Prīmŭs Ăgēnŏrĭdūm cēdēntĭă tērgă vĭdērĕ
Aēnĕădīs dĕdĕrāt Făbĭūs Rōmānă părēntēm
sōlūm cāstră vŏcānt, sōlūm vŏcăt Hānnĭbăl hōstēm
īmpātiēnsquĕ mŏraē frĕmĭt: ūt sīt cōpĭă Mārtīs,
ēxspēctāndă vĭrī fāta ōptāndūmquĕ sŭb ārmīs5
Pārcārum aūxĭlĭūm. nāmque hāc spīrāntĕ sĕnēctā
nēquīquām sēsē Lătĭūm spērārĕ crŭōrēm.
iām vērō cōncōrs mīlēs sīgnīsquĕ rĕlātīs
īndīvīsŭs hŏnōs ĭtĕrūmque ēt rūrsŭs ĕīdēm
sōli ōblūctāndūm Făbĭō māiōrĭbŭs aēgrūm10
āngēbānt cūrīs. lēntāndō fērvĭdă bēllă
dīctātōr cūm mūlta ădĕō, tūm mīlĕs ĕgēnūs
cūnctārum ūt rērūm Tўrĭūs fŏrĕt, ārtĕ sĕdēndī
ēgĕrăt ēt, quāmquām fīnīs pūgnāquĕ mănūquĕ
haūddūm pārtŭs ĕrāt, iām bēllō vīcĕrăt hōstēm.15
quīn ĕtĭam īngĕnĭō flūxī, sēd prīmă fĕrōcēs,
vānĭlŏquūm Cēltaē gĕnŭs āc mūtābĭlĕ mēntīs,
rēspēctārĕ dŏmōs. maērēbānt caēdĕ sĭne ūllā
(īnsŏlĭtūm sĭbĭ) bēllă gĕrī sīccāsquĕ crŭōrĕ
īntēr tēlă sĭtī Māvōrtĭs hĕbēscĕrĕ dēxtrās.20
hīs sŭpĕr īntērnaē lābēs ēt cīvĭcă vūlnūs
īnvĭdĭa aūgēbānt. laēvūs cōnātĭbŭs Hānnōn
dūctōrīs nōn ūllă dŏmō sūmmīttĕrĕ pātrēs
aūxĭlĭa aūt ūllīs ŏpĭbūs iūvīssĕ sĭnēbāt.
Quīs lăcĕrūm cūrīs ēt rērum ēxtrēmă păvēntēm25
ād spēs ārmōrum ēt fŭrĭālĭă vōtă rĕdūcīt
praēscĭă Cānnārūm Iūno ātque ēlātă fŭtūrīs.
nāmque hāc āccītām stāgnīs Laūrēntĭbŭs Ānnām
āffātūr vōce ēt blāndīs hōrtātĭbŭs īmplēt:
"sānguĭnĕ cōgnātō iŭvĕnīs tĭbĭ, dīvă, lăbōrāt30
Hānnĭbăl, ā vēstrō nōmēn mĕmŏrābĭlĕ Bēlō.
pērge ăge ĕt īnsānōs cūrārūm cōmprĭmĕ flūctūs.
ēxcŭtĕ sōllĭcĭtō Făbĭūm. sōla īllĕ Lătīnōs
sūb iŭgă mīttēndī mŏră iām dīscīngĭtŭr ārmīs.
cūm Vārrōnĕ mănūs ēt cūm Vārrōnĕ sĕrēndă35
proēlĭă. nē dēsīt fātīs ād sīgnă mŏvēndă.
īpsa ădĕrō. tēndāt iāmdūdum ĭn Ĭāpўgă cāmpūm.
hūc Trĕbĭaē rūrsum ēt Thrăsўmēnnī fātă sĕquēntūr."
Tūm dīva īndĭgĕtīs cāstīs cōntērmĭnă lūcīs
"haūd" īnquīt "tŭă iūs nōbīs praēcēptă mŏrārī.40
sīt fās, sīt tāntūm, quaēsō, rĕtĭnērĕ făvōrēm
āntīquaē pătrĭaē māndātăquĕ māgnă sŏrōrīs,
quāmquam īntēr Lătĭōs Ānnaē stēt nūmĕn hŏnōrēs."
Mūltă rĕtrō rērūm iăcĕt ātque āmbāgĭbŭs aēvī
ōbtĕgĭtūr dēnsā cālīgĭnĕ mērsă vĕtūstās,45
cūr Sārrānă dĭcēnt Oēnōtrī nūmĭnă tēmplō
rēgnīsque Aēnĕădūm gērmānă cŏlātŭr Ĕlīssaē.
sēd prēssīs strīngām rĕvŏcātam ăb ŏrīgĭnĕ fāmām
nārrāndī mētīs brĕvĭtērque āntīquă rĕvōlvām:
Īlĭăcō pōstquām dēsērta ēst hōspĭtĕ Dīdŏ50
ēt spēs ābrūptaē, mĕdĭo īn pĕnĕtrālĭbŭs ātrām
fēstīnāt fŭrĭbūndă pўrām. tūm cōrrĭpĭt ēnsēm
cērtă nĕcīs, prŏfŭgī dōnum ēxĭtĭālĕ mărītī.
dēspēctūs taēdaē rēgnīs se īmpōnĭt Ĭārbās,
ēt tĕpĭdō fŭgĭt Ānnă rŏgō. quīs rēbŭs ĕgēnīs55
fērrĕt ŏpēm Nŏmădūm lātē tērrēntĕ tўrānnō?
Bāttūs Cŷrēnēn mōllī tūm fōrtĕ fŏvēbāt
īmpĕrĭō, mītīs Bāttūs lăcrĭmāsquĕ dĕdīssĕ
cāsĭbŭs hūmānīs făcĭlīs. quī sūpplĭcĕ vīsā
īntrĕmŭīt rēgum ēvēntūs dēxtrāmquĕ tĕtēndīt.60
ātque ĕă, dūm flāvās bīs tōndēt mēssŏr ărīstās,
sērvāta īntĕrĕā sēdēs; nēc lōngĭŭs ūtī
hīs ŏpĭbūs Bāttōquĕ fŭīt. nām fērrĕ pĕr aēquōr
ēxĭtĭūm mĭsĕraē iām Pŷgmălĭōnă dŏcēbāt.
ērgo ăgĭtūr pĕlăgō, dīvīs ĭnĭmīcă sĭbīquĕ,65
quōd sē nōn dĕdĕrīt cŏmĭtem īn sūprēmă sŏrōrī,
dōnēc iāctātām lăcĕrīs, mĭsĕrābĭlĕ, vēlīs
fātālīs tūrbo īn Laūrēntēs ēxpŭlĭt ōrās.
nōn caēlī, nōn īllă sŏlī, nōn gnāră cŏlēntūm
Sīdŏnĭs īn Lătĭā trĕpĭdābāt naūfrăgă tērrā.70
ēcce aūtem Aēnēās sācrō cŏmĭtātŭs Ĭūlō,
iām rēgnī cōmpōs, nōtō sēse ōrĕ fĕrēbāt.
quī tērraē dēfīxam ŏcŭlōs ēt mūltă tĭmēntēm
āc deīnde āllāpsām gĕnĭbūs lăcrĭmāntĭs Ĭūlī
āttōllīt mītīquĕ mănu īntrā līmĭnă dūcīt75
ātque ŭbĭ iām cāsūs ādvērsōrūmquĕ păvōrēm
hōspītīĭ lĕnīvĭt hŏnōs, tūm dīscĕrĕ maēstā
ēxpōscīt cūrā lētum īnfēlīcĭs Ĕlīssaē.
cuī sīc vērbă trăhēns lārgīs cūm flētĭbŭs Ānnă
īncĭpĭt ēt blāndās āddīt prō tēmpŏrĕ vōcēs:80
"nātĕ dĕā, sōlūs rēgnī lūcīsquĕ fŭīstī
gērmānaē tū caūsă mĕaē. mōrs tēstĭs ĕt īllē
(heū cūr nōn īdēm mĭhĭ tūm!) rŏgŭs. ōră vĭdērĕ
pōstquam ēst ērēptūm mĭsĕraē tŭă, lītŏrĕ sēdīt
īntērdūm, stĕtĭt īntērdūm, vēntōsquĕ sĕcūtă85
īnfēlīx ŏcŭlīs māgnō clāmōrĕ vŏcābāt
Aēnēān cŏmĭtēmquĕ tŭaē se īmpōnĕrĕ sōlām
ōrābāt pătĕrērĕ rătī. mōx tūrbĭda ănhēlūm
rēttŭlĭt īn thălămōs cūrsūm sŭbĭtōquĕ trĕmōrĕ
sūbstĭtĭt ēt sācrūm tĭmŭīt tĕtĭgīssĕ cŭbīlĕ.90
īnde āmēns nūnc sīdĕrĕām fūlgēntĭs Ĭūlī
ēffĭgĭēm fŏvĕt āmplēxū, nūnc tōtă rĕpēntĕ
ād vūltūs cōnvērsă tŭōs ăb ĭmāgĭnĕ pēndēt
cōnquĕrĭtūrquĕ tĭbi ēt spērāt rēspōnsă rĕmīttī.
nōn ūmquām spēm pōnĭt ămōr. iām tēctă dŏmūmquĕ95
dēsĕrĭt ēt rūrsūs pōrtūs fŭrĭbūndă rĕvīsīt,
sī quī tē rĕfĕrānt cōnvērsō flāmĭnĕ vēntī
ād măgĭcās ĕtĭām fāllāx ātque īmprŏbă gēntīs
Māssŷlaē lĕvĭtās dēscēndĕrĕ cōmpŭlĭt ārtēs.
heū sācrī vātum ērrōrēs! dūm nūmĭnă nōctīs100
ēlĭcĭūnt spōndēntquĕ nŏvīs mĕdĭcāmĭnă cūrīs,
quōd vīdī dēcēptă nĕfās! cōngēssĭt ĭn ātrām
cūnctă tŭī mŏnŭmēntă pўram ēt nōn prōspĕră dōnă."
Tūnc sīc Aēnēās dūlcī rĕpĕtītŭs ămōrĕ:
"tēllūrem hānc iūrō, vōta īntēr nōstră frĕquēntēr105
aūdītām vōbīs, iūrō căpŭt, Ānnă, tĭbīquĕ
gērmānaēquĕ tŭaē dīlēctūm mītĭs Ĭūlī,
rēspĭcĭēns aēgērque ănĭmī tūm rēgnă rĕlīquī
vēstră nĕc ābscēssēm thălămō, nī māgnă mĭnātūs
mēquĕ sŭā rătĭbūs dēxtra īmpŏsŭīssĕt ĕt āltō110
ēgīssēt răpĭdīs clāssēm Cŷllēnĭŭs Eūrīs.
sēd cūr (heū sērī mŏnĭtūs!) cūr tēmpŏrĕ tālī
īncūstōdītō saēvīrĕ dĕdīstĭs ămōrī?"
