĕ rŭēntēs

tērgĕmĭnā cūm mōlĕ vĭrōs? ābsīstĕ lăbōrĕ190

āncĭpĭtī, sēd nēc sēgnīs pŏtĭōră căpēssĕ.

ūrbs cŏlĭtūr Teūcrō quōndām fūndātă vĕtūstō,

nōmĭnĕ Cārthāgō. Tўrĭūs tĕnĕt īncŏlă mūrōs.

ūt Lĭbўaē sŭă, sīc tērrīs mĕmŏrābĭle Hĭbērīs

haēc căpŭt ēst. nōn ūlla ŏpĭbūs cērtāvĕrĭt aūrī,195

nōn pōrtū cēlsōvĕ sĭtū, nōn dōtĭbŭs ārvī

ūbĕrĭs aūt ăgĭlī făbrĭcānda ād tēlă vĭgōrĕ.

īnvāde āvērsīs, nāte, hānc dūctōrĭbŭs ūrbēm.

nūlla ăcĭēs fāmaē tāntūm praēdaēvĕ părārīt."

Tālĭă mōnstrābāt gĕnĭtōr prŏpĭūsquĕ mŏnēbāt,200

cūm iŭvĕnēm sŏpŏr ēt dīlāpsă rĕlīquĭt ĭmāgŏ.

sūrgĭt ĕt īnfērnīs hăbĭtāntĭă nūmĭnă lūcīs

āc sūpplēx pătrĭōs cōmpēllāt nōmĭnĕ mānēs:

"ēstĕ dŭcēs bēllo ēt mōnstrātām dūcĭte ăd ūrbēm!

vōbīs ūltŏr ĕgo ēt Sārrānō mūrĭcĕ fūlgēns205

īnfĕrĭās mīttām fūsīs īnsīgnĭs Hĭbērīs

ēt tŭmŭlīs āddām sācrōs cērtāmĭnĕ lūdōs."

praēgrĕdĭtūr cĕlĕrātquĕ vĭās ēt cōrrĭpĭt āgmēn

pērnīcī răpĭdūm cūrsū cāmpōsquĕ fătīgāt.

sīc, ŭbĭ prōsĭlŭīt Pīsaēō cārcĕrĕ praēcēps,210

nōn sōlum ānte ălĭōs, sĕd ĕnīm, mīrābĭlĕ dīctū,

āntĕ sŭōs īt vīctŏr ĕquūs, cūrrūmquĕ pĕr aūrās

haūd ūllī dūrānt vīsūs aēquārĕ vŏlāntēm.

Iāmque Hўpĕrīŏnĭā lūx sēptĭmă lāmpădĕ sūrgēns

sēnsim āttōllēbāt prŏpĭūs sŭbĕūntĭbŭs ārcēs215

ūrbĭs ĕt ādmōtō crēscēbānt cūlmĭnă grēssū.

āt pĕlăgō vēctūs sērvātā Laēlĭŭs hōrā,

quām dĕdĕrāt dūctōr sŭbĭgēndae ād moēnĭă clāssī,

ā tērgo āffūsīs cīngēbāt tēctă cărīnīs.

Cārthāgo īmpēnsō nātūrae ādiūtă făvōrĕ220

ēxcēlsōs tōllīt pĕlăgō cīrcūmflŭă mūrōs.

ārtātās pōntī faūcēs mŏdĭca īnsŭlă claūdīt,

quā Tītān ōrtū tērrās āspērgĭt Ĕōō.

āt quā prōspēctāt Phoēbī iŭgă sēră cădēntīs,

pīgram īn plānĭtĭēm stāgnāntēs ēgĕrĭt ūndās,225

quās aūgēt vĕnĭēns rĕflŭūsquĕ rĕcīprŏcăt aēstūs.

sēd gĕlĭdās ā frōntĕ sĕdēt sūblīmĭs ăd Ārctōs

ūrbs īmpōstă iŭgō prōnūmque ēxcūrrĭt ĭn aēquōr

ēt tūta āltērnō dēfēndīt moēnĭă flūctū.

Aūdāx, ceū plānō grădĭēns vīctrīcĭă cāmpō230

fērrēt sīgnă, iŭgūm cērtābāt scāndĕrĕ mīlēs.

Ārīs, dūctŏr ĕrāt quī cōntra, āmplēxŭs ĭn ārtīs

aūxĭlĭum ātque ēxcēlsă lŏcī, praēsaēpsĕrăt ārcēm.

pūgnābāt nātūră sŏlī, pārvōquĕ sŭpērnē

bēllāntūm nīsū pāssīm pēr prōnă vŏlūtī235

trūncāto īnstăbĭlēs fūndēbānt cōrpŏrĕ vītām.

vērum ŭbĭ cōncēssīt pĕlăgī rĕvŏlūbĭlĭs ūndă

ēt flūctūs răpĭdō fŭgĭēbăt ĭn aēquŏră lāpsū,

quāquĕ mŏdo ēxcēlsaē sūlcārānt caērŭlă pūppēs,

hāc īmpūnĕ dăbāt Nēreūs trānscūrrĕrĕ plāntā,240

hīnc tăcĭtē nītēns īnfōrmīdātŭs ădīrĕ

dūctōr Dārdănĭūs sŭbĭtām trăhĭt aēquŏrĕ pūbēm

pērque ūndās mūrīs pĕdĕs ādvŏlăt. īndĕ cĭtātī

ā tērgo āccĕlĕrānt, quā fīsūs flūctĭbŭs Ārīs

īncūstōdītām sĭnĕ mīlĭtĕ līquĕrăt ūrbēm.245

tūm prōstrātŭs hŭmī, mĭsĕrāndūm, vīctă cătēnīs

Poēnūs cōllă dĕdīt pŏpŭlūmque āddīxĭt ĭnērmēm.

hānc ŏrĭēns vīdīt Tītān, cūm sūrgĕrĕt, ūrbēm

vāllārī cāstrīs cāptāmque āspēxĭt ĕāndēm

ōcĭŭs Hēspĕrĭō quām gūrgĭtĕ tīngĕrĕt āxēm.250

Aūrōra īngrĕdĭēns tērrīs ēxēgĕrăt ūmbrās

prīncĭpĭō stătŭūnt ārās. cădĭt ārdŭă taūrūs

vīctĭmă Nēptūnō părĭtēr părĭtērquĕ Tŏnāntī.

tūm mĕrĭta aēquāntūr dōnīs, āc praēmĭă vīrtūs

sānguĭnĕ pārtă căpīt. phălĕrīs hīc pēctŏră fūlgēt,255

hīc tōrque aūrātō cīrcūmdāt bēllĭcă cōllă,

īllĕ nĭtēt cēlsūs mūrālĭs hŏnōrĕ cŏrōnaē.

Laēlĭŭs ānte ōmnēs, cuī dēxtĕră clāră dŏmūsquĕ,

tēr dēnā bŏve ĕt aēquŏrĕī cērtāmĭnĭs āltō

dōnātūr tĭtŭlō Poēnīquĕ rĕcēntĭbŭs ārmīs260

rēctōrīs. tūnc hāstă vĭrīs, tūnc Mārtĭă cuīquĕ

vēxīlla, ūt mĕrĭtum, ēt praēdaē lībāmĭnă dāntūr.

Pōstquām pērfēctaē laūdēs hŏmĭnūmquĕ dĕūmquĕ,

cāptīvaē spēctāntŭr ŏpēs dīgēstăquĕ praēdă:

hōc aūrūm pătrĭbūs, bēllo haēc Mārtīquĕ tălēntă,265

hōc rēgūm dōnīs, dīvum hōc ānte ōmnĭă tēmplīs,

cētĕră bēllāntūm dēxtraē pūlchrōquĕ lăbōrī.

quīn ĕtĭam āccītūs pŏpŭlī rēgnātŏr Hĭbērī,

cuī spōnsa ēt spōnsaē dēfīxŭs ĭn ōssĭbŭs ārdōr.

hānc nōtām fōrmaē cōncēssīt laētŭs ŏvānsquĕ270

īndēlībātā gaūdēntī vīrgĭnĕ dōnūm.

tūm văcŭī cūrīs vīcīnō lītŏrĕ mēnsās

īnstĭtŭūnt fēstōque ăgĭtānt cōnvīvĭă lūdō.

Laēlĭŭs ēffātūr: "mācte, ō vĕnĕrāndĕ, pŭdīcī,

dūctōr, mācte ănĭmī. cēdāt tĭbĭ glōrĭă laūsquĕ275

māgnōrum hērōūm cĕlĕbrātăquĕ cārmĭnĕ vīrtūs.

mīllĕ Mўcēnaēās quī trāxĭt ĭn aēquŏră prōrās

rēctŏr, ĕt Īnăchĭīs quī Thēssălă mīscŭĭt ārmă,

fēmĭnĕō sŏcĭūm vĭŏlārūnt foēdŭs ămōrĕ,

nūllăquĕ tūm Phrўgĭō stĕtĕrūnt tēntōrĭă cāmpō,280

cāptīvīs nōn plēnă tŏrīs; tĭbĭ bārbără sōlī

sānctĭŭs Īlĭăcā sērvāta ēst Phoēbădĕ vīrgŏ."

haēc ātque hīs părĭa āltērnō sērmōnĕ sĕrēbānt,

dōnēc Nōx ātrō cīrcūmdătă cōrpŭs ămīctū

nīgrāntēs īnvēxĭt ĕquōs suāsītquĕ quĭētēm.285

Ēmăthĭo īntĕrĕā tēllūs Aētōlă tŭmūltū

fērvēbāt Măcĕtūm sŭbĭtīs pērcūlsă cărīnīs.

prōxĭmŭs hīnc hōstī dēxtrās iūngēbăt Ăcārnān.

caūsă nŏvī mōtūs Poēnīs rēgīquĕ Phĭlīppō

īn bēllum Aūsŏnĭūm sŏcĭātaē foēdĕrĕ vīrēs.290

hīc gēnte ēgrĕgĭūs vĕtĕrīsque ăb ŏrīgĭnĕ rēgnī

Aēăcĭdūm scēptrīs prŏăvōquĕ tŭmēbăt Ăchīllĕ.

īlle ēt nōctūrnīs cōntērrŭĭt Ōrĭcŏn ārmīs

quāquĕ pĕr Īllўrĭcūm Taūlāntĭŭs īncŏlă lītūs

ēxĭgŭōs hăbĭtāt nōn ūllō nōmĭnĕ mūrōs,295

tūrbĭdŭs īncēssīt tēlīs, īlle aēquŏrĕ vēctūs

nūnc ēt Phaēācūm Thēsprōtĭăque ārvă lăcēssēns

Ēpīrūm cāssīs lūstrābāt fūtĭlĭs aūsīs,

nūnc ĕt Ănāctŏrĭā sīgna ōstēntāvĭt ĭn ōrā

Āmbrăcĭōsquĕ sĭnūs Ōlpaēăquĕ lītŏră bēllō300

pērfūdīt răpĭdō. pĕpŭlīt vădă fērvĭdă rēmīs

Leūcātae ēt Phoēbī vīdīt cĭtŭs Āctĭă tēmplă.

nēc pōrtūs Ĭthăcaē, Lāērtĭă rēgnă, Sămēnquĕ

līquĭt ĭnāccēssām flūctūquĕ sŏnāntĭă cānō

sāxă Cĕphāllēnum ēt scŏpŭlōsīs Nērĭtŏn ārvīs.305

īlle ĕtĭām Pĕlŏpīs sēdēs ĕt Ăchāĭca ădīrĕ

moēnĭă praēgaūdēns trīstēm Călўdōnă Dĭānaē

Oēnēāsquĕ dŏmōs, Cūrētĭcă tēctă, sŭbībāt

prōmīttēns cōntra Hēspĕrĭām sŭă proēlĭă Grāīs

tūm lūstrāta Ĕphўrē Pātraēque ēt rēgĭă Pleūrōn310

Pārnāsūsquĕ bĭcēps Phoēbōquĕ lŏquēntĭă sāxă.

āc saēpe ād pătrĭōs bēllō rĕvŏcāntĕ pĕnātēs,

cūm mŏdŏ Sārmătĭcūs rēgna īnfēstārĕt Ŏrēstīs,

āspĕră nūnc Dŏlŏpūm vīs ēxūndāssĕt ĭn āgrōs,

īncēptō tămĕn haūd făcĭlīs dēsīstĕrĕ vānō315

bēllī pēr Grāiās ūmbrām cīrcūmtŭlĭt ōrās,

dōnēc nūnc pĕlăgō, nūnc tērra ēxūtŭs ŏmīsīt

spēm pŏsĭtam īn Tўrĭīs ēt sūpplēx foēdĕră sānxī.

Dārdănă nēc lēgēm rēgno āccēpīssĕ rĕfūgīt.

Tūnc ēt Tŷndărĕī Lătĭās fōrtūnă Tărēntī320

aūxĭt ŏpēs laūdēmquĕ sĭmūl. nām pērfĭdă tāndēm

ūrbs Făbĭō dēvīctă sĕnī, pōstrēmŭs ĭn ārmīs

dūctōrīs tĭtŭlūs caūtī. sōllērtĭă tūtūm

tūm quŏque ădēptă dĕcūs cāptīs sĭnĕ sānguĭnĕ mūrīs.

nāmque ūt cōmpērtūm, quī Pūnĭcă sīgnă rĕgēbāt325

fēmĭnĕa ēxūrī flāmmā, tăcĭtūsquĕ quĭētaē

ēxīn vīrtūtī plăcŭīt dŏlŭs, īrĕ sŏrōrī

(nām cāstrīs ĕrăt īn Rŭtŭlīs) gērmānŭs ămātaē

cōgĭtŭr ēt māgnīs mŭlĭēbrĭă vīncĕrĕ cōrdă

pōllĭcĭtīs, sī rēclūsās trāmīttĕrĕ pōrtās330

cōncēdāt Lĭbўcūs rēctōr, vōtīquĕ pŏtītūs

ēvīctō Făbĭūs Poēnō cīrcūmdătă tēlīs

īncūstōdītā pĕnĕtrāvīt moēnĭă nōctĕ.

Sēd quīsnam āvērsōs Phoēbūm tūnc iūngĕre ăb ūrbĕ

Rōmŭlĕā dŭbĭtārĕt ĕquōs, quī tēmpŏre ĕōdēm335

Mārcēllum āccĭpĕrēt lētum ōppĕtĭīssĕ sŭb ārmīs?

mōlēs īllă vĭrī călĭdōque hăbĭtātă Grădīvō

pēctŏra ĕt haūd ūllīs ūmquām trĕmĕfāctă pĕrīclīs,

heū quāntum Hānnĭbălēm clārā fāctūră rŭīnā,

prōcŭbŭērĕ. iăcēt cāmpīs Cārthāgĭnĭs hōrrōr340

fōrsān Scīpĭădaē cōnfēctī nōmĭnă bēllī

rāptūrūs, sī quīs paūlūm dĕŭs āddĕrĕt aēvō.

Cōllĭs Ăgēnŏrĕūm dĭrĭmēbăt ăb āggĕrĕ vāllūm

Aūsŏnĭō (Daūnī Māvōrs cōnsēdĕrăt ārvīs).

cūrārūm cŏmĕs ēt sūmmī Crīspīnŭs hŏnōrīs345

Mārcēllō sŏcĭūs cōmmūnĭă bēllă cĭēbāt.

ād quēm Mārcēllūs: "gēstīt lūstrārĕ prŏpīnquās

mēns sīlvās mĕdĭōquĕ vĭrōs īmpōnĕrĕ mōntī,

nē Lĭbўs ōccūltīs tŭmŭlūm prĭŏr ōccŭpĕt aūsīs.

sī cōrdi ēst, tē pārtĭcĭpēm, Crīspīnĕ, lăbōrīs350

ēssĕ vĕlīm. nūmquām dēsūnt cōnsūltă dŭōbūs."

haēc ŭbĭ sēdēre, ārdēntēs āttōllĕrĕ sēsē

iām dūdūm cērtānt ĭn ĕquōs. Mārcēllŭs, ŭt ārmă

āptāntēm nātum āspēxīt laētūmquĕ tŭmūltū

"vīncĭs" ăīt "nōstrōs mīrāndo ārdōrĕ vĭgōrēs.355

sīt praēmātūrūs fēlīx lăbŏr. ūrbĕ Sĭcānā

quālēm tē vīdī, nōndūm pērmīttĕrĕt aētās

cūm tĭbĭ bēllă, mĕō trāctāntēm proēlĭă vūltū!

hūc, dĕcŭs, hūc, nōstrūm, lătĕrī tē iūngĕ pătērnō

ēt mē dīscĕ nŏvūm Mārtēm tēmptārĕ măgīstrō."360

tūm pŭĕrī cōlla āmplēctēns sīc paūcă prĕcātūr:

"sūmmĕ dĕūm, Lĭbўcō fāxīs dē praēsĭdĕ nūnc hīs,

hīs ŭmĕrīs tĭbi ŏpīmă fĕrām." nēc plūră, sĕrēnō

sānguĭnĕōs fūdīt cūm Iūppĭtĕr aēthĕrĕ rōrēs

ātque ātrīs ārma āspērsīt nōn prōspĕră gūttīs.365

vīxdūm fīnītīs īntrārānt vōcĭbŭs ārtās

lētĭfĕrī cōllīs faūcēs, cūm tūrbă vŏlūcrīs

īnvādūnt Nŏmădēs iăcŭlīs nīmbōquĕ fĕrūntūr

aēthĕrĭō sĭmĭlēs caēcā fūndēntĕ lătēbrā

ārmātōs īn bēllă glŏbōs. cīrcūmdătă pōstquām370

nīl rēstārĕ vĭdēt vīrtūs, quōd dēbĕăt ūltrā

iām sŭpĕrīs, māgnūm sēcūm pōrtārĕ sŭb ūmbrās

nōmēn mōrtĭs ăvēt. tōrtaē nūnc ēmĭnŭs hāstaē

āltĭŭs īnsūrgīt, nūnc saēvīt cōmmĭnŭs ēnsĕ.

fōrsăn ĕt ēnāssēt răpĭdī frĕtă saēvă pĕrīclī,375

nī tēlum ādvērsōs nātī vēnīssĕt ĭn ārtūs.

tūm pătrĭaē trĕmŭērĕ mănūs, lāxātăquĕ lūctū

flūxērūnt rĭgĭdīs ārma īnfēlīcĭă pālmīs.

ōbvĭă nūdātūm trāmīttīt lāncĕă pēctūs,

lābēnsque īmprēssō sīgnāvīt grāmĭnă mēntō.380

Āt pōstquām Tўrĭūs saēva īntēr proēlĭă dūctōr

īnfīxum ādvērsō vīdīt sūb pēctŏrĕ tēlūm,

īmmāne ēxclāmāt: "Lătĭās, Cārthāgŏ, tĭmērĕ

dēsĭnĕ iām lēgēs. iăcĕt ēxĭtĭābĭlĕ nōmēn,

Aūsŏnĭī cŏlŭmēn rēgnī. sēd dēxtĕră nōstraē385

tām sĭmĭlīs nōn ōbscūrās mīttātŭr ăd ūmbrās.

māgnănĭma īnvĭdĭā vīrtūs cărĕt." āltă sĕpūlcrī

prōtĭnŭs ēxstrŭĭtūr caēlōque ēdūcĭtŭr āră.

cōnvēctānt sīlvīs īngēntĭă rōbŏră. crēdās

Sīdŏnĭūm cĕcĭdīssĕ dŭcēm. tūm tūră dăpēsquĕ390

ēt fāscēs clīpeūsquĕ vĭrī, pōmpa ūltĭmă, fērtūr.

īpsĕ făcēm sūbdēns "laūs" īnquīt "pārtă pĕrēnnīs.

Mārcēllum ābstŭlĭmūs Lătĭō. dēpōnĕrĕ fōrsān

gēns Ĭtălūm tāndem ārmă vĕlīt. vōs ītĕ sŭpērbaē

ēxsĕquĭās ănĭmae ēt cĭnĕrēm dōnātĕ sŭprēmī395

mūnĕrĭs ōffĭcĭō; nūmquam hōc tĭbĭ, Rōmă, nĕgābō."

āltĕrĭūs pār ātque ĕădēm fōrtūnă lăbōrūm

cōnsŭlĭs: ēxănĭmūm sŏnĭpēs ād sīgnă rĕvēxīt.

Tālĭa ĭn Aūsŏnĭā. sēd nōn ēt tālĭs Hĭbērīs

ārmōrum ēvēntūs cāmpīs. Cārthāgĭnĭs ōmnēs400

pēr sŭbĭtūm rāptaē pērnīx vīctōrĭă lātē

tērrŭĕrāt gēntēs. dŭcĭbūs spēs ūnă sălūtīs,

sī sŏcĭās iūngānt vīrēs. īngēntĭbŭs ōrsūm

aūspĭcĭīs iŭvĕnēm, ceū pātrĭă gēstĕt ĭn ārmīs

fūlmĭnă, sūblīmī vāllātām vērtĭcĕ mōntīs405

ēt scŏpŭlīs ūrbēm, cŭmŭlātām strāgĕ vĭrōrūm

nōn tōtō răpŭīssĕ dĭē, quā Mārtĭŭs īllĕ

Hānnĭbăl īn tērrā cōnsūmptō vērtĕrĭt ānnō

nēc pūbe aēquāndām nĕc ŏpum ūbērtātĕ Săgūntūm.

Prōxĭmŭs āpplĭcĭtō sāxōsīs āggĕrĕ sīlvīs410

tēndēbāt frātrīs spīrāns īngēntĭă fāctă

Hāsdrŭbăl. hīc rōbūr mīxtūsquĕ rĕbēllĭbŭs Āfrīs

Cāntăbĕr, hīc vŏlŭcrī Maūrō pērnīcĭŏr Āstūr;

tāntăquĕ māiēstās tērrā rēctōrĭs Hĭbērā,

Hānnĭbălīs quāntūs Laūrēntī tērrŏr ĭn ōrā.415

fōrtĕ dĭēs prīscūm Tўrĭīs sōllēmnĭs hŏnōrēm

rēttŭlĕrāt, quō prīmum ōrsī Cārthāgĭnĭs āltaē

fūndāmēntă nŏvām coēpērĕ măpālĭbŭs ūrbēm,

ēt laētūs rĕpĕtēns gēntīs prīmōrdĭă dūctōr

fēstă cŏrōnātīs ăgĭtābāt gaūdĭă sīgnīs420

pācĭfĭcāns dīvōs. frātērnūm laēnă nĭtēbāt

dēmīssa ēx ŭmĕrīs dōnūm, quām foēdĕrĭs ārtī

Trīnăcrĭūs Lĭbўcō rēx īntēr mūnĕră pīgnūs

mīsĕrăt, Aēŏlĭīs gēstātum īnsīgnĕ tўrānnīs.

aūrātā pŭĕrūm răpĭēbăt ăd aēthĕră pēnnā425

pēr nūbēs ăquĭla īntēxtō lībrātă vŏlātū.

āntrum īngēns iūxtā, quŏd ăcūs sĭmŭlāvĭt ĭn ōstrō,

Cŷclōpūm dŏmŭs. hīc rĕcŭbāns mānāntĭă tābō

cōrpŏră lētĭfĕrō sōrbēt Pŏlўphēmŭs hĭātū.

cīrcā frāctă iăcēnt ēxcūssăquĕ mōrsĭbŭs ōssă.430

īpsĕ mănu ēxtēntā Lāērtĭă pōcŭlă pōscīt

pērmīscētquĕ mĕrō rūctātōs ōrĕ crŭōrēs.

Cōnspĭcŭūs Sĭcŭlī Tўrĭūs sūbtēmĭnĭs ārtĕ

grāmĭnĕās pācēm sŭpĕrūm pōscēbăt ăd ārās.

ēcce īntēr mĕdĭōs hōstīlĭă nūntĭŭs ārmă435

quādrŭpĕdānte īnvēctŭs ĕquo ādvēntārĕ fĕrēbāt.

tūrbātaē mēntēs, īmpērfēctūsquĕ dĕōrūm

cēssĭt hŏnōs. rūptīs līnquūnt āltārĭă sācrīs.

claūdūntūr vāllō, tĕnŭēmque ūt rōscĭdă mīsīt

lūcem Aūrōră pŏlō, răpĭūnt cērtāmĭnă Mārtīs.440

aūdāx Scīpĭădaē strīdēntēm Sābbŭră cōrnūm

ēxcēpīt, gĕmĭnaēque ăcĭēs vĕlŭt ōmĭnĕ mōtaē.

ēxclāmāt Lătĭūs dūctōr: "prīma hōstĭă vōbīs,

sācrātī mānēs, cāmpō iăcĕt. ēn ăgĕ, mīlēs,

īn pūgnam ēt caēdēs, quālīs spīrāntĭbŭs īrĕ445

ādsuērās dŭcĭbūs, tālīs rŭĕ." dūmque ĕă fātūr,

īncūmbūnt. Mўcŏnūm Laēnās Cīrtāmquĕ Lătīnūs

ēt Thŷsdrūm Măro ĕt īncēstūm Cătĭlīnă Nĕālcēn

gērmānaē thălămo ōbtrūncāt. cădĭt ōbvĭŭs ācrī

Cārtălŏ Nāsĭdĭō, Lĭbўcaē rēgnātŏr hărēnaē.450

tē quŏquĕ Pŷrēnēs vīdīt cōntērrĭtă tēllūs

pērmīxtūm Poēnīs ēt vīx crēdēndă fŭrēntēm,

māgnūm Dārdănĭaē, Laēlī, dĕcŭs, ōmnĭă fēlīx

cuī nātūră dĕdīt nūllō rĕnŭēntĕ dĕōrūm.

īllĕ fŏro aūdītūs, cūm dūlcĭă sōlvĕrăt ōră,455

aēquābāt Pўlĭaē Nēlēĭă mēllă sĕnēctaē,

īlle, ŭbĭ sūspēnsī pātrēs ēt cūrĭă vōcēm

pōscĕrĕt, ūt cāntū dūcēbāt cōrdă sĕnātūs;

īdēm, cūm sŭbĭtūm cāmpō pērstrīnxĕrăt aūrēs

mūrmūr trīstĕ tŭbaē, tāntō fērvōrĕ rŭēbāt460

īn pūgnam ātque ăcĭēs, ūt nātum ād sōlă lĭquērēt

bēllă. nĭhīl vītaē pĕrăgī sĭnĕ laūdĕ plăcēbāt.

tūnc ēffūrtīvā trāctāntēm proēlĭă lūcĕ

dēiēcīt Gālām. sācrīs Cārthāgĭnĭs īllūm

sūppŏsĭtō mātēr pārtū sūbdūxĕrăt ōlīm;465

sēd stānt nūllă dĭū dēcēptīs gaūdĭă dīvīs.

tūnc Ălăbīm Maūrūmquĕ Drăcēn dēmīsĭt ăd ūmbrās,

fēmĭnĕō clāmōrĕ Drăcēn ēxtrēmă rŏgāntēm.

hūiūs cērvīcēm glădĭo īntēr vērbă prĕcēsquĕ

āmpŭtăt. ābscīsō dūrābānt mūrmŭră cōllō.470

Āt nōn dūctōrī Lĭbўcō pār ārdŏr ĭn ārmīs.

frōndōsī cōllīs lătĕbrās āc sāxă căpēssīt

āvĭă, nēc caēdēs ēxtrēmăvĕ dāmnă mŏvēbānt

āgmĭnĭs. Ītălĭām prŏfŭgūs spēctābăt ĕt Ālpēs,

praēmĭă māgnă fŭgaē. tăcĭtūm dāt tēssĕră sīgnūm475

dīmīssa īn cōllēs pūgnā sīlvāsquĕ fĕrāntūr

dīspērsi ēt sūmmām, quīcūmque ēvāsĕrĭt, ārcēm

Pŷrēnēs cūlmēnquĕ pĕtāt. tūm prīmŭs hŏnōrĕ

ārmōrum ēxūto ēt pārmā cēlātŭs Hĭbērā

īn mōntēs ăbĭt ātquĕ vŏlēns pālāntĭă līnquīt480

āgmĭnă. dēsērtīs Lătĭūs vīctrīcĭă sīgnă

īmmīttīt mīlēs cāstrīs (nōn ūrbĕ rĕcēptā

plūs ūllā pārtūm praēdaē) tĕnŭītquĕ mŏrātās

ā caēde, ūt Lĭbўcūs dūctōr prōvīdĕrăt, īrās,

flūmĭnĕī vĕlŭtī dēprēnsūs gūrgĭtĭs ūndīs485

āvūlsā pārte īnguĭnĭbūs caūsāquĕ pĕrīclī

ēnătăt īntēntō praēdaē fĭbĕr āvĭŭs hōstĕ.

Īmpĭgĕr ōccūltīs Poēnūs pōstquam ābdĭtŭr ūmbrīs

sāxōsaē fīdēns sīlvaē, māiōră pĕtūntūr

rūrsūs bēllă rĕtro ēt sŭpĕrārī cērtĭŏr hōstīs.490

Pŷrēnēs tŭmŭlō clĭpĕūm cūm cārmĭnĕ fīgūnt:

Hāsbrŭbălīs spŏlĭūm Grādīvō Scīpĭŏ vīctōr.

Tērrōre īntĕrĕā pŏsĭtō trāns ārdŭă mōntīs

Bēbrўcĭā pŏpŭlōs ārmābāt Poēnŭs ĭn aūlā

mērcāndī dēxtrās lārgūs bēllōquĕ părātā495

prōdĭgĕre īn bēllūm făcĭlīs. praēmīssă fĕrōcēs

aūgēbānt ănĭmōs ārgēntī pōndĕra ĕt aūrī

pārtă mĕtāllĭfĕrīs lōngō dīscrīmĭnĕ tērrīs.

hīnc nŏvă cōmplērūnt haūd tārdō mīlĭtĕ cāstră

vēnālēs ănĭmaē, Rhŏdănī quī gūrgĭtĕ gaūdēnt,500

quōrūm sērpĭt Ărār pēr rūră pĭgērrĭmŭs ūndaē.

iāmque hĭĕme āffēctā mītēscĕrĕ coēpĕrăt ānnūs.

īnde ĭtĕr īngrĕdĭēns răpĭdūm pēr Cēltĭcă rūră

mīrātūr dŏmĭtās Ālpēs āc pērvĭă mōntīs

ārdŭa ĕt Hērcŭlĕaē quaērīt vēstīgĭă plāntaē505

gērmānīquĕ vĭās dīvīnīs cōmpărăt aūsīs.

Ūt vērō vēntum īn cūlmēn cāstrīsquĕ rĕsēdīt

Hānnĭbălīs, "quōs Rōma," īnquīt "quōs āltĭŭs, ōrō,

āttōllīt mūrōs, quī pōst haēc moēnĭă frātrī

vīctă mĕō stēnt īncŏlŭmēs? sīt glōrĭă dēxtraē510

fēlīx tāntă prĕcōr, nēve ūsque ād sīdĕra ădīssĕ

īnvĭdĕāt laēvūs nōbīs dĕŭs." āgmĭnĕ cēlsō

īnde ălăcēr, quā mūnītūm dēclīvĭs ăb āltō

āggēr mōnstrăt ĭtēr, prŏpĕrātīs dēvŏlăt ārmīs.

nōn tāntō strĕpŭērĕ mĕtū prīmōrdĭă bēllī.515

nūnc gĕmĭnum Hānnĭbălēm, nūnc iāctānt bīnă cŏīrĕ

hīnc ātque hīnc cāstra ēt pāstōs pēr prōspĕră bēllă

sānguĭnĕ dūctōrēs Ĭtălō cōniūngĕrĕ Mārtēm

ēt dŭplĭcāre ăcĭēs. vēntūrum ād moēnĭă cūrsū

hōstēm praēcĭpĭti ēt vīsūrum haērēntĭă pōrtā520

spīcŭla Ĕlīssaēīs nūpēr cōntōrtă lăcērtīs.

Hīs sŭpĕr īnfrēndēns sīc sēcum Oēnōtrĭă Tēllūs:

"tāntōne (heū sŭpĕrī!) spērnōr cōntēmptă fŭrōrĕ

Sīdŏnĭaē gēntīs, quaē quōndām scēptră tĭmēntēm

nātī Sātūrnūm nōstrīs cōnsīdĕre ĭn ōrīs525

ēt rēgnārĕ dĕdī? dĕcĭma haēc iām vērtĭtŭr aēstās,

ēx quō prōtĕrĭmūr. iŭvĕnīs, cuī sōlă sŭpērsūnt

īn sŭpĕrōs bēlla, ēxtrēmō dē lītŏrĕ rāptă

īntŭlĭt ārmă mĭhī tĕmĕrātīsque Ālpĭbŭs ārdēns

īn nōstrōs dēscēndĭt ăgrōs. quōt cōrpŏră tēxī530

caēsōrūm strātīs tŏtĭēns dēfōrmĭs ălūmnīs!

nūllă mĭhī flōrēt bācīs fēlīcĭbŭs ārbōr

īmmātūră sĕgēs răpĭdō sūccīdĭtŭr ēnsĕ

cūlmĭnă vīllārūm nōstrūm dēlāpsă fĕrūntūr

īn grĕmĭūm foēdāntquĕ sŭīs mĕă rēgnă rŭīnīs.535

hūnc ĕtĭām, vāstīs quī nūnc sēse īntŭlĭt ōrīs,

pērpĕtĭār mĭsĕrās quaērēntem ēxūrĕrĕ bēllī

rēlĭquĭās? tūm mē scīndāt văgŭs Āfĕr ărātrō,

ēt Lĭbўs Aūsŏnĭīs cōmmēndēt sēmĭnă sūlcīs

nī cūncta, ēxsūltānt quaē lātīs āgmĭnă cāmpīs,540

ūnō cōndĭdĕrīm tŭmŭlō." dūm tālĭă vērsāt

ēt thălămōs claūdīt Nōx ātră dĕūmque hŏmĭnūmquĕ,

tēndĭt Ămŷclaēī praēcēps ād cāstră nĕpōtīs.

īs tūm Lūcānīs cŏhĭbēntēm fīnĭbŭs ārmă

Poēnūm vīcīnī sērvābāt caēspĭtĕ vāllī.545

hīc iŭvĕnem āggrĕdĭtūr Lătĭaē tēllūrĭs ĭmāgŏ:

"Claūsōrūm dĕcŭs ātque ērēptō māxĭmă Rōmaē

spēs Nĕrŏ Mārcēllō, rūmpe ātque ēxpēllĕ quĭētēm.

māgnum ălĭquīd tĭbĭ, sī pătrĭaē vīs āddĕrĕ fātīs,

aūdēndum ēst, quōd dēpūlsō quŏquĕ moēnĭbŭs hōstĕ550

vīctōrēs fēcīssĕ trĕmānt. fūlgēntĭbŭs ārmīs

Poēnŭs ĭnūndāvīt cāmpōs, quā Sēnă rĕlīctūm

Gāllōrum ā pŏpŭlīs sērvāt pēr saēcŭlă nōmēn.

nī prŏpĕre ālĭpĕdēs răpĭs ād cērtāmĭnă tūrmās,

sērūs dēlētaē pōst aūxĭlĭābĕrĕ Rōmaē.555

sūrge, ăgĕ, fēr grēssūs. pătŭlōs rĕgĭōnĕ Mătaūrī

dāmnāvī tŭmŭlīs Poēnōrum ātque ōssĭbŭs āgrōs."

hīs dīctīs ăbĭt ātque ābscēdēns vīsă păvēntēm

āttrăhĕre ēt frāctīs tūrmās prōpēllĕrĕ pōrtīs.

Rūmpīt flāmmātō tūrbātūs cōrdĕ sŏpōrēm560

āc sūpplēx gĕmĭnās tēndēns ād sīdĕră pālmās

Tēllūrēm Nōctēmque ēt caēlō spārsă prĕcātūr

āstră dŭcēmquĕ vĭaē tăcĭtō sūb lūmĭnĕ Phoēbēn.

īndĕ lĕgīt dīgnās tānta ād cōnāmĭnă dēxtrās,

quāquĕ iăcēt sŭpĕrī Lārīnās āccŏlă pōntī,565

quā dūrī bēllō gēns Mārrūcīnă fĭdēmquĕ

ēxŭĕre īndŏcĭlīs sŏcĭīs Frēntānŭs ĭn ārmīs,

tūm quā vītĭfĕrōs dŏmĭtāt Praētūtĭă pūbēs

laētă lăbōrĭs ăgrōs, ēt pēnna ēt fūlmĭne ĕt ūndīs

hībērnīs ĕt Ăchaēmĕnĭō vēlōcĭŏr ārcū570

ēvŏlăt. hōrtātōr sĭbĭ quīsque "ăgĕ, pērgĕ, sălūtēm

Aūsŏnĭae āncĭpĭtēs sŭpĕri ēt, stēt Rōmă cădātnĕ,

īn pĕdĭbūs pŏsŭērĕ tŭīs" clāmāntquĕ rŭūntquĕ.

hōrtāndī gĕnŭs ācĕr hăbēt praēcēdĕrĕ dūctōr.

īllum aūgēnt cūrsūs ānnīsi aēquārĕ sĕquēndō575

ātque īndēfēssī nōctēmquĕ dĭēmquĕ fĕrūntūr.

Āt Rōma ādvērsī tāntum ēt mălă glīscĕrĕ bēllī

āccĭpĭēns trĕpĭdārĕ mĕtū nĭmĭūmquĕ Nĕrōnēm

spērāvīssĕ quĕri ātque ūnō sĭbĭ vūlnĕrĕ pōssĕ

aūfērrī rēstāntem ănĭmām. nōn ārmă nĕc aūrūm580

nēc pūbēm nēc, quēm fūndāt, sŭpĕrēssĕ crŭōrēm.

scīlĭcĕt Hāsdrŭbălem īnvādāt, qui ād proēlĭă sōlī

Hānnĭbălī sătĭs ēssĕ nĕquīt? iām rūrsŭs, ŭbi ārmă

āvērtīssĕ sŭō cōgnōrīt dēvĭă vāllō,

haēsūrūm pōrtīs Poēnūm. vēnīssĕ, sŭpērbō585

quī frātrī cērtēt, cuī māxĭmă glōrĭă cēdāt

ūrbīs dēlētaē. frĕmĭt āmēns cōrdĕ sŭb īmō

ōrdŏ pătrum āc māgno īntĕrĕā mĕdĭtātŭr ămōrĕ

sērvāndī dĕcŏrīs, quōnām sē fīnĕ mĭnāntī

sērvĭtĭo ērĭpĭāt dīvōsque ēvādăt ĭnīquōs.590

hōs īntēr gĕmĭtūs ōbscūrō nōctĭs ŏpācaē

sūccēdīt cāstrīs Nĕrŏ, quaē cōniūnctă fĕrōcī

Līvĭŭs Hāsdrŭbălī vāllō cūstōdĕ tĕnēbāt.

bēllĭgĕr īs quōndām scītūsque āccēndĕrĕ Mārtēm

flōrvērāt prīmō clārūs pūgnātŏr ĭn aēvō.595

mōx fālsō laēsūs nōn aēquī crīmĭnĕ vūlgī

sēcrētīs rūrīs trīstēs ābscōndĕrăt ānnōs.

sēd pōstquām grăvĭōr mōlēs tērrōrquĕ pĕrīclō

pōscēbāt prŏpĭōrĕ vĭrūm, rĕvŏcātŭs ăd ārmā

tōt caēsīs dŭcĭbūs pătrĭaē dōnāvĕrăt īrām.600

Āt nōn Hāsdrŭbălēm fraūdēs lătŭērĕ rĕcēntūm

ārmōrūm, quāmquām tĕnĕbrīs nōx tēxĕrăt āstūs.

pūlvĕrĭs īn clĭpĕīs vēstīgĭă vīsă mŏvēbānt

ēt, prŏpĕrī sīgnum āccūrsūs, sŏnĭpēsquĕ vĭrīquĕ

sūbstrīctī cōrpūs. bīs clārūm, būcĭnă, sīgnūm605

praētĕrĕā gĕmĭnō prōdēbāt iūnctă măgīstrō

cāstră rĕgī. vērūm frātrī sī vītă sŭpērsīt,

quī tāndēm lĭcĭtūm sŏcĭās cōniūngĕrĕ vīrēs

cōnsŭlĭbūs? sĕd ĕnīm sōlūm, dūm vēră pătēscānt,

cūnctāndī rēstārĕ dŏlūm Mārtēmquĕ trăhēndī.610

nēc cōnsūltă fŭgaē sēgnī fōrmīdĭnĕ dīffērt.

Nōx, sōmnī gĕnĕtrīx, mōrtālĭă pēctŏră cūrīs

pūrgārāt, tĕnĕbraēque hōrrēndă sĭlēntĭa ălēbānt.

ērēpīt sūspēnsă fĕrēns vēstīgĭă cāstrīs

ēt mūta ēlābī tăcĭtō iŭbĕt āgmĭnă pāssū.615

īllūnēm nāctī pēr rūră tăcēntĭă nōctēm

āccĕlĕrānt vītāntquĕ sŏnōs; sēd pērcĭtă fāllī

sūb tāntō mōtū Tēllūs nĕquĭt. īmplĭcăt āctās

caēco ērrōrĕ vĭās ūmbrīsquĕ făvēntĭbŭs ārtō

cīrcŭmăgīt spătĭō sŭă pēr vēstīgĭă dūctōs.620

nām quā cūrvātās sĭnŭōsīs flēxĭbŭs āmnīs

ōblīquāt rīpās rĕflŭōquĕ pĕr āspĕră lāpsū

īn sēsē rĕdĭt, hāc cāssō dūcēntĕ lăbōrĕ

ēxĭgŭum īnvōlvūnt frūstrātīs grēssĭbŭs ōrbēm,

īnque ērrōrĕ vĭaē tĕnĕbrārūm mūnŭs ădēmptūm.625

Lūx sūrgīt pāndītquĕ fŭgām. rŭĭt ācĕr ăpērtīs

tūrbo ĕquĭtūm pōrtīs, ātque ōmnēs fērrĕă lātē

tēmpēstās ŏpĕrīt cāmpōs. nōndum ārmă mănūsquĕ

pērmīxtaē, iām tēlă bĭbūnt praēmīssă crŭōrēm.

hīnc iūssaē Poēnūm fŭgĭēntēm sīstĕrĕ pēnnaē630

Dīctaēaē vŏlĭtānt, hīnc lāncĕă tūrbĭnĕ nīgrō

fērt lētūm cuīcūmquĕ vĭrō, quēm prēndĕrĭt īctūs.

dēpōnūnt ăbĭtūs cūrām trĕpĭdīquĕ cŏāctās

cōnstĭtŭūnt ăcĭēs ēt spēs ād proēlĭă vērtūnt.

Īpse īntēr mĕdĭōs (nām rērūm dūră vĭdēbāt)635

Sīdŏnĭūs dūctōr tērgō sūblīmĭs ăb āltō

quādrŭpĕdāntĭs ĕquī tēndēns vōcēmquĕ mănūsquĕ:

"pēr dĕcŏra ēxtrēmō vōbīs quaēsītă sŭb āxĕ,

pēr frātrīs laūdēs ōrō, vēnīssĕ prŏbēmūs

gērmānum Hānnĭbălīs. Lătĭō Fōrtūnă lăbōrāt640

ādvērsīs dŏcŭmēntă dăre ātque ōstēndĕrĕ, quāntūs

vērtĕrĭt īn Rŭtŭlōs dŏmĭtōr tēllūrĭs Hĭbēraē

suētŭs ăd Hērcŭlĕās mīlēs bēllārĕ cŏlūmnās.

fōrsĭtăn ēt pūgnās vĕnĭāt gērmānŭs ĭn īpsās.

dīgnă vĭrō, dīgna, ōbtēstōr, spēctācŭlă plēnō645

cōrpŏrĭbūs prŏpĕrātĕ sŏlō. quīcūmquĕ tĭmērī

dūx bēllō pŏtĕrāt, frātrī iăcĕt. ūnĭcă nūnc spēs,

ē poēna āc lătĕbrīs īnfrāctō Līvĭŭs aēvō,

dāmnātum, ōffērtūr vōbīs, căpŭt. īte ăgĭte, ōrō,

stērnĭtĕ dūctōrēm, cūm quō cōncūrrĕrĕ frātrī650

sīt pŭdŏr, ēt tūrpī fīnēm dōnātĕ sĕnēctaē."

Āt cōntrā Nĕrŏ: "quīd cēssās clūsīssĕ lăbōrēs

īngēntīs bēllī? pĕdĭbūs tĭbĭ glōrĭă, mīlēs,

pārta īngēns. nūnc āccŭmŭlā coēpta ārdŭă dēxtrā.

heū tĕmĕre ābdūctō līquīstī rōbŏrĕ cāstră,655

nī fāctum ābsōlvīt vīctōrĭă. praēcĭpĕ laūdēm.

ādvēntū cĕcĭdīssĕ tŭō mĕmŏrābĭtŭr hōstīs."

Pārte ălĭa īnsīgnīs nūdātīs cāssĭdĕ cānīs

Līvĭŭs: "hūc, iŭvĕnēs, hūc mē spēctātĕ rŭēntēm

īn pūgnās, quāntūmquĕ mĕūs pătĕfēcĕrĭt ēnsīs,660

tāntum īntrātĕ lŏci ēt tāndēm praēclūdĭtĕ fērrō

iām nĭmĭūm pătŭlās Poēnīs grāssāntĭbŭs Ālpēs.

quōd nī vēlōcī prōstērnĭmŭs āgmĭnă Mārtĕ

ēt fūlmēn sŭbĭtūm Cārthāgĭnĭs Hānnĭbăl ādsīt,

quī dĕŭs īnfērnīs quēmquām nōstrum ēxĭmăt ūmbrīs?"665

hīnc gălĕā căpĭte āccēptā dīcta hōrrĭdă fērrō

sāncĭt ĕt ōbtēctūs sĕnĭūm fĕră proēlĭă mīscēt.

īllūm pēr cŭnĕōs ēt pēr dēnsīssĭmă cāmpī

cōrpŏră tōt dāntēm lētō, quōt spīcŭlă tōrsīt,

tūrbātī fūgērĕ Măcaē, fūgērĕ fĕrōcēs670

Aūtŏlŏlēs Rhŏdănīquĕ cŏmās īntōnsă iŭvēntūs.

Fātĭdĭcīs Nābīs vĕnĭēns Hāmmōnĭs hărēnīs

īmprŏbă mīscēbāt sēcūrūs proēlĭă fātī

ceū tūtāntĕ dĕo āc pătrĭīs spŏlĭa Ītălă tēmplīs

fīxūrūm vānō tŭmĭdūs prōmīsĕrăt ōrĕ.675

ārdēbāt gēmmā Gărămāntĭdĕ caērŭlă vēstīs,

ūt cūm spārsă mĭcānt stēllārūm lūmĭnă caēlō,

ēt gēmmīs gălĕām clīpeūmque āccēndĕrăt aūrō.

cāssĭdĕ cōrnĭgĕrā dēpēndēns īnfŭlă sācrōs

praē sē tērrōrēs dīvūmquĕ fĕrēbăt hŏnōrēm.680

ārcŭs ĕrāt phărĕtraēquĕ vĭro ātque īncōctă cĕrāstīs

spīcŭla ĕt ārmātūs pĕrăgēbāt bēllă vĕnēnō.

nēcnōn cōrnĭpĕdīs tērgō dē mōrĕ rĕpōstūs

sūstēntātă gĕnū pēr cāmpūm pōndĕră cōntī

Sārmătĭcī prōna ādvērsōs ūrgēbăt ĭn hōstēs.685

tūm quŏquĕ trānsfīxūm tēlō pēr mēmbră, pĕr ārmă

cōnsŭlĭs ānte ŏcŭlōs māgnō clāmōrĕ Săbēllūm

āspōrtābăt ŏvāns ĕt ŏvāns Hāmmōnă cănēbāt.

nōn tŭlĭt hānc īrām tāntōsque īn cōrdĕ tŭmōrēs

bārbărĭcō sĕnĭōr tēlūmque īntōrsĭt ĕt ūnā690

praēdam ănĭmāmquĕ sĭmūl vīctōrī vīctŏr ădēmīt.

Ādsĭlĭt aūdītō trīstīs clāmōrĕ rŭīnaē

Hāsdrŭbăl ēt coēptāntem Ărăbūm rāptārĕ pĕrēmptō

gēmmĭfĕrī spŏlĭūm cūltūs aūrōquĕ rĭgēntēs

ēxŭvĭās iăcŭlum ā tērgō pērlībrăt ăd ōssă.695

Iām cōrrēptă mĭsēr gĕmĭnīs vēlāmĭnă pālmīs

cārpēbāt prŏpĕre ēt trĕpĭdōs nūdāvĕrăt ārtūs:

cōncĭdĭt āc sācrās vēstēs ātque aūrĕă fīlă

rēddĭdĭt ēxănĭmō spŏlĭātūm lāpsŭs ĭn hōstēm.

āt Cānthūs Rŭtĭlūm, Cānthūs pōssēssŏr hărēnaē,700

quā cĕlĕbre īnvīctī nōmēn pŏsŭērĕ Phĭlaēnī,

dītem ŏvĭūm Rŭtĭlum ōbtrūncāt, cuī mīllĕ sŭb āltīs

lānĭgĕraē bālānt stăbŭlīs. īpse ōtĭă mōllī

ēxērcēns cūrā gĕlĭdō nūnc flūmĭnĕ sōlēs

frāngēbāt nĭmĭōs pĕcŏrī, nūnc laētŭs ĭn hērbā705

tōndēbāt nĭvĕaē splēndēntĭă vēllĕră lānaē

aūt, pĕcŭs ē pāstū cūm sēse ād tēctă rĕfērrēt,

nōscēntēs mātrēs spēctābăt ŏvīlĭbŭs āgnōs.

ōccŭbŭīt clĭpĕī trānsfīxō prōdĭtŭs aērĕ

ēt sēro īngĕmŭīt stăbŭlīs ēxīssĕ pătērnīs.710

Ācrĭŭs hōc Ĭtălūm pūbēs īncūrrĭt ĕt ūrgēt,

ūt tōrrēns, ūt tēmpēstās, ūt flāmmă cŏrūscī

fūlmĭnĭs, ūt Bŏrĕān pōntūs fŭgĭt, ūt căvă cūrrūnt

nūbĭlă, cūm pĕlăgō caēlūm pērmīscŭĭt Eūrūs.

‹***› prŏcĕraē stābānt, Cēltārūm sīgnă, cŏhōrtēs,715

prīma ăcĭēs. hōs īmpūlsū cŭnĕōquĕ fĕrōcī

lāxāt vīs sŭbĭta, ēt fēssōs ērrōrĕ vĭārūm

nēc sōlī făcĭlēs lōngīquĕ lăbōrĭs ănhēlōs

āvērtīt pătrĭūs gēntī păvŏr. āddĕrĕ tērgō

hāstās Aūsŏnĭūs tēlōque īnstārĕ sĕquācī720

nēc dōnārĕ fŭgām. cădĭt ūnō vūlnĕrĕ Thŷrmīs,

nōn ūnō Rhŏdănūs, prōflīgātūmquĕ săgīttaē

lāncĕă dētūrbāt Mŏrĭnum ēt iām iāmquĕ cădēntēm.

cēdēntēs ūrgēt tōtās lārgītŭs hăbēnās

Līvĭŭs ācĕr ĕquo ēt tūrmīs ăbĕūntĭbŭs īnfērt725

cōrnĭpĕdēm. tūnc āvērsī sūrgēntĭă cōllă

dīsĭcĭt ēnsĕ Mŏsaē. pērcūssīt pōndĕrĕ tērrām

cūm gălĕa ēx āltō lāpsūm căpŭt; āt rĕsĭdēntēm

tūrbātūs răpŭīt sŏnĭpēs īn proēlĭă trūncūm.

hīc Cătŏ (nām mĕdĭō vībrābăt ĕt īpsĕ tŭmūltū)730

"sī, prīmās" īnquīt "bēllō cum āmīsĭmŭs Ālpēs,

hīc iŭvĕni ōppŏsĭtūs Tўrĭō fŏrĕt! eī mĭhĭ quāntă

cēssāvīt Lătĭō dēxtra, ēt quōt fūnĕră Poēnīs

dōnārūnt prāvī sūffrāgĭă trīstĭă cāmpī!"

Iāmque īnclīnābānt ăcĭēs, cūnctīsquĕ păvōrēm735

Gāllōrum īndŭĕrāt păvŏr, ēt Fōrtūnă rŭēbāt

Sīdŏnĭa: ād Rŭtŭlōs Vīctōrĭă vērtĕrăt ālās.

cēlsūs ceū prīmā rēflōrēscēntĕ iŭvēntā

ībāt cōnsŭl ŏvāns, māiōr māiōrquĕ vĭdērī.

ēccĕ trăhēns sēcūm cānēntēm pūlvĕrĕ tūrmām740

dūctŏr Ăgēnŏrĕūs sŭbĭt īntōrquēnsquĕ lăcērtīs

tēlă sŏnāt: "cŏhĭbētĕ fŭgām. cuī cēdĭmŭs hōstī?

nōnnĕ pŭdēt? cōnvērsă sĕnēx mārcēntĭbŭs ānnīs

āgmĭna ăgīt. nūnc, quaēsŏ, mĭhī nūnc dēxtĕra ĭn ārmīs

dēgĕnĕrāt, nōstrīquĕ pĭgēt? mĭhĭ Bēlŭs ăvōrūm745

prīncĭpĭūm, mĭhĭ cōgnātūm Sīdōnĭă Dīdŏ

nōmĕn ĕt ānte ōmnēs bēllō nŭmĕrāndŭs Hămīlcār

ēst gĕnĭtōr, mĭhĭ, cuī cēdūnt mōntēsquĕ lăcūsquĕ

ēt cāmpi ātque āmnēs, frātēr. mē māgnă sĕcūndūm

Cārthāgō pŭtăt Hānnĭbălī, mē Baētĭs ĭn ōrīs750

aēquānt gērmānō pāssaē mĕă proēlĭă gēntēs."

tālĭă dūm mĕmŏrāt mĕdĭōs āblātŭs ĭn hōstēs,

ūt nŏvă cōnspēctī fūlsērūnt cōnsŭlĭs ārmă,

hāstām praēprŏpĕrō nīsū iăcĭt. īllă pĕr ōrās

aērātī clĭpĕi ēt lōrīcaē tēgmĭnă sūmmō755

īncĭdĭt haūd fēlīx ŭmĕrō pārcēquĕ pĕtītūm

pērstrīnxīt cōrpūs nēc mūltō tīnctă crŭōrĕ,

vānă sĕd ōptāntī prōmīsīt gaūdĭă Poēnō.

Tūrbātī Rŭtŭlī, cōnfūsăquĕ pēctŏră vīsū

tērrĭfĭcō. tūnc īncrĕpĭtāns cōnāmĭnă cōnsūl:760

"fēmĭnĕīs laēsūm vāna īntēr proēlĭă cōrpūs

ūnguĭbŭs aūt pālmīs crēdās pŭĕrīlĭbŭs īctūm.

ītĕ, dŏcētĕ, vĭrī, Rōmānaē vūlnĕră suērīnt

quānta āffērrĕ mănūs." tūm vēro ēffūndĭtŭr īngēns

tēlōrūm vīs, ēt dēnsā sōl vīncĭtŭr ūmbrā.765

iāmquĕ pĕr ēxtēntōs āltērnā strāgĕ vĭrōrūm

cōrpŏră fūsă iăcēnt cāmpōs dēmērsăque ĭn ūndām

iūnxērūnt cŭmŭlō crēscēntĕ cădāvĕră rīpās,

ūt, cūm vēnātū sāltūs ēxērcĕt ŏpācōs

Dīctŷnna ēt laētaē praēbēt spēctācŭlă mātrī770

aūt Pīndī nĕmŏra ēxcŭtĭēns aūt Maēnălă lūstrāns

(ōmnīs Nāĭădūm plēnīs cŏmĭtātă phărētrīs

tūrbă rŭīt, strīdūntquĕ săgīttĭfĕrī cōrŷtī),

tūm pēr sāxă fĕraē pērque īpsă cŭbīlĭă fūsaē,

pēr vāllēs flŭvĭōsque ātque āntră vĭrēntĭă mūscō775

mūltā strāgĕ iăcēnt; ēxsūltāt vērtĭcĕ mōntīs

grātām pērlūstrāns ŏcŭlīs Lātōnĭă praēdām.

Aūdīto ānte ălĭōs sĕnĭōrīs vūlnĕrĕ rūmpīt

pēr mĕdĭōs Nĕrŏ saēvŭs ĭtēr vīsāquĕ vĭrōrūm

aēquālī pūgnā "quĭd ĕnīm, quīd deīndĕ rĕlīctūmst780

Ītălĭaē fātīs? hūnc sī nōn vīncĭtĭs hōstēm,

Hānnĭbălēm vīncētĭs?" ăīt. rŭĭt ōcĭŭs āmēns

īn mĕdĭōs, Tўrĭūmquĕ dŭcem īntēr prīmă frĕmēntēm

āgmĭna ŭt āspēxīt, răbĭdī ceū bēlŭă pōntī

pēr lōngūm stĕrĭli ād pāstūs iāctātă prŏfūndō,785

cūm prŏcŭl īn flūctū pīscēm mălĕ saūcĭă vīdīt,

aēstŭăt ēt lūstrāns nāntēm sūb gūrgĭtĕ praēdām

ābsōrbēt lātē pērmīxtūm pīscĭbŭs aēquōr,

nōn tēlō mŏră, nōn dīctīs. "haūd āmplĭŭs" īnquīt

"ēlābērĕ mĭhī. nōn hīc nĕmŏra āvĭă fāllēnt790

Pŷrēnēs, nēc prōmīssīs frūstrābĕrĕ vānīs,

ūt quōndām tērrā fāllāx dēprēnsŭs Hĭbērā

ēvāstī nōstrām mēntītō foēdĕrĕ dēxtrām."

Haēc Nĕro ĕt īntōrquēt iăcŭlūm, nēc fūtĭlĭs īctūs.

nām lătĕre ēxtrēmō cūspīs lībrātă rĕsēdīt.795

īnvādīt strīctō sŭpĕr haēc īntērrĭtŭs ēnsĕ

cōllāpsīquĕ prĕmēns ūmbōnĕ trĕmēntĭă mēmbră

"sī quă sŭb ēxtrēmō cāsū māndātă rĕfērrī

gērmānō vīs fōrtĕ tŭō, pōrtābĭmŭs" īnquīt.

cōntrā Sīdŏnĭūs: "lētō nōn tērrĕŏr ūllō.800

ūtĕrĕ Mārtĕ tŭō, dūm nōstrīs mānĭbŭs ādsīt

āctūtūm vīndēx. mĕă sī sūprēmă rĕfērrĕ

frātrī vērbă părās, māndō Căpĭtōlĭă vīctōr

ēxūrāt cĭnĕrīquĕ Iŏvīs pērmīscĕăt ōssă

ēt cĭnĕrēs nōstrōs." cŭpĭēntem ānnēctĕrĕ plūră805

fērvēntēmque īrā mōrtīs trānsvērbĕrăt ēnsĕ

ēt răpĭt īnfīdūm vīctōr căpŭt. āgmĭnă fūsō

stērnūntūr dŭcĕ nōn ūltrā fīdēntĭă Mārtī.

Iāmquĕ dĭēm sōlīsquĕ vĭcēs nōx ābstŭlĭt ātră,

cūm vīrēs pārcō vīctū sōmnōquĕ rĕdūcūnt,810

āc nōndūm rĕmĕāntĕ dĭē vīctrīcĭă sīgnā,

quā vēntūm, rĕfĕrūnt claūsīs fōrmīdĭnĕ cāstrīs.

tūm Nĕrŏ prōcērā sūblīmĭă cūspĭdĕ pōrtāns

ōră dŭcīs caēsī "Cānnās pēnsāvĭmŭs," īnquīt

"Hānnĭbăl, ēt Trĕbĭam ēt Thrăsўmēnnī lītŏră tēcūm815

frātērnō căpĭte. ī, dŭplĭcā nūnc pērfĭdă bēllă

ēt gĕmĭnās āccērse ăcĭēs. haēc praēmĭă rēstānt,

quī tŭă trāmīssīs ōptārīnt Ālpĭbŭs ārmă."

cōmprēssīt lăcrĭmās Poēnūs mīnvītquĕ fĕrēndō

cōnstāntēr măla ĕt īnfĕrĭās īn tēmpŏrĕ dīgnās820

mīssūrūm frātrī claūsō cōmmūrmŭrăt ōrĕ.

tūm cāstrīs prŏcŭl āmōtīs ādvērsă quĭētĕ

dīssĭmŭlāns dŭbĭa ēxclūsīt cērtāmĭnă Mārtīs.

At nova Romuleum carpebat cura senatum,

quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum

attritis rebus. geminus iacet hoste superbo

Scipio, belligeri, Mavortia pectora, fratres.

5hinc metus, in Tyrias ne iam Tartessia leges

concedat tellus propioraque bella pavescat.

anxia turba patrum quasso medicamina maesti

imperio circumspectant divosque precantur

qui laceris ausit ductor succedere castris.

10Absterret iuvenem patrios patruique piare

optantem manes tristi conterrita luctu

et reputans annos cognato sanguine turba.

si gentem petat infaustam, inter busta suorum

decertandum hosti, qui fregerit arma duorum,

15qui consulta, ducum ac flagret meliore Gradivo.

nec promptum teneris immania bella lacertis

moliri regimenque rudi deposcere in aevo.

Has lauri residens iuvenis viridante sub umbra

aedibus extremis volvebat pectore curas,

20cum subito adsistunt dextra laevaque per auras

allapsae, haud paulum mortali maior imago,

hinc Virtus, illinc virtuti inimica Voluptas.

altera Achaemenium spirabat vertice odorem

ambrosias diffusa comas et veste refulgens

25ostrum qua fulvo Tyrium suffuderat auro;

fronte decor quaesitus acu, lascivaque crebras

ancipiti motu iaciebant lumina flammas.

alterius dispar habitus: frons hirta nec umquam

composita mutata coma, stans vultus, et ore

30incessuque viro propior laetique pudoris

celsa umeros niveae fulgebat stamine pallae.

Occupat inde prior promissis fisa Voluptas:

"quis furor hic, non digne puer, consumere bello

florem aevi? Cannaene tibi graviorque palude

35Maeonius Stygia lacus excessere Padusque?

quem tandem ad finem bellando fata lacesses?

tune etiam temptare paras Atlantica regna

Sidoniasque domos? moneo, certare periclis

desine et armisonae caput obiectare procellae.

40ni fugis hos ritus, Virtus te saeva iubebit

per medias volitare acies mediosque per ignes.

haec patrem patruumque tuos, haec prodiga Paulum,

haec Decios Stygias Erebi detrusit ad undas

dum cineri titulum memorandaque nomina bustis

45praetendit nec sensurae, quod gesserit, umbrae.

at si me comitere, puer, non limite duro

iam tibi decurrat concessi temporis aetas.

haud umquam trepidos abrumpet bucina somnos,

non glaciem Arctoam, non experiere furentis

50ardorem Cancri nec mensas saepe cruento

gramine compositas. aberunt sitis aspera et haustus

sub galea pulvis plenique timore labores.

sed current albusque dies horaeque serenae,

et molli dabitur victu sperare senectam.

55quantas ipse deus laetos generavit in usus

res homini plenaque dedit bona gaudia dextra!

atque idem, exemplar lenis mortalibus aevi,

imperturbata placidus tenet otia mente.

illa ego sum, Anchisae Venerem Simoëntis ad undas

60quae iunxi, generis vobis unde editus auctor.

illa ego sum, verti superum quae saepe parentem

nunc avis in formam, nunc torvi in cornua tauri.

huc adverte aures. currit mortalibus aevum,

nec nasci bis posse datur. fugit hora, rapitque

65Tartareus torrens ac secum ferre sub umbras,

si qua animo placuere, negat. quis luce suprema

dimisisse meas sero non ingemit horas?"

Postquam conticuit finisque est addita dictis,

tum Virtus "quasnam iuvenem florentibus" inquit

70"pellicis in fraudes annis vitaeque tenebras,

cui ratio et magnae caelestia semina mentis

munere sunt concessa deum? mortalibus alti

quantum caelicolae, tantundem animalibus isti

praecellunt cunctis. tribuit namque ipsa minores

75hos terris Natura deos; sed foedere certo

degeneres tenebris animas damnavit Avernis.

at quis aetherii servatur seminis ortus,

caeli porta patet. referam quid cuncta domantem

Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos

80captivo Liber cum signa referret ab Euro

Caucaseae currum duxere per oppida tigres?

quid suspiratos magno in discrimine nautis

Ledaeos referam fratres vestrumque Quirinum?

nonne vides, hominum ut celsos ad sidera vultus

85sustulerit deus ac sublimia finxerit ora

cum pecudes volucrumque genus formasque ferarum

segnem atque obscenam passim stravisset in alvum?

ad laudes genitum, capiat si munera divum

felix ad laudes hominum genus. huc, age, paulum

90aspice (nec longe repetam), modo Roma minanti

impar Fidenae contentaque crescere asylo

quo sese extulerit dextris; idem aspice, late

florentes quondam luxus quas verterit urbes.

quippe nec ira deum tantum nec tela nec hostes,

95quantum sola noces animis illapsa, Voluptas.

Ebrietas tibi foeda comes, tibi Luxus et atris

circa te semper volitans Infamia pennis;

mecum Honor ac Laudes et laeto Gloria vultu

et Decus ac niveis Victoria concolor alis.

100me cinctus lauro producit ad astra Triumphus.

casta mihi domus et celso stant colle penates;

ardua saxoso perducit semita clivo.

asper principio (neque enim mihi fallere mos est)

prosequitur labor. annitendum intrare volenti,

105nec bona censendum, quae Fors infida dedisse

atque eadem rapuisse valet. mox celsus ab alto

infra te cernes hominum genus. omnia contra

experienda manent, quam spondet blanda Voluptas.

stramine proiectus duro patiere sub astris

110insomnes noctes frigusque famemque domabis.

idem iustitiae cultor, quaecumque capesses,

testes factorum stare arbitrabere divos.

tunc, quotiens patriae rerumque pericula poscent,

arma feres primus, primus te in moenia tolles

115hostica nec ferro mentem vincere nec auro.

hinc tibi non Tyrio vitiatas murice vestes

nec donum deforme viro fragrantis amomi,

sed dabo, qui vestrum saevo nunc Marte fatigat

imperium, superare manu laurumque superbam

120in gremio Iovis excisis deponere Poenis."

Quae postquam cecinit sacrato pectore Virtus,

exemplis laetum vultuque audita probantem

convertit iuvenem. sed enim indignata Voluptas

non tenuit voces. "nil vos iam demoror ultra"

125exclamat; "venient, venient mea tempora quondam,

cum docilis nostris magno certamine Roma

serviet imperiis et honos mihi habebitur uni."

sic quassans caput in nubes se sustulit atras.

At iuvenis plenus monitis ingentia corde

130molitur iussaeque calet virtutis amore.

ardua rostra petit nullo fera bella volente

et gravia ancipitis deposcit munera Martis.

arrecti cunctorum animi. pars lumina patris,

pars credunt torvos patrui revirescere vultus.

135sed quamquam instinctis tacitus tamen aegra pericli

pectora subrepit terror, molemque paventes

expendunt belli, et numerat favor anxius annos.

Dumque ea confuso percenset murmure vulgus,

ecce per obliquum caeli squalentibus auro

140effulgens maculis ferri inter nubila visus

anguis et ardenti radiare per aëra sulco

quaque ad caeliferi tendit plaga litus Atlantis,

perlabi resonante polo. bis terque coruscum

addidit augurio fulmen pater, et vaga late

145per subitum moto strepuere tonitrua mundo.

tum vero capere arma iubent genibusque salutant

summissi augurium: hac iret, qua ducere divos

perspicuum et patrio monstraret semita signo.

Certatim comites rerum bellique ministros

150agglomerant sese atque acres sociare labores

exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis.

tum nova caeruleum descendit classis in aequor.

it comes Ausonia atque in terras transit Hiberas,

ut, cum saeva fretis immisit proelia, Corus

155Isthmon curvata sublime superiacit unda

et spumante ruens per saxa gementia fluctu

Ionium Aegaeo miscet mare. celsus in arma

emicat ac prima stans Scipio puppe profatur:

"dive tridentipotens, cuius maria ire per alta

160ordimur, si iusta paro, decurrere classi

da, pater, ac nostros ne sperne iuvare labores.

per pontum pia bella veho." levis inde secunda

aspirans aura propellit carbasa flatus.

iamque agiles, Tyrrhena sonant qua caerula, puppes

165Ausonium evasere latus Ligurumque citatis

litora tramittunt proris. hinc gurgite ab alto

tellurem procul irrumpentem in sidera cernunt,

aërias Alpes. occurrunt moenia Grais

condita Massiliae. populis haec cincta superbis,

170barbarus immani cum territet accola ritu,

antiquae morem patriae cultumque habitumque

Phocais armiferas inter tenet hospita gentes.

hinc legit Ausonius sinvatos gurgite ductor

anfractus pelagi. nemoroso vertice celsus

175apparet collis, fugiuntque in nubila silvae

Pyrenes, tunc Emporiae veteresque per ortus

Graiorum vulgus, tunc hospita Tarraco Baccho.

considunt portu. securae gurgite clauso

stant puppes, positusque labor terrorque profundi.

180Nox similes morti dederat placidissima somnos.

visa viro stare effigies ante ora parentis

atque hac aspectu turbatum voce monere:

"nate, salus quondam genitoris, nate, parentis

et post fata decus, bellorum dira creatrix

185evastanda tibi tellus, et caede superbi

ductores Libyae cauta virtute domandi,

qui sua nunc trinis diducunt agmina castris.

si conferre manum libeat coëantque vocatae

hinc atque hinc acies, valeat quis ferre ruentes

190tergemina cum mole viros? absiste labore

ancipiti, sed nec segnis potiora capesse.

urbs colitur Teucro quondam fundata vetusto,

nomine Carthago. Tyrius tenet incola muros.

ut Libyae sua, sic terris memorabile Hiberis

195haec caput est. non ulla opibus certaverit auri,

non portu celsove situ, non dotibus arvi

uberis aut agili fabricanda ad tela vigore.

invade aversis, nate, hanc ductoribus urbem.

nulla acies famae tantum praedaeve pararit."

200Talia monstrabat genitor propiusque monebat,

cum iuvenem sopor et dilapsa reliquit imago.

surgit et infernis habitantia numina lucis

ac supplex patrios compellat nomine manes:

"este duces bello et monstratam ducite ad urbem!

205vobis ultor ego et Sarrano murice fulgens

inferias mittam fusis insignis Hiberis

et tumulis addam sacros certamine ludos."

praegreditur celeratque vias et corripit agmen

pernici rapidum cursu camposque fatigat.

210sic, ubi prosilvit Pisaeo carcere praeceps,

non solum ante alios, sed enim, mirabile dictu,

ante suos it victor equus, currumque per auras

haud ulli durant visus aequare volantem.

Iamque Hyperionia lux septima lampade surgens

215sensim attollebat propius subeuntibus arces

urbis et admoto crescebant culmina gressu.

at pelago vectus servata Laelius hora,

quam dederat ductor subigendae ad moenia classi,

a tergo affusis cingebat tecta carinis.

220Carthago impenso naturae adiuta favore

excelsos tollit pelago circumflua muros.

artatas ponti fauces modica insula claudit,

qua Titan ortu terras aspergit Eoo.

at qua prospectat Phoebi iuga sera cadentis,

225pigram in planitiem stagnantes egerit undas,

quas auget veniens refluusque reciprocat aestus.

sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos

urbs imposta iugo pronumque excurrit in aequor

et tuta alterno defendit moenia fluctu.

230Audax, ceu plano gradiens victricia campo

ferret signa, iugum certabat scandere miles.

Aris, ductor erat qui contra, amplexus in artis

auxilium atque excelsa loci, praesaepserat arcem.

pugnabat natura soli, parvoque superne

235bellantum nisu passim per prona voluti

truncato instabiles fundebant corpore vitam.

verum ubi concessit pelagi revolubilis unda

et fluctus rapido fugiebat in aequora lapsu,

quaque modo excelsae sulcarant caerula puppes,

240hac impune dabat Nereus transcurrere planta,

hinc tacite nitens informidatus adire

ductor Dardanius subitam trahit aequore pubem

perque undas muris pedes advolat. inde citati

a tergo accelerant, qua fisus fluctibus Aris

245incustoditam sine milite liquerat urbem.

tum prostratus humi, miserandum, victa catenis

Poenus colla dedit populumque addixit inermem.

hanc oriens vidit Titan, cum surgeret, urbem

vallari castris captamque aspexit eandem

250ocius Hesperio quam gurgite tingeret axem.

Aurora ingrediens terris exegerat umbras

principio statuunt aras. cadit ardua taurus

victima Neptuno pariter pariterque Tonanti.

tum merita aequantur donis, ac praemia virtus

255sanguine parta capit. phaleris hic pectora fulget,

hic torque aurato circumdat bellica colla,

ille nitet celsus muralis honore coronae.

Laelius ante omnes, cui dextera clara domusque,

ter dena bove et aequorei certaminis alto

260donatur titulo Poenique recentibus armis

rectoris. tunc hasta viris, tunc Martia cuique

vexilla, ut meritum, et praedae libamina dantur.

Postquam perfectae laudes hominumque deumque,

captivae spectantur opes digestaque praeda:

265hoc aurum patribus, bello haec Martique talenta,

hoc regum donis, divum hoc ante omnia templis,

cetera bellantum dextrae pulchroque labori.

quin etiam accitus populi regnator Hiberi,

cui sponsa et sponsae defixus in ossibus ardor.

270hanc notam formae concessit laetus ovansque

indelibata gaudenti virgine donum.

tum vacui curis vicino litore mensas

instituunt festoque agitant convivia ludo.

Laelius effatur: "macte, o venerande, pudici,

275ductor, macte animi. cedat tibi gloria lausque

magnorum heroum celebrataque carmine virtus.

mille Mycenaeas qui traxit in aequora proras

rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma,

femineo socium violarunt foedus amore,

280nullaque tum Phrygio steterunt tentoria campo,

captivis non plena toris; tibi barbara soli

sanctius Iliaca servata est Phoebade virgo."

haec atque his paria alterno sermone serebant,

donec Nox atro circumdata corpus amictu

285nigrantes invexit equos suasitque quietem.

Emathio interea tellus Aetola tumultu

fervebat Macetum subitis perculsa carinis.

proximus hinc hosti dextras iungebat Acarnan.

causa novi motus Poenis regique Philippo

290in bellum Ausonium sociatae foedere vires.

hic gente egregius veterisque ab origine regni

Aeacidum sceptris proavoque tumebat Achille.

ille et nocturnis conterruit Oricon armis

quaque per Illyricum Taulantius incola litus

295exiguos habitat non ullo nomine muros,

turbidus incessit telis, ille aequore vectus

nunc et Phaeacum Thesprotiaque arva lacessens

Epirum cassis lustrabat futilis ausis,

nunc et Anactoria signa ostentavit in ora

300Ambraciosque sinus Olpaeaque litora bello

perfudit rapido. pepulit vada fervida remis

Leucatae et Phoebi vidit citus Actia templa.

nec portus Ithacae, Laërtia regna, Samenque

liquit inaccessam fluctuque sonantia cano

305saxa Cephallenum et scopulosis Neriton arvis.

ille etiam Pelopis sedes et Achaica adire

moenia praegaudens tristem Calydona Dianae

Oeneasque domos, Curetica tecta, subibat

promittens contra Hesperiam sua proelia Grais

310tum lustrata Ephyre Patraeque et regia Pleuron

Parnasusque biceps Phoeboque loquentia saxa.

ac saepe ad patrios bello revocante penates,

cum modo Sarmaticus regna infestaret Orestis,

aspera nunc Dolopum vis exundasset in agros,

315incepto tamen haud facilis desistere vano

belli per Graias umbram circumtulit oras,

donec nunc pelago, nunc terra exutus omisit

spem positam in Tyriis et supplex foedera sanxi.

Dardana nec legem regno accepisse refugit.

320Tunc et Tyndarei Latias fortuna Tarenti

auxit opes laudemque simul. nam perfida tandem

urbs Fabio devicta seni, postremus in armis

ductoris titulus cauti. sollertia tutum

tum quoque adepta decus captis sine sanguine muris.

325namque ut compertum, qui Punica signa regebat

feminea exuri flamma, tacitusque quietae

exin virtuti placuit dolus, ire sorori

(nam castris erat in Rutulis) germanus amatae

cogitur et magnis muliebria vincere corda

330pollicitis, si reclusas tramittere portas

concedat Libycus rector, votique potitus

evicto Fabius Poeno circumdata telis

incustodita penetravit moenia nocte.

Sed quisnam aversos Phoebum tunc iungere ab urbe

335Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem

Marcellum acciperet letum oppetiisse sub armis?

moles illa viri calidoque habitata Gradivo

pectora et haud ullis umquam tremefacta periclis,

heu quantum Hannibalem clara factura ruina,

340procubuere. iacet campis Carthaginis horror

forsan Scipiadae confecti nomina belli

rapturus, si quis paulum deus adderet aevo.

Collis Agenoreum dirimebat ab aggere vallum

Ausonio (Dauni Mavors consederat arvis).

345curarum comes et summi Crispinus honoris

Marcello socius communia bella ciebat.

ad quem Marcellus: "gestit lustrare propinquas

mens silvas medioque viros imponere monti,

ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis.

350si cordi est, te participem, Crispine, laboris

esse velim. numquam desunt consulta duobus."

haec ubi sedere, ardentes attollere sese

iam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma

aptantem natum aspexit laetumque tumultu

355"vincis" ait "nostros mirando ardore vigores.

sit praematurus felix labor. urbe Sicana

qualem te vidi, nondum permitteret aetas

cum tibi bella, meo tractantem proelia vultu!

huc, decus, huc, nostrum, lateri te iunge paterno

360et me disce novum Martem temptare magistro."

tum pueri colla amplectens sic pauca precatur:

"summe deum, Libyco faxis de praeside nunc his,

his umeris tibi opima feram." nec plura, sereno

sanguineos fudit cum Iuppiter aethere rores

365atque atris arma aspersit non prospera guttis.

vixdum finitis intrarant vocibus artas

letiferi collis fauces, cum turba volucris

invadunt Nomades iaculis nimboque feruntur

aetherio similes caeca fundente latebra

370armatos in bella globos. circumdata postquam

nil restare videt virtus, quod debeat ultra

iam superis, magnum secum portare sub umbras

nomen mortis avet. tortae nunc eminus hastae

altius insurgit, nunc saevit comminus ense.

375forsan et enasset rapidi freta saeva pericli,

ni telum adversos nati venisset in artus.

tum patriae tremuere manus, laxataque luctu

fluxerunt rigidis arma infelicia palmis.

obvia nudatum tramittit lancea pectus,

380labensque impresso signavit gramina mento.

At postquam Tyrius saeva inter proelia ductor

infixum adverso vidit sub pectore telum,

immane exclamat: "Latias, Carthago, timere

desine iam leges. iacet exitiabile nomen,

385Ausonii columen regni. sed dextera nostrae

tam similis non obscuras mittatur ad umbras.

magnanima invidia virtus caret." alta sepulcri

protinus exstruitur caeloque educitur ara.

convectant silvis ingentia robora. credas

390Sidonium cecidisse ducem. tum tura dapesque

et fasces clipeusque viri, pompa ultima, fertur.

ipse facem subdens "laus" inquit "parta perennis.

Marcellum abstulimus Latio. deponere forsan

gens Italum tandem arma velit. vos ite superbae

395exsequias animae et cinerem donate supremi

muneris officio; numquam hoc tibi, Roma, negabo."

alterius par atque eadem fortuna laborum

consulis: exanimum sonipes ad signa revexit.

Talia in Ausonia. sed non et talis Hiberis

400armorum eventus campis. Carthaginis omnes

per subitum raptae pernix victoria late

terruerat gentes. ducibus spes una salutis,

si socias iungant vires. ingentibus orsum

auspiciis iuvenem, ceu patria gestet in armis

405fulmina, sublimi vallatam vertice montis

et scopulis urbem, cumulatam strage virorum

non toto rapuisse die, qua Martius ille

Hannibal in terra consumpto verterit anno

nec pube aequandam nec opum ubertate Saguntum.

410Proximus applicito saxosis aggere silvis

tendebat fratris spirans ingentia facta

Hasdrubal. hic robur mixtusque rebellibus Afris

Cantaber, hic volucri Mauro pernicior Astur;

tantaque maiestas terra rectoris Hibera,

415Hannibalis quantus Laurenti terror in ora.

forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem

rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altae

fundamenta novam coepere mapalibus urbem,

et laetus repetens gentis primordia ductor

420festa coronatis agitabat gaudia signis

pacificans divos. fraternum laena nitebat

demissa ex umeris donum, quam foederis arti

Trinacrius Libyco rex inter munera pignus

miserat, Aeoliis gestatum insigne tyrannis.

425aurata puerum rapiebat ad aethera penna

per nubes aquila intexto librata volatu.

antrum ingens iuxta, quod acus simulavit in ostro,

Cyclopum domus. hic recubans manantia tabo

corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu.

430circa fracta iacent excussaque morsibus ossa.

ipse manu extenta Laërtia pocula poscit

permiscetque mero ructatos ore cruores.

Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte

gramineas pacem superum poscebat ad aras.

435ecce inter medios hostilia nuntius arma

quadrupedante invectus equo adventare ferebat.

turbatae mentes, imperfectusque deorum

cessit honos. ruptis linquunt altaria sacris.

clauduntur vallo, tenuemque ut roscida misit

440lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis.

audax Scipiadae stridentem Sabbura cornum

excepit, geminaeque acies velut omine motae.

exclamat Latius ductor: "prima hostia vobis,

sacrati manes, campo iacet. en age, miles,

445in pugnam et caedes, qualis spirantibus ire

adsueras ducibus, talis rue." dumque ea fatur,

incumbunt. Myconum Laenas Cirtamque Latinus

et Thysdrum Maro et incestum Catilina Nealcen

germanae thalamo obtruncat. cadit obvius acri

450Cartalo Nasidio, Libycae regnator harenae.

te quoque Pyrenes vidit conterrita tellus

permixtum Poenis et vix credenda furentem,

magnum Dardaniae, Laeli, decus, omnia felix

cui natura dedit nullo renvente deorum.

455ille foro auditus, cum dulcia solverat ora,

aequabat Pyliae Neleia mella senectae,

ille, ubi suspensi patres et curia vocem

posceret, ut cantu ducebat corda senatus;

idem, cum subitum campo perstrinxerat aures

460murmur triste tubae, tanto fervore ruebat

in pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret

bella. nihil vitae peragi sine laude placebat.

tunc effurtiva tractantem proelia luce

deiecit Galam. sacris Carthaginis illum

465supposito mater partu subduxerat olim;

sed stant nulla diu deceptis gaudia divis.

tunc Alabim Maurumque Dracen demisit ad umbras,

femineo clamore Dracen extrema rogantem.

huius cervicem gladio inter verba precesque

470amputat. absciso durabant murmura collo.

At non ductori Libyco par ardor in armis.

frondosi collis latebras ac saxa capessit

avia, nec caedes extremave damna movebant

agminis. Italiam profugus spectabat et Alpes,

475praemia magna fugae. tacitum dat tessera signum

dimissa in colles pugna silvasque ferantur

dispersi et summam, quicumque evaserit, arcem

Pyrenes culmenque petat. tum primus honore

armorum exuto et parma celatus Hibera

480in montes abit atque volens palantia linquit

agmina. desertis Latius victricia signa

immittit miles castris (non urbe recepta

plus ulla partum praedae) tenuitque moratas

a caede, ut Libycus ductor providerat, iras,

485fluminei veluti deprensus gurgitis undis

avulsa parte inguinibus causaque pericli

enatat intento praedae fiber avius hoste.

Impiger occultis Poenus postquam abditur umbris

saxosae fidens silvae, maiora petuntur

490rursus bella retro et superari certior hostis.

Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt:

Hasbrubalis spolium Gradivo Scipio victor.

Terrore interea posito trans ardua montis

Bebrycia populos armabat Poenus in aula

495mercandi dextras largus belloque parata

prodigere in bellum facilis. praemissa feroces

augebant animos argenti pondera et auri

parta metalliferis longo discrimine terris.

hinc nova complerunt haud tardo milite castra

500venales animae, Rhodani qui gurgite gaudent,

quorum serpit Arar per rura pigerrimus undae.

iamque hieme affecta mitescere coeperat annus.

inde iter ingrediens rapidum per Celtica rura

miratur domitas Alpes ac pervia montis

505ardua et Herculeae quaerit vestigia plantae

germanique vias divinis comparat ausis.

Ut vero ventum in culmen castrisque resedit

Hannibalis, "quos Roma," inquit "quos altius, oro,

attollit muros, qui post haec moenia fratri

510victa meo stent incolumes? sit gloria dextrae

felix tanta precor, neve usque ad sidera adisse

invideat laevus nobis deus." agmine celso

inde alacer, qua munitum declivis ab alto

agger monstrat iter, properatis devolat armis.

515non tanto strepuere metu primordia belli.

nunc geminum Hannibalem, nunc iactant bina coire

hinc atque hinc castra et pastos per prospera bella

sanguine ductores Italo coniungere Martem

et duplicare acies. venturum ad moenia cursu

520hostem praecipiti et visurum haerentia porta

spicula Elissaeis nuper contorta lacertis.

His super infrendens sic secum Oenotria Tellus:

"tantone (heu superi!) spernor contempta furore

Sidoniae gentis, quae quondam sceptra timentem

525nati Saturnum nostris considere in oris

et regnare dedi? decima haec iam vertitur aestas,

ex quo proterimur. iuvenis, cui sola supersunt

in superos bella, extremo de litore rapta

intulit arma mihi temeratisque Alpibus ardens

530in nostros descendit agros. quot corpora texi

caesorum stratis totiens deformis alumnis!

nulla mihi floret bacis felicibus arbor

immatura seges rapido succiditur ense

culmina villarum nostrum delapsa feruntur

535in gremium foedantque suis mea regna ruinis.

hunc etiam, vastis qui nunc sese intulit oris,

perpetiar miseras quaerentem exurere belli

reliquias? tum me scindat vagus Afer aratro,

et Libys Ausoniis commendet semina sulcis

540ni cuncta, exsultant quae latis agmina campis,

uno condiderim tumulo." dum talia versat

et thalamos claudit Nox atra deumque hominumque,

tendit Amyclaei praeceps ad castra nepotis.

is tum Lucanis cohibentem finibus arma

545Poenum vicini servabat caespite valli.

hic iuvenem aggreditur Latiae telluris imago:

"Clausorum decus atque erepto maxima Romae

spes Nero Marcello, rumpe atque expelle quietem.

magnum aliquid tibi, si patriae vis addere fatis,

550audendum est, quod depulso quoque moenibus hoste

victores fecisse tremant. fulgentibus armis

Poenus inundavit campos, qua Sena relictum

Gallorum a populis servat per saecula nomen.

ni propere alipedes rapis ad certamina turmas,

555serus deletae post auxiliabere Romae.

surge, age, fer gressus. patulos regione Matauri

damnavi tumulis Poenorum atque ossibus agros."

his dictis abit atque abscedens visa paventem

attrahere et fractis turmas propellere portis.

560Rumpit flammato turbatus corde soporem

ac supplex geminas tendens ad sidera palmas

Tellurem Noctemque et caelo sparsa precatur

astra ducemque viae tacito sub lumine Phoeben.

inde legit dignas tanta ad conamina dextras,

565quaque iacet superi Larinas accola ponti,

qua duri bello gens Marrucina fidemque

exuere indocilis sociis Frentanus in armis,

tum qua vitiferos domitat Praetutia pubes

laeta laboris agros, et penna et fulmine et undis

570hibernis et Achaemenio velocior arcu

evolat. hortator sibi quisque "age, perge, salutem

Ausoniae ancipites superi et, stet Roma cadatne,

in pedibus posuere tuis" clamantque ruuntque.

hortandi genus acer habet praecedere ductor.

575illum augent cursus annisi aequare sequendo

atque indefessi noctemque diemque feruntur.

At Roma adversi tantum et mala gliscere belli

accipiens trepidare metu nimiumque Neronem

speravisse queri atque uno sibi vulnere posse

580auferri restantem animam. non arma nec aurum

nec pubem nec, quem fundat, superesse cruorem.

scilicet Hasdrubalem invadat, qui ad proelia soli

Hannibali satis esse nequit? iam rursus, ubi arma

avertisse suo cognorit devia vallo,

585haesurum portis Poenum. venisse, superbo

qui fratri certet, cui maxima gloria cedat

urbis deletae. fremit amens corde sub imo

ordo patrum ac magno interea meditatur amore

servandi decoris, quonam se fine minanti

590servitio eripiat divosque evadat iniquos.

hos inter gemitus obscuro noctis opacae

succedit castris Nero, quae coniuncta feroci

Livius Hasdrubali vallo custode tenebat.

belliger is quondam scitusque accendere Martem

595florverat primo clarus pugnator in aevo.

mox falso laesus non aequi crimine vulgi

secretis ruris tristes absconderat annos.

sed postquam gravior moles terrorque periclo

poscebat propiore virum, revocatus ad arma

600tot caesis ducibus patriae donaverat iram.

At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum

armorum, quamquam tenebris nox texerat astus.

pulveris in clipeis vestigia visa movebant

et, properi signum accursus, sonipesque virique

605substricti corpus. bis clarum, bucina, signum

praeterea gemino prodebat iuncta magistro

castra regi. verum fratri si vita supersit,

qui tandem licitum socias coniungere vires

consulibus? sed enim solum, dum vera patescant,

610cunctandi restare dolum Martemque trahendi.

nec consulta fugae segni formidine differt.

Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis

purgarat, tenebraeque horrenda silentia alebant.

erepit suspensa ferens vestigia castris

615et muta elabi tacito iubet agmina passu.

illunem nacti per rura tacentia noctem

accelerant vitantque sonos; sed percita falli

sub tanto motu Tellus nequit. implicat actas

caeco errore vias umbrisque faventibus arto

620circumagit spatio sua per vestigia ductos.

nam qua curvatas sinvosis flexibus amnis

obliquat ripas refluoque per aspera lapsu

in sese redit, hac casso ducente labore

exiguum involvunt frustratis gressibus orbem,

625inque errore viae tenebrarum munus ademptum.

Lux surgit panditque fugam. ruit acer apertis

turbo equitum portis, atque omnes ferrea late

tempestas operit campos. nondum arma manusque

permixtae, iam tela bibunt praemissa cruorem.

630hinc iussae Poenum fugientem sistere pennae

Dictaeae volitant, hinc lancea turbine nigro

fert letum cuicumque viro, quem prenderit ictus.

deponunt abitus curam trepidique coactas

constituunt acies et spes ad proelia vertunt.

635Ipse inter medios (nam rerum dura videbat)

Sidonius ductor tergo sublimis ab alto

quadrupedantis equi tendens vocemque manusque:

"per decora extremo vobis quaesita sub axe,

per fratris laudes oro, venisse probemus

640germanum Hannibalis. Latio Fortuna laborat

adversis documenta dare atque ostendere, quantus

verterit in Rutulos domitor telluris Hiberae

suetus ad Herculeas miles bellare columnas.

forsitan et pugnas veniat germanus in ipsas.

645digna viro, digna, obtestor, spectacula pleno

corporibus properate solo. quicumque timeri

dux bello poterat, fratri iacet. unica nunc spes,

e poena ac latebris infracto Livius aevo,

damnatum, offertur vobis, caput. ite agite, oro,

650sternite ductorem, cum quo concurrere fratri

sit pudor, et turpi finem donate senectae."

At contra Nero: "quid cessas clusisse labores

ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles,

parta ingens. nunc accumula coepta ardua dextra.

655heu temere abducto liquisti robore castra,

ni factum absolvit victoria. praecipe laudem.

adventu cecidisse tuo memorabitur hostis."

Parte alia insignis nudatis casside canis

Livius: "huc, iuvenes, huc me spectate ruentem

660in pugnas, quantumque meus patefecerit ensis,

tantum intrate loci et tandem praecludite ferro

iam nimium patulas Poenis grassantibus Alpes.

quod ni veloci prosternimus agmina Marte

et fulmen subitum Carthaginis Hannibal adsit,

665qui deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?"

hinc galea capite accepta dicta horrida ferro

sancit et obtectus senium fera proelia miscet.

illum per cuneos et per densissima campi

corpora tot dantem leto, quot spicula torsit,

670turbati fugere Macae, fugere feroces

Autololes Rhodanique comas intonsa iuventus.

Fatidicis Nabis veniens Hammonis harenis

improba miscebat securus proelia fati

ceu tutante deo ac patriis spolia Itala templis

675fixurum vano tumidus promiserat ore.

ardebat gemma Garamantide caerula vestis,

ut cum sparsa micant stellarum lumina caelo,

et gemmis galeam clipeumque accenderat auro.

casside cornigera dependens infula sacros

680prae se terrores divumque ferebat honorem.

arcus erat pharetraeque viro atque incocta cerastis

spicula et armatus peragebat bella veneno.

necnon cornipedis tergo de more repostus

sustentata genu per campum pondera conti

685Sarmatici prona adversos urgebat in hostes.

tum quoque transfixum telo per membra, per arma

consulis ante oculos magno clamore Sabellum

asportabat ovans et ovans Hammona canebat.

non tulit hanc iram tantosque in corde tumores

690barbarico senior telumque intorsit et una

praedam animamque simul victori victor ademit.

Adsilit audito tristis clamore ruinae

Hasdrubal et coeptantem Arabum raptare perempto

gemmiferi spolium cultus auroque rigentes

695exuvias iaculum a tergo perlibrat ad ossa.

Iam correpta miser geminis velamina palmis

carpebat propere et trepidos nudaverat artus:

concidit ac sacras vestes atque aurea fila

reddidit exanimo spoliatum lapsus in hostem.

700at Canthus Rutilum, Canthus possessor harenae,

qua celebre invicti nomen posuere Philaeni,

ditem ovium Rutilum obtruncat, cui mille sub altis

lanigerae balant stabulis. ipse otia molli

exercens cura gelido nunc flumine soles

705frangebat nimios pecori, nunc laetus in herba

tondebat niveae splendentia vellera lanae

aut, pecus e pastu cum sese ad tecta referret,

noscentes matres spectabat ovilibus agnos.

occubuit clipei transfixo proditus aere

710et sero ingemuit stabulis exisse paternis.

Acrius hoc Italum pubes incurrit et urget,

ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci

fulminis, ut Borean pontus fugit, ut cava currunt

nubila, cum pelago caelum permiscuit Eurus.

715‹***› procerae stabant, Celtarum signa, cohortes,

prima acies. hos impulsu cuneoque feroci

laxat vis subita, et fessos errore viarum

nec soli faciles longique laboris anhelos

avertit patrius genti pavor. addere tergo

720hastas Ausonius teloque instare sequaci

nec donare fugam. cadit uno vulnere Thyrmis,

non uno Rhodanus, profligatumque sagittae

lancea deturbat Morinum et iam iamque cadentem.

cedentes urget totas largitus habenas

725Livius acer equo et turmis abeuntibus infert

cornipedem. tunc aversi surgentia colla

disicit ense Mosae. percussit pondere terram

cum galea ex alto lapsum caput; at residentem

turbatus rapuit sonipes in proelia truncum.

730hic Cato (nam medio vibrabat et ipse tumultu)

"si, primas" inquit "bello cum amisimus Alpes,

hic iuveni oppositus Tyrio foret! ei mihi quanta

cessavit Latio dextra, et quot funera Poenis

donarunt pravi suffragia tristia campi!"

735Iamque inclinabant acies, cunctisque pavorem

Gallorum induerat pavor, et Fortuna ruebat

Sidonia: ad Rutulos Victoria verterat alas.

celsus ceu prima reflorescente iuventa

ibat consul ovans, maior maiorque videri.

740ecce trahens secum canentem pulvere turmam

ductor Agenoreus subit intorquensque lacertis

tela sonat: "cohibete fugam. cui cedimus hosti?

nonne pudet? conversa senex marcentibus annis

agmina agit. nunc, quaeso, mihi nunc dextera in armis

745degenerat, nostrique piget? mihi Belus avorum

principium, mihi cognatum Sidonia Dido

nomen et ante omnes bello numerandus Hamilcar

est genitor, mihi, cui cedunt montesque lacusque

et campi atque amnes, frater. me magna secundum

750Carthago putat Hannibali, me Baetis in oris

aequant germano passae mea proelia gentes."

talia dum memorat medios ablatus in hostes,

ut nova conspecti fulserunt consulis arma,

hastam praepropero nisu iacit. illa per oras

755aerati clipei et loricae tegmina summo

incidit haud felix umero parceque petitum

perstrinxit corpus nec multo tincta cruore,

vana sed optanti promisit gaudia Poeno.

Turbati Rutuli, confusaque pectora visu

760terrifico. tunc increpitans conamina consul:

"femineis laesum vana inter proelia corpus

unguibus aut palmis credas puerilibus ictum.

ite, docete, viri, Romanae vulnera suerint

quanta afferre manus." tum vero effunditur ingens

765telorum vis, et densa sol vincitur umbra.

iamque per extentos alterna strage virorum

corpora fusa iacent campos demersaque in undam

iunxerunt cumulo crescente cadavera ripas,

ut, cum venatu saltus exercet opacos

770Dictynna et laetae praebet spectacula matri

aut Pindi nemora excutiens aut Maenala lustrans

(omnis Naiadum plenis comitata pharetris

turba ruit, striduntque sagittiferi coryti),

tum per saxa ferae perque ipsa cubilia fusae,

775per valles fluviosque atque antra virentia musco

multa strage iacent; exsultat vertice montis

gratam perlustrans oculis Latonia praedam.

Audito ante alios senioris vulnere rumpit

per medios Nero saevus iter visaque virorum

780aequali pugna "quid enim, quid deinde relictumst

Italiae fatis? hunc si non vincitis hostem,

Hannibalem vincetis?" ait. ruit ocius amens

in medios, Tyriumque ducem inter prima frementem

agmina ut aspexit, rabidi ceu belua ponti

785per longum sterili ad pastus iactata profundo,

cum procul in fluctu piscem male saucia vidit,

aestuat et lustrans nantem sub gurgite praedam

absorbet late permixtum piscibus aequor,

non telo mora, non dictis. "haud amplius" inquit

790"elabere mihi. non hic nemora avia fallent

Pyrenes, nec promissis frustrabere vanis,

ut quondam terra fallax deprensus Hibera

evasti nostram mentito foedere dextram."

Haec Nero et intorquet iaculum, nec futilis ictus.

795nam latere extremo cuspis librata resedit.

invadit stricto super haec interritus ense

collapsique premens umbone trementia membra

"si qua sub extremo casu mandata referri

germano vis forte tuo, portabimus" inquit.

800contra Sidonius: "leto non terreor ullo.

utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit

actutum vindex. mea si suprema referre

fratri verba paras, mando Capitolia victor

exurat cinerique Iovis permisceat ossa

805et cineres nostros." cupientem annectere plura

ferventemque ira mortis transuerberat ense

et rapit infidum victor caput. agmina fuso

sternuntur duce non ultra fidentia Marti.

Iamque diem solisque vices nox abstulit atra,

810cum vires parco victu somnoque reducunt,

ac nondum remeante die victricia signa,

qua ventum, referunt clausis formidine castris.

tum Nero procera sublimia cuspide portans

ora ducis caesi "Cannas pensavimus," inquit

815"Hannibal, et Trebiam et Thrasymenni litora tecum

fraterno capite. i, duplica nunc perfida bella

et geminas accerse acies. haec praemia restant,

qui tua tramissis optarint Alpibus arma."

compressit lacrimas Poenus minuitque ferendo

820constanter mala et inferias in tempore dignas

missurum fratri clauso commurmurat ore.

tum castris procul amotis adversa quiete

dissimulans dubia exclusit certamina Martis.