Silii Italici-PUNICORUM LIBER VII

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII

0

Īntĕrĕā trĕpĭdīs Făbĭūs spēs ūnĭcă rēbūs.

īllĕ quĭdēm sŏcĭōs ātque aēgrām vūlnĕrĕ praēcēps

Aūsŏnĭam ārmābāt vĭrĭdīque ād dūră lăbōrūm

bēllātōr sĕnĭō iām cāstră mŏvēbăt ĭn hōstēm,

sēd mēns hūmānā māiōr nōn tēlă nĕc ēnsēs5

nēc fōrtēs spēctābăt ĕquōs. tōt mīlĭă cōntrā

Poēnōrum īnvīctūmquĕ dŭcēm, tŏt ĭn āgmĭnă sōlūs

ībăt ĕt īn sēsē cūncta ārmă vĭrōsquĕ gĕrēbāt.

āc nī sācră sĕnī vīs īmprēssūmquĕ fŭīssēt

sīstĕrĕ cūnctāndō Fōrtūnam ādvērsă fŏvēntēm,10

ūltĭmă Dārdănĭī trānsīssēt nōmĭnĭs aētās.

īllĕ mŏdūm sŭpĕrīs īn Pūnĭcă cāstră făvōrīs

āddĭdĭt ēt Lĭbўaē fīnem īntēr prōspĕră bēllă

vīncēndī stătŭīt, tŭmĕfāctūm clādĭbŭs īllĕ

Hēspĕrĭīs lēntō Poēnūm mŏdĕrāmĭnĕ lūsīt.15

sūmmĕ dŭcūm, quī rēgna ĭtĕrūm lābēntĭă Troīaē

ēt flūxās Lătĭī rēs māiōrūmquĕ lăbōrēs,

quī Cārmēntĭs ŏpēs ēt rēgna Ēvāndrĭă sērvās,

sūrge, ăge ĕt ēmĕrĭtō sācrūm căpŭt īnsĕrĕ caēlō.

Āt Lĭbўaē dūctōr, pōstquām nŏvă nōmĭnă lēctō20

dīctātōrĕ vĭgēnt, rāptīm mūtātă Lătīnīs

īmpĕrĭa haūd frūstrā rĕpŭtāns cōgnōscĕre ăvēbāt,

quaē fōrtūnă vĭrō, quōdnām dĕcŭs, ūltĭmă fēssīs

āncŏră cūr Făbĭūs, quēm pōst tōt Rōmă prŏcēllās

Hānnĭbălī pŭtĕt ēssĕ părēm. fērvōrĕ cărēntēs25

āngēbānt ānnī fraūdīque ĭnăpērtă sĕnēctūs.

ōcĭŭs āccītūm cāptīvo ēx āgmĭnĕ pōscīt

prōgĕnĭēm rītūsquĕ dŭcīs dēxtraēquĕ lăbōrēs.

Cīlnĭŭs Ārrētī Tŷrrhēnīs ōrtŭs ĭn ōrīs

clārūm nōmĕn ĕrāt, sēd laēva āddūxĕrăt hōră30

Tīcīnī iŭvĕnēm rīpīs, fūsūsquĕ rŭēntīs

vūlnĕre ĕquī Lĭbўcīs praēbēbāt cōllă cătēnīs.

hīc ārdēns ēxtrēmă mălīs ēt rūmpĕrĕ vītām

"nōn cūm Flāmĭnĭō tĭbĭ rēs, nēc fērvĭdă Grācchī

īn mănĭbūs cōnsūlta" īnquīt; "Tīrŷnthĭă gēns ēst.35

quām sī fātă tŭīs gĕnŭīssēnt, Hānnĭbăl, ōrīs,

tērrārum īmpĕrĭūm Cārthāgĭnĭs ārcĕ vĭdērēs.

nōn ĕgŏ tē lōngā sĕrĭē pēr sīngŭlă dūcām.

hōc săt ĕrīt; nōscēs Făbĭōs cērtāmĭne ăb ūnō:

Vēiēntūm pŏpŭlī vĭŏlātā pācĕ nĕgābānt40

āccēptārĕ iŭgum, āc vīcīnō Mārtĕ fŭrēbāt

ād pōrtās bēllūm, cōnsūlquĕ cĭēbăt ăd ārmă.

dīlēctūs vĕtĭtī, prīvātăquĕ cāstră pĕnātēs

Hērcŭlĕi īmplēvērĕ. dŏmō, mīrābĭle, ăb ūnā

pātrĭcĭūs iūnctīs ēxērcĭtŭs ībăt ĭn ārmīs.45

tēr cēntum ēxsĭlŭērĕ dŭcēs. quōcūmquĕ lĭbērēt

ūnō nōn păvĭdūs rēxīssēs bēllă măgīstrō.

sēd dīrum ēgrēssīs ōmēn: Scĕlĕrātă mĭnācī

strīdēntīs sŏnĭtū trĕmŭērūnt līmĭnă pōrtaē,

māxĭmăque Hērcŭlĕī mūgīvīt nūmĭnĭs āră.50

īnvāsēre hōstēm, nŭmĕrārīque āspĕră vīrtūs

haūd ēst pāssă vĭrōs ēt plūrēs mīlĭtĕ caēdēs.

saēpĕ glŏbō dēnsī, saēpe ēt pēr dēvĭă pāssīm

dīspērsī sŭbĭērĕ vĭcēs, mĕrĭtīquĕ lăbōrĕ

aēquātō nūllī quīsquām vīrtūtĕ sĕcūndūs,55

dūcĕrĕ tēr cēntūm Tārpēia ād tēmplă trĭūmphōs.

spēs heū fāllācēs ōblītăquĕ cōrdă cădūcūm,

mōrtālī quōdcūmquĕ dătūr! grēx īllĕ vĭrōrūm,

quī Făbĭā gēnte īncŏlŭmī dēfōrmĕ pŭtābāt

pūblĭcă bēllă gĕrī, părĭtēr cĕcĭdērĕ dĕōrūm60

īnvĭdĭā sŭbĭtīs cīrcūmvĕnĭēntĭbŭs ārmīs.

nēc tămĕn ōccīsōs ēst cūr laētērĕ; sŭpērsūnt,

quōt tĭbĭ sīt Lĭbўaēquĕ sătīs; cērtāvĕrĭt ūnūs

tēr cēntūm dēxtrīs. tām vīvĭdă mēmbră lăbōrquĕ

prōvĭdŭs ēt caūtā sōllērtĭă tēctă quĭētĕ.65

nēc vērō călĭdī nūnc tū cuī sānguĭnĭs aētās

fōdĕrĭs īn pūgnā vēlōcĭŭs īlĭă plāntā

bēllātōrĭs ĕquī frēnīsquĕ mŏmōrdĕrĭs ōră."

quēm cērnēns ăvĭdūm lētī pōst tālĭă Poēnūs

"nēquīquām nōstrās, dēmēns," ăĭt "ēlĭcĭs īrās70

ēt cāptīvă părās mŏrĭēndo ēvādĕrĕ vīnclă.

vīvēndum ēst. ārtā sērvēntūr cōllă cătēnā."

haēc iŭvĕnīs dīvīsquĕ tŭmēns aūsīsquĕ sĕcūndīs.

Āt pātrēs Lătĭāsquĕ nŭrūs rāptābăt ăd ārās

cūră dĕūm. maēstō sūffūsaē lūmĭnă vūltū75

fēmĭnĕūs mātrēs grădĭtūr chŏrŭs; ōrdĭnĕ lōngō

Iūnōnī pāllām cōncēptăquĕ vōtă dĭcābānt:

"hūc ădĕs, ō rēgīnă dĕūm, gēns cāstă prĕcāmūr

ēt fĕrĭmūs, dīgnō quaēcūmque ēst nōmĭnĕ, tūrbă

Aūsŏnĭdūm pūlchrūmque ĕt, ăcu ēt sūbtēmĭnĕ fūlvō80

quōd nōstraē nēvērĕ mănūs, vĕnĕrābĭlĕ dōnūm.

āc dūm dēcrēscīt mātrūm mĕtŭs, hōc tĭbĭ, dīvă,

īntĕrĕā vēlāmĕn ĕrīt. sī pēllĕrĕ nōstrīs

Mārmărĭcām tērrīs nūbēm dăbĭs, ōmnĭs ĭn aūrō

prēssă tĭbī vărĭā fūlgēbīt gēmmă cŏrōnā."85

nēcnōn ēt prŏprĭō vĕnĕrāntūr Pāllădă dōnō

Phoēbūmque ārmĭgĕrūmquĕ dĕūm prīmāmquĕ Dĭōnēn.

tānta ădĕō, cūm rēs trĕpĭdaē, rĕvĕrēntĭă dīvūm

nāscĭtŭr; āt rāraē fūmānt fēlīcĭbŭs āraē.

Dūm Rōma āntīquōs tēmplīs īndīcĭt hŏnōrēs,90

iām Făbĭūs caūtō prōcēdēns āgmĭne ĕt ārtĕ

bēllāndī lēntō sĭmĭlīs praēclūsĕrăt ōmnēs

fōrtūnaēque hōstīquĕ vĭās. dīscēdĕrĕ sīgnīs

haūd lĭcĭtūm, sūmmūmquĕ dĕcūs, quō tōllĭs ăd āstră

īmpĕrĭī, Rōmānĕ, căpūt, pārērĕ dŏcēbāt.95

vērum ŭbĭ prīmă sătīs cōnspēcta īn mōntĭbŭs āltīs

sīgnă prŏcūl fūlsītquĕ nŏvīs ēxērcĭtŭs ārmīs,

ārrēctaē spēs Sīdŏnĭaē, fērvētquĕ sĕcūndīs

fōrtūnaē iŭvĕnīs. vīncēndī sōlă vĭdētūr

quōd nōndūm stĕtĕrīnt ăcĭēs, mŏră. "pērgĭtĕ," clāmāt100

"ītĕ cĭtī, rŭĭte ād pōrtās, prōpēllĭtĕ vāllūm

pēctŏrĭbūs. quāntūm cāmpī dīstāmŭs, ăd ūmbrās

tāntum hōstī sŭpĕrēst. rĕsĭdēs ād bēllă vŏcāntūr,

quīs pŭdĕāt cērtārĕ, sĕnēs. quōdcūmquĕ vĭdētīs

hōc rĕlĭquum ēst, prīmō dāmnātum ŭt ĭnūtĭlĕ bēllō.105

ēn, ŭbĭ nūnc Grācchi ātque ŭbĭ sūnt nūnc fūlmĭnă gēntīs

Scīpĭădaē? pūlsi Aūsŏnĭā nōn āntĕ păvēntēm

dīmīsērĕ fŭgām, quām tērrŏr ăd ūltĭmă mūndī

Ōcĕănūmquĕ tŭlīt; prŏfŭgūs nūnc ērrăt ŭtērquĕ

nōmĭnă nōstră trĕmēns ēt rīpās sērvăt Hĭbērī.110

ēst ĕtĭām, cūr Flāmĭnĭō mĭhĭ glōrĭă caēsō

crēvĕrĭt ēt tĭtŭlīs lĭbĕāt cūr fīgĕrĕ nōstrīs

crūdūm Mārtē vīrĭ nŏmēn. quōt dēmĕrĕ nōstēr

huīc ānnōs Făbĭō glădĭūs vălĕt? ēt tămĕn aūdēt.

aūdĕăt! haūd ūltrā fāxō spēctētŭr ĭn ārmīs."115

Tālĭă vōcĭfĕrāns vŏlŭcrī răpĭt āgmĭnă cūrsū

āc praēvēctŭs ĕquō nūnc dēxtrā prōvŏcăt hōstēm,

nūnc vōce īncrĕpĭtāt, mīssā nūnc ēmĭnŭs hāstā

fērtŭr ŏvāns pūgnaēque ăgĭtāt sĭmŭlācră fŭtūraē,

ūt Thĕtĭdīs prōlēs Phrўgĭīs Vūlcānĭă cāmpīs120

ārmă tŭlīt clĭpĕo āmplēxūs tērrāmquĕ pŏlūmquĕ

mātērnūmquĕ frĕtūm tōtūmque ĭn ĭmāgĭnĕ mūndūm.

Cāssārūm sĕdĕt īrārūm spēctātŏr ĕt āltī

cēlsūs cōllĕ iŭgī dŏmăt ēxsūltāntĭă cōrdă

īnfrāctāsquĕ mĭnās dīlātō Mārtĕ fătīgāt125

sōllērs cūnctāndī Făbĭūs, ceū nōctĕ sŭb ātrā

mūnītīs pāstōr stăbŭlīs pĕr ŏvīlĭă claūsūm

īmpăvĭdūs sōmnī sērvāt pĕcŭs; ēffĕră saēvīt

ātque īmpāstă trŭcēs ŭlŭlātūs tūrbă lŭpōrūm

ēxērcēt mōrsūquĕ quătīt rēstāntĭă claūstră.130

Īrrĭtŭs īncēptī mŏvĕt īnde ātque Āpŭlă tārdō

ārvă Lĭbŷs pāssū lĕgĭt āc nūnc vāllĕ rĕsīdīt

cōndĭtŭs ōccūltā, sī praēcĭpĭtārĕ sĕquēntēm

ātque ĭnŏpīnātā dētūr cīrcūmdărĕ fraūdĕ,

nūnc nōctūrnă părāt caēcaē cēlāntĭbŭs ūmbrīs135

fūrtă vĭaē rētrōque ăbĭtūm fīctōsquĕ tĭmōrēs

āssĭmŭlāt, tūm cāstră cĭtūs dēsērtă rĕlīctā

ōstēntāt praēda ātque īnvītāt prōdĭgŭs hōstēm,

quālīs Maēŏnĭā pāssīm Maēāndrŭs ĭn ōrā,

cūm sĭbĭ gūrgĭtĭbūs flēxīs rĕvŏlūtŭs ŏbērrāt.140

nūllă văcānt īncēptă dŏlīs, sĭmŭl ōmnĭă vērsāt

mīscētque ēxăcŭēns vărĭa ād cōnāmĭnă mēntēm,

sīcŭt ăquaē splēndōr rădĭātūs lāmpădĕ sōlīs

dīssūltāt pēr tēctă văgā sŭb ĭmāgĭnĕ vībrāns

lūmĭnĭs ēt trĕmŭlā lăquĕārĭă vērbĕrăt ūmbrā.145

iāmquĕ dŏlōrĕ fŭrēns ĭtă sēcum īmmūrmŭrăt īraē:

"ōbvĭă sī prīmūs nōbīs hīc tēlă tŭlīssēt,

nūllănĕ nūnc Trĕbĭae ēt Thrăsўmēnnī nōmĭnă? nūllī

lūgērēnt Ĭtălī? nūmquām Phăĕthōntĭŭs āmnīs

sānguĭnĕā pōntūm tūrbāssēt dēcŏlŏr ūndā?150

īnvēntūm, dūm sē cŏhĭbēt tĕrĭmūrquĕ sĕdēndō,

vīncēndī gĕnŭs. ēn quŏtĭēns, vĕlŭt ōbvĭŭs īrēt

dīscīnxīt rătĭōnĕ dŏlōs fraūdēsquĕ rĕsōlvīt!"

haēc sēcūm, mĕdĭō sōmnī cūm būcĭnă nōctēm

dīvĭdĕrēt iāmque ēxcŭbĭās sōrtītŭs ĭnīquās155

tērtĭŭs ābrūptā vĭgĭl īrĕt ăd ārmă quĭētĕ.

vērtĭt ĭtēr Daūnīquĕ rĕtrō tēllūrĕ rĕlīctā

Cāmpānās rĕmĕāt nōtūs pŏpŭlātŏr ĭn ōrās.

hīc vēro, īntrāvīt pōstquam ūbĕrĭs ārvă Fălērnī

(dīvĕs ĕa ēt nūmquām tēllūs mēntītă cŏlōnō)160

āddūnt frūgĭfĕrīs ĭnĭmīca īncēndĭă rāmīs.

Haūd fās, Bācchĕ, tŭōs tăcĭtūm trāmīttĕre hŏnōrēs,

quāmquām māgna īncēptă vŏcēnt. mĕmŏrābĕrĕ, sācrī

lārgītōr lătĭcīs, grăvĭdaē cuī nēctărĕ vītēs

nūllī dānt prēlīs nōmēn praēfērrĕ Fălērnīs.165

Māssĭcă sūlcābāt mĕlĭōrĕ Fălērnŭs ĭn aēvō

ēnsĭbŭs īgnōtīs sĕnĭōr iŭgă. pāmpĭnŭs ūmbrās

nōndum ūvaē vĭrĭdēs nūdō tēxēbăt ĭn ārvō,

pōcŭlă nēc nōrānt sūcīs mūlcērĕ Lўaēī.

fōntĕ sĭtim ēt pūrā sŏlĭtī dēfēndĕrĕ lŷmphā.170

āttŭlĭt hōspĭtĭō pērgēntem ād lītŏră Cālpēs

ēxtrēmūmquĕ dĭēm pēs dēxtĕr ĕt hōră Lўaēūm,

nēc pĭgĭtūm pārvōsquĕ lărēs hŭmĭlīsquĕ sŭbīrĕ

līmĭnă caēlĭcŏlām tēctī. cēpērĕ vŏlēntēm

fūmōsī pōstēs ēt rītū paūpĕrĭs aēvī175

āntĕ fŏcōs mēnsaē, laētūs nēc sēnsĕrăt hōspēs

ādvēnīssĕ dĕūm, sĕd ĕnīm dē mōrĕ părēntūm

grātō cūrsābāt stŭdĭo īnstābātquĕ sĕnēctaē,

dōnĕc ŏpēs fēstās pūrīs nūnc pōmă cănīstrīs

cōmpŏsŭīt, nūnc īrrĭgŭīs cĭtŭs ēxtŭlĭt hōrtīs180

rōrāntēs ūmōrĕ dăpēs. tūm lāctĕ făvīsquĕ

dīstīnxīt dūlcēs ĕpŭlās nūllōquĕ crŭōrĕ

pōllūtā cāstūs mēnsā Cĕrĕālĭă dōnă

āttŭlĭt āc prīmūm Vēstaē dēcērpsĭt hŏnōrēm

ūndĭque ĕt īn mĕdĭām iēcīt lībāmĭnă flāmmām.185

dēssĕ tŭōs lătĭcēs hāc sēdŭlĭtātĕ sĕnīlī

cāptŭs, Ĭācchĕ, vĕtās. sŭbĭtō, mīrābĭlĕ dīctū,

fāgĭnă pāmpĭnĕō spūmārūnt pōcŭlă sūcō,

paūpĕrĭs hōspĭtĭī prĕtĭūm, vīlīsquĕ rŭbēntī

flūxīt mūlctră mĕro, ēt quērcu īn crātēră căvātā190

dūlcĭs ŏdōrātīs ūmōr sūdāvĭt ăb ūvīs.

"ēn căpĕ" Bācchŭs ăīt "nōndūm tĭbĭ nōtă, sĕd ōlīm

vītĭcŏlaē nōmēn pērvūlgātūră Fălērnī

mūnĕra" - ĕt haūd ūltrā lătŭīt dĕŭs. īndĕ nĭtēntēm

lūmĭnĕ pūrpŭrĕō frōntēm cīnxērĕ cŏrŷmbī195

ēt fūsaē pēr cōllă cŏmaē, dēxtrāquĕ pĕpēndīt

cānthărŭs, āc vītīs thŷrsō dēlāpsă vĭrēntī

fēstās Nŷsaēō rĕdĭmīvīt pālmĭtĕ mēnsās.

nēc făcĭlīs laētō cērtāssĕ, Fălērnĕ, săpōrī,

pōstquam ĭtĕrātă tĭbī sūnt pōcŭlă, iām pĕdĕ rīsūm,200

iām līnguā tĭtŭbāntĕ mŏvēs pātrīquĕ Lўaēō

tēmpŏră quāssātūs grātēs ēt praēmĭă dīgnă

vīx īntēllēctīs cōnārīs rēddĕrĕ vērbīs,

dōnēc cōmpŏsŭīt lūctāntĭă lūmĭnă Sōmnūs,

Sōmnūs, Bācchĕ, tĭbī cŏmĕs āddĭtŭs. hīnc ŭbĭ prīmō205

ūngŭlă dīspērsīt rōrēs Phăĕthōntĭă Phoēbō

ūvĭfĕrīs lātē flōrēbāt Māssĭcŭs ārvīs

mīrātūs nĕmŏra ēt lūcēntēs sōlĕ răcēmōs.

īt mōntī dĕcŭs, ātque ēx īllō tēmpŏrĕ dīvēs

Tmōlŭs ĕt āmbrŏsĭīs Ărĭūsĭă pōcŭlă sūcīs210

āc Mēthŷmnă fĕrōx lăcŭbūs cēssērĕ Fălērnīs.

Haēc tūm vāstă dăbāt tērrīsque īnfēstŭs ăgēbāt

Hānnĭbăl, ēt sīccī stĭmŭlābānt sānguĭnĭs ēnsēs

lūdĭfĭcāntĕ dŭcēm Făbĭō. iāmque īmprŏbă cāstrīs

Aūsŏnĭīs vōta ēt pūgnāndī prāvă lĭbīdŏ215

glīscēbāt; prōnī dēcūrrĕrĕ mōntĕ părābānt.

Dā fāmaē, dā, Mūsă, vĭrūm, cuī vīncĕrĕ bīnă

cōncēssūm cāstra ēt gĕmĭnōs dŏmĭtārĕ fŭrōrēs.

"fērvĭdă sī nōbīs cōrda ābrūptūmquĕ pŭtāssēnt

īngĕnĭūm pātrēs ēt sī clāmōrĭbŭs" īnquīt220

"tūrbārī făcĭlēm mēntēm, nōn ūltĭmă rērūm

ēt dēplōrātī māndāssēnt Mārtĭs hăbēnās.

stāt pēnsātă dĭū bēllī sēntēntĭă: vīncām

sērvāre īnvītōs ūrgēntēsque ūltĭmă fātă.

nūllī pēr Făbĭum ē vōbīs cĕcĭdīssĕ lĭcēbīt.225

sī lūcīs pĭgĕt ēt sūprēmīs ēssĕ cŭpīdōst

nōmĭnĭs Aūsŏnĭī taēdētque īn tēmpŏrĕ tālī

nūllūm clādĕ nŏvā clāraēquĕ frăgōrĕ rŭīnaē

īnsīgnēm fēcīssĕ lŏcūm, rĕvŏcāndŭs ăb ātrīs

Flāmĭnĭūs nōbīs ēst sēdĭbŭs. īllĕ rŭĕndī230

iām dūdūm prŏpĕrāns sīgnum aūspĭcĭūmquĕ dĕdīssēt.

ān nōndūm praēcēps vīcīnăquĕ fātă vĭdētīs?

ūna, ūt dēbēllēt, sătĭs ēst vīctōrĭă Poēnō.

stātĕ, vĭri, ēxaūdītĕ dŭcēm! cum ōptābĭlĕ tēmpūs

dēpōscēt dēxtrās, tūnc īstă fĕrōcĭă dīctă235

aēquēntūr fāctīs. nōn ēst, mĭhĭ crēdĭtĕ, nōn ēst

ārdŭŭs īn pūgnās fērrī lăbŏr. ūnă rĕclūsīs

ōmnēs iām pōrtīs īn cāmpum ēffūdĕrĭt hōră.

māgnum īllūd sōlīsquĕ dătūm, quōs mītĭs ĕūntēs

Iūppĭtĕr āspēxīt, māgnum ēst, ēx hōstĕ rĕvērtī.240

fōrtūnaē Lĭbўs īncūmbīt flātūquĕ sĕcūndō

fīdĭt ăgēns pūppīm. dūm dēsĭnăt aūră sĭnūsquĕ

dēstĭtŭāt tŭmĭdōs sūbdūctō flāmĭnĕ vēntūs,

īn rēm cūnctārī fŭĕrīt. nōn ūllă pĕrēnnī

āmplēxū Fōrtūnă fŏvēt. iām cōpĭă quāntō245

ārtĭŏr, ēt nūllō Tўrĭīs cērtāmĭnĕ quāntūm

dētrītum ēst fāmaē! quīn īntēr cētĕră nōstrā

haūd laūde āfŭĕrīt, mŏdŏ quī - sēd pārcĕrĕ dīctīs

sīt mĕlĭūs. iām vōs ăcĭēs ēt proēlĭa ĕt hōstēm

pōscĭtĭs? ō mănĕāt, sŭpĕrī, fīdūcĭă tālīs!250

īntĕrĕa ēxclūsā māiōrīs sōrtĕ pĕrīclī

mē sōlūm, quaēsō, tōtī me ōppōnĭtĕ bēllō."

hīs dīctīs frāctūs fŭrŏr ēt răbĭda ārmă quĭērūnt,

ūt, cūm tūrbātīs plăcĭdūm căpŭt ēxtŭlĭt ūndīs

Nēptūnūs tōtūmquĕ vĭdēt tōtōquĕ vĭdētūr255

rēgnātōr pōntō, saēvī fĕră mūrmŭră vēntī

dīmīttūnt nūllāsquĕ mŏvēnt īn frōntĭbŭs ālās

tūm sēnsim īnfūsā trānquīllă pĕr aēquŏră pācĕ

lānguēntēs tăcĭtō lūcēnt īn lītŏrĕ flūctūs.

Sēnsīt cūră săgāx Poēnī fraūdīsquĕ vĕnēnō260

āggrĕdĭtūr mēntēs. paūca ātque haēc rūrĭs ăvītī

iūgĕră nēc mūltīs Făbĭūs vērtēbăt ărātrīs;

Māssĭcŭs ūvĭfĕrīs āddēbāt nōmĭnă glēbīs.

hīnc pēstēm plăcĭtūm mōlīri ēt spārgĕrĕ caūsās

īn cāstra āmbĭgŭās. fērrō flāmmīsquĕ pĕpērcīt265

sūspēctāmquĕ lŏcō pācēm dĕdĭt ārtĕ mălīgnā,

ceū clāndēstīnō trăhĕrētūr foēdĕrĕ bēllūm.

Īntēllēctŭs ĕrāt Făbĭō, Tўrĭōsquĕ vĭdēbāt

dīctātōr saēvīrĕ dŏlōs; sēd nōn văcăt āgrām

īnvĭdĭām glădĭōs īntēr lĭtŭōsquĕ tĭmērĕ270

ēt dŭbĭā mōrsūs fāmaē dēpēllĕrĕ pūgnā,

dōnēc rēptāntem ēt nēquīquām saēpĕ trăhēntēm

hūc īllūc cāstra āc scrūtāntēm proēlĭă Poēnūm,

quā nĕmŏrōsă iŭga ēt scŏpŭlōsī vērtĭcĕ cōllēs

ēxsūrgūnt, claūsīt spārsa ād dīvōrtĭă tūrmā.275

hīnc Laēstrŷgŏnĭaē sāxōsō mōntĕ prĕmēbānt

ā tērgō rūpēs, ūndōsīs squālĭdă tērrīs

hīnc Lītērnă pălūs, nēc fērri aūt mīlĭtĭs ūsūm

pōscēbāt rĕgĭō, saēptōs sēd fraūdĕ lŏcōrūm

ārtă fămēs poēnās mĭsĕrae ēxāctūră Săgūntī280

ūrgēbāt, fīnīsque ădĕrāt Cārthāgĭnĭs ārmīs.

Cūnctă pĕr ēt tērrās ēt lātī stāgnă prŏfūndī

cōndĭdĕrāt sōmnūs, pŏsĭtōquĕ lăbōrĕ dĭērūm

pācēm nōctĕ dătām mōrtālĭbŭs ōrbĭs ăgēbāt.

āt nōn Sīdŏnĭūm cūrīs flāgrāntĭă cōrdă285

dūctōrēm vĭgĭlēsquĕ mĕtūs haūrīrĕ sĭnēbānt

dōnă sŏpōrĭfĕraē nōctīs. nām mēmbră cŭbīlī

ērĭgĭt ēt fūlvī cīrcūmdāt pēllĕ lĕōnīs,

quā sŭpĕrīnstrātōs prōiēctūs grāmĭnĕ cāmpī

prēssĕrăt āntĕ tŏrōs. tūnc ād tēntōrĭă frātrīs290

fērt grēssūs vīcīnă cĭtōs. nēc dēgĕnĕr īllĕ

bēllĭgĕrī rītūs taūrīnō mēmbră iăcēbāt

ēffūltūs tērgo ēt mūlcēbāt trīstĭă sōmnō.

stāt prŏcŭl hāstă vĭrī tērraē dēfīxă prŏpīnquaē

ēt dīra ē sūmmā pēndēbāt cūspĭdĕ cāssīs;295

āt clĭpĕūs cīrcā lōrīcăque ĕt ēnsĭs ĕt ārcūs

ēt tēlūm Bălĭārĕ sĭmūl tēllūrĕ quĭēscūnt.

iūxtā lēctă mănūs, iŭvĕnēs īn Mārtĕ prŏbātī,