Cōntrā sīc īnfīt sōlvēns vīx mūrmŭr ănhēlūm
īntēr sīngūltūs lābrīsquĕ trĕmēntĭbŭs Ānnă:115
"nīgrō fōrtĕ Iŏvī, cuī tērtĭă rēgnă lăbōrānt,
ātque ātrī sŏcĭaē thălămī nŏvă sācră părābām,
quīs aēgrām mēntem ēt trĕpĭdāntĭă cōrdă lĕvārēt
īnfēlīx gērmānă tŏrī, fūrvāsquĕ trăhēbām
īpsă mănū prōpērāns ād vĭsă piāndă bĭdēntēs.120
nāmque ēt pēr sōmnūm dīrūs me īmplēvĕrăt hōrrōr
tērquĕ sŭām Dīdō, tēr cūm clāmōrĕ vŏcārāt
ēt laēta ēxsūltāns ōstēndĕrăt ōră Sўchaēūs.
quaē dum ăbĭgō mēnti ēt sūb lūcem ūt vīsă sĕcūndēnt
ōrō caēlĭcŏlās āc vīvō pūrgŏr ĭn āmnī,125
īllă cĭtō pāssū pērvēcta ād lītŏră mūtaē
ōscŭlă, quā stĕtĕrās, bīs tērque īnfīxĭt hărēnaē.
deīnde āmplēxă sĭnū lātē vēstīgĭă fōvīt,
ceū cĭnĕrem ōrbātaē prēssānt ād pēctŏră mātrēs
tūm răpĭdō praēcēps cūrsū rĕsŏlūtăquĕ crīnēm130
ēvāsīt prŏpĕre īn cēlsām, quām strūxĕrăt āntĕ
māgnā mōlĕ, pўrām, cūiūs dē sēdĕ dăbātūr
cērnĕrĕ cūnctă frĕta ēt tōtām Cārthāgĭnĭs ūrbēm.
hīc Phrўgĭām vēstem ēt bācātum īndūtă mŏnīlĕ
pōstquam īllum īnfēlīx haūsīt, quō mūnĕră prīmūm135
sūnt cōnspēctă, dĭem ēt cōnvīvĭă mēntĕ rĕdūxīt
fēstāsque ādvēntū mēnsās tēque ōrdĭnĕ Troīaē
nārrāntēm lōngōs sē pērvĭgĭlāntĕ lăbōrēs,
īn pōrtūs āmēns rōrāntĭă lūmĭnă flēxīt
"dī lōngaē nōctīs, quōrūm iām nūmĭnă nōbīs140
mōrs īnstāns māiōră făcīt, prĕcŏr," īnquĭt "ădēstĕ
ēt plăcĭdī vīctōs ārdōre ādmīttĭtĕ mānēs.
Aēnēaē cōniūnx, Vĕnĕrīs nŭrŭs, ūltă mărītūm
vīdī cōnstrūctās nōstraē Cārthāgĭnĭs ārcēs.
nūnc ād vōs māgnī dēscēndēt cōrpŏrĭs ūmbră.145
mē quŏquĕ fōrs dūlcī quōndām vīr nōtŭs ămōrĕ
ēxspēctāt cūrās cŭpĭēns aēquārĕ prĭōrēs."
haēc dīcēns ēnsēm mĕdĭa īn praēcōrdĭa ădēgīt
ēnsēm Dārdănĭī quaēsītum īn pīgnŭs ămōrīs.
vīdērūnt cŏmĭtēs trīstīquĕ pĕr ātrĭă plānctū150
cōncūrrūnt; māgnīs rĕsŏnānt ŭlŭlātĭbŭs aēdēs
āccēpi īnfēlīx dīrīsque ēxtērrĭtă fātīs,
ōră mănū lăcĕrāns, lŷmphātō rēgĭă cūrsū
tēctă pĕtō cēlsōsquĕ grădūs ēvādĕrĕ nītōr.
tēr dīrō fŭĕrām cōnāta īncūmbĕrĕ fērrō,155
tēr cĕcĭdi ēxănĭmaē mēmbrīs rĕvŏlūtă sŏrōrīs
iāmquĕ fĕrēbātūr vīcīnă pĕr ōppĭdă rūmōr:
tūm Cŷrēnaēām fātīs ăgĭtāntĭbŭs ūrbēm
dēvĕnĭo; hīnc vēstrīs pĕlăgī vīs āppŭlĭt ōrīs."
Mōtŭs ĕrāt plăcĭdūmque ănĭmūm mēntēmquĕ quĭētām160
Trōĭŭs īn mĭsĕrām rēctōr sūscēpĕrăt Ānnām.
iāmque ōmnēs lūctūs ōmnēsque ē pēctŏrĕ cūrās
dīspŭlĕrāt, Phrўgĭīs nēc iam āmplĭŭs ādvĕnă tēctīs
īllă vĭdēbātūr tăcĭtō nōx ātră sŏpōrĕ
cūnctă pĕr ēt tērrās ēt lātī stāgnă prŏfūndī165
cōndĭdĕrāt, trīstī cūm Dīdo aēgērrĭmă vūltū
hās vīsa īn sōmnīs gērmānae ēffūndĕrĕ vōcēs:
"hīs, sŏrŏr, īn tēctīs lōngae īndūlgērĕ quĭētī,
heū nĭmĭūm sēcūră, pŏtēs? nēc, quaē tĭbĭ fraūdēs
tēndāntūr, quaē cīrcūmstēnt dīscrīmĭnă, cērnīs?170
āt nōndūm nōstro īnfaūstōs gĕnĕrīquĕ sŏlōquĕ
Lāŏmĕdōntēaē nōscīs tēllūrĭs ălūmnōs?
tūm caēlūm răpĭdā stēllās vērtīgĭnĕ vōlvēt,
lūnăquĕ frātērnō lūstrābīt lūmĭnĕ tērrās,
pāx nūlla Aēnĕădās īntēr Tўrĭōsquĕ mănēbīt.175
sūrge, ăgĕ; iām tăcĭtās sūspēctă Lăvīnĭă fraūdēs
mōlītūr dīrūmquĕ nĕfās sūb cōrdĕ vŏlūtāt.
praētĕrĕā (nē fālsă pŭtēs haēc fīngĕrĕ sōmnūm)
haūd prŏcŭl hīnc pārvō dēscēndēns fōntĕ Nŭmīcūs
lābĭtŭr ēt lēnī pēr vāllēs vōlvĭtŭr āmnĕ.180
hūc răpĭēs, gērmānă, vĭām tūtōsquĕ rĕcēptūs.
tē sācra ēxcĭpĭēnt hĭlărēs īn flūmĭnă Nŷmphaē,
aētērnūmque Ĭtălīs nūmēn cĕlĕbrābĕre ĭn ōrīs."
sīc fāta īn tĕnŭēm Phoēnīssa ēvānŭĭt aūrām.
Ānnă nŏvīs sōmno ēxcŭtĭtūr pērtērrĭtă vīsīs,185
ītquĕ tĭmōr tōtōs gĕlĭdō sūdōrĕ pĕr ārtūs.
tūnc, ŭt ĕrāt tĕnŭī cōrpūs vēlāmĭnĕ tēctă,
prōsĭlŭīt strātīs hŭmĭlīque ēgrēssă fĕnēstrā
pēr pătŭlōs cūrrīt plāntīs pērnīcĭbŭs āgrōs,
dōnĕc hărēnōsō, sīc fāmă, Nŭmīcĭŭs īllām190
sūscēpīt grĕmĭō vĭtrĕīsque ābscōndĭdĭt āntrīs.
ōrtă dĭēs tōtūm rădĭīs īmplēvĕrăt ōrbēm,
cūm nūllam Aēnĕădaē thălămīs Sīdōnĭdă nāctī
ēt Rŭtŭlūm māgno ērrāntēs clāmōrĕ pĕr āgrūm
vīcīni ād rīpās flŭvĭī mănĭfēstă sĕquūntūr195
sīgnă pĕdūm, dūmque īntēr sē mīrāntŭr, ăb āltō
āmnĭs ăquās cūrsūmquĕ răpīt. tūm sēdĭbŭs īmīs
īntēr caērŭlĕās vīsa ēst rĕsĭdērĕ sŏrōrēs
Sīdŏnĭs ēt plăcĭdō Teūcrōs āffārĭĕr ōrĕ.
ēx īllō prīmīs ānnī cĕlĕbrātă dĭēbūs200
pēr tōtam Aūsŏnĭām vĕnĕrāndō nūmĭnĕ cūltāst.
Hānc pōstquam īn trīstēs Ĭtălūm Sātūrnĭă pūgnās
hōrtāta ēst, cĕlĕrī sŭpĕrūm pĕtĭt aēthĕră cūrrū
ōptātūm Lătĭī tāndēm pōtūră crŭōrēm.
dīvă dĕaē pārērĕ părāt māgnūmquĕ Lĭbŷssaē205
dūctōrēm gēntīs nūllī cōnspēctă pĕtēbāt.
īllĕ vĭrūm coētū tūm fōrtĕ rĕmōtŭs ăb ōmnī
īncērtōs rērum ēvēntūs bēllīquĕ vŏlūtāns
ānxĭă dūcēbāt vĭgĭlī sūspīrĭă vōcĕ.
cuī dĕă sīc dīctīs cūrās sōlātŭr ămīcīs:210
"quīd tāntum ūltĕrĭūs, rēx ō fōrtīssĭmĕ gēntīs
Sīdŏnĭaē, dūcīs cūra aēgrēscēntĕ dŏlōrēm?
ōmnīs iām plācātă tĭbī mănĕt īră dĕōrūm
ōmnĭs Ăgēnŏrĭdīs rĕdĭīt făvŏr. ēia, ăgĕ, sēgnēs
rūmpĕ mŏrās, răpĕ Mārmărĭcās īn proēlĭă vīrēs.215
mūtātī fāscēs. iām bēllum ātque ārmă sĕnātūs
ēx īncōnsūltō pŏsŭīt Tīrŷnthĭŭs hērōs
cūmque ălĭō tĭbĭ Flāmĭnĭō sūnt bēllă gĕrēndă
mē tĭbĭ, nē dŭbĭtēs, sūmmī mātrōnă Tŏnāntīs
mīsĭt. ĕgo Oēnōtrīs aētērnūm nūmĕn ĭn ōrīs220
cōncĕlĕbrōr, vēstrī gĕnĕrāta ē sānguĭnĕ Bēlī.
haūd mŏră sīt; răpĭdō bēllī răpĕ fūlmĭnă cūrsū
cēlsŭs Ĭāpўgĭōs ŭbĭ sē Gārgānŭs ĭn āgrōs
ēxplĭcăt. haūd lōngē tēllūs; hūc dīrĭgĕ sīgnă."
dīxĭt ĕt īn nūbēs ūmēntĭă sūstŭlĭt ōră.225
Cuī dūx prōmīssaē rĕvĭrēscēns pīgnŏrĕ laūdīs
"nŷmphă, dĕcūs gĕnĕrīs, quō nōn sācrātĭŭs ūllūm
nūmĕn" ăīt "nōbīs, fēlīx ōblātă sĕcūndēs.
āst ĕgŏ tē cōmpōs pūgnaē Cārthāgĭnĭs ārcĕ
mārmŏrĕīs sīstām tēmplīs iūxtāquĕ dĭcābō230
aēquātām gĕmĭnō sĭmŭlācrī mūnĕrĕ Dīdŏ."
haēc fātūs sŏcĭōs stĭmŭlāt tŭmĕfāctŭs ŏvāntēs:
"pōnĕ grăvēs cūrās tōrmēntăquĕ lēntă sĕdēndī,
fātālīs Lătĭō mīlēs. plācāvĭmŭs īrās
caēlĭcŏlūm; rĕdĕūnt dīvī. fīnītă mălīgnō235
hīnc Făbĭo īmpĕrĭa ēt mūtātōs cōnsŭlĕ fāscēs
nūntĭŏ. nūnc dēxtrās mĭhĭ quīsque ātque īllă rĕfērtō,
quaē Mārte ēxclūsūs prōmīttĕrĕ māgnă sŏlēbās.
ēn, nūmēn pătrĭūm spōndēt māiōră pĕrāctīs.
vēllāntūr sīgna, āc dīvā dūcēntĕ pĕtāmūs240
īnfaūstūm Phrўgĭbūs Dĭŏmēdīs nōmĭnĕ cāmpūm."
Dūmque Ārpōs tēndūnt īnstīnctī pēctŏră Poēnī,
sūbnīxūs rāptō plēbēī mūnĕrĭs ōstrō
saēvīt iām rōstrīs Vārro īngēntīquĕ rŭīnaē
fēstīnāns ăpĕrīrĕ lŏcūm fāta ādmŏvĕt ūrbī.245
ātque īllī sĭnĕ lūcĕ gĕnūs sūrdūmquĕ părēntūm
nōmĕn, ăt īmmŏdĭcē vībrābăt ĭn ōrĕ cănōrō
līnguă prŏcāx. hīnc aūctŭs ŏpēs lārgūsquĕ răpīnaē
īnfĭmă dūm vūlgī fŏvĕt ōblātrātquĕ sĕnātūm,
tāntum īn quāssātā bēllīs căpŭt ēxtŭlĭt ūrbĕ,250
mōmēntum ūt rērum ēt fātī fŏrĕt ārbĭtĕr ūnūs,
quō cōnsērvārī Lătĭūm vīctōrĕ pŭdērēt
hūnc Făbĭōs īntēr sācrātăquĕ nōmĭnă Mārtī
Scīpĭădās īntērquĕ Iŏvī spŏlĭa āltă fĕrēntēm
Mārcēllūm fāstīs lābēm sūffrāgĭă caēcă255
āddĭdĕrānt, Cānnāsquĕ mălum ēxĭtĭālĕ fŏvēbāt
āmbĭtŭs ēt Grāiō fūnēstĭŏr aēquŏrĕ Cāmpūs.
Īdem, ūt tūrbārūm sătŏr ātque āccēndĕrĕ sōllērs
īnvĭdĭām prāvūsquĕ tŏgaē, sīc dēbĭlĭs ārtĕ
bēllĭgĕrā Mārtēmquĕ rŭdīs vērsārĕ nĕc ūllō260
spēctātūs fērrō, līnguā spērābăt ădīrĕ
ād dēxtraē dĕcŭs ātque ē rōstrīs bēllă cĭēbāt.
ērgo ălăcēr Făbĭūmquĕ mŏrae īncrĕpĭtārĕ prŏfēssūs
ād vūlgum īn pātrēs pĕtŭlāntĭă vērbă fĕrēbāt:
"vōs, quōrum īmpĕrĭum ēst, cōnsūl praēcēptă mŏdūmquĕ265
bēllāndī pōscō. sĕdĕōne aūt mōntĭbŭs ērrō
dūm mēcūm Gărămās ĕt ădūstūs cōrpŏră Maūrūs
dīvĭdĭt Ītălĭam? ān fērrō, quō cīngĭtĭs, ūtōr?
ēxaūdī, bŏnĕ dīctātōr, quīd Mārtĭă plēbēs
īmpĕrĭtēt: pēllī Lĭbўās Rōmāmquĕ lĕvārī270
hōstĕ iŭbēnt. nūm fēstīnānt, quōs plūrĭmă pāssōs
tērtĭŭs ēxhaūrīt lăcrĭmōsīs cāsĭbŭs ānnūs?
īte ĭgĭtūr, căpĭte ārmă, vĭrī. mŏră sōlă trĭūmphō
pārvum ĭtĕr ēst. quaē prīmă dĭēs ōstēndĕrĭt hōstēm,
ēt pātrūm rēgna ēt Poēnōrūm bēllă rĕsōlvēt.275
īte ălăcrēs; Lătĭā dēvīnctūm cōllă cătēnā
Hānnĭbălēm Făbĭō dūcām spēctāntĕ pĕr ūrbēm."
Haēc pōstquam īncrĕpŭīt, pōrtīs ārma īncĭtŭs ēffērt
īmpēllītquĕ mŏrās, vĕlŭtī cūm cārcĕrĕ rūptō
aūrīga īndŏcĭlīs tōtās ēffūndĭt hăbēnās280
ēt praēcēps trĕpĭdā pēndēns īn vērbĕră plāntā
īmpār fērtŭr ĕquīs; fūmāt mălĕ cōncĭtŭs āxīs,
āc frēna īncērtō flŭĭtānt dīscōrdĭă cūrrū.
cērnēbāt Paūlūs (nāmque huīc cōmmūnĭă Cāmpūs
iūra ātque ārmă tŭlīt) lābī mērgēntĕ sĭnīstrō285
cōnsŭlĕ rēs pēssūmquĕ dărī; sēd mōbĭlĭs īrāst
tūrbātī vūlgī, sīgnātăquĕ mēntĕ cĭcātrīx
ūndāntēs aēgrō frēnābāt cōrdĕ dŏlōrēs.
nām cūm pērdŏmĭta ēst ārmīs iŭvĕnīlĭbŭs ōlīm
Īllўrĭs ōră vĭrī, nīgro āllātrāvĕrăt ōrĕ290
vīctōrem īnvĭdĭa ēt vēntīs iāctārăt ĭnīquīs.
hīnc ĭnĕrāt mĕtŭs ēt dūraē rĕvĕrēntĭă plēbīs.
sēd gĕnŭs ādmōtūm sŭpĕrīs sūmmūmquĕ pĕr āltōs
āttīngēbăt ăvōs caēlūm: nŭmĕrārĕ părēntēm
Āssărăcūm rētrō praēstābăt Ămūlĭŭs aūctōr295
Āssărăcūsquĕ Iŏvēm, nēc, quī spēctāssĕt ĭn ārmīs,
ābnŭĕrēt gĕnŭs. huīc Făbĭūs iām cāstră pĕtēntī:
"sī tĭbĭ cūm Tўrĭō crēdīs fŏrĕ māxĭmă bēllă
dūctōre (īnvītūs vōcem hānc ē pēctŏrĕ rūmpām)
frūstrārīs, Paūle. Aūsŏnĭaē tē proēlĭă dīră300
tēque hōstīs cāstrīs grăvĭōr mănĕt, aūt ĕgŏ mūltō
nēquīquām dĭdĭcī cāsūs praēnōscĕrĕ Mārtĕ.
spōndēntem aūdīvī (pĭgĕt heū taēdētquĕ sĕnēctaē,
sī, quās prōspĭcĭō, rēstāt pāssūră rŭīnās!)
cūm dŭcĕ tām faūstī Mārtīs, quā vīdĕrĭt hōrā,305
sūmptūrūm pūgnām. quāntūm nūnc, Paūlĕ, sŭprēmō
ābsŭmŭs ēxĭtĭō, vōcem hānc sī cōnsŭlĭs ārdēns
aūdīvīt Poēnūs! iām lātīs ōbvĭă, crēdō,
stāt cāmpīs ăcĭēs ēxspēctātūrquĕ sŭb īctū
āltēr Flāmĭnĭūs. quāntōs īnsānĕ cĭēbīs310
Vārrŏ vĭrōs! tū (prō sŭpĕrī!) tū prōtĭnŭs ārmă,
tū cāmpūm, nōscās ānte ēxplōrēsquĕ trăhēndō
quām rītūs hōstīs. tū nōn, quaē cōpĭă rērūm,
quaē nātūră lŏcīs, quōd sīt, rīmābĕrĕ sōllērs,
ārmōrūm gĕnŭs, ēt stāntēm sŭpĕr ōmnĭă tēlă315
Fōrtūnam āspĭcĭēs. fēr, Paūle, īndēvĭă rēctī
pēctŏră. cūr, ūnī pătrĭām si āfflīgĕrĕ fās ēst,
ūnī sīt sērvārĕ nĕfās? ĕgĕt īmprŏbŭs ārtō
iām vīctū Lĭbўs, ēt bēllī fērvōrĕ rĕtūsō
lāxă fĭdēs sŏcĭum ēst. nōn hīc dŏmŭs hōspĭtă tēctō320
īnvītāt pătrĭō, nōn fīdaē moēnĭbŭs ūrbēs
ēxcĭpĭūnt rĕnŏvātquĕ părī sē pūbĕ iŭvēntūs.
tērtĭă vīx sŭpĕrēst, crūdō quaē vēnĭt Hĭbērō,
tūrbă vĭrūm. pērsta ēt caūtī mĕdĭcāmĭnă bēllī
lēntŭs ămā. sī qua īntĕrĕa īrrītāvĕrĭt aūră325
ānnŭĕrītquĕ dĕūs, vēlōx āccēdĕ sĕcūndīs."
Cuī brĕvĭtēr maēstō cōnsūl sīc ōrĕ vĭcīssīm:
"mēcum ĕrĭt haēc prōrsūs pĭĕtās, mēntēmquĕ fĕrēmūs
īn Poēnōs, īnvīctĕ, tŭām. nēc me ūnĭcă fāllīt
cūnctāndī rătĭō, quā tē grāssāntĕ sĕnēscēns330
Hānnĭbăl ōpprēssūm vīdīt cōnsīdĕrĕ bēllūm.
sēd quaēnam īră dĕūm? cōnsūl dătŭs āltĕr, ŏpīnōr,
Aūsŏnĭae ēst, āltēr Poēnīs. trăhĭt ōmnĭă sēcūm
ēt mĕtŭīt dēmēns, ălĭō nē cōnsŭlĕ Rōmă
cōncĭdăt. ē Tўrĭō cōnsōrtem āccītĕ sĕnātū,335
nōn tām saēvă vŏlēt. nūllūs, quī pōrtĕt ĭn hōstēm,
sūffĭcĭt īnsānō sŏnĭpēs. īncēdĕrĕ nōctīs,
quaē tārdēnt cūrsūm, tĕnĕbrās dŏlĕt, ītquĕ sŭpērbūs
tāntūm nōn strīctīs mūcrōnĭbŭs, ūllă rĕtārdēt
nē pūgnās mŏră, dūm vāgīnā dūcĭtŭr ēnsīs.340
Tārpēiaē rūpēs cōgnātăquĕ sānguĭnĕ nōbīs
tēctă Iŏvīs, quaēque ārcĕ sŭā nūnc stāntĭă līnquō,
moēnĭă fēlīcīs pătrĭaē, quōcūmquĕ vŏcābīt
sūmmă sălūs, tēstōr, sprētō dīscrīmĭne ĭtūrūm.
sēd sī sūrdă mĭhī pūgnābūnt cāstră mŏnēntī,345
haūd ĕgŏ vōs ūltrā, nātī, dūlcēmquĕ mŏrābōr
Āssărăcī dē gēntĕ dŏmūm sĭmĭlēmvĕ vĭdēbīt
Vārrōnī Paūlūm rĕdĕūntēm saūcĭă Rōmă."
Sīc tūm dīvērsā tūrbātī mēntĕ pĕtēbānt
cāstră dŭcēs. āt praēdīctīs iām sēdĕrăt ārvīs350
Aētōlōs Poēnūs sērvāns ād proēlĭă cāmpōs.
nōn ălĭās māiōrĕ vĭrūm, māiōrĕ sŭb ārmīs
āgmĭnĕ cōrnĭpĕdūm cōncūssa ēst Ītălă tēllūs.
quīppe ēxtrēmă sĭmūl gēntīque ūrbīquĕ tĭmēbānt,
nēc spēs cērtāndī plūs ūnō Mārtĕ dăbātūr.355
Faūnĭgĕnaē sŏcĭō bēlla īnvāsērĕ Sĭcānō
sācră mănūs Rŭtŭlī, sērvānt quī Daūnĭă rēgnă
Laūrēntīquĕ dŏmō gaūdēnt ēt fōntĕ Nŭmīcī
quōs Cāstrūm Phrўgĭbūsquĕ grăvīs quōndam Ārdĕă mīsīt,
quōs cēlsō dēvēxă iŭgō Iūnōnĭă sēdēs,360
Lānŭvĭum ātque āltrīx cāstī Cōllātĭă Brūtī,
quīque īmmītĕ nĕmūs Trĭvĭaē, quīque ōstĭă Tūscī
āmnĭs ămānt tĕpĭdōquĕ fŏvēnt Ālmōnĕ Cўbēlēn
hīnc Tībūr, Cātīllĕ, tŭūm sācrīsquĕ dĭcātūm
Fōrtūnaē Praēnēstĕ iŭgīs Āntēmnăquĕ, prīscō365
Crūstŭmĭō prĭŏr, ātque hăbĭlēs ăd ărātră Lăbīcī.
nēcnōn scēptrĭfĕrī quī pōtānt Thŷbrĭdĭs ūndām
quīque Ănĭēnĭs hăbēnt rīpās gĕlĭdōquĕ rĭgāntūr
Sīmbrŭvĭō rāstrīsquĕ dŏmānt Aēquīcŭlă rūră.
hīs Scaūrūs mŏnĭtōr, tĕnĕrō tūnc Scaūrŭs ĭn aēvō,370
sēd iām sīgnă dăbāt nāscēns īn saēcŭlă vīrtūs.
nōn īllīs sŏlĭtūm crīspāre hāstīlĭă cāmpō,
nēc mōs pēnnĭgĕrīs phărĕtram īmplēvīssĕ săgīttīs;
pīlă vŏlūnt brĕvĭbūsque hăbĭlēs mūcrōnĭbŭs ēnsēs;
aērĕ căpūt tēctī sūrgūnt sŭpĕr āgmĭnă crīstīs.375
Āt, quōs īpsīūs mēnsīs sēpōstă Lўaēī
Sētĭa ĕt īncĕlĕbrī mīsērūnt vāllĕ Vĕlītraē,
vōs Cŏră, quōs spūmāns īmmītī Sīgnĭă mūstō,
ēt quōs pēstĭfĕrā Pōmptīni ūlīgĭnĕ cāmpī,
quā Sătŭraē nĕbŭlōsă pălūs rēstāgnăt ĕt ātrō380
līvēntēs caēnō pēr squālĭdă tūrbĭdŭs ārvă
cōgĭt ăquās Ūfēns ātque īnfĭcĭt aēquŏră līmō,
dūcĭt ăvīs pōllēns nēc dēxtra īndīgnŭs ăvōrūm
Scaēvŏlă, cuī dīraē caēlātūr laūdĭs hŏnōrā
ēffĭgĭē clĭpĕūs: flāgrānt āltārĭbŭs īgnēs,385
Tŷrrhēnūm vāllī mĕdĭō stāt Mūcĭŭs īrā
īn sēmēt vērsā, saēvītque ĭn ĭmāgĭnĕ vīrtūs.
tānta īctūs spĕcĭē fīnīre hōc bēllă măgīstrō
cērnĭtŭr ēffŭgĭēns ārdēntēm Pōrsĕnă dēxtrām.
Quīs Cīrcaēă iŭga ēt scŏpŭlōsī vērtĭcĭs Ānxūr390
Hērnĭcăque īmprēssō rādūntūr vōmĕrĕ sāxă,
quīs pūtrī pīnguīs sūlcārĭs Ănāgnĭă glēbā,
Sūllă Fĕrēntīnīs Prīvērnātūmquĕ mănīplīs
dūcēbāt sĭmŭl ēxcītīs, Sōraēquĕ iŭvēntūs
āddĭtă fūlgēbāt tēlīs. hīc Scāptĭă pūbēs,395
hīc Fābrātĕrĭaē vūlgūs, nēc mōntĕ nĭvōsō
dēscēndēns Ātīna ăbĕrāt dētrītăquĕ bēllīs
Suēssa ātque ā dūrō Frŭsĭno haūd īmbēllĭs ărātrō.
āt, quī Fībrēnō mīscēntēm flūmĭnă Līrīm
sūlphŭrĕūm tăcĭtīsquĕ vădīs ād lītŏră lāpsūm400
āccŏlĭt, Ārpīnās, āccītā pūbĕ Vĕnāfrō
āc Līrēnātūm dēxtrīs, sŏcĭa hīspĭdŭs ārmă
cōmmŏvĕt ātquĕ vĭrīs īngēns ēxhaūrĭt Ăquīnūm.
Tūllĭŭs aērātās rāptābăt ĭn āgmĭnă tūrmās
rēgĭă prōgĕnĭēs ēt Tūllō sānguĭs ăb āltō.405
īndŏlĕ prō quāntā iŭvĕnīs quāntūmquĕ dătūrūs
Aūsŏnĭaē pŏpŭlīs vēntūra īn saēcŭlă cīvēm!
īllĕ, sŭpēr Gāngēn, sŭpĕr ēxaūdītŭs ĕt Īndōs
īmplēbīt tērrās vōce ēt fŭrĭālĭă bēllă
fūlmĭnĕ cōmpēscēt līnguaē nēc deīndĕ rĕlīnquēt410
pār dĕcŭs ēlŏquĭō cuīquām spērārĕ nĕpōtūm.
Ēcce īntēr prīmōs Thĕrăpnaēo ā sānguĭnĕ Claūsī
ēxsūltāt răpĭdīs Nĕrŏ nōn ĭmĭtābĭlĭs aūsīs.
hūnc Ămĭtērnă cŏhōrs ēt Bāctrīs nōmĭnă dūcēns
Cāspĕrĭa, hūnc Fŏrŭlī māgnaēquĕ Rĕātĕ dĭcātūm415
caēlĭcŏlūm Mātrī nēcnōn hăbĭtātă prŭīnīs
Nūrsĭa ĕt ā Tĕtrĭcā cŏmĭtāntūr rūpĕ cŏhōrtēs.
cūnctīs hāstă dĕcūs clĭpĕūsquĕ rĕsēctŭs ĭn ōrbēm
Cōnīque īmplūmēs ēt laēvō tēgmĭnă crūrĕ.
ībānt ēt laētī pārs Sāncūm vōcĕ cănēbānt420
aūctōrēm gēntīs, pārs laūdēs ōrĕ fĕrēbāt,
Sābĕ, tŭās, quī dē prŏprĭō cōgnōmĭnĕ prīmūs
dīxīstī pŏpŭlōs māgnā dĭcĭōnĕ Săbīnōs.
Quīd, quī Pīcēnaē stĭmŭlāt tēllūrĭs ălūmnōs,
hōrrĭdŭs ēt squāmīs ĕt ĕquīnā Cūrĭŏ crīstā,425
pārs bēllī quām māgnă vĕnīt! nōn aēquŏrĕ vērsō
tām crēbēr frāctīs ālbēscīt flūctŭs ĭn ūndīs,
nēc coētū lĕvĭōre, ŭbĭ mīllĕ pĕr āgmĭnă vīrgŏ
lūnātīs ăcĭēs ĭmĭtātūr Mārtĭă pēltīs,
pērstrĕpĭt ēt tēllūs ĕt Ămāzŏnĭūs Thērmōdōn.430
hīc ēt, quōs pāscūnt scŏpŭlōsaē rūră Nŭmānaē,
ēt quīs lītŏrĕaē fūmānt āltārĭă Cūpraē,
quīquĕ Trŭēntīnās sērvānt cūm flūmĭnĕ tūrrēs,
cērnĕre ĕrāt; clĭpĕātă prŏcūl sūb sōlĕ cŏrūscō
āgmĭnă sānguĭnĕā vībrānt īn nūbĭlă lūcĕ.435
stāt fūcārĕ cŏlūs nēc Sīdŏnĕ vīlĭŏr Āncōn
mūrĭcĕ nēc Lĭbўcō, stātque ūmēctātă Vŏmānō
Hādrĭa ĕt īnclēmēns hīrsūtī sīgnĭfĕr Āsclī.
quōd Pīcūs quōndām, nōmēn mĕmŏrābĭle ăb āltō
Sātūrnō, stătŭīt gĕnĭtōr, quēm cārmĭnĕ Cīrcē440
ēxūtūm fōrmaē vŏlĭtārĕ pĕr aēthĕră iūssīt
ēt spārsīt crŏcĕūm plūmīs fŭgĭēntĭs hŏnōrēm.
ānte, ūt fāmă dŏcēt, tēllūs pōssēssă Pĕlāsgīs,
quīs Āsūs rēgnātŏr ĕrāt flŭvĭōquĕ rĕlīquīt
nōmĕn ĕt ā sēsē pŏpŭlōs tūm dīxĭt Ăsīlōs.445
Sēd nōn rūrĭcŏlaē fīrmārūnt rōbŏrĕ cāstră
dētĕrĭōrĕ căvīs vĕnĭēntēs mōntĭbŭs Ūmbrī.
hōs Aēsīs Sāpīsquĕ lăvānt răpĭdāsquĕ sŏnāntī
vērtĭcĕ cōntōrquēns ūndās pēr sāxă Mĕtaūrūs,
ēt lăvăt īngēntēm pērfūndēns flūmĭnĕ sācrō450
Clītūmnūs taūrūm Nārque ālbēscēntĭbŭs ūndīs
īn Thŷbrīm prŏpĕrāns Tĭnĭaēque īnglōrĭŭs ūmōr
ēt Clăsĭs ēt Rŭbĭco ēt Sĕnŏnūm dē nōmĭnĕ Sēnă.
sēd pătĕr īngēntī mĕdĭōs īllābĭtŭr āmnĕ
Ālbŭla ĕt ādmōtā pērstrīngīt moēnĭă rīpā.455
hīs ūrbēs Ārna ēt laētīs Mēvānĭă prātīs,
Hīspēllum ēt dūrō mōntī pēr sāxă rĕcūmbēns
Nārnĭa ĕt īnfēstūm nĕbŭlīs ūmēntĭbŭs ōlīm
Īgŭvĭūm pătŭlōquĕ iăcēns sĭnĕ moēnĭbŭs ārvō
Fūlgĭnĭa, hīs pŏpŭlī fōrtēs: Ămĕrīnŭs ĕt, ārmīs460
vēl rāstrīs laūdāndĕ Cămērs, hīs Sāssĭnă dīvēs
lāctĭs, ĕt haūd pārcī Mārtēm cŏlŭīssĕ Tŭdērtēs.
dūctōr Pīsŏ vĭrōs spērnācēs mōrtĭs ăgēbāt,
ōră pŭēr pūlchērque hăbĭtū, sēd cōrdĕ săgācī
aēquābāt sĕnĭum ātque āstū sŭpĕrāvĕrăt ānnōs.465
īs prīmam ānte ăcĭēm pīctīs rădĭābăt ĭn ārmīs,
Ārsăcĭdum ūt fūlvō mĭcăt īgnĕă gēmmă mŏnīlī.
Iāmquĕ pĕr Ētrūscōs lĕgĭō cōmplētă mănīplōs
rēctōrēm māgnō spēctābāt nōmĭnĕ Gālbām.
huīc gĕnŭs ōrdītūr Mīnōs īllūsăquĕ taūrō470
Pāsĭphăē, clārīquĕ dĕhīnc stānt ōrdĭnĕ pātrēs.
lēctōs Caērĕ vĭrōs, lēctōs Cōrtōnă, sŭpērbī
Tārchōnīs dŏmŭs, ēt vĕtĕrēs mīsērĕ Grăvīscaē.
nēcnōn Ārgŏlĭcō dīlēctūm lītŭs Hălaēsō
Ālsĭum ĕt ōbsēssaē cāmpō squālēntĕ Frĕgēnaē.475
āffŭĭt ēt sācrīs īntērprēs fūlmĭnĭs ālīs
Faēsŭla ĕt āntīquūs Rōmānīs moēnĭbŭs hōrrōr
Clūsīnūm vūlgūs, cūm, Pōrsĕnă māgnĕ, iŭbēbās
nēquīquām pūlsōs Rōmae īmpĕrĭtārĕ Sŭpērbōs.
tūnc, quōs ā nĭvĕīs ēxēgīt Lūnă mĕtāllīs,480
īnsīgnīs pōrtū, quō nōn spătĭōsĭŏr āltēr
īnnŭmĕrās cēpīssĕ rătēs ēt claūdĕrĕ pōntūm,
Maēŏnĭaēquĕ dĕcūs quōndām Vĕtŭlōnĭă gēntīs.
bīssēnōs haēc prīmă dĕdīt praēcēdĕrĕ fāscēs
ēt iūnxīt tŏtĭdēm tăcĭtō tērrōrĕ sĕcūrēs.485
haēc āltās ĕbŏrīs dĕcŏrāvĭt hŏnōrĕ cŭrūlēs
ēt prīncēps Tўrĭō vēstēm praētēxŭĭt ōstrō.
haēc ĕădēm pūgnās āccēndĕrĕ prōtŭlĭt aērĕ.
hīs mīxtī Nĕpĕsīnă cŏhōrs Aēquīquĕ Fălīscī,
quīquĕ tŭōs, Flāvīnă, fŏcōs, Sābātĭă quīquĕ490
stāgnă tĕnēnt Cĭmĭnīquĕ lăcūm, quī Sūtrĭă tēctă
haūd prŏcŭl ēt sācrūm Phoēbō Sōrāctĕ frĕquēntānt.
spīcŭlă bīnă gĕrūnt. căpĭtī cūdōnĕ fĕrīnō
sāt caūtūm. Lўcĭōs dāmnānt hāstīlĭbŭs ārcūs.
Haē bēllāre ăcĭēs nōrānt. āt Mārsĭcă pūbēs495
ēt bēllārĕ mănu ēt chĕlўdrīs cāntārĕ sŏpōrēm
vīpĕrĕūmque hērbīs hĕbĕtāre ēt cārmĭnĕ dēntēm.
Aēētaē prōlem Āngĭtĭām mălă grāmĭnă prīmām
mōnstrāvīssĕ fĕrūnt tāctūquĕ dŏmārĕ vĕnēnă
ēt lūnam ēxcūssīssĕ pŏlō, strīdōrĭbŭs āmnēs500
frēnāre āc sīlvīs mōntēs nūdāssĕ vŏcātīs.
sēd pŏpŭlīs nōmēn pŏsŭīt mĕtŭēntĭŏr hōspēs,
cūm fŭgĕrēt Phrўgĭās trāns aēquŏră Mārsўă Crēnās,
Mŷgdŏnĭām Phoēbī sŭpĕrātūs pēctĭnĕ lōtōn.
Mārrŭvĭūm vĕtĕrīs cĕlĕbrātūm nōmĭnĕ Mārrī505
ūrbĭbŭs ēst īllīs căpŭt, īntĕrĭōrquĕ pĕr ūdōs
Ālbă sĕdēt cāmpōs pōmīsquĕ rĕpēndĭt ărīstās.
cētĕra ĭn ōbscūrō fāmae ēt sĭnĕ nōmĭnĕ vūlgī,
sēd nŭmĕrō cāstēllă vălēnt. cōniūngĭtŭr ācēr
Paēlīgnūs gĕlĭdōquĕ răpīt Sūlmōnĕ cŏhōrtēs.510
Nēc cēdīt stŭdĭō Sĭdĭcīnūs sānguĭnĕ mīlēs,
quēm gĕnŭērĕ Călēs. nōn pārvūs cōndĭtŏr ūrbī,
ūt fāma ēst, Călăīs, Bŏrĕaē quēm rāptă pĕr aūrās
Ōrĭthўīă văgō Gĕtĭcīs nūtrīvĭt ĭn āntrīs.
haūd īllō lĕvĭōr bēllīs Vēstīnă iŭvēntūs515
āgmĭnă dēnsāvīt vēnātū dūră fĕrārūm,
quaē, Fīscēllĕ, tŭās ārcēs Pīnnāmquĕ vĭrēntēm
pāscŭăque haūd tārdē rĕdĕūntĭă tōndĕt Ăvēiaē.
Mārrūcīnă sĭmūl, Frēntānīs aēmŭlă pūbēs
Cōrfīnī pŏpŭlōs māgnūmquĕ Tĕātĕ trăhēbāt.520
ōmnĭbŭs īn pūgna ōffērtūr spărŭs, ōmnĭbŭs āltō
ādsuētaē vŏlŭcrēm caēlō dēmīttĕrĕ fūndaē.
pēctŏră pēllĭs ŏbīt caēsī vēnātĭbŭs ūrsī.
Iām vērō, quōs dīvĕs ŏpūm, quōs dīvĕs ăvōrūm
ē tōtō dăbăt ād bēllūm Cāmpānĭă trāctū,525
dūctōrum ādvēntūm vīcīnīs sēdĭbŭs Ōscī
sērvābānt: Sĭnŭēssă tĕpēns flūctūquĕ sŏnōrūm
Vūltūrnūm, quāsque ēvērtērĕ sĭlēntĭa, Ămŷclaē
Fūndīque ēt rēgnātă Lămō Cāiētă dŏmūsquĕ
Āntĭphătaē, cōmprēssă frĕtō, stāgnīsquĕ pălūstrĕ530
Lītērnum ēt quōndām fātōrūm cōnscĭă Cŷmē.
īllīc Nūcĕrĭa ēt Gaūrūs nāvālĭbŭs āctă
prōlĕ Dĭcārchēā, mūltō cūm mīlĭtĕ Grāiă
īllīc Pārthĕnŏpe āc Poēnō nōn pērvĭă Nōlă,
Āllīfae ēt Clănĭō cōntēmptaē sēmpĕr Ăcērraē.535
Sārrāstēs ĕtĭām pŏpŭlōs tōtāsquĕ vĭdērēs
Sārnī mītĭs ŏpēs; īllīc, quōs sūlphŭrĕ pīnguēs
Phlēgraēī lēgērĕ sĭnūs, Mīsēnŭs ĕt ārdēns
ōrĕ gĭgāntēō sēdēs Ĭthăcēsĭă Bāī.
nōn Prŏchўtē, nōn ārdēntēm sōrtītă Tўphoēă540
Īnărĭmē, nōn āntīquī sāxōsă Tĕlōnīs
īnsŭlă, nēc pārvīs ăbĕrāt Cālātĭă mūrīs,
Sūrrēntum ēt paūpēr sūlcī cĕrĕālĭs Ăbēllă,
īn prīmīs Căpŭa, heū rēbūs sērvārĕ sĕrēnīs
īncōnsūltă mŏdum ēt prāvō pĕrĭtūră tŭmōrĕ.545
laētōs rēctōrīs fōrmābāt Scīpĭŏ bēllō.
īllĕ vĭrīs pīla ēt fērrō cīrcūmdărĕ pēctūs
āddĭdĕrāt. lĕvĭōră dŏmō dē mōrĕ părēntūm
gēstābānt tēla, āmbūstās sĭnĕ cūspĭdĕ cōrnōs;
āclўdĭs ūsŭs ĕrāt fāctaēque ād rūră bĭpēnnīs.550
īpse īntēr mĕdĭōs vēntūrae īngēntĭă laūdīs
sīgnă dăbāt: vībrārĕ sŭdēm, trāmīttĕrĕ sāltū
mūrālēs fōssās, ūndōsūm frāngĕrĕ nāndō
īndūtūs thōrācă vădūm (spēctācŭlă tāntă
ānte ăcĭēs vīrtūtĭs ĕrānt), saēpe ālĭtĕ plāntā555
īlĭă pērfōssum ēt cāmpī pĕr ăpērtă vŏlāntēm
īpsĕ pĕdēs praēvērtĭt ĕquūm, saēpe ārdŭŭs īdēm
cāstrōrūm spătĭum ēt sāxō trāmīsĭt ĕt hāstā.
Mārtĭă frōns făcĭlēsquĕ cŏmaē nēc pōnĕ rĕtrōquĕ
caēsărĭēs brĕvĭōr. flāgrābānt lūmĭnă mītī560
āspēctū, grātūsque ĭnĕrāt vīsēntĭbŭs hōrrōr.
Āffŭĭt ēt Sāmnīs, nōndūm vērgēntĕ făvōrĕ
ād Poēnōs, sēd nēc vĕtĕrī pūrgātŭs ăb īrā:
quī Bătŭlūm Nūcrāsquĕ mĕtūnt, Bōviānĭă quīquĕ
ēxăgĭtānt lūstra aūt Caūdīnīs faūcĭbŭs haērēnt,565
ēt quōs aūt Rūfraē, quōs aūt Aēsērnĭă, quōsvĕ
ōbscūra īncūltīs Hērdōnĭă mīsĭt ăb āgrīs.
Brūttĭŭs, haūd dīspār ănĭmōrum, ūnāquĕ iŭvēntūs
Lūcānīs ēxcītă iŭgīs Hīrpīnăquĕ pūbēs
hōrrēbāt tēlīs ēt tērgo hīrsūtă fĕrārūm.570
hōs vēnātŭs ălīt. lūstra īncŏlŭērĕ sĭtīmquĕ
āvērtūnt flŭvĭō, sōmnīquĕ lăbōrĕ părāntūr.
Āddĭtŭr hīs Călăbēr Sāllēntīnaēquĕ cŏhōrtēs
nēcnōn Brūndĭsĭūm, quō dēsĭnĭt Ītălă tēllūs.
pārēbāt lĕgĭo aūdācī pērmīssă Cĕthēgō,575
quī sŏcĭās vīrēs ātque īndīscrētă mănīplīs
ārmă rĕcēnsēbāt: nūnc sēse ōstēndĕrĕ mīlēs
Leūcŏsĭae ē scŏpŭlīs, nūnc, quēm Pīcēntĭă Paēstūm
mīsĭt ĕt ēxhaūstaē mōx Poēnō Mārtĕ Cĕrīllaē,
nūnc Sĭlărūs quōs nūtrĭt ăquīs, quō gūrgĭtĕ trādūnt580
dūrĭtĭēm lăpĭdūm mērsīs ĭnŏlēscĕrĕ rāmīs.
īlle ēt pūgnācīs laūdāvīt tēlă Sălērnī,
fālcātōs ēnsēs, ēt, quaē Būxēntĭă pūbēs
āptābāt dēxtrīs, īrrāsaē rōbŏră clāvaē.
īpse ŭmĕrum ēxsērtūs gēntīlī mōrĕ părēntūm585
dīffĭcĭlī gaūdēbăt ĕquō rōbūrquĕ iŭvēntaē
flēxī cōrnĭpĕdīs dūro ēxērcēbăt ĭn ōrĕ.
Vōs ĕtĭam, āccīsaē dēsōlātaēquĕ vĭrōrūm
Ērĭdănī gēntēs, nūllo āttēndēntĕ dĕōrūm
vōtīs tūnc vēstrīs cāsūră rŭīstĭs ĭn ārmă.590
cērtāvīt Mŭtĭnaē quāssātă Plăcēntĭă bēllō,
Māntŭă mīttēndā cērtāvīt pūbĕ Crĕmōnaē,
Māntŭă, Mūsārūm dŏmŭs ātque ād sīdĕră cāntū
ēvēcta Āŏnĭo ēt Smŷrnaēīs aēmŭlă plēctrīs.
tūm Vērōna Ăthĕsī cīrcūmflŭa ĕt ūndĭquĕ sōllērs595
ārvă cŏrōnāntēm nūtrīrĕ Făvēntĭă pīnūm,
Vērcēllaē fūscīquĕ fĕrāx Pōllēntĭă vīllī,
ēt quōndām Teūcrīs cŏmĕs īn Laūrēntĭă bēllă
Ōcnī prīscă dŏmūs pārvīquĕ Bŏnōnĭă Rhēnī,
quīquĕ grăvī rēmō līmōsīs sēgnĭtĕr ūndīs,600
lēntă pălūdōsaē prōscīndūnt stāgnă Răvēnnaē.
tūm Trōiānă mănūs tēllūre āntīquĭtŭs ōrtī
Eūgănĕā prŏfŭgīquĕ săcrīs Āntēnŏrĭs ōrīs.
nēcnōn cūm Vĕnĕtīs Ăquĭlēiă sŭpērvĕnĭt ārmīs.
tūm pērnīx Lĭgŭs ēt spārsī pēr sāxă Băgēnnī605
īn dĕcŭs Hānnĭbălīs dūrōs mīsērĕ nĕpōtēs.
māxĭmă tōt pŏpŭlīs rēctōr fīdūcĭă Brūtūs
ībăt ĕt hōrtāndō nōtum āccēndēbăt ĭn hōstēm.
laētă vĭrō grăvĭtās āc mēntĭs ămābĭlĕ pōndūs
ēt sĭnĕ trīstĭtĭā vīrtūs. nōn īllĕ rĭgōrīs610
īngrātās laūdēs nēc nūbēm frōntĭs ămābāt
nēc fāmām laēvō quaērēbāt līmĭtĕ vītaē.
Āddĭdĕrāt tēr mīllĕ vĭrōs, īn Mārtĕ săgīttaē
ēxpērtōs, fīdūs Sĭcŭlā rēgnātŏr ăb Aētnā.
nōn tŏtĭdem Īlvă vĭrōs, sēd laētōs cīngĕrĕ fērrūm615
ārmārāt pătrĭō, quō nūtrīt bēllă, mĕtāllō.
Īgnōssēt quāmvīs ăvĭdō cōmmīttĕrĕ pūgnām
Vārrōnī, quīcūmquĕ sĭmūl tōt tēlă vĭdērēt.
tāntīs āgmĭnĭbūs Rhoētēō lītŏrĕ quōndām
fērvĕrĕ, cūm māgnaē Troīam īnvāsērĕ Mўcēnaē,620
mīllĕ rătēs vīdīt Lēāndrĭŭs Hēllēspōntūs.
Ūt vēntum ād Cānnās, ūrbīs vēstīgĭă prīscaē,
dēfīgūnt dīrō sīgna īnfēlīcĭă vāllō.
nēc tāntā mĭsĕrīs iāmiam īmpēndēntĕ rŭīnā
cēssārūnt sŭpĕrī vīcīnās prōdĕrĕ clādēs.625
pēr sūdum āttŏnĭtīs pīla ēxārsērĕ mănīplīs,
ēt cēlsaē tōtō cĕcĭdērūnt āggĕrĕ pīnnaē,
nūtāntīquĕ rŭēns prōstrāvīt vērtĭcĕ sīlvās
Gārgānūs, fūndōque īmō mūgīvĭt ănhēlāns
Aūfĭdŭs, ēt māgnō lātē dīstāntĭă pōntō630
tērrŭĕrūnt păvĭdōs āccēnsă Cĕraūnĭă naūtās.
quaēsīvīt Călăbēr sūbdūctā lūcĕ rĕpēntĕ
īmmērsūs tĕnĕbrīs ēt tērram ēt lītŏră Sīpūs,
ōbsēdītquĕ frĕquēns cāstrōrūm līmĭnă būbŏ.
nēc dēnsaē trĕpĭdīs ăpĭūm se īnvōlvĕrĕ nūbēs635
cēssārūnt ăquĭlīs. nōn ūnūs crīnĕ cŏrūscō,
rēgnōrum ēvērsōr, rŭbŭīt lētālĕ cŏmētēs.
cāstră quŏque ēt vāllūm răbĭdaē sūb nōctĕ sĭlēntī
īrrūpērĕ fĕraē rāptīque ānte ōră păvēntūm
ādiūnctōs vĭgĭlīs spārsērūnt mēmbră pĕr āgrōs.640
lūdĭfĭcānte ĕtĭām tērrōrĭs ĭmāgĭnĕ sōmnōs
Gāllōrūm vīsī būstīs ērūmpĕrĕ mānēs,
tērquĕ quătērquĕ sŏlō pĕnĭtūs trĕmŭērĕ rĕvūlsaē
Tārpēiaē rūpēs, ātque ātrō sānguĭnĕ flūmēn
mānāvīt Iŏvĭs īn tēmplīs, lăcrĭmaēquĕ vĕtūstā645
ēffĭgĭē pātrīs lārgē flūxērĕ Quĭrīnī,
māiŏr ĕt hōrrĭfĭcīs sēse ēxtŭlĭt Āllĭă rīpīs.
nōn Ālpēs sēdērĕ lŏcō, nōn nōctĕ dĭēvĕ
īngēntēs īntēr stĕtĭt Āpēnnīnŭs hĭātūs.
āxĕ sŭpēr mĕdĭō, Lĭbўēs ā pārtĕ, cŏrūscaē650
īn Lătĭūm vēnērĕ făcēs, rūptūsquĕ frăgōrĕ
hōrrĭsŏnō pŏlŭs, ēt vūltūs pătŭērĕ Tŏnāntīs.
Aētnaēōs quŏquĕ cōntōrquēns ē caūtĭbŭs īgnēs
Vēsvĭŭs īntŏnŭīt, scŏpŭlīsque īn nūbĭlă iāctīs
Phlēgraēūs tĕtĭgīt trĕpĭdāntĭă sīdĕră vērtēx.655
Ēcce īntēr mĕdĭōs bēllī praēsāgŭs, ĕt ōrĕ
āttŏnĭtō sēnsūquĕ sĭmūl, clāmōrĭbŭs īmplēt
mīlēs cāstră fĕrīs ĕt ănhēlāt clādĕ fŭtūrā:
"pārcĭtĕ, crūdēlēs sŭpĕrī! iām strāgĭs ăcērvīs
dēfĭcĭūnt cāmpī. vĭdĕō pēr dēnsă vŏlāntēm660
āgmĭnă dūctōrēm Lĭbўaē cūrrūsquĕ cĭtātōs
ārmă vĭrūm sŭpĕr ātque ārtūs ēt sīgnă trăhēntēm.
tūrbĭnĭbūs fŭrĭt īnsānīs ēt proēlĭă vēntūs
īnque ŏcŭlōs īnque ōră rŏtāt. cădĭt īmmĕmŏr aēvī
nēquīquām, Thrăsўmēnnĕ, tŭīs Sērvīlĭŭs ōrīs665
sūbdūctūs. quō, Vārrŏ, fŭgīs? prō Iūppĭtĕr! īctū
prōcūmbīt sāxī fēssīs spēs ūltĭmă Paūlūs.
cēssĕrĭt huīc Trĕbĭa ēxĭtĭō. pōns ēccĕ cădēntūm
cōrpŏrĭbūs strŭĭtūr, rĕĭcītquĕ cădāvĕră fūmāns
Aūfĭdŭs, āc vīctrīx īnsūltāt bēlŭă cāmpīs.670
gēstăt Ăgēnŏrĕūs nōstrō dē mōrĕ sĕcūrēs
cōnsŭlĭs ēt spārsōs līctōr fērt sānguĭnĕ fāscēs.
īn Lĭbўam Aūsŏnĭī pōrtātūr pōmpă trĭūmphī.
ō dŏlŏr! hōc ĕtĭām, sŭpĕrī, vīdīssĕ iŭbētīs?
cōngēstō, laēvaē quōdcūmque āvēllĭtŭr, aūrō675
mētītūr Lătĭās vīctrīx Cārthāgŏ rŭīnās."
Primus Agenoridum cedentia terga videre
Aeneadis dederat Fabius Romana parentem
solum castra vocant, solum vocat Hannibal hostem
impatiensque morae fremit: ut sit copia Martis,
5exspectanda viri fata optandumque sub armis
Parcarum auxilium. namque hac spirante senecta
nequiquam sese Latium sperare cruorem.
iam vero concors miles signisque relatis
indivisus honos iterumque et rursus eidem
10soli obluctandum Fabio maioribus aegrum
angebant curis. lentando fervida bella
dictator cum multa adeo, tum miles egenus
cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi
egerat et, quamquam finis pugnaque manuque
15hauddum partus erat, iam bello vicerat hostem.
quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,
vaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis,
respectare domos. maerebant caede sine ulla
(insolitum sibi) bella geri siccasque cruore
20inter tela siti Mavortis hebescere dextras.
his super internae labes et civica vulnus
invidia augebant. laevus conatibus Hannon
ductoris non ulla domo summittere patres
auxilia aut ullis opibus iuvisse sinebat.
25Quis lacerum curis et rerum extrema paventem
ad spes armorum et furialia vota reducit
praescia Cannarum Iuno atque elata futuris.
namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam
affatur voce et blandis hortatibus implet:
30"sanguine cognato iuvenis tibi, diva, laborat
Hannibal, a vestro nomen memorabile Belo.
perge age et insanos curarum comprime fluctus.
excute sollicito Fabium. sola ille Latinos
sub iuga mittendi mora iam discingitur armis.
35cum Varrone manus et cum Varrone serenda
proelia. ne desit fatis ad signa movenda.
ipsa adero. tendat iamdudum in Iapyga campum.
huc Trebiae rursum et Thrasymenni fata sequentur."
Tum diva indigetis castis contermina lucis
40"haud" inquit "tua ius nobis praecepta morari.
sit fas, sit tantum, quaeso, retinere favorem
antiquae patriae mandataque magna sororis,
quamquam inter Latios Annae stet numen honores."
Multa retro rerum iacet atque ambagibus aevi
45obtegitur densa caligine mersa vetustas,
cur Sarrana dicent Oenotri numina templo
regnisque Aeneadum germana colatur Elissae.
sed pressis stringam revocatam ab origine famam
narrandi metis breviterque antiqua revolvam:
50Iliaco postquam deserta est hospite Dido
et spes abruptae, medio in penetralibus atram
festinat furibunda pyram. tum corripit ensem
certa necis, profugi donum exitiale mariti.
despectus taedae regnis se imponit Iarbas,
55et tepido fugit Anna rogo. quis rebus egenis
ferret opem Nomadum late terrente tyranno?
Battus Cyrenen molli tum forte fovebat
imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse
casibus humanis facilis. qui supplice visa
60intremuit regum eventus dextramque tetendit.
atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,
servata interea sedes; nec longius uti
his opibus Battoque fuit. nam ferre per aequor
exitium miserae iam Pygmaliona docebat.
65ergo agitur pelago, divis inimica sibique,
quod se non dederit comitem in suprema sorori,
donec iactatam laceris, miserabile, velis
fatalis turbo in Laurentes expulit oras.
non caeli, non illa soli, non gnara colentum
70Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.
ecce autem Aeneas sacro comitatus Iulo,
iam regni compos, noto sese ore ferebat.
qui terrae defixam oculos et multa timentem
ac deinde allapsam genibus lacrimantis Iuli
75attollit mitique manu intra limina ducit
atque ubi iam casus adversorumque pavorem
hospitii lenivit honos, tum discere maesta
exposcit cura letum infelicis Elissae.
cui sic verba trahens largis cum fletibus Anna
80incipit et blandas addit pro tempore voces:
"nate dea, solus regni lucisque fuisti
germanae tu causa meae. mors testis et ille
(heu cur non idem mihi tum!) rogus. ora videre
postquam est ereptum miserae tua, litore sedit
85interdum, stetit interdum, ventosque secuta
infelix oculis magno clamore vocabat
Aenean comitemque tuae se imponere solam
orabat paterere rati. mox turbida anhelum
rettulit in thalamos cursum subitoque tremore
90substitit et sacrum timuit tetigisse cubile.
inde amens nunc sideream fulgentis Iuli
effigiem fovet amplexu, nunc tota repente
ad vultus conversa tuos ab imagine pendet
conqueriturque tibi et sperat responsa remitti.
95non umquam spem ponit amor. iam tecta domumque
deserit et rursus portus furibunda revisit,
si qui te referant converso flamine venti
ad magicas etiam fallax atque improba gentis
Massylae levitas descendere compulit artes.
100heu sacri vatum errores! dum numina noctis
eliciunt spondentque novis medicamina curis,
quod vidi decepta nefas! congessit in atram
cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona."
Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore:
105"tellurem hanc iuro, vota inter nostra frequenter
auditam vobis, iuro caput, Anna, tibique
germanaeque tuae dilectum mitis Iuli,
respiciens aegerque animi tum regna reliqui
vestra nec abscessem thalamo, ni magna minatus
110meque sua ratibus dextra imposuisset et alto
egisset rapidis classem Cyllenius Euris.
sed cur (heu seri monitus!) cur tempore tali
incustodito saevire dedistis amori?"
Contra sic infit solvens vix murmur anhelum
115inter singultus labrisque trementibus Anna:
"nigro forte Iovi, cui tertia regna laborant,
atque atri sociae thalami nova sacra parabam,
quis aegram mentem et trepidantia corda levaret
infelix germana tori, furvasque trahebam
120ipsa manu properans ad visa pianda bidentes.
namque et per somnum dirus me impleverat horror
terque suam Dido, ter cum clamore vocarat
et laeta exsultans ostenderat ora Sychaeus.
quae dum abigo menti et sub lucem ut visa secundent
125oro caelicolas ac vivo purgor in amni,
illa cito passu pervecta ad litora mutae
oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae.
deinde amplexa sinu late vestigia fovit,
ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres
130tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem
evasit propere in celsam, quam struxerat ante
magna mole, pyram, cuius de sede dabatur
cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.
hic Phrygiam vestem et bacatum induta monile
135postquam illum infelix hausit, quo munera primum
sunt conspecta, diem et convivia mente reduxit
festasque adventu mensas teque ordine Troiae
narrantem longos se pervigilante labores,
in portus amens rorantia lumina flexit
140"di longae noctis, quorum iam numina nobis
mors instans maiora facit, precor," inquit "adeste
et placidi victos ardore admittite manes.
Aeneae coniunx, Veneris nurus, ulta maritum
vidi constructas nostrae Carthaginis arces.
145nunc ad vos magni descendet corporis umbra.
me quoque fors dulci quondam vir notus amore
exspectat curas cupiens aequare priores."
haec dicens ensem media in praecordia adegit
ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris.
150viderunt comites tristique per atria planctu
concurrunt; magnis resonant ululatibus aedes
accepi infelix dirisque exterrita fatis,
ora manu lacerans, lymphato regia cursu
tecta peto celsosque gradus evadere nitor.
155ter diro fueram conata incumbere ferro,
ter cecidi exanimae membris revoluta sororis
iamque ferebatur vicina per oppida rumor:
tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem
devenio; hinc vestris pelagi vis appulit oris."
160Motus erat placidumque animum mentemque quietam
Troius in miseram rector susceperat Annam.
iamque omnes luctus omnesque e pectore curas
dispulerat, Phrygiis nec iam amplius advena tectis
illa videbatur tacito nox atra sopore
165cuncta per et terras et lati stagna profundi
condiderat, tristi cum Dido aegerrima vultu
has visa in somnis germanae effundere voces:
"his, soror, in tectis longae indulgere quieti,
heu nimium secura, potes? nec, quae tibi fraudes
170tendantur, quae circumstent discrimina, cernis?
at nondum nostro infaustos generique soloque
Laomedonteae noscis telluris alumnos?
tum caelum rapida stellas vertigine volvet,
lunaque fraterno lustrabit lumine terras,
175pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit.
surge, age; iam tacitas suspecta Lavinia fraudes
molitur dirumque nefas sub corde volutat.
praeterea (ne falsa putes haec fingere somnum)
haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus
180labitur et leni per valles volvitur amne.
huc rapies, germana, viam tutosque receptus.
te sacra excipient hilares in flumina Nymphae,
aeternumque Italis numen celebrabere in oris."
sic fata in tenuem Phoenissa evanuit auram.
185Anna novis somno excutitur perterrita visis,
itque timor totos gelido sudore per artus.
tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,
prosilvit stratis humilique egressa fenestra
per patulos currit plantis pernicibus agros,
190donec harenoso, sic fama, Numicius illam
suscepit gremio vitreisque abscondidit antris.
orta dies totum radiis impleverat orbem,
cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti
et Rutulum magno errantes clamore per agrum
195vicini ad ripas fluvii manifesta sequuntur
signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto
amnis aquas cursumque rapit. tum sedibus imis
inter caeruleas visa est residere sorores
Sidonis et placido Teucros affarier ore.
200ex illo primis anni celebrata diebus
per totam Ausoniam venerando numine cultast.
Hanc postquam in tristes Italum Saturnia pugnas
hortata est, celeri superum petit aethera curru
optatum Latii tandem potura cruorem.
205diva deae parere parat magnumque Libyssae
ductorem gentis nulli conspecta petebat.
ille virum coetu tum forte remotus ab omni
incertos rerum eventus bellique volutans
anxia ducebat vigili suspiria voce.
210cui dea sic dictis curas solatur amicis:
"quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis
Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem?
omnis iam placata tibi manet ira deorum
omnis Agenoridis rediit favor. eia, age, segnes
215rumpe moras, rape Marmaricas in proelia vires.
mutati fasces. iam bellum atque arma senatus
ex inconsulto posuit Tirynthius heros
cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda
me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis
220misit. ego Oenotris aeternum numen in oris
concelebror, vestri generata e sanguine Beli.
haud mora sit; rapido belli rape fulmina cursu
celsus Iapygios ubi se Garganus in agros
explicat. haud longe tellus; huc dirige signa."
225dixit et in nubes umentia sustulit ora.
Cui dux promissae revirescens pignore laudis
"nympha, decus generis, quo non sacratius ullum
numen" ait "nobis, felix oblata secundes.
ast ego te compos pugnae Carthaginis arce
230marmoreis sistam templis iuxtaque dicabo
aequatam gemino simulacri munere Dido."
haec fatus socios stimulat tumefactus ovantes:
"pone graves curas tormentaque lenta sedendi,
fatalis Latio miles. placavimus iras
235caelicolum; redeunt divi. finita maligno
hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces
nuntio. nunc dextras mihi quisque atque illa referto,
quae Marte exclusus promittere magna solebas.
en, numen patrium spondet maiora peractis.
240vellantur signa, ac diva ducente petamus
infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum."
Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni,
subnixus rapto plebei muneris ostro
saevit iam rostris Varro ingentique ruinae
245festinans aperire locum fata admovet urbi.
atque illi sine luce genus surdumque parentum
nomen, at immodice vibrabat in ore canoro
lingua procax. hinc auctus opes largusque rapinae
infima dum vulgi fovet oblatratque senatum,
250tantum in quassata bellis caput extulit urbe,
momentum ut rerum et fati foret arbiter unus,
quo conservari Latium victore puderet
hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti
Scipiadas interque Iovi spolia alta ferentem
255Marcellum fastis labem suffragia caeca
addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat
ambitus et Graio funestior aequore Campus.
Idem, ut turbarum sator atque accendere sollers
invidiam pravusque togae, sic debilis arte
260belligera Martemque rudis versare nec ullo
spectatus ferro, lingua sperabat adire
ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat.
ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus
ad vulgum in patres petulantia verba ferebat:
265"vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque
bellandi posco. sedeone aut montibus erro
dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus
dividit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?
exaudi, bone dictator, quid Martia plebes
270imperitet: pelli Libyas Romamque levari
hoste iubent. num festinant, quos plurima passos
tertius exhaurit lacrimosis casibus annus?
ite igitur, capite arma, viri. mora sola triumpho
parvum iter est. quae prima dies ostenderit hostem,
275et patrum regna et Poenorum bella resolvet.
ite alacres; Latia devinctum colla catena
Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem."
Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert
impellitque moras, veluti cum carcere rupto
280auriga indocilis totas effundit habenas
et praeceps trepida pendens in verbera planta
impar fertur equis; fumat male concitus axis,
ac frena incerto fluitant discordia curru.
cernebat Paulus (namque huic communia Campus
285iura atque arma tulit) labi mergente sinistro
consule res pessumque dari; sed mobilis irast
turbati vulgi, signataque mente cicatrix
undantes aegro frenabat corde dolores.
nam cum perdomita est armis iuvenilibus olim
290Illyris ora viri, nigro allatraverat ore
victorem invidia et ventis iactarat iniquis.
hinc inerat metus et durae reverentia plebis.
sed genus admotum superis summumque per altos
attingebat avos caelum: numerare parentem
295Assaracum retro praestabat Amulius auctor
Assaracusque Iovem, nec, qui spectasset in armis,
abnueret genus. huic Fabius iam castra petenti:
"si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella
ductore (invitus vocem hanc e pectore rumpam)
300frustraris, Paule. Ausoniae te proelia dira
teque hostis castris gravior manet, aut ego multo
nequiquam didici casus praenoscere Marte.
spondentem audivi (piget heu taedetque senectae,
si, quas prospicio, restat passura ruinas!)
305cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora,
sumpturum pugnam. quantum nunc, Paule, supremo
absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens
audivit Poenus! iam latis obvia, credo,
stat campis acies exspectaturque sub ictu
310alter Flaminius. quantos insane ciebis
Varro viros! tu (pro superi!) tu protinus arma,
tu campum, noscas ante exploresque trahendo
quam ritus hostis. tu non, quae copia rerum,
quae natura locis, quod sit, rimabere sollers,
315armorum genus, et stantem super omnia tela
Fortunam aspicies. fer, Paule, indevia recti
pectora. cur, uni patriam si affligere fas est,
uni sit servare nefas? eget improbus arto
iam victu Libys, et belli fervore retuso
320laxa fides socium est. non hic domus hospita tecto
invitat patrio, non fidae moenibus urbes
excipiunt renovatque pari se pube iuventus.
tertia vix superest, crudo quae venit Hibero,
turba virum. persta et cauti medicamina belli
325lentus ama. si qua interea irritaverit aura
annueritque deus, velox accede secundis."
Cui breviter maesto consul sic ore vicissim:
"mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus
in Poenos, invicte, tuam. nec me unica fallit
330cunctandi ratio, qua te grassante senescens
Hannibal oppressum vidit considere bellum.
sed quaenam ira deum? consul datus alter, opinor,
Ausoniae est, alter Poenis. trahit omnia secum
et metuit demens, alio ne consule Roma
335concidat. e Tyrio consortem accite senatu,
non tam saeva volet. nullus, qui portet in hostem,
sufficit insano sonipes. incedere noctis,
quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus
tantum non strictis mucronibus, ulla retardet
340ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis.
Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis
tecta Iovis, quaeque arce sua nunc stantia linquo,
moenia felicis patriae, quocumque vocabit
summa salus, testor, spreto discrimine iturum.
345sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,
haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor
Assaraci de gente domum similemve videbit
Varroni Paulum redeuntem saucia Roma."
Sic tum diversa turbati mente petebant
350castra duces. at praedictis iam sederat arvis
Aetolos Poenus servans ad proelia campos.
non alias maiore virum, maiore sub armis
agmine cornipedum concussa est Itala tellus.
quippe extrema simul gentique urbique timebant,
355nec spes certandi plus uno Marte dabatur.
Faunigenae socio bella invasere Sicano
sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna
Laurentique domo gaudent et fonte Numici
quos Castrum Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,
360quos celso devexa iugo Iunonia sedes,
Lanvvium atque altrix casti Collatia Bruti,
quique immite nemus Triviae, quique ostia Tusci
amnis amant tepidoque fovent Almone Cybelen
hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum
365Fortunae Praeneste iugis Antemnaque, prisco
Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.
necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam
quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur
Simbruvio rastrisque domant Aequicula rura.
370his Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aevo,
sed iam signa dabat nascens in saecula virtus.
non illis solitum crispare hastilia campo,
nec mos pennigeris pharetram implevisse sagittis;
pila volunt brevibusque habiles mucronibus enses;
375aere caput tecti surgunt super agmina cristis.
At, quos ipsius mensis seposta Lyaei
Setia et incelebri miserunt valle Velitrae,
vos Cora, quos spumans immiti Signia musto,
et quos pestifera Pomptini uligine campi,
380qua Saturae nebulosa palus restagnat et atro
liventes caeno per squalida turbidus arva
cogit aquas Ufens atque inficit aequora limo,
ducit avis pollens nec dextra indignus avorum
Scaevola, cui dirae caelatur laudis honora
385effigie clipeus: flagrant altaribus ignes,
Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira
in semet versa, saevitque in imagine virtus.
tanta ictus specie finire hoc bella magistro
cernitur effugiens ardentem Porsena dextram.
390Quis Circaea iuga et scopulosi verticis Anxur
Hernicaque impresso raduntur vomere saxa,
quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,
Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis
ducebat simul excitis, Soraeque iuventus
395addita fulgebat telis. hic Scaptia pubes,
hic Fabrateriae vulgus, nec monte nivoso
descendens Atina aberat detritaque bellis
Suessa atque a duro Frusino haud imbellis aratro.
at, qui Fibreno miscentem flumina Lirim
400sulphureum tacitisque vadis ad litora lapsum
accolit, Arpinas, accita pube Venafro
ac Lirenatum dextris, socia hispidus arma
commovet atque viris ingens exhaurit Aquinum.
Tullius aeratas raptabat in agmina turmas
405regia progenies et Tullo sanguis ab alto.
indole pro quanta iuvenis quantumque daturus
Ausoniae populis ventura in saecula civem!
ille, super Gangen, super exauditus et Indos
implebit terras voce et furialia bella
410fulmine compescet linguae nec deinde relinquet
par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.
Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi
exsultat rapidis Nero non imitabilis ausis.
hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens
415Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum
caelicolum Matri necnon habitata pruinis
Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes.
cunctis hasta decus clipeusque resectus in orbem
Conique implumes et laevo tegmina crure.
420ibant et laeti pars Sancum voce canebant
auctorem gentis, pars laudes ore ferebat,
Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus
dixisti populos magna dicione Sabinos.
Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos,
425horridus et squamis et equina Curio crista,
pars belli quam magna venit! non aequore verso
tam creber fractis albescit fluctus in undis,
nec coetu leviore, ubi mille per agmina virgo
lunatis acies imitatur Martia peltis,
430perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.
hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae,
et quis litoreae fumant altaria Cuprae,
quique Truentinas servant cum flumine turres,
cernere erat; clipeata procul sub sole corusco
435agmina sanguinea vibrant in nubila luce.
stat fucare colus nec Sidone vilior Ancon
murice nec Libyco, statque umectata Vomano
Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli.
quod Picus quondam, nomen memorabile ab alto
440Saturno, statuit genitor, quem carmine Circe
exutum formae volitare per aethera iussit
et sparsit croceum plumis fugientis honorem.
ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,
quis Asus regnator erat fluvioque reliquit
445nomen et a sese populos tum dixit Asilos.
Sed non ruricolae firmarunt robore castra
deteriore cavis venientes montibus Umbri.
hos Aesis Sapisque lavant rapidasque sonanti
vertice contorquens undas per saxa Metaurus,
450et lavat ingentem perfundens flumine sacro
Clitumnus taurum Narque albescentibus undis
in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor
et Clasis et Rubico et Senonum de nomine Sena.
sed pater ingenti medios illabitur amne
455Albula et admota perstringit moenia ripa.
his urbes Arna et laetis Mevania pratis,
Hispellum et duro monti per saxa recumbens
Narnia et infestum nebulis umentibus olim
Iguvium patuloque iacens sine moenibus arvo
460Fulginia, his populi fortes: Amerinus et, armis
vel rastris laudande Camers, his Sassina dives
lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.
ductor Piso viros spernaces mortis agebat,
ora puer pulcherque habitu, sed corde sagaci
465aequabat senium atque astu superaverat annos.
is primam ante aciem pictis radiabat in armis,
Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.
Iamque per Etruscos legio completa maniplos
rectorem magno spectabat nomine Galbam.
470huic genus orditur Minos illusaque tauro
Pasiphaë, clarique dehinc stant ordine patres.
lectos Caere viros, lectos Cortona, superbi
Tarchonis domus, et veteres misere Graviscae.
necnon Argolico dilectum litus Halaeso
475Alsium et obsessae campo squalente Fregenae.
affuit et sacris interpres fulminis alis
Faesula et antiquus Romanis moenibus horror
Clusinum vulgus, cum, Porsena magne, iubebas
nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos.
480tunc, quos a niveis exegit Luna metallis,
insignis portu, quo non spatiosior alter
innumeras cepisse rates et claudere pontum,
Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis.
bissenos haec prima dedit praecedere fasces
485et iunxit totidem tacito terrore secures.
haec altas eboris decoravit honore curules
et princeps Tyrio vestem praetexuit ostro.
haec eadem pugnas accendere protulit aere.
his mixti Nepesina cohors Aequique Falisci,
490quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique
stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta
haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant.
spicula bina gerunt. capiti cudone ferino
sat cautum. Lycios damnant hastilibus arcus.
495Hae bellare acies norant. at Marsica pubes
et bellare manu et chelydris cantare soporem
vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.
Aeetae prolem Angitiam mala gramina primam
monstravisse ferunt tactuque domare venena
500et lunam excussisse polo, stridoribus amnes
frenare ac silvis montes nudasse vocatis.
sed populis nomen posuit metuentior hospes,
cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas,
Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton.
505Marruvium veteris celebratum nomine Marri
urbibus est illis caput, interiorque per udos
Alba sedet campos pomisque rependit aristas.
cetera in obscuro famae et sine nomine vulgi,
sed numero castella valent. coniungitur acer
510Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes.
Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,
quem genuere Cales. non parvus conditor urbi,
ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras
Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.
515haud illo levior bellis Vestina iuventus
agmina densavit venatu dura ferarum,
quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque virentem
pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiae.
Marrucina simul, Frentanis aemula pubes
520Corfini populos magnumque Teate trahebat.
omnibus in pugna offertur sparus, omnibus alto
adsuetae volucrem caelo demittere fundae.
pectora pellis obit caesi venatibus ursi.
Iam vero, quos dives opum, quos dives avorum
525e toto dabat ad bellum Campania tractu,
ductorum adventum vicinis sedibus Osci
servabant: Sinvessa tepens fluctuque sonorum
Vulturnum, quasque evertere silentia, Amyclae
Fundique et regnata Lamo Caieta domusque
530Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre
Liternum et quondam fatorum conscia Cyme.
illic Nuceria et Gaurus navalibus acta
prole Dicarchea, multo cum milite Graia
illic Parthenope ac Poeno non pervia Nola,
535Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae.
Sarrastes etiam populos totasque videres
Sarni mitis opes; illic, quos sulphure pingues
Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens
ore giganteo sedes Ithacesia Bai.
540non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea
Inarime, non antiqui saxosa Telonis
insula, nec parvis aberat Calatia muris,
Surrentum et pauper sulci cerealis Abella,
in primis Capua, heu rebus servare serenis
545inconsulta modum et pravo peritura tumore.
laetos rectoris formabat Scipio bello.
ille viris pila et ferro circumdare pectus
addiderat. leviora domo de more parentum
gestabant tela, ambustas sine cuspide cornos;
550aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis.
ipse inter medios venturae ingentia laudis
signa dabat: vibrare sudem, tramittere saltu
murales fossas, undosum frangere nando
indutus thoraca vadum (spectacula tanta
555ante acies virtutis erant), saepe alite planta
ilia perfossum et campi per aperta volantem
ipse pedes praevertit equum, saepe arduus idem
castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.
Martia frons facilesque comae nec pone retroque
560caesaries brevior. flagrabant lumina miti
aspectu, gratusque inerat visentibus horror.
Affuit et Samnis, nondum vergente favore
ad Poenos, sed nec veteri purgatus ab ira:
qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique
565exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent,
et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosve
obscura incultis Herdonia misit ab agris.
Bruttius, haud dispar animorum, unaque iuventus
Lucanis excita iugis Hirpinaque pubes
570horrebat telis et tergo hirsuta ferarum.
hos venatus alit. lustra incoluere sitimque
avertunt fluvio, somnique labore parantur.
Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes
necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus.
575parebat legio audaci permissa Cethego,
qui socias vires atque indiscreta maniplis
arma recensebat: nunc sese ostendere miles
Leucosiae e scopulis, nunc, quem Picentia Paestum
misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae,
580nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt
duritiem lapidum mersis inolescere ramis.
ille et pugnacis laudavit tela Salerni,
falcatos enses, et, quae Buxentia pubes
aptabat dextris, irrasae robora clavae.
585ipse umerum exsertus gentili more parentum
difficili gaudebat equo roburque iuventae
flexi cornipedis duro exercebat in ore.
Vos etiam, accisae desolataeque virorum
Eridani gentes, nullo attendente deorum
590votis tunc vestris casura ruistis in arma.
certavit Mutinae quassata Placentia bello,
Mantua mittenda certavit pube Cremonae,
Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu
evecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris.
595tum Verona Athesi circumflua et undique sollers
arva coronantem nutrire Faventia pinum,
Vercellae fuscique ferax Pollentia villi,
et quondam Teucris comes in Laurentia bella
Ocni prisca domus parvique Bononia Rheni,
600quique gravi remo limosis segniter undis,
lenta paludosae proscindunt stagna Ravennae.
tum Troiana manus tellure antiquitus orti
Euganea profugique sacris Antenoris oris.
necnon cum Venetis Aquileia supervenit armis.
605tum pernix Ligus et sparsi per saxa Bagenni
in decus Hannibalis duros misere nepotes.
maxima tot populis rector fiducia Brutus
ibat et hortando notum accendebat in hostem.
laeta viro gravitas ac mentis amabile pondus
610et sine tristitia virtus. non ille rigoris
ingratas laudes nec nubem frontis amabat
nec famam laevo quaerebat limite vitae.
Addiderat ter mille viros, in Marte sagittae
expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna.
615non totidem Ilva viros, sed laetos cingere ferrum
armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.
Ignosset quamuis avido committere pugnam
Varroni, quicumque simul tot tela videret.
tantis agminibus Rhoeteo litore quondam
620fervere, cum magnae Troiam invasere Mycenae,
mille rates vidit Leandrius Hellespontus.
Ut ventum ad Cannas, urbis vestigia priscae,
defigunt diro signa infelicia vallo.
nec tanta miseris iamiam impendente ruina
625cessarunt superi vicinas prodere clades.
per sudum attonitis pila exarsere maniplis,
et celsae toto ceciderunt aggere pinnae,
nutantique ruens prostravit vertice silvas
Garganus, fundoque imo mugivit anhelans
630Aufidus, et magno late distantia ponto
terruerunt pavidos accensa Ceraunia nautas.
quaesivit Calaber subducta luce repente
immersus tenebris et terram et litora Sipus,
obseditque frequens castrorum limina bubo.
635nec densae trepidis apium se involvere nubes
cessarunt aquilis. non unus crine corusco,
regnorum eversor, rubuit letale cometes.
castra quoque et vallum rabidae sub nocte silenti
irrupere ferae raptique ante ora paventum
640adiunctos vigilis sparserunt membra per agros.
ludificante etiam terroris imagine somnos
Gallorum visi bustis erumpere manes,
terque quaterque solo penitus tremuere revulsae
Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen
645manavit Iovis in templis, lacrimaeque vetusta
effigie patris large fluxere Quirini,
maior et horrificis sese extulit Allia ripis.
non Alpes sedere loco, non nocte dieve
ingentes inter stetit Apenninus hiatus.
650axe super medio, Libyes a parte, coruscae
in Latium venere faces, ruptusque fragore
horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.
Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignes
Vesuius intonuit, scopulisque in nubila iactis
655Phlegraeus tetigit trepidantia sidera vertex.
Ecce inter medios belli praesagus, et ore
attonito sensuque simul, clamoribus implet
miles castra feris et anhelat clade futura:
"parcite, crudeles superi! iam stragis acervis
660deficiunt campi. video per densa volantem
agmina ductorem Libyae currusque citatos
arma virum super atque artus et signa trahentem.
turbinibus furit insanis et proelia ventus
inque oculos inque ora rotat. cadit immemor aevi
665nequiquam, Thrasymenne, tuis Servilius oris
subductus. quo, Varro, fugis? pro Iuppiter! ictu
procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.
cesserit huic Trebia exitio. pons ecce cadentum
corporibus struitur, reicitque cadavera fumans
670Aufidus, ac victrix insultat belua campis.
gestat Agenoreus nostro de more secures
consulis et sparsos lictor fert sanguine fasces.
in Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.
o dolor! hoc etiam, superi, vidisse iubetis?
675congesto, laevae quodcumque avellitur, auro
metitur Latias victrix Carthago ruinas."