Silii Italici-PUNICORUM LIBER VIII

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII

0

Prīmŭs Ăgēnŏrĭdūm cēdēntĭă tērgă vĭdērĕ

Aēnĕădīs dĕdĕrāt Făbĭūs Rōmānă părēntēm

sōlūm cāstră vŏcānt, sōlūm vŏcăt Hānnĭbăl hōstēm

īmpātiēnsquĕ mŏraē frĕmĭt: ūt sīt cōpĭă Mārtīs,

ēxspēctāndă vĭrī fāta ōptāndūmquĕ sŭb ārmīs5

Pārcārum aūxĭlĭūm. nāmque hāc spīrāntĕ sĕnēctā

nēquīquām sēsē Lătĭūm spērārĕ crŭōrēm.

iām vērō cōncōrs mīlēs sīgnīsquĕ rĕlātīs

īndīvīsŭs hŏnōs ĭtĕrūmque ēt rūrsŭs ĕīdēm

sōli ōblūctāndūm Făbĭō māiōrĭbŭs aēgrūm10

āngēbānt cūrīs. lēntāndō fērvĭdă bēllă

dīctātōr cūm mūlta ădĕō, tūm mīlĕs ĕgēnūs

cūnctārum ūt rērūm Tўrĭūs fŏrĕt, ārtĕ sĕdēndī

ēgĕrăt ēt, quāmquām fīnīs pūgnāquĕ mănūquĕ

haūddūm pārtŭs ĕrāt, iām bēllō vīcĕrăt hōstēm.15

quīn ĕtĭam īngĕnĭō flūxī, sēd prīmă fĕrōcēs,

vānĭlŏquūm Cēltaē gĕnŭs āc mūtābĭlĕ mēntīs,

rēspēctārĕ dŏmōs. maērēbānt caēdĕ sĭne ūllā

(īnsŏlĭtūm sĭbĭ) bēllă gĕrī sīccāsquĕ crŭōrĕ

īntēr tēlă sĭtī Māvōrtĭs hĕbēscĕrĕ dēxtrās.20

hīs sŭpĕr īntērnaē lābēs ēt cīvĭcă vūlnūs

īnvĭdĭa aūgēbānt. laēvūs cōnātĭbŭs Hānnōn

dūctōrīs nōn ūllă dŏmō sūmmīttĕrĕ pātrēs

aūxĭlĭa aūt ūllīs ŏpĭbūs iūvīssĕ sĭnēbāt.

Quīs lăcĕrūm cūrīs ēt rērum ēxtrēmă păvēntēm25

ād spēs ārmōrum ēt fŭrĭālĭă vōtă rĕdūcīt

praēscĭă Cānnārūm Iūno ātque ēlātă fŭtūrīs.

nāmque hāc āccītām stāgnīs Laūrēntĭbŭs Ānnām

āffātūr vōce ēt blāndīs hōrtātĭbŭs īmplēt:

"sānguĭnĕ cōgnātō iŭvĕnīs tĭbĭ, dīvă, lăbōrāt30

Hānnĭbăl, ā vēstrō nōmēn mĕmŏrābĭlĕ Bēlō.

pērge ăge ĕt īnsānōs cūrārūm cōmprĭmĕ flūctūs.

ēxcŭtĕ sōllĭcĭtō Făbĭūm. sōla īllĕ Lătīnōs

sūb iŭgă mīttēndī mŏră iām dīscīngĭtŭr ārmīs.

cūm Vārrōnĕ mănūs ēt cūm Vārrōnĕ sĕrēndă35

proēlĭă. nē dēsīt fātīs ād sīgnă mŏvēndă.

īpsa ădĕrō. tēndāt iāmdūdum ĭn Ĭāpўgă cāmpūm.

hūc Trĕbĭaē rūrsum ēt Thrăsўmēnnī fātă sĕquēntūr."

Tūm dīva īndĭgĕtīs cāstīs cōntērmĭnă lūcīs

"haūd" īnquīt "tŭă iūs nōbīs praēcēptă mŏrārī.40

sīt fās, sīt tāntūm, quaēsō, rĕtĭnērĕ făvōrēm

āntīquaē pătrĭaē māndātăquĕ māgnă sŏrōrīs,

quāmquam īntēr Lătĭōs Ānnaē stēt nūmĕn hŏnōrēs."

Mūltă rĕtrō rērūm iăcĕt ātque āmbāgĭbŭs aēvī

ōbtĕgĭtūr dēnsā cālīgĭnĕ mērsă vĕtūstās,45

cūr Sārrānă dĭcēnt Oēnōtrī nūmĭnă tēmplō

rēgnīsque Aēnĕădūm gērmānă cŏlātŭr Ĕlīssaē.

sēd prēssīs strīngām rĕvŏcātam ăb ŏrīgĭnĕ fāmām

nārrāndī mētīs brĕvĭtērque āntīquă rĕvōlvām:

Īlĭăcō pōstquām dēsērta ēst hōspĭtĕ Dīdŏ50

ēt spēs ābrūptaē, mĕdĭo īn pĕnĕtrālĭbŭs ātrām

fēstīnāt fŭrĭbūndă pўrām. tūm cōrrĭpĭt ēnsēm

cērtă nĕcīs, prŏfŭgī dōnum ēxĭtĭālĕ mărītī.

dēspēctūs taēdaē rēgnīs se īmpōnĭt Ĭārbās,

ēt tĕpĭdō fŭgĭt Ānnă rŏgō. quīs rēbŭs ĕgēnīs55

fērrĕt ŏpēm Nŏmădūm lātē tērrēntĕ tўrānnō?

Bāttūs Cŷrēnēn mōllī tūm fōrtĕ fŏvēbāt

īmpĕrĭō, mītīs Bāttūs lăcrĭmāsquĕ dĕdīssĕ

cāsĭbŭs hūmānīs făcĭlīs. quī sūpplĭcĕ vīsā

īntrĕmŭīt rēgum ēvēntūs dēxtrāmquĕ tĕtēndīt.60

ātque ĕă, dūm flāvās bīs tōndēt mēssŏr ărīstās,

sērvāta īntĕrĕā sēdēs; nēc lōngĭŭs ūtī

hīs ŏpĭbūs Bāttōquĕ fŭīt. nām fērrĕ pĕr aēquōr

ēxĭtĭūm mĭsĕraē iām Pŷgmălĭōnă dŏcēbāt.

ērgo ăgĭtūr pĕlăgō, dīvīs ĭnĭmīcă sĭbīquĕ,65

quōd sē nōn dĕdĕrīt cŏmĭtem īn sūprēmă sŏrōrī,

dōnēc iāctātām lăcĕrīs, mĭsĕrābĭlĕ, vēlīs

fātālīs tūrbo īn Laūrēntēs ēxpŭlĭt ōrās.

nōn caēlī, nōn īllă sŏlī, nōn gnāră cŏlēntūm

Sīdŏnĭs īn Lătĭā trĕpĭdābāt naūfrăgă tērrā.70

ēcce aūtem Aēnēās sācrō cŏmĭtātŭs Ĭūlō,

iām rēgnī cōmpōs, nōtō sēse ōrĕ fĕrēbāt.

quī tērraē dēfīxam ŏcŭlōs ēt mūltă tĭmēntēm

āc deīnde āllāpsām gĕnĭbūs lăcrĭmāntĭs Ĭūlī

āttōllīt mītīquĕ mănu īntrā līmĭnă dūcīt75

ātque ŭbĭ iām cāsūs ādvērsōrūmquĕ păvōrēm

hōspītīĭ lĕnīvĭt hŏnōs, tūm dīscĕrĕ maēstā

ēxpōscīt cūrā lētum īnfēlīcĭs Ĕlīssaē.

cuī sīc vērbă trăhēns lārgīs cūm flētĭbŭs Ānnă

īncĭpĭt ēt blāndās āddīt prō tēmpŏrĕ vōcēs:80

"nātĕ dĕā, sōlūs rēgnī lūcīsquĕ fŭīstī

gērmānaē tū caūsă mĕaē. mōrs tēstĭs ĕt īllē

(heū cūr nōn īdēm mĭhĭ tūm!) rŏgŭs. ōră vĭdērĕ

pōstquam ēst ērēptūm mĭsĕraē tŭă, lītŏrĕ sēdīt

īntērdūm, stĕtĭt īntērdūm, vēntōsquĕ sĕcūtă85

īnfēlīx ŏcŭlīs māgnō clāmōrĕ vŏcābāt

Aēnēān cŏmĭtēmquĕ tŭaē se īmpōnĕrĕ sōlām

ōrābāt pătĕrērĕ rătī. mōx tūrbĭda ănhēlūm

rēttŭlĭt īn thălămōs cūrsūm sŭbĭtōquĕ trĕmōrĕ

sūbstĭtĭt ēt sācrūm tĭmŭīt tĕtĭgīssĕ cŭbīlĕ.90

īnde āmēns nūnc sīdĕrĕām fūlgēntĭs Ĭūlī

ēffĭgĭēm fŏvĕt āmplēxū, nūnc tōtă rĕpēntĕ

ād vūltūs cōnvērsă tŭōs ăb ĭmāgĭnĕ pēndēt

cōnquĕrĭtūrquĕ tĭbi ēt spērāt rēspōnsă rĕmīttī.

nōn ūmquām spēm pōnĭt ămōr. iām tēctă dŏmūmquĕ95

dēsĕrĭt ēt rūrsūs pōrtūs fŭrĭbūndă rĕvīsīt,

sī quī tē rĕfĕrānt cōnvērsō flāmĭnĕ vēntī

ād măgĭcās ĕtĭām fāllāx ātque īmprŏbă gēntīs

Māssŷlaē lĕvĭtās dēscēndĕrĕ cōmpŭlĭt ārtēs.

heū sācrī vātum ērrōrēs! dūm nūmĭnă nōctīs100

ēlĭcĭūnt spōndēntquĕ nŏvīs mĕdĭcāmĭnă cūrīs,

quōd vīdī dēcēptă nĕfās! cōngēssĭt ĭn ātrām

cūnctă tŭī mŏnŭmēntă pўram ēt nōn prōspĕră dōnă."

Tūnc sīc Aēnēās dūlcī rĕpĕtītŭs ămōrĕ:

"tēllūrem hānc iūrō, vōta īntēr nōstră frĕquēntēr105

aūdītām vōbīs, iūrō căpŭt, Ānnă, tĭbīquĕ

gērmānaēquĕ tŭaē dīlēctūm mītĭs Ĭūlī,

rēspĭcĭēns aēgērque ănĭmī tūm rēgnă rĕlīquī

vēstră nĕc ābscēssēm thălămō, nī māgnă mĭnātūs

mēquĕ sŭā rătĭbūs dēxtra īmpŏsŭīssĕt ĕt āltō110

ēgīssēt răpĭdīs clāssēm Cŷllēnĭŭs Eūrīs.

sēd cūr (heū sērī mŏnĭtūs!) cūr tēmpŏrĕ tālī

īncūstōdītō saēvīrĕ dĕdīstĭs ămōrī?"

Cōntrā sīc īnfīt sōlvēns vīx mūrmŭr ănhēlūm

īntēr sīngūltūs lābrīsquĕ trĕmēntĭbŭs Ānnă:115

"nīgrō fōrtĕ Iŏvī, cuī tērtĭă rēgnă lăbōrānt,

ātque ātrī sŏcĭaē thălămī nŏvă sācră părābām,

quīs aēgrām mēntem ēt trĕpĭdāntĭă cōrdă lĕvārēt

īnfēlīx gērmānă tŏrī, fūrvāsquĕ trăhēbām

īpsă mănū prōpērāns ād vĭsă piāndă bĭdēntēs.120

nāmque ēt pēr sōmnūm dīrūs me īmplēvĕrăt hōrrōr

tērquĕ sŭām Dīdō, tēr cūm clāmōrĕ vŏcārāt

ēt laēta ēxsūltāns ōstēndĕrăt ōră Sўchaēūs.

quaē dum ăbĭgō mēnti ēt sūb lūcem ūt vīsă sĕcūndēnt

ōrō caēlĭcŏlās āc vīvō pūrgŏr ĭn āmnī,125

īllă cĭtō pāssū pērvēcta ād lītŏră mūtaē

ōscŭlă, quā stĕtĕrās, bīs tērque īnfīxĭt hărēnaē.

deīnde āmplēxă sĭnū lātē vēstīgĭă fōvīt,

ceū cĭnĕrem ōrbātaē prēssānt ād pēctŏră mātrēs

tūm răpĭdō praēcēps cūrsū rĕsŏlūtăquĕ crīnēm130

ēvāsīt prŏpĕre īn cēlsām, quām strūxĕrăt āntĕ

māgnā mōlĕ, pўrām, cūiūs dē sēdĕ dăbātūr

cērnĕrĕ cūnctă frĕta ēt tōtām Cārthāgĭnĭs ūrbēm.

hīc Phrўgĭām vēstem ēt bācātum īndūtă mŏnīlĕ

pōstquam īllum īnfēlīx haūsīt, quō mūnĕră prīmūm135

sūnt cōnspēctă, dĭem ēt cōnvīvĭă mēntĕ rĕdūxīt

fēstāsque ādvēntū mēnsās tēque ōrdĭnĕ Troīaē

nārrāntēm lōngōs sē pērvĭgĭlāntĕ lăbōrēs,

īn pōrtūs āmēns rōrāntĭă lūmĭnă flēxīt

"dī lōngaē nōctīs, quōrūm iām nūmĭnă nōbīs140

mōrs īnstāns māiōră făcīt, prĕcŏr," īnquĭt "ădēstĕ

ēt plăcĭdī vīctōs ārdōre ādmīttĭtĕ mānēs.

Aēnēaē cōniūnx, Vĕnĕrīs nŭrŭs, ūltă mărītūm

vīdī cōnstrūctās nōstraē Cārthāgĭnĭs ārcēs.

nūnc ād vōs māgnī dēscēndēt cōrpŏrĭs ūmbră.145

mē quŏquĕ fōrs dūlcī quōndām vīr nōtŭs ămōrĕ

ēxspēctāt cūrās cŭpĭēns aēquārĕ prĭōrēs."

haēc dīcēns ēnsēm mĕdĭa īn praēcōrdĭa ădēgīt

ēnsēm Dārdănĭī quaēsītum īn pīgnŭs ămōrīs.

vīdērūnt cŏmĭtēs trīstīquĕ pĕr ātrĭă plānctū150

cōncūrrūnt; māgnīs rĕsŏnānt ŭlŭlātĭbŭs aēdēs

āccēpi īnfēlīx dīrīsque ēxtērrĭtă fātīs,

ōră mănū lăcĕrāns, lŷmphātō rēgĭă cūrsū

tēctă pĕtō cēlsōsquĕ grădūs ēvādĕrĕ nītōr.

tēr dīrō fŭĕrām cōnāta īncūmbĕrĕ fērrō,155

tēr cĕcĭdi ēxănĭmaē mēmbrīs rĕvŏlūtă sŏrōrīs

iāmquĕ fĕrēbātūr vīcīnă pĕr ōppĭdă rūmōr:

tūm Cŷrēnaēām fātīs ăgĭtāntĭbŭs ūrbēm

dēvĕnĭo; hīnc vēstrīs pĕlăgī vīs āppŭlĭt ōrīs."

Mōtŭs ĕrāt plăcĭdūmque ănĭmūm mēntēmquĕ quĭētām160

Trōĭŭs īn mĭsĕrām rēctōr sūscēpĕrăt Ānnām.

iāmque ōmnēs lūctūs ōmnēsque ē pēctŏrĕ cūrās

dīspŭlĕrāt, Phrўgĭīs nēc iam āmplĭŭs ādvĕnă tēctīs

īllă vĭdēbātūr tăcĭtō nōx ātră sŏpōrĕ

cūnctă pĕr ēt tērrās ēt lātī stāgnă prŏfūndī165

cōndĭdĕrāt, trīstī cūm Dīdo aēgērrĭmă vūltū

hās vīsa īn sōmnīs gērmānae ēffūndĕrĕ vōcēs:

"hīs, sŏrŏr, īn tēctīs lōngae īndūlgērĕ quĭētī,

heū nĭmĭūm sēcūră, pŏtēs? nēc, quaē tĭbĭ fraūdēs

tēndāntūr, quaē cīrcūmstēnt dīscrīmĭnă, cērnīs?170

āt nōndūm nōstro īnfaūstōs gĕnĕrīquĕ sŏlōquĕ

Lāŏmĕdōntēaē nōscīs tēllūrĭs ălūmnōs?

tūm caēlūm răpĭdā stēllās vērtīgĭnĕ vōlvēt,

lūnăquĕ frātērnō lūstrābīt lūmĭnĕ tērrās,

pāx nūlla Aēnĕădās īntēr Tўrĭōsquĕ mănēbīt.175

sūrge, ăgĕ; iām tăcĭtās sūspēctă Lăvīnĭă fraūdēs

mōlītūr dīrūmquĕ nĕfās sūb cōrdĕ vŏlūtāt.

praētĕrĕā (nē fālsă pŭtēs haēc fīngĕrĕ sōmnūm)

haūd prŏcŭl hīnc pārvō dēscēndēns fōntĕ Nŭmīcūs

lābĭtŭr ēt lēnī pēr vāllēs vōlvĭtŭr āmnĕ.180

hūc răpĭēs, gērmānă, vĭām tūtōsquĕ rĕcēptūs.

tē sācra ēxcĭpĭēnt hĭlărēs īn flūmĭnă Nŷmphaē,

aētērnūmque Ĭtălīs nūmēn cĕlĕbrābĕre ĭn ōrīs."

sīc fāta īn tĕnŭēm Phoēnīssa ēvānŭĭt aūrām.

Ānnă nŏvīs sōmno ēxcŭtĭtūr pērtērrĭtă vīsīs,185

ītquĕ tĭmōr tōtōs gĕlĭdō sūdōrĕ pĕr ārtūs.

tūnc, ŭt ĕrāt tĕnŭī cōrpūs vēlāmĭnĕ tēctă,

prōsĭlŭīt strātīs hŭmĭlīque ēgrēssă fĕnēstrā

pēr pătŭlōs cūrrīt plāntīs pērnīcĭbŭs āgrōs,

dōnĕc hărēnōsō, sīc fāmă, Nŭmīcĭŭs īllām190

sūscēpīt grĕmĭō vĭtrĕīsque ābscōndĭdĭt āntrīs.

ōrtă dĭēs tōtūm rădĭīs īmplēvĕrăt ōrbēm,

cūm nūllam Aēnĕădaē thălămīs Sīdōnĭdă nāctī

ēt Rŭtŭlūm māgno ērrāntēs clāmōrĕ pĕr āgrūm

vīcīni ād rīpās flŭvĭī mănĭfēstă sĕquūntūr195

sīgnă pĕdūm, dūmque īntēr sē mīrāntŭr, ăb āltō

āmnĭs ăquās cūrsūmquĕ răpīt. tūm sēdĭbŭs īmīs

īntēr caērŭlĕās vīsa ēst rĕsĭdērĕ sŏrōrēs

Sīdŏnĭs ēt plăcĭdō Teūcrōs āffārĭĕr ōrĕ.

ēx īllō prīmīs ānnī cĕlĕbrātă dĭēbūs200

pēr tōtam Aūsŏnĭām vĕnĕrāndō nūmĭnĕ cūltāst.

Hānc pōstquam īn trīstēs Ĭtălūm Sātūrnĭă pūgnās

hōrtāta ēst, cĕlĕrī sŭpĕrūm pĕtĭt aēthĕră cūrrū

ōptātūm Lătĭī tāndēm pōtūră crŭōrēm.

dīvă dĕaē pārērĕ părāt māgnūmquĕ Lĭbŷssaē205

dūctōrēm gēntīs nūllī cōnspēctă pĕtēbāt.

īllĕ vĭrūm coētū tūm fōrtĕ rĕmōtŭs ăb ōmnī

īncērtōs rērum ēvēntūs bēllīquĕ vŏlūtāns

ānxĭă dūcēbāt vĭgĭlī sūspīrĭă vōcĕ.

cuī dĕă sīc dīctīs cūrās sōlātŭr ămīcīs:210

"quīd tāntum ūltĕrĭūs, rēx ō fōrtīssĭmĕ gēntīs

Sīdŏnĭaē, dūcīs cūra aēgrēscēntĕ dŏlōrēm?

ōmnīs iām plācātă tĭbī mănĕt īră dĕōrūm

ōmnĭs Ăgēnŏrĭdīs rĕdĭīt făvŏr. ēia, ăgĕ, sēgnēs

rūmpĕ mŏrās, răpĕ Mārmărĭcās īn proēlĭă vīrēs.215

mūtātī fāscēs. iām bēllum ātque ārmă sĕnātūs

ēx īncōnsūltō pŏsŭīt Tīrŷnthĭŭs hērōs

cūmque ălĭō tĭbĭ Flāmĭnĭō sūnt bēllă gĕrēndă

mē tĭbĭ, nē dŭbĭtēs, sūmmī mātrōnă Tŏnāntīs

mīsĭt. ĕgo Oēnōtrīs aētērnūm nūmĕn ĭn ōrīs220

cōncĕlĕbrōr, vēstrī gĕnĕrāta ē sānguĭnĕ Bēlī.

haūd mŏră sīt; răpĭdō bēllī răpĕ fūlmĭnă cūrsū

cēlsŭs Ĭāpўgĭōs ŭbĭ sē Gārgānŭs ĭn āgrōs

ēxplĭcăt. haūd lōngē tēllūs; hūc dīrĭgĕ sīgnă."

dīxĭt ĕt īn nūbēs ūmēntĭă sūstŭlĭt ōră.225

Cuī dūx prōmīssaē rĕvĭrēscēns pīgnŏrĕ laūdīs

"nŷmphă, dĕcūs gĕnĕrīs, quō nōn sācrātĭŭs ūllūm

nūmĕn" ăīt "nōbīs, fēlīx ōblātă sĕcūndēs.

āst ĕgŏ tē cōmpōs pūgnaē Cārthāgĭnĭs ārcĕ

mārmŏrĕīs sīstām tēmplīs iūxtāquĕ dĭcābō230

aēquātām gĕmĭnō sĭmŭlācrī mūnĕrĕ Dīdŏ."

haēc fātūs sŏcĭōs stĭmŭlāt tŭmĕfāctŭs ŏvāntēs:

"pōnĕ grăvēs cūrās tōrmēntăquĕ lēntă sĕdēndī,

fātālīs Lătĭō mīlēs. plācāvĭmŭs īrās

caēlĭcŏlūm; rĕdĕūnt dīvī. fīnītă mălīgnō235

hīnc Făbĭo īmpĕrĭa ēt mūtātōs cōnsŭlĕ fāscēs

nūntĭŏ. nūnc dēxtrās mĭhĭ quīsque ātque īllă rĕfērtō,

quaē Mārte ēxclūsūs prōmīttĕrĕ māgnă sŏlēbās.

ēn, nūmēn pătrĭūm spōndēt māiōră pĕrāctīs.

vēllāntūr sīgna, āc dīvā dūcēntĕ pĕtāmūs240

īnfaūstūm Phrўgĭbūs Dĭŏmēdīs nōmĭnĕ cāmpūm."

Dūmque Ārpōs tēndūnt īnstīnctī pēctŏră Poēnī,

sūbnīxūs rāptō plēbēī mūnĕrĭs ōstrō

saēvīt iām rōstrīs Vārro īngēntīquĕ rŭīnaē

fēstīnāns ăpĕrīrĕ lŏcūm fāta ādmŏvĕt ūrbī.245

ātque īllī sĭnĕ lūcĕ gĕnūs sūrdūmquĕ părēntūm

nōmĕn, ăt īmmŏdĭcē vībrābăt ĭn ōrĕ cănōrō

līnguă prŏcāx. hīnc aūctŭs ŏpēs lārgūsquĕ răpīnaē

īnfĭmă dūm vūlgī fŏvĕt ōblātrātquĕ sĕnātūm,

tāntum īn quāssātā bēllīs căpŭt ēxtŭlĭt ūrbĕ,250

mōmēntum ūt rērum ēt fātī fŏrĕt ārbĭtĕr ūnūs,

quō cōnsērvārī Lătĭūm vīctōrĕ pŭdērēt

hūnc Făbĭōs īntēr sācrātăquĕ nōmĭnă Mārtī

Scīpĭădās īntērquĕ Iŏvī spŏlĭa āltă fĕrēntēm

Mārcēllūm fāstīs lābēm sūffrāgĭă caēcă255

āddĭdĕrānt, Cānnāsquĕ mălum ēxĭtĭālĕ fŏvēbāt

āmbĭtŭs ēt Grāiō fūnēstĭŏr aēquŏrĕ Cāmpūs.

Īdem, ūt tūrbārūm sătŏr ātque āccēndĕrĕ sōllērs

īnvĭdĭām prāvūsquĕ tŏgaē, sīc dēbĭlĭs ārtĕ

bēllĭgĕrā Mārtēmquĕ rŭdīs vērsārĕ nĕc ūllō260

spēctātūs fērrō, līnguā spērābăt ădīrĕ

ād dēxtraē dĕcŭs ātque ē rōstrīs bēllă cĭēbāt.

ērgo ălăcēr Făbĭūmquĕ mŏrae īncrĕpĭtārĕ prŏfēssūs

ād vūlgum īn pātrēs pĕtŭlāntĭă vērbă fĕrēbāt:

"vōs, quōrum īmpĕrĭum ēst, cōnsūl praēcēptă mŏdūmquĕ265

bēllāndī pōscō. sĕdĕōne aūt mōntĭbŭs ērrō

dūm mēcūm Gărămās ĕt ădūstūs cōrpŏră Maūrūs

dīvĭdĭt Ītălĭam? ān fērrō, quō cīngĭtĭs, ūtōr?

ēxaūdī, bŏnĕ dīctātōr, quīd Mārtĭă plēbēs

īmpĕrĭtēt: pēllī Lĭbўās Rōmāmquĕ lĕvārī270

hōstĕ iŭbēnt. nūm fēstīnānt, quōs plūrĭmă pāssōs

tērtĭŭs ēxhaūrīt lăcrĭmōsīs cāsĭbŭs ānnūs?

īte ĭgĭtūr, căpĭte ārmă, vĭrī. mŏră sōlă trĭūmphō

pārvum ĭtĕr ēst. quaē prīmă dĭēs ōstēndĕrĭt hōstēm,

ēt pātrūm rēgna ēt Poēnōrūm bēllă rĕsōlvēt.275

īte ălăcrēs; Lătĭā dēvīnctūm cōllă cătēnā

Hānnĭbălēm Făbĭō dūcām spēctāntĕ pĕr ūrbēm."

Haēc pōstquam īncrĕpŭīt, pōrtīs ārma īncĭtŭs ēffērt

īmpēllītquĕ mŏrās, vĕlŭtī cūm cārcĕrĕ rūptō

aūrīga īndŏcĭlīs tōtās ēffūndĭt hăbēnās280

ēt praēcēps trĕpĭdā pēndēns īn vērbĕră plāntā

īmpār fērtŭr ĕquīs; fūmāt mălĕ cōncĭtŭs āxīs,

āc frēna īncērtō flŭĭtānt dīscōrdĭă cūrrū.

cērnēbāt Paūlūs (nāmque huīc cōmmūnĭă Cāmpūs

iūra ātque ārmă tŭlīt) lābī mērgēntĕ sĭnīstrō285

cōnsŭlĕ rēs pēssūmquĕ dărī; sēd mōbĭlĭs īrāst

tūrbātī vūlgī, sīgnātăquĕ mēntĕ cĭcātrīx

ūndāntēs aēgrō frēnābāt cōrdĕ dŏlōrēs.

nām cūm pērdŏmĭta ēst ārmīs iŭvĕnīlĭbŭs ōlīm

Īllўrĭs ōră vĭrī, nīgro āllātrāvĕrăt ōrĕ290

vīctōrem īnvĭdĭa ēt vēntīs iāctārăt ĭnīquīs.

hīnc ĭnĕrāt mĕtŭs ēt dūraē rĕvĕrēntĭă plēbīs.

sēd gĕnŭs ādmōtūm sŭpĕrīs sūmmūmquĕ pĕr āltōs

āttīngēbăt ăvōs caēlūm: nŭmĕrārĕ părēntēm

Āssărăcūm rētrō praēstābăt Ămūlĭŭs aūctōr295

Āssărăcūsquĕ Iŏvēm, nēc, quī spēctāssĕt ĭn ārmīs,

ābnŭĕrēt gĕnŭs. huīc Făbĭūs iām cāstră pĕtēntī:

"sī tĭbĭ cūm Tўrĭō crēdīs fŏrĕ māxĭmă bēllă

dūctōre (īnvītūs vōcem hānc ē pēctŏrĕ rūmpām)

frūstrārīs, Paūle. Aūsŏnĭaē tē proēlĭă dīră300

tēque hōstīs cāstrīs grăvĭōr mănĕt, aūt ĕgŏ mūltō

nēquīquām dĭdĭcī cāsūs praēnōscĕrĕ Mārtĕ.

spōndēntem aūdīvī (pĭgĕt heū taēdētquĕ sĕnēctaē,

sī, quās prōspĭcĭō, rēstāt pāssūră rŭīnās!)

cūm dŭcĕ tām faūstī Mārtīs, quā vīdĕrĭt hōrā,305

sūmptūrūm pūgnām. quāntūm nūnc, Paūlĕ, sŭprēmō

ābsŭmŭs ēxĭtĭō, vōcem hānc sī cōnsŭlĭs ārdēns

aūdīvīt Poēnūs! iām lātīs ōbvĭă, crēdō,

stāt cāmpīs ăcĭēs ēxspēctātūrquĕ sŭb īctū

āltēr Flāmĭnĭūs. quāntōs īnsānĕ cĭēbīs310

Vārrŏ vĭrōs! tū (prō sŭpĕrī!) tū prōtĭnŭs ārmă,

tū cāmpūm, nōscās ānte ēxplōrēsquĕ trăhēndō

quām rītūs hōstīs. tū nōn, quaē cōpĭă rērūm,

quaē nātūră lŏcīs, quōd sīt, rīmābĕrĕ sōllērs,

ārmōrūm gĕnŭs, ēt stāntēm sŭpĕr ōmnĭă tēlă315

Fōrtūnam āspĭcĭēs. fēr, Paūle, īndēvĭă rēctī

pēctŏră. cūr, ūnī pătrĭām si āfflīgĕrĕ fās ēst,

ūnī sīt sērvārĕ nĕfās? ĕgĕt īmprŏbŭs ārtō

iām vīctū Lĭbўs, ēt bēllī fērvōrĕ rĕtūsō

lāxă fĭdēs sŏcĭum ēst. nōn hīc dŏmŭs hōspĭtă tēctō320

īnvītāt pătrĭō, nōn fīdaē moēnĭbŭs ūrbēs

ēxcĭpĭūnt rĕnŏvātquĕ părī sē pūbĕ iŭvēntūs.

tērtĭă vīx sŭpĕrēst, crūdō quaē vēnĭt Hĭbērō,

tūrbă vĭrūm. pērsta ēt caūtī mĕdĭcāmĭnă bēllī

lēntŭs ămā. sī qua īntĕrĕa īrrītāvĕrĭt aūră325

ānnŭĕrītquĕ dĕūs, vēlōx āccēdĕ sĕcūndīs."

Cuī brĕvĭtēr maēstō cōnsūl sīc ōrĕ vĭcīssīm:

"mēcum ĕrĭt haēc prōrsūs pĭĕtās, mēntēmquĕ fĕrēmūs

īn Poēnōs, īnvīctĕ, tŭām. nēc me ūnĭcă fāllīt

cūnctāndī rătĭō, quā tē grāssāntĕ sĕnēscēns330

Hānnĭbăl ōpprēssūm vīdīt cōnsīdĕrĕ bēllūm.

sēd quaēnam īră dĕūm? cōnsūl dătŭs āltĕr, ŏpīnōr,

Aūsŏnĭae ēst, āltēr Poēnīs. trăhĭt ōmnĭă sēcūm

ēt mĕtŭīt dēmēns, ălĭō nē cōnsŭlĕ Rōmă

cōncĭdăt. ē Tўrĭō cōnsōrtem āccītĕ sĕnātū,335

nōn tām saēvă vŏlēt. nūllūs, quī pōrtĕt ĭn hōstēm,

sūffĭcĭt īnsānō sŏnĭpēs. īncēdĕrĕ nōctīs,

quaē tārdēnt cūrsūm, tĕnĕbrās dŏlĕt, ītquĕ sŭpērbūs

tāntūm nōn strīctīs mūcrōnĭbŭs, ūllă rĕtārdēt

nē pūgnās mŏră, dūm vāgīnā dūcĭtŭr ēnsīs.340

Tārpēiaē rūpēs cōgnātăquĕ sānguĭnĕ nōbīs

tēctă Iŏvīs, quaēque ārcĕ sŭā nūnc stāntĭă līnquō,

moēnĭă fēlīcīs pătrĭaē, quōcūmquĕ vŏcābīt

sūmmă sălūs, tēstōr, sprētō dīscrīmĭne ĭtūrūm.

sēd sī sūrdă mĭhī pūgnābūnt cāstră mŏnēntī,345

haūd ĕgŏ vōs ūltrā, nātī, dūlcēmquĕ mŏrābōr

Āssărăcī dē gēntĕ dŏmūm sĭmĭlēmvĕ vĭdēbīt

Vārrōnī Paūlūm rĕdĕūntēm saūcĭă Rōmă."

Sīc tūm dīvērsā tūrbātī mēntĕ pĕtēbānt

cāstră dŭcēs. āt praēdīctīs iām sēdĕrăt ārvīs350

Aētōlōs Poēnūs sērvāns ād proēlĭă cāmpōs.

nōn ălĭās māiōrĕ vĭrūm, māiōrĕ sŭb ārmīs

āgmĭnĕ cōrnĭpĕdūm cōncūssa ēst Ītălă tēllūs.

quīppe ēxtrēmă sĭmūl gēntīque ūrbīquĕ tĭmēbānt,

nēc spēs cērtāndī plūs ūnō Mārtĕ dăbātūr.355

Faūnĭgĕnaē sŏcĭō bēlla īnvāsērĕ Sĭcānō

sācră mănūs Rŭtŭlī, sērvānt quī Daūnĭă rēgnă

Laūrēntīquĕ dŏmō gaūdēnt ēt fōntĕ Nŭmīcī

quōs Cāstrūm Phrўgĭbūsquĕ grăvīs quōndam Ārdĕă mīsīt,

quōs cēlsō dēvēxă iŭgō Iūnōnĭă sēdēs,360

Lānŭvĭum ātque āltrīx cāstī Cōllātĭă Brūtī,

quīque īmmītĕ nĕmūs Trĭvĭaē, quīque ōstĭă Tūscī

āmnĭs ămānt tĕpĭdōquĕ fŏvēnt Ālmōnĕ Cўbēlēn

hīnc Tībūr, Cātīllĕ, tŭūm sācrīsquĕ dĭcātūm

Fōrtūnaē Praēnēstĕ iŭgīs Āntēmnăquĕ, prīscō365

Crūstŭmĭō prĭŏr, ātque hăbĭlēs ăd ărātră Lăbīcī.

nēcnōn scēptrĭfĕrī quī pōtānt Thŷbrĭdĭs ūndām

quīque Ănĭēnĭs hăbēnt rīpās gĕlĭdōquĕ rĭgāntūr

Sīmbrŭvĭō rāstrīsquĕ dŏmānt Aēquīcŭlă rūră.

hīs Scaūrūs mŏnĭtōr, tĕnĕrō tūnc Scaūrŭs ĭn aēvō,370

sēd iām sīgnă dăbāt nāscēns īn saēcŭlă vīrtūs.

nōn īllīs sŏlĭtūm crīspāre hāstīlĭă cāmpō,

nēc mōs pēnnĭgĕrīs phărĕtram īmplēvīssĕ săgīttīs;

pīlă vŏlūnt brĕvĭbūsque hăbĭlēs mūcrōnĭbŭs ēnsēs;

aērĕ căpūt tēctī sūrgūnt sŭpĕr āgmĭnă crīstīs.375

Āt, quōs īpsīūs mēnsīs sēpōstă Lўaēī

Sētĭa ĕt īncĕlĕbrī mīsērūnt vāllĕ Vĕlītraē,

vōs Cŏră, quōs spūmāns īmmītī Sīgnĭă mūstō,

ēt quōs pēstĭfĕrā Pōmptīni ūlīgĭnĕ cāmpī,

quā Sătŭraē nĕbŭlōsă pălūs rēstāgnăt ĕt ātrō380

līvēntēs caēnō pēr squālĭdă tūrbĭdŭs ārvă

cōgĭt ăquās Ūfēns ātque īnfĭcĭt aēquŏră līmō,

dūcĭt ăvīs pōllēns nēc dēxtra īndīgnŭs ăvōrūm

Scaēvŏlă, cuī dīraē caēlātūr laūdĭs hŏnōrā

ēffĭgĭē clĭpĕūs: flāgrānt āltārĭbŭs īgnēs,385

Tŷrrhēnūm vāllī mĕdĭō stāt Mūcĭŭs īrā

īn sēmēt vērsā, saēvītque ĭn ĭmāgĭnĕ vīrtūs.

tānta īctūs spĕcĭē fīnīre hōc bēllă măgīstrō

cērnĭtŭr ēffŭgĭēns ārdēntēm Pōrsĕnă dēxtrām.

Quīs Cīrcaēă iŭga ēt scŏpŭlōsī vērtĭcĭs Ānxūr390

Hērnĭcăque īmprēssō rādūntūr vōmĕrĕ sāxă,

quīs pūtrī pīnguīs sūlcārĭs Ănāgnĭă glēbā,

Sūllă Fĕrēntīnīs Prīvērnātūmquĕ mănīplīs

dūcēbāt sĭmŭl ēxcītīs, Sōraēquĕ iŭvēntūs

āddĭtă fūlgēbāt tēlīs. hīc Scāptĭă pūbēs,395

hīc Fābrātĕrĭaē vūlgūs, nēc mōntĕ nĭvōsō

dēscēndēns Ātīna ăbĕrāt dētrītăquĕ bēllīs

Suēssa ātque ā dūrō Frŭsĭno haūd īmbēllĭs ărātrō.

āt, quī Fībrēnō mīscēntēm flūmĭnă Līrīm

sūlphŭrĕūm tăcĭtīsquĕ vădīs ād lītŏră lāpsūm400

āccŏlĭt, Ārpīnās, āccītā pūbĕ Vĕnāfrō

āc Līrēnātūm dēxtrīs, sŏcĭa hīspĭdŭs ārmă

cōmmŏvĕt ātquĕ vĭrīs īngēns ēxhaūrĭt Ăquīnūm.

Tūllĭŭs aērātās rāptābăt ĭn āgmĭnă tūrmās

rēgĭă prōgĕnĭēs ēt Tūllō sānguĭs ăb āltō.405

īndŏlĕ prō quāntā iŭvĕnīs quāntūmquĕ dătūrūs

Aūsŏnĭaē pŏpŭlīs vēntūra īn saēcŭlă cīvēm!

īllĕ, sŭpēr Gāngēn, sŭpĕr ēxaūdītŭs ĕt Īndōs

īmplēbīt tērrās vōce ēt fŭrĭālĭă bēllă

fūlmĭnĕ cōmpēscēt līnguaē nēc deīndĕ rĕlīnquēt410

pār dĕcŭs ēlŏquĭō cuīquām spērārĕ nĕpōtūm.

Ēcce īntēr prīmōs Thĕrăpnaēo ā sānguĭnĕ Claūsī

ēxsūltāt răpĭdīs Nĕrŏ nōn ĭmĭtābĭlĭs aūsīs.

hūnc Ămĭtērnă cŏhōrs ēt Bāctrīs nōmĭnă dūcēns

Cāspĕrĭa, hūnc Fŏrŭlī māgnaēquĕ Rĕātĕ dĭcātūm415

caēlĭcŏlūm Mātrī nēcnōn hăbĭtātă prŭīnīs

Nūrsĭa ĕt ā Tĕtrĭcā cŏmĭtāntūr rūpĕ cŏhōrtēs.

cūnctīs hāstă dĕcūs clĭpĕūsquĕ rĕsēctŭs ĭn ōrbēm

Cōnīque īmplūmēs ēt laēvō tēgmĭnă crūrĕ.

ībānt ēt laētī pārs Sāncūm vōcĕ cănēbānt420

aūctōrēm gēntīs, pārs laūdēs ōrĕ fĕrēbāt,

Sābĕ, tŭās, quī dē prŏprĭō cōgnōmĭnĕ prīmūs

dīxīstī pŏpŭlōs māgnā dĭcĭōnĕ Săbīnōs.

Quīd, quī Pīcēnaē stĭmŭlāt tēllūrĭs ălūmnōs,

hōrrĭdŭs ēt squāmīs ĕt ĕquīnā Cūrĭŏ crīstā,425

pārs bēllī quām māgnă vĕnīt! nōn aēquŏrĕ vērsō

tām crēbēr frāctīs ālbēscīt flūctŭs ĭn ūndīs,

nēc coētū lĕvĭōre, ŭbĭ mīllĕ pĕr āgmĭnă vīrgŏ

lūnātīs ăcĭēs ĭmĭtātūr Mārtĭă pēltīs,

pērstrĕpĭt ēt tēllūs ĕt Ămāzŏnĭūs Thērmōdōn.430

hīc ēt, quōs pāscūnt scŏpŭlōsaē rūră Nŭmānaē,

ēt quīs lītŏrĕaē fūmānt āltārĭă Cūpraē,

quīquĕ Trŭēntīnās sērvānt cūm flūmĭnĕ tūrrēs,

cērnĕre ĕrāt; clĭpĕātă prŏcūl sūb sōlĕ cŏrūscō

āgmĭnă sānguĭnĕā vībrānt īn nūbĭlă lūcĕ.435

stāt fūcārĕ cŏlūs nēc Sīdŏnĕ vīlĭŏr Āncōn

mūrĭcĕ nēc Lĭbўcō, stātque ūmēctātă Vŏmānō

Hādrĭa ĕt īnclēmēns hīrsūtī sīgnĭfĕr Āsclī.

quōd Pīcūs quōndām, nōmēn mĕmŏrābĭle ăb āltō

Sātūrnō, stătŭīt gĕnĭtōr, quēm cārmĭnĕ Cīrcē440

ēxūtūm fōrmaē vŏlĭtārĕ pĕr aēthĕră iūssīt

ēt spārsīt crŏcĕūm plūmīs fŭgĭēntĭs hŏnōrēm.

ānte, ūt fāmă dŏcēt, tēllūs pōssēssă Pĕlāsgīs,

quīs Āsūs rēgnātŏr ĕrāt flŭvĭōquĕ rĕlīquīt

nōmĕn ĕt ā sēsē pŏpŭlōs tūm dīxĭt Ăsīlōs.445

Sēd nōn rūrĭcŏlaē fīrmārūnt rōbŏrĕ cāstră

dētĕrĭōrĕ căvīs vĕnĭēntēs mōntĭbŭs Ūmbrī.

hōs Aēsīs Sāpīsquĕ lăvānt răpĭdāsquĕ sŏnāntī

vērtĭcĕ cōntōrquēns ūndās pēr sāxă Mĕtaūrūs,

ēt lăvăt īngēntēm pērfūndēns flūmĭnĕ sācrō450

Clītūmnūs taūrūm Nārque ālbēscēntĭbŭs ūndīs

īn Thŷbrīm prŏpĕrāns Tĭnĭaēque īnglōrĭŭs ūmōr

ēt Clăsĭs ēt Rŭbĭco ēt Sĕnŏnūm dē nōmĭnĕ Sēnă.

sēd pătĕr īngēntī mĕdĭōs īllābĭtŭr āmnĕ

Ālbŭla ĕt ādmōtā pērstrīngīt moēnĭă rīpā.455

hīs ūrbēs Ārna ēt laētīs Mēvānĭă prātīs,

Hīspēllum ēt dūrō mōntī pēr sāxă rĕcūmbēns

Nārnĭa ĕt īnfēstūm nĕbŭlīs ūmēntĭbŭs ōlīm

Īgŭvĭūm pătŭlōquĕ iăcēns sĭnĕ moēnĭbŭs ārvō

Fūlgĭnĭa, hīs pŏpŭlī fōrtēs: Ămĕrīnŭs ĕt, ārmīs460

vēl rāstrīs laūdāndĕ Cămērs, hīs Sāssĭnă dīvēs

lāctĭs, ĕt haūd pārcī Mārtēm cŏlŭīssĕ Tŭdērtēs.

dūctōr Pīsŏ vĭrōs spērnācēs mōrtĭs ăgēbāt,

ōră pŭēr pūlchērque hăbĭtū, sēd cōrdĕ săgācī

aēquābāt sĕnĭum ātque āstū sŭpĕrāvĕrăt ānnōs.465

īs prīmam ānte ăcĭēm pīctīs rădĭābăt ĭn ārmīs,

Ārsăcĭdum ūt fūlvō mĭcăt īgnĕă gēmmă mŏnīlī.

Iāmquĕ pĕr Ētrūscōs lĕgĭō cōmplētă mănīplōs

rēctōrēm māgnō spēctābāt nōmĭnĕ Gālbām.

huīc gĕnŭs ōrdītūr Mīnōs īllūsăquĕ taūrō470

Pāsĭphăē, clārīquĕ dĕhīnc stānt ōrdĭnĕ pātrēs.

lēctōs Caērĕ vĭrōs, lēctōs Cōrtōnă, sŭpērbī

Tārchōnīs dŏmŭs, ēt vĕtĕrēs mīsērĕ Grăvīscaē.

nēcnōn Ārgŏlĭcō dīlēctūm lītŭs Hălaēsō

Ālsĭum ĕt ōbsēssaē cāmpō squālēntĕ Frĕgēnaē.475

āffŭĭt ēt sācrīs īntērprēs fūlmĭnĭs ālīs

Faēsŭla ĕt āntīquūs Rōmānīs moēnĭbŭs hōrrōr

Clūsīnūm vūlgūs, cūm, Pōrsĕnă māgnĕ, iŭbēbās

nēquīquām pūlsōs Rōmae īmpĕrĭtārĕ Sŭpērbōs.

tūnc, quōs ā nĭvĕīs ēxēgīt Lūnă mĕtāllīs,480

īnsīgnīs pōrtū, quō nōn spătĭōsĭŏr āltēr

īnnŭmĕrās cēpīssĕ rătēs ēt claūdĕrĕ pōntūm,

Maēŏnĭaēquĕ dĕcūs quōndām Vĕtŭlōnĭă gēntīs.

bīssēnōs haēc prīmă dĕdīt praēcēdĕrĕ fāscēs

ēt iūnxīt tŏtĭdēm tăcĭtō tērrōrĕ sĕcūrēs.485

haēc āltās ĕbŏrīs dĕcŏrāvĭt hŏnōrĕ cŭrūlēs

ēt prīncēps Tўrĭō vēstēm praētēxŭĭt ōstrō.

haēc ĕădēm pūgnās āccēndĕrĕ prōtŭlĭt aērĕ.

hīs mīxtī Nĕpĕsīnă cŏhōrs Aēquīquĕ Fălīscī,

quīquĕ tŭōs, Flāvīnă, fŏcōs, Sābātĭă quīquĕ490

stāgnă tĕnēnt Cĭmĭnīquĕ lăcūm, quī Sūtrĭă tēctă

haūd prŏcŭl ēt sācrūm Phoēbō Sōrāctĕ frĕquēntānt.

spīcŭlă bīnă gĕrūnt. căpĭtī cūdōnĕ fĕrīnō

sāt caūtūm. Lўcĭōs dāmnānt hāstīlĭbŭs ārcūs.

Haē bēllāre ăcĭēs nōrānt. āt Mārsĭcă pūbēs495

ēt bēllārĕ mănu ēt chĕlўdrīs cāntārĕ sŏpōrēm

vīpĕrĕūmque hērbīs hĕbĕtāre ēt cārmĭnĕ dēntēm.

Aēētaē prōlem Āngĭtĭām mălă grāmĭnă prīmām

mōnstrāvīssĕ fĕrūnt tāctūquĕ dŏmārĕ vĕnēnă

ēt lūnam ēxcūssīssĕ pŏlō, strīdōrĭbŭs āmnēs500

frēnāre āc sīlvīs mōntēs nūdāssĕ vŏcātīs.

sēd pŏpŭlīs nōmēn pŏsŭīt mĕtŭēntĭŏr hōspēs,

cūm fŭgĕrēt Phrўgĭās trāns aēquŏră Mārsўă Crēnās,

Mŷgdŏnĭām Phoēbī sŭpĕrātūs pēctĭnĕ lōtōn.

Mārrŭvĭūm vĕtĕrīs cĕlĕbrātūm nōmĭnĕ Mārrī505

ūrbĭbŭs ēst īllīs căpŭt, īntĕrĭōrquĕ pĕr ūdōs

Ālbă sĕdēt cāmpōs pōmīsquĕ rĕpēndĭt ărīstās.

cētĕra ĭn ōbscūrō fāmae ēt sĭnĕ nōmĭnĕ vūlgī,

sēd nŭmĕrō cāstēllă vălēnt. cōniūngĭtŭr ācēr

Paēlīgnūs gĕlĭdōquĕ răpīt Sūlmōnĕ cŏhōrtēs.510

Nēc cēdīt stŭdĭō Sĭdĭcīnūs sānguĭnĕ mīlēs,

quēm gĕnŭērĕ Călēs. nōn pārvūs cōndĭtŏr ūrbī,

ūt fāma ēst, Călăīs, Bŏrĕaē quēm rāptă pĕr aūrās

Ōrĭthўīă văgō Gĕtĭcīs nūtrīvĭt ĭn āntrīs.

haūd īllō lĕvĭōr bēllīs Vēstīnă iŭvēntūs515

āgmĭnă dēnsāvīt vēnātū dūră fĕrārūm,

quaē, Fīscēllĕ, tŭās ārcēs Pīnnāmquĕ vĭrēntēm

pāscŭăque haūd tārdē rĕdĕūntĭă tōndĕt Ăvēiaē.

Mārrūcīnă sĭmūl, Frēntānīs aēmŭlă pūbēs

Cōrfīnī pŏpŭlōs māgnūmquĕ Tĕātĕ trăhēbāt.520

ōmnĭbŭs īn pūgna ōffērtūr spărŭs, ōmnĭbŭs āltō

ādsuētaē vŏlŭcrēm caēlō dēmīttĕrĕ fūndaē.

pēctŏră pēllĭs ŏbīt caēsī vēnātĭbŭs ūrsī.

Iām vērō, quōs dīvĕs ŏpūm, quōs dīvĕs ăvōrūm

ē tōtō dăbăt ād bēllūm Cāmpānĭă trāctū,525

dūctōrum ādvēntūm vīcīnīs sēdĭbŭs Ōscī

sērvābānt: Sĭnŭēssă tĕpēns flūctūquĕ sŏnōrūm

Vūltūrnūm, quāsque ēvērtērĕ sĭlēntĭa, Ămŷclaē

Fūndīque ēt rēgnātă Lămō Cāiētă dŏmūsquĕ

Āntĭphătaē, cōmprēssă frĕtō, stāgnīsquĕ pălūstrĕ530

Lītērnum ēt quōndām fātōrūm cōnscĭă Cŷmē.

īllīc Nūcĕrĭa ēt Gaūrūs nāvālĭbŭs āctă

prōlĕ Dĭcārchēā, mūltō cūm mīlĭtĕ Grāiă

īllīc Pārthĕnŏpe āc Poēnō nōn pērvĭă Nōlă,

Āllīfae ēt Clănĭō cōntēmptaē sēmpĕr Ăcērraē.535

Sārrāstēs ĕtĭām pŏpŭlōs tōtāsquĕ vĭdērēs

Sārnī mītĭs ŏpēs; īllīc, quōs sūlphŭrĕ pīnguēs

Phlēgraēī lēgērĕ sĭnūs, Mīsēnŭs ĕt ārdēns

ōrĕ gĭgāntēō sēdēs Ĭthăcēsĭă Bāī.

nōn Prŏchўtē, nōn ārdēntēm sōrtītă Tўphoēă540

Īnărĭmē, nōn āntīquī sāxōsă Tĕlōnīs

īnsŭlă, nēc pārvīs ăbĕrāt Cālātĭă mūrīs,

Sūrrēntum ēt paūpēr sūlcī cĕrĕālĭs Ăbēllă,

īn prīmīs Căpŭa, heū rēbūs sērvārĕ sĕrēnīs

īncōnsūltă mŏdum ēt prāvō pĕrĭtūră tŭmōrĕ.545

laētōs rēctōrīs fōrmābāt Scīpĭŏ bēllō.

īllĕ vĭrīs pīla ēt fērrō cīrcūmdărĕ pēctūs

āddĭdĕrāt. lĕvĭōră dŏmō dē mōrĕ părēntūm

gēstābānt tēla, āmbūstās sĭnĕ cūspĭdĕ cōrnōs;

āclўdĭs ūsŭs ĕrāt fāctaēque ād rūră bĭpēnnīs.550

īpse īntēr mĕdĭōs vēntūrae īngēntĭă laūdīs

sīgnă dăbāt: vībrārĕ sŭdēm, trāmīttĕrĕ sāltū

mūrālēs fōssās, ūndōsūm frāngĕrĕ nāndō

īndūtūs thōrācă vădūm (spēctācŭlă tāntă

ānte ăcĭēs vīrtūtĭs ĕrānt), saēpe ālĭtĕ plāntā555

īlĭă pērfōssum ēt cāmpī pĕr ăpērtă vŏlāntēm

īpsĕ pĕdēs praēvērtĭt ĕquūm, saēpe ārdŭŭs īdēm

cāstrōrūm spătĭum ēt sāxō trāmīsĭt ĕt hāstā.

Mārtĭă frōns făcĭlēsquĕ cŏmaē nēc pōnĕ rĕtrōquĕ

caēsărĭēs brĕvĭōr. flāgrābānt lūmĭnă mītī560

āspēctū, grātūsque ĭnĕrāt vīsēntĭbŭs hōrrōr.

Āffŭĭt ēt Sāmnīs, nōndūm vērgēntĕ făvōrĕ

ād Poēnōs, sēd nēc vĕtĕrī pūrgātŭs ăb īrā:

quī Bătŭlūm Nūcrāsquĕ mĕtūnt, Bōviānĭă quīquĕ

ēxăgĭtānt lūstra aūt Caūdīnīs faūcĭbŭs haērēnt,565

ēt quōs aūt Rūfraē, quōs aūt Aēsērnĭă, quōsvĕ

ōbscūra īncūltīs Hērdōnĭă mīsĭt ăb āgrīs.

Brūttĭŭs, haūd dīspār ănĭmōrum, ūnāquĕ iŭvēntūs

Lūcānīs ēxcītă iŭgīs Hīrpīnăquĕ pūbēs

hōrrēbāt tēlīs ēt tērgo hīrsūtă fĕrārūm.570

hōs vēnātŭs ălīt. lūstra īncŏlŭērĕ sĭtīmquĕ

āvērtūnt flŭvĭō, sōmnīquĕ lăbōrĕ părāntūr.

Āddĭtŭr hīs Călăbēr Sāllēntīnaēquĕ cŏhōrtēs

nēcnōn Brūndĭsĭūm, quō dēsĭnĭt Ītălă tēllūs.

pārēbāt lĕgĭo aūdācī pērmīssă Cĕthēgō,575

quī sŏcĭās vīrēs ātque īndīscrētă mănīplīs

ārmă rĕcēnsēbāt: nūnc sēse ōstēndĕrĕ mīlēs

Leūcŏsĭae ē scŏpŭlīs, nūnc, quēm Pīcēntĭă Paēstūm

mīsĭt ĕt ēxhaūstaē mōx Poēnō Mārtĕ Cĕrīllaē,

nūnc Sĭlărūs quōs nūtrĭt ăquīs, quō gūrgĭtĕ trādūnt580

dūrĭtĭēm lăpĭdūm mērsīs ĭnŏlēscĕrĕ rāmīs.

īlle ēt pūgnācīs laūdāvīt tēlă Sălērnī,

fālcātōs ēnsēs, ēt, quaē Būxēntĭă pūbēs

āptābāt dēxtrīs, īrrāsaē rōbŏră clāvaē.

īpse ŭmĕrum ēxsērtūs gēntīlī mōrĕ părēntūm585

dīffĭcĭlī gaūdēbăt ĕquō rōbūrquĕ iŭvēntaē

flēxī cōrnĭpĕdīs dūro ēxērcēbăt ĭn ōrĕ.

Vōs ĕtĭam, āccīsaē dēsōlātaēquĕ vĭrōrūm

Ērĭdănī gēntēs, nūllo āttēndēntĕ dĕōrūm

vōtīs tūnc vēstrīs cāsūră rŭīstĭs ĭn ārmă.590

cērtāvīt Mŭtĭnaē quāssātă Plăcēntĭă bēllō,

Māntŭă mīttēndā cērtāvīt pūbĕ Crĕmōnaē,

Māntŭă, Mūsārūm dŏmŭs ātque ād sīdĕră cāntū

ēvēcta Āŏnĭo ēt Smŷrnaēīs aēmŭlă plēctrīs.

tūm Vērōna Ăthĕsī cīrcūmflŭa ĕt ūndĭquĕ sōllērs595

ārvă cŏrōnāntēm nūtrīrĕ Făvēntĭă pīnūm,

Vērcēllaē fūscīquĕ fĕrāx Pōllēntĭă vīllī,

ēt quōndām Teūcrīs cŏmĕs īn Laūrēntĭă bēllă

Ōcnī prīscă dŏmūs pārvīquĕ Bŏnōnĭă Rhēnī,

quīquĕ grăvī rēmō līmōsīs sēgnĭtĕr ūndīs,600

lēntă pălūdōsaē prōscīndūnt stāgnă Răvēnnaē.

tūm Trōiānă mănūs tēllūre āntīquĭtŭs ōrtī

Eūgănĕā prŏfŭgīquĕ săcrīs Āntēnŏrĭs ōrīs.

nēcnōn cūm Vĕnĕtīs Ăquĭlēiă sŭpērvĕnĭt ārmīs.

tūm pērnīx Lĭgŭs ēt spārsī pēr sāxă Băgēnnī605

īn dĕcŭs Hānnĭbălīs dūrōs mīsērĕ nĕpōtēs.

māxĭmă tōt pŏpŭlīs rēctōr fīdūcĭă Brūtūs

ībăt ĕt hōrtāndō nōtum āccēndēbăt ĭn hōstēm.

laētă vĭrō grăvĭtās āc mēntĭs ămābĭlĕ pōndūs

ēt sĭnĕ trīstĭtĭā vīrtūs. nōn īllĕ rĭgōrīs610

īngrātās laūdēs nēc nūbēm frōntĭs ămābāt

nēc fāmām laēvō quaērēbāt līmĭtĕ vītaē.

Āddĭdĕrāt tēr mīllĕ vĭrōs, īn Mārtĕ săgīttaē

ēxpērtōs, fīdūs Sĭcŭlā rēgnātŏr ăb Aētnā.

nōn tŏtĭdem Īlvă vĭrōs, sēd laētōs cīngĕrĕ fērrūm615

ārmārāt pătrĭō, quō nūtrīt bēllă, mĕtāllō.

Īgnōssēt quāmvīs ăvĭdō cōmmīttĕrĕ pūgnām

Vārrōnī, quīcūmquĕ sĭmūl tōt tēlă vĭdērēt.

tāntīs āgmĭnĭbūs Rhoētēō lītŏrĕ quōndām

fērvĕrĕ, cūm māgnaē Troīam īnvāsērĕ Mўcēnaē,620

mīllĕ rătēs vīdīt Lēāndrĭŭs Hēllēspōntūs.

Ūt vēntum ād Cānnās, ūrbīs vēstīgĭă prīscaē,

dēfīgūnt dīrō sīgna īnfēlīcĭă vāllō.

nēc tāntā mĭsĕrīs iāmiam īmpēndēntĕ rŭīnā

cēssārūnt sŭpĕrī vīcīnās prōdĕrĕ clādēs.625

pēr sūdum āttŏnĭtīs pīla ēxārsērĕ mănīplīs,

ēt cēlsaē tōtō cĕcĭdērūnt āggĕrĕ pīnnaē,

nūtāntīquĕ rŭēns prōstrāvīt vērtĭcĕ sīlvās

Gārgānūs, fūndōque īmō mūgīvĭt ănhēlāns

Aūfĭdŭs, ēt māgnō lātē dīstāntĭă pōntō630

tērrŭĕrūnt păvĭdōs āccēnsă Cĕraūnĭă naūtās.

quaēsīvīt Călăbēr sūbdūctā lūcĕ rĕpēntĕ

īmmērsūs tĕnĕbrīs ēt tērram ēt lītŏră Sīpūs,

ōbsēdītquĕ frĕquēns cāstrōrūm līmĭnă būbŏ.

nēc dēnsaē trĕpĭdīs ăpĭūm se īnvōlvĕrĕ nūbēs635

cēssārūnt ăquĭlīs. nōn ūnūs crīnĕ cŏrūscō,

rēgnōrum ēvērsōr, rŭbŭīt lētālĕ cŏmētēs.

cāstră quŏque ēt vāllūm răbĭdaē sūb nōctĕ sĭlēntī

īrrūpērĕ fĕraē rāptīque ānte ōră păvēntūm

ādiūnctōs vĭgĭlīs spārsērūnt mēmbră pĕr āgrōs.640

lūdĭfĭcānte ĕtĭām tērrōrĭs ĭmāgĭnĕ sōmnōs

Gāllōrūm vīsī būstīs ērūmpĕrĕ mānēs,

tērquĕ quătērquĕ sŏlō pĕnĭtūs trĕmŭērĕ rĕvūlsaē

Tārpēiaē rūpēs, ātque ātrō sānguĭnĕ flūmēn

mānāvīt Iŏvĭs īn tēmplīs, lăcrĭmaēquĕ vĕtūstā645

ēffĭgĭē pātrīs lārgē flūxērĕ Quĭrīnī,

māiŏr ĕt hōrrĭfĭcīs sēse ēxtŭlĭt Āllĭă rīpīs.

nōn Ālpēs sēdērĕ lŏcō, nōn nōctĕ dĭēvĕ

īngēntēs īntēr stĕtĭt Āpēnnīnŭs hĭātūs.

āxĕ sŭpēr mĕdĭō, Lĭbўēs ā pārtĕ, cŏrūscaē650

īn Lătĭūm vēnērĕ făcēs, rūptūsquĕ frăgōrĕ

hōrrĭsŏnō pŏlŭs, ēt vūltūs pătŭērĕ Tŏnāntīs.

Aētnaēōs quŏquĕ cōntōrquēns ē caūtĭbŭs īgnēs

Vēsvĭŭs īntŏnŭīt, scŏpŭlīsque īn nūbĭlă iāctīs

Phlēgraēūs tĕtĭgīt trĕpĭdāntĭă sīdĕră vērtēx.655

Ēcce īntēr mĕdĭōs bēllī praēsāgŭs, ĕt ōrĕ

āttŏnĭtō sēnsūquĕ sĭmūl, clāmōrĭbŭs īmplēt

mīlēs cāstră fĕrīs ĕt ănhēlāt clādĕ fŭtūrā:

"pārcĭtĕ, crūdēlēs sŭpĕrī! iām strāgĭs ăcērvīs

dēfĭcĭūnt cāmpī. vĭdĕō pēr dēnsă vŏlāntēm660

āgmĭnă dūctōrēm Lĭbўaē cūrrūsquĕ cĭtātōs

ārmă vĭrūm sŭpĕr ātque ārtūs ēt sīgnă trăhēntēm.

tūrbĭnĭbūs fŭrĭt īnsānīs ēt proēlĭă vēntūs

īnque ŏcŭlōs īnque ōră rŏtāt. cădĭt īmmĕmŏr aēvī

nēquīquām, Thrăsўmēnnĕ, tŭīs Sērvīlĭŭs ōrīs665

sūbdūctūs. quō, Vārrŏ, fŭgīs? prō Iūppĭtĕr! īctū

prōcūmbīt sāxī fēssīs spēs ūltĭmă Paūlūs.

cēssĕrĭt huīc Trĕbĭa ēxĭtĭō. pōns ēccĕ cădēntūm

cōrpŏrĭbūs strŭĭtūr, rĕĭcītquĕ cădāvĕră fūmāns

Aūfĭdŭs, āc vīctrīx īnsūltāt bēlŭă cāmpīs.670

gēstăt Ăgēnŏrĕūs nōstrō dē mōrĕ sĕcūrēs

cōnsŭlĭs ēt spārsōs līctōr fērt sānguĭnĕ fāscēs.

īn Lĭbўam Aūsŏnĭī pōrtātūr pōmpă trĭūmphī.

ō dŏlŏr! hōc ĕtĭām, sŭpĕrī, vīdīssĕ iŭbētīs?

cōngēstō, laēvaē quōdcūmque āvēllĭtŭr, aūrō675

mētītūr Lătĭās vīctrīx Cārthāgŏ rŭīnās."

Primus Agenoridum cedentia terga videre

Aeneadis dederat Fabius Romana parentem

solum castra vocant, solum vocat Hannibal hostem

impatiensque morae fremit: ut sit copia Martis,

5exspectanda viri fata optandumque sub armis

Parcarum auxilium. namque hac spirante senecta

nequiquam sese Latium sperare cruorem.

iam vero concors miles signisque relatis

indivisus honos iterumque et rursus eidem

10soli obluctandum Fabio maioribus aegrum

angebant curis. lentando fervida bella

dictator cum multa adeo, tum miles egenus

cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi

egerat et, quamquam finis pugnaque manuque

15hauddum partus erat, iam bello vicerat hostem.

quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,

vaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis,

respectare domos. maerebant caede sine ulla

(insolitum sibi) bella geri siccasque cruore

20inter tela siti Mavortis hebescere dextras.

his super internae labes et civica vulnus

invidia augebant. laevus conatibus Hannon

ductoris non ulla domo summittere patres

auxilia aut ullis opibus iuvisse sinebat.

25Quis lacerum curis et rerum extrema paventem

ad spes armorum et furialia vota reducit

praescia Cannarum Iuno atque elata futuris.

namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam

affatur voce et blandis hortatibus implet:

30"sanguine cognato iuvenis tibi, diva, laborat

Hannibal, a vestro nomen memorabile Belo.

perge age et insanos curarum comprime fluctus.

excute sollicito Fabium. sola ille Latinos

sub iuga mittendi mora iam discingitur armis.

35cum Varrone manus et cum Varrone serenda

proelia. ne desit fatis ad signa movenda.

ipsa adero. tendat iamdudum in Iapyga campum.

huc Trebiae rursum et Thrasymenni fata sequentur."

Tum diva indigetis castis contermina lucis

40"haud" inquit "tua ius nobis praecepta morari.

sit fas, sit tantum, quaeso, retinere favorem

antiquae patriae mandataque magna sororis,

quamquam inter Latios Annae stet numen honores."

Multa retro rerum iacet atque ambagibus aevi

45obtegitur densa caligine mersa vetustas,

cur Sarrana dicent Oenotri numina templo

regnisque Aeneadum germana colatur Elissae.

sed pressis stringam revocatam ab origine famam

narrandi metis breviterque antiqua revolvam:

50Iliaco postquam deserta est hospite Dido

et spes abruptae, medio in penetralibus atram

festinat furibunda pyram. tum corripit ensem

certa necis, profugi donum exitiale mariti.

despectus taedae regnis se imponit Iarbas,

55et tepido fugit Anna rogo. quis rebus egenis

ferret opem Nomadum late terrente tyranno?

Battus Cyrenen molli tum forte fovebat

imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse

casibus humanis facilis. qui supplice visa

60intremuit regum eventus dextramque tetendit.

atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,

servata interea sedes; nec longius uti

his opibus Battoque fuit. nam ferre per aequor

exitium miserae iam Pygmaliona docebat.

65ergo agitur pelago, divis inimica sibique,

quod se non dederit comitem in suprema sorori,

donec iactatam laceris, miserabile, velis

fatalis turbo in Laurentes expulit oras.

non caeli, non illa soli, non gnara colentum

70Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.

ecce autem Aeneas sacro comitatus Iulo,

iam regni compos, noto sese ore ferebat.

qui terrae defixam oculos et multa timentem

ac deinde allapsam genibus lacrimantis Iuli

75attollit mitique manu intra limina ducit

atque ubi iam casus adversorumque pavorem

hospitii lenivit honos, tum discere maesta

exposcit cura letum infelicis Elissae.

cui sic verba trahens largis cum fletibus Anna

80incipit et blandas addit pro tempore voces:

"nate dea, solus regni lucisque fuisti

germanae tu causa meae. mors testis et ille

(heu cur non idem mihi tum!) rogus. ora videre

postquam est ereptum miserae tua, litore sedit

85interdum, stetit interdum, ventosque secuta

infelix oculis magno clamore vocabat

Aenean comitemque tuae se imponere solam

orabat paterere rati. mox turbida anhelum

rettulit in thalamos cursum subitoque tremore

90substitit et sacrum timuit tetigisse cubile.

inde amens nunc sideream fulgentis Iuli

effigiem fovet amplexu, nunc tota repente

ad vultus conversa tuos ab imagine pendet

conqueriturque tibi et sperat responsa remitti.

95non umquam spem ponit amor. iam tecta domumque

deserit et rursus portus furibunda revisit,

si qui te referant converso flamine venti

ad magicas etiam fallax atque improba gentis

Massylae levitas descendere compulit artes.

100heu sacri vatum errores! dum numina noctis

eliciunt spondentque novis medicamina curis,

quod vidi decepta nefas! congessit in atram

cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona."

Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore:

105"tellurem hanc iuro, vota inter nostra frequenter

auditam vobis, iuro caput, Anna, tibique

germanaeque tuae dilectum mitis Iuli,

respiciens aegerque animi tum regna reliqui

vestra nec abscessem thalamo, ni magna minatus

110meque sua ratibus dextra imposuisset et alto

egisset rapidis classem Cyllenius Euris.

sed cur (heu seri monitus!) cur tempore tali

incustodito saevire dedistis amori?"

Contra sic infit solvens vix murmur anhelum

115inter singultus labrisque trementibus Anna:

"nigro forte Iovi, cui tertia regna laborant,

atque atri sociae thalami nova sacra parabam,

quis aegram mentem et trepidantia corda levaret

infelix germana tori, furvasque trahebam

120ipsa manu properans ad visa pianda bidentes.

namque et per somnum dirus me impleverat horror

terque suam Dido, ter cum clamore vocarat

et laeta exsultans ostenderat ora Sychaeus.

quae dum abigo menti et sub lucem ut visa secundent

125oro caelicolas ac vivo purgor in amni,

illa cito passu pervecta ad litora mutae

oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae.

deinde amplexa sinu late vestigia fovit,

ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres

130tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem

evasit propere in celsam, quam struxerat ante

magna mole, pyram, cuius de sede dabatur

cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.

hic Phrygiam vestem et bacatum induta monile

135postquam illum infelix hausit, quo munera primum

sunt conspecta, diem et convivia mente reduxit

festasque adventu mensas teque ordine Troiae

narrantem longos se pervigilante labores,

in portus amens rorantia lumina flexit

140"di longae noctis, quorum iam numina nobis

mors instans maiora facit, precor," inquit "adeste

et placidi victos ardore admittite manes.

Aeneae coniunx, Veneris nurus, ulta maritum

vidi constructas nostrae Carthaginis arces.

145nunc ad vos magni descendet corporis umbra.

me quoque fors dulci quondam vir notus amore

exspectat curas cupiens aequare priores."

haec dicens ensem media in praecordia adegit

ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris.

150viderunt comites tristique per atria planctu

concurrunt; magnis resonant ululatibus aedes

accepi infelix dirisque exterrita fatis,

ora manu lacerans, lymphato regia cursu

tecta peto celsosque gradus evadere nitor.

155ter diro fueram conata incumbere ferro,

ter cecidi exanimae membris revoluta sororis

iamque ferebatur vicina per oppida rumor:

tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem

devenio; hinc vestris pelagi vis appulit oris."

160Motus erat placidumque animum mentemque quietam

Troius in miseram rector susceperat Annam.

iamque omnes luctus omnesque e pectore curas

dispulerat, Phrygiis nec iam amplius advena tectis

illa videbatur tacito nox atra sopore

165cuncta per et terras et lati stagna profundi

condiderat, tristi cum Dido aegerrima vultu

has visa in somnis germanae effundere voces:

"his, soror, in tectis longae indulgere quieti,

heu nimium secura, potes? nec, quae tibi fraudes

170tendantur, quae circumstent discrimina, cernis?

at nondum nostro infaustos generique soloque

Laomedonteae noscis telluris alumnos?

tum caelum rapida stellas vertigine volvet,

lunaque fraterno lustrabit lumine terras,

175pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit.

surge, age; iam tacitas suspecta Lavinia fraudes

molitur dirumque nefas sub corde volutat.

praeterea (ne falsa putes haec fingere somnum)

haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus

180labitur et leni per valles volvitur amne.

huc rapies, germana, viam tutosque receptus.

te sacra excipient hilares in flumina Nymphae,

aeternumque Italis numen celebrabere in oris."

sic fata in tenuem Phoenissa evanuit auram.

185Anna novis somno excutitur perterrita visis,

itque timor totos gelido sudore per artus.

tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,

prosilvit stratis humilique egressa fenestra

per patulos currit plantis pernicibus agros,

190donec harenoso, sic fama, Numicius illam

suscepit gremio vitreisque abscondidit antris.

orta dies totum radiis impleverat orbem,

cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti

et Rutulum magno errantes clamore per agrum

195vicini ad ripas fluvii manifesta sequuntur

signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto

amnis aquas cursumque rapit. tum sedibus imis

inter caeruleas visa est residere sorores

Sidonis et placido Teucros affarier ore.

200ex illo primis anni celebrata diebus

per totam Ausoniam venerando numine cultast.

Hanc postquam in tristes Italum Saturnia pugnas

hortata est, celeri superum petit aethera curru

optatum Latii tandem potura cruorem.

205diva deae parere parat magnumque Libyssae

ductorem gentis nulli conspecta petebat.

ille virum coetu tum forte remotus ab omni

incertos rerum eventus bellique volutans

anxia ducebat vigili suspiria voce.

210cui dea sic dictis curas solatur amicis:

"quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis

Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem?

omnis iam placata tibi manet ira deorum

omnis Agenoridis rediit favor. eia, age, segnes

215rumpe moras, rape Marmaricas in proelia vires.

mutati fasces. iam bellum atque arma senatus

ex inconsulto posuit Tirynthius heros

cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda

me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis

220misit. ego Oenotris aeternum numen in oris

concelebror, vestri generata e sanguine Beli.

haud mora sit; rapido belli rape fulmina cursu

celsus Iapygios ubi se Garganus in agros

explicat. haud longe tellus; huc dirige signa."

225dixit et in nubes umentia sustulit ora.

Cui dux promissae revirescens pignore laudis

"nympha, decus generis, quo non sacratius ullum

numen" ait "nobis, felix oblata secundes.

ast ego te compos pugnae Carthaginis arce

230marmoreis sistam templis iuxtaque dicabo

aequatam gemino simulacri munere Dido."

haec fatus socios stimulat tumefactus ovantes:

"pone graves curas tormentaque lenta sedendi,

fatalis Latio miles. placavimus iras

235caelicolum; redeunt divi. finita maligno

hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces

nuntio. nunc dextras mihi quisque atque illa referto,

quae Marte exclusus promittere magna solebas.

en, numen patrium spondet maiora peractis.

240vellantur signa, ac diva ducente petamus

infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum."

Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni,

subnixus rapto plebei muneris ostro

saevit iam rostris Varro ingentique ruinae

245festinans aperire locum fata admovet urbi.

atque illi sine luce genus surdumque parentum

nomen, at immodice vibrabat in ore canoro

lingua procax. hinc auctus opes largusque rapinae

infima dum vulgi fovet oblatratque senatum,

250tantum in quassata bellis caput extulit urbe,

momentum ut rerum et fati foret arbiter unus,

quo conservari Latium victore puderet

hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti

Scipiadas interque Iovi spolia alta ferentem

255Marcellum fastis labem suffragia caeca

addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat

ambitus et Graio funestior aequore Campus.

Idem, ut turbarum sator atque accendere sollers

invidiam pravusque togae, sic debilis arte

260belligera Martemque rudis versare nec ullo

spectatus ferro, lingua sperabat adire

ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat.

ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus

ad vulgum in patres petulantia verba ferebat:

265"vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque

bellandi posco. sedeone aut montibus erro

dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus

dividit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?

exaudi, bone dictator, quid Martia plebes

270imperitet: pelli Libyas Romamque levari

hoste iubent. num festinant, quos plurima passos

tertius exhaurit lacrimosis casibus annus?

ite igitur, capite arma, viri. mora sola triumpho

parvum iter est. quae prima dies ostenderit hostem,

275et patrum regna et Poenorum bella resolvet.

ite alacres; Latia devinctum colla catena

Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem."

Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert

impellitque moras, veluti cum carcere rupto

280auriga indocilis totas effundit habenas

et praeceps trepida pendens in verbera planta

impar fertur equis; fumat male concitus axis,

ac frena incerto fluitant discordia curru.

cernebat Paulus (namque huic communia Campus

285iura atque arma tulit) labi mergente sinistro

consule res pessumque dari; sed mobilis irast

turbati vulgi, signataque mente cicatrix

undantes aegro frenabat corde dolores.

nam cum perdomita est armis iuvenilibus olim

290Illyris ora viri, nigro allatraverat ore

victorem invidia et ventis iactarat iniquis.

hinc inerat metus et durae reverentia plebis.

sed genus admotum superis summumque per altos

attingebat avos caelum: numerare parentem

295Assaracum retro praestabat Amulius auctor

Assaracusque Iovem, nec, qui spectasset in armis,

abnueret genus. huic Fabius iam castra petenti:

"si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella

ductore (invitus vocem hanc e pectore rumpam)

300frustraris, Paule. Ausoniae te proelia dira

teque hostis castris gravior manet, aut ego multo

nequiquam didici casus praenoscere Marte.

spondentem audivi (piget heu taedetque senectae,

si, quas prospicio, restat passura ruinas!)

305cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora,

sumpturum pugnam. quantum nunc, Paule, supremo

absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens

audivit Poenus! iam latis obvia, credo,

stat campis acies exspectaturque sub ictu

310alter Flaminius. quantos insane ciebis

Varro viros! tu (pro superi!) tu protinus arma,

tu campum, noscas ante exploresque trahendo

quam ritus hostis. tu non, quae copia rerum,

quae natura locis, quod sit, rimabere sollers,

315armorum genus, et stantem super omnia tela

Fortunam aspicies. fer, Paule, indevia recti

pectora. cur, uni patriam si affligere fas est,

uni sit servare nefas? eget improbus arto

iam victu Libys, et belli fervore retuso

320laxa fides socium est. non hic domus hospita tecto

invitat patrio, non fidae moenibus urbes

excipiunt renovatque pari se pube iuventus.

tertia vix superest, crudo quae venit Hibero,

turba virum. persta et cauti medicamina belli

325lentus ama. si qua interea irritaverit aura

annueritque deus, velox accede secundis."

Cui breviter maesto consul sic ore vicissim:

"mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus

in Poenos, invicte, tuam. nec me unica fallit

330cunctandi ratio, qua te grassante senescens

Hannibal oppressum vidit considere bellum.

sed quaenam ira deum? consul datus alter, opinor,

Ausoniae est, alter Poenis. trahit omnia secum

et metuit demens, alio ne consule Roma

335concidat. e Tyrio consortem accite senatu,

non tam saeva volet. nullus, qui portet in hostem,

sufficit insano sonipes. incedere noctis,

quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus

tantum non strictis mucronibus, ulla retardet

340ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis.

Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis

tecta Iovis, quaeque arce sua nunc stantia linquo,

moenia felicis patriae, quocumque vocabit

summa salus, testor, spreto discrimine iturum.

345sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,

haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor

Assaraci de gente domum similemve videbit

Varroni Paulum redeuntem saucia Roma."

Sic tum diversa turbati mente petebant

350castra duces. at praedictis iam sederat arvis

Aetolos Poenus servans ad proelia campos.

non alias maiore virum, maiore sub armis

agmine cornipedum concussa est Itala tellus.

quippe extrema simul gentique urbique timebant,

355nec spes certandi plus uno Marte dabatur.

Faunigenae socio bella invasere Sicano

sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna

Laurentique domo gaudent et fonte Numici

quos Castrum Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,

360quos celso devexa iugo Iunonia sedes,

Lanvvium atque altrix casti Collatia Bruti,

quique immite nemus Triviae, quique ostia Tusci

amnis amant tepidoque fovent Almone Cybelen

hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum

365Fortunae Praeneste iugis Antemnaque, prisco

Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.

necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam

quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur

Simbruvio rastrisque domant Aequicula rura.

370his Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aevo,

sed iam signa dabat nascens in saecula virtus.

non illis solitum crispare hastilia campo,

nec mos pennigeris pharetram implevisse sagittis;

pila volunt brevibusque habiles mucronibus enses;

375aere caput tecti surgunt super agmina cristis.

At, quos ipsius mensis seposta Lyaei

Setia et incelebri miserunt valle Velitrae,

vos Cora, quos spumans immiti Signia musto,

et quos pestifera Pomptini uligine campi,

380qua Saturae nebulosa palus restagnat et atro

liventes caeno per squalida turbidus arva

cogit aquas Ufens atque inficit aequora limo,

ducit avis pollens nec dextra indignus avorum

Scaevola, cui dirae caelatur laudis honora

385effigie clipeus: flagrant altaribus ignes,

Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira

in semet versa, saevitque in imagine virtus.

tanta ictus specie finire hoc bella magistro

cernitur effugiens ardentem Porsena dextram.

390Quis Circaea iuga et scopulosi verticis Anxur

Hernicaque impresso raduntur vomere saxa,

quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,

Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis

ducebat simul excitis, Soraeque iuventus

395addita fulgebat telis. hic Scaptia pubes,

hic Fabrateriae vulgus, nec monte nivoso

descendens Atina aberat detritaque bellis

Suessa atque a duro Frusino haud imbellis aratro.

at, qui Fibreno miscentem flumina Lirim

400sulphureum tacitisque vadis ad litora lapsum

accolit, Arpinas, accita pube Venafro

ac Lirenatum dextris, socia hispidus arma

commovet atque viris ingens exhaurit Aquinum.

Tullius aeratas raptabat in agmina turmas

405regia progenies et Tullo sanguis ab alto.

indole pro quanta iuvenis quantumque daturus

Ausoniae populis ventura in saecula civem!

ille, super Gangen, super exauditus et Indos

implebit terras voce et furialia bella

410fulmine compescet linguae nec deinde relinquet

par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.

Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi

exsultat rapidis Nero non imitabilis ausis.

hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens

415Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum

caelicolum Matri necnon habitata pruinis

Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes.

cunctis hasta decus clipeusque resectus in orbem

Conique implumes et laevo tegmina crure.

420ibant et laeti pars Sancum voce canebant

auctorem gentis, pars laudes ore ferebat,

Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus

dixisti populos magna dicione Sabinos.

Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos,

425horridus et squamis et equina Curio crista,

pars belli quam magna venit! non aequore verso

tam creber fractis albescit fluctus in undis,

nec coetu leviore, ubi mille per agmina virgo

lunatis acies imitatur Martia peltis,

430perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.

hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae,

et quis litoreae fumant altaria Cuprae,

quique Truentinas servant cum flumine turres,

cernere erat; clipeata procul sub sole corusco

435agmina sanguinea vibrant in nubila luce.

stat fucare colus nec Sidone vilior Ancon

murice nec Libyco, statque umectata Vomano

Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli.

quod Picus quondam, nomen memorabile ab alto

440Saturno, statuit genitor, quem carmine Circe

exutum formae volitare per aethera iussit

et sparsit croceum plumis fugientis honorem.

ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,

quis Asus regnator erat fluvioque reliquit

445nomen et a sese populos tum dixit Asilos.

Sed non ruricolae firmarunt robore castra

deteriore cavis venientes montibus Umbri.

hos Aesis Sapisque lavant rapidasque sonanti

vertice contorquens undas per saxa Metaurus,

450et lavat ingentem perfundens flumine sacro

Clitumnus taurum Narque albescentibus undis

in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor

et Clasis et Rubico et Senonum de nomine Sena.

sed pater ingenti medios illabitur amne

455Albula et admota perstringit moenia ripa.

his urbes Arna et laetis Mevania pratis,

Hispellum et duro monti per saxa recumbens

Narnia et infestum nebulis umentibus olim

Iguvium patuloque iacens sine moenibus arvo

460Fulginia, his populi fortes: Amerinus et, armis

vel rastris laudande Camers, his Sassina dives

lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.

ductor Piso viros spernaces mortis agebat,

ora puer pulcherque habitu, sed corde sagaci

465aequabat senium atque astu superaverat annos.

is primam ante aciem pictis radiabat in armis,

Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.

Iamque per Etruscos legio completa maniplos

rectorem magno spectabat nomine Galbam.

470huic genus orditur Minos illusaque tauro

Pasiphaë, clarique dehinc stant ordine patres.

lectos Caere viros, lectos Cortona, superbi

Tarchonis domus, et veteres misere Graviscae.

necnon Argolico dilectum litus Halaeso

475Alsium et obsessae campo squalente Fregenae.

affuit et sacris interpres fulminis alis

Faesula et antiquus Romanis moenibus horror

Clusinum vulgus, cum, Porsena magne, iubebas

nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos.

480tunc, quos a niveis exegit Luna metallis,

insignis portu, quo non spatiosior alter

innumeras cepisse rates et claudere pontum,

Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis.

bissenos haec prima dedit praecedere fasces

485et iunxit totidem tacito terrore secures.

haec altas eboris decoravit honore curules

et princeps Tyrio vestem praetexuit ostro.

haec eadem pugnas accendere protulit aere.

his mixti Nepesina cohors Aequique Falisci,

490quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique

stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta

haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant.

spicula bina gerunt. capiti cudone ferino

sat cautum. Lycios damnant hastilibus arcus.

495Hae bellare acies norant. at Marsica pubes

et bellare manu et chelydris cantare soporem

vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.

Aeetae prolem Angitiam mala gramina primam

monstravisse ferunt tactuque domare venena

500et lunam excussisse polo, stridoribus amnes

frenare ac silvis montes nudasse vocatis.

sed populis nomen posuit metuentior hospes,

cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas,

Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton.

505Marruvium veteris celebratum nomine Marri

urbibus est illis caput, interiorque per udos

Alba sedet campos pomisque rependit aristas.

cetera in obscuro famae et sine nomine vulgi,

sed numero castella valent. coniungitur acer

510Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes.

Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,

quem genuere Cales. non parvus conditor urbi,

ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras

Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.

515haud illo levior bellis Vestina iuventus

agmina densavit venatu dura ferarum,

quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque virentem

pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiae.

Marrucina simul, Frentanis aemula pubes

520Corfini populos magnumque Teate trahebat.

omnibus in pugna offertur sparus, omnibus alto

adsuetae volucrem caelo demittere fundae.

pectora pellis obit caesi venatibus ursi.

Iam vero, quos dives opum, quos dives avorum

525e toto dabat ad bellum Campania tractu,

ductorum adventum vicinis sedibus Osci

servabant: Sinvessa tepens fluctuque sonorum

Vulturnum, quasque evertere silentia, Amyclae

Fundique et regnata Lamo Caieta domusque

530Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre

Liternum et quondam fatorum conscia Cyme.

illic Nuceria et Gaurus navalibus acta

prole Dicarchea, multo cum milite Graia

illic Parthenope ac Poeno non pervia Nola,

535Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae.

Sarrastes etiam populos totasque videres

Sarni mitis opes; illic, quos sulphure pingues

Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens

ore giganteo sedes Ithacesia Bai.

540non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea

Inarime, non antiqui saxosa Telonis

insula, nec parvis aberat Calatia muris,

Surrentum et pauper sulci cerealis Abella,

in primis Capua, heu rebus servare serenis

545inconsulta modum et pravo peritura tumore.

laetos rectoris formabat Scipio bello.

ille viris pila et ferro circumdare pectus

addiderat. leviora domo de more parentum

gestabant tela, ambustas sine cuspide cornos;

550aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis.

ipse inter medios venturae ingentia laudis

signa dabat: vibrare sudem, tramittere saltu

murales fossas, undosum frangere nando

indutus thoraca vadum (spectacula tanta

555ante acies virtutis erant), saepe alite planta

ilia perfossum et campi per aperta volantem

ipse pedes praevertit equum, saepe arduus idem

castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.

Martia frons facilesque comae nec pone retroque

560caesaries brevior. flagrabant lumina miti

aspectu, gratusque inerat visentibus horror.

Affuit et Samnis, nondum vergente favore

ad Poenos, sed nec veteri purgatus ab ira:

qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique

565exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent,

et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosve

obscura incultis Herdonia misit ab agris.

Bruttius, haud dispar animorum, unaque iuventus

Lucanis excita iugis Hirpinaque pubes

570horrebat telis et tergo hirsuta ferarum.

hos venatus alit. lustra incoluere sitimque

avertunt fluvio, somnique labore parantur.

Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes

necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus.

575parebat legio audaci permissa Cethego,

qui socias vires atque indiscreta maniplis

arma recensebat: nunc sese ostendere miles

Leucosiae e scopulis, nunc, quem Picentia Paestum

misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae,

580nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt

duritiem lapidum mersis inolescere ramis.

ille et pugnacis laudavit tela Salerni,

falcatos enses, et, quae Buxentia pubes

aptabat dextris, irrasae robora clavae.

585ipse umerum exsertus gentili more parentum

difficili gaudebat equo roburque iuventae

flexi cornipedis duro exercebat in ore.

Vos etiam, accisae desolataeque virorum

Eridani gentes, nullo attendente deorum

590votis tunc vestris casura ruistis in arma.

certavit Mutinae quassata Placentia bello,

Mantua mittenda certavit pube Cremonae,

Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu

evecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris.

595tum Verona Athesi circumflua et undique sollers

arva coronantem nutrire Faventia pinum,

Vercellae fuscique ferax Pollentia villi,

et quondam Teucris comes in Laurentia bella

Ocni prisca domus parvique Bononia Rheni,

600quique gravi remo limosis segniter undis,

lenta paludosae proscindunt stagna Ravennae.

tum Troiana manus tellure antiquitus orti

Euganea profugique sacris Antenoris oris.

necnon cum Venetis Aquileia supervenit armis.

605tum pernix Ligus et sparsi per saxa Bagenni

in decus Hannibalis duros misere nepotes.

maxima tot populis rector fiducia Brutus

ibat et hortando notum accendebat in hostem.

laeta viro gravitas ac mentis amabile pondus

610et sine tristitia virtus. non ille rigoris

ingratas laudes nec nubem frontis amabat

nec famam laevo quaerebat limite vitae.

Addiderat ter mille viros, in Marte sagittae

expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna.

615non totidem Ilva viros, sed laetos cingere ferrum

armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.

Ignosset quamuis avido committere pugnam

Varroni, quicumque simul tot tela videret.

tantis agminibus Rhoeteo litore quondam

620fervere, cum magnae Troiam invasere Mycenae,

mille rates vidit Leandrius Hellespontus.

Ut ventum ad Cannas, urbis vestigia priscae,

defigunt diro signa infelicia vallo.

nec tanta miseris iamiam impendente ruina

625cessarunt superi vicinas prodere clades.

per sudum attonitis pila exarsere maniplis,

et celsae toto ceciderunt aggere pinnae,

nutantique ruens prostravit vertice silvas

Garganus, fundoque imo mugivit anhelans

630Aufidus, et magno late distantia ponto

terruerunt pavidos accensa Ceraunia nautas.

quaesivit Calaber subducta luce repente

immersus tenebris et terram et litora Sipus,

obseditque frequens castrorum limina bubo.

635nec densae trepidis apium se involvere nubes

cessarunt aquilis. non unus crine corusco,

regnorum eversor, rubuit letale cometes.

castra quoque et vallum rabidae sub nocte silenti

irrupere ferae raptique ante ora paventum

640adiunctos vigilis sparserunt membra per agros.

ludificante etiam terroris imagine somnos

Gallorum visi bustis erumpere manes,

terque quaterque solo penitus tremuere revulsae

Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen

645manavit Iovis in templis, lacrimaeque vetusta

effigie patris large fluxere Quirini,

maior et horrificis sese extulit Allia ripis.

non Alpes sedere loco, non nocte dieve

ingentes inter stetit Apenninus hiatus.

650axe super medio, Libyes a parte, coruscae

in Latium venere faces, ruptusque fragore

horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.

Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignes

Vesuius intonuit, scopulisque in nubila iactis

655Phlegraeus tetigit trepidantia sidera vertex.

Ecce inter medios belli praesagus, et ore

attonito sensuque simul, clamoribus implet

miles castra feris et anhelat clade futura:

"parcite, crudeles superi! iam stragis acervis

660deficiunt campi. video per densa volantem

agmina ductorem Libyae currusque citatos

arma virum super atque artus et signa trahentem.

turbinibus furit insanis et proelia ventus

inque oculos inque ora rotat. cadit immemor aevi

665nequiquam, Thrasymenne, tuis Servilius oris

subductus. quo, Varro, fugis? pro Iuppiter! ictu

procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.

cesserit huic Trebia exitio. pons ecce cadentum

corporibus struitur, reicitque cadavera fumans

670Aufidus, ac victrix insultat belua campis.

gestat Agenoreus nostro de more secures

consulis et sparsos lictor fert sanguine fasces.

in Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.

o dolor! hoc etiam, superi, vidisse iubetis?

675congesto, laevae quodcumque avellitur, auro

metitur Latias victrix Carthago ruinas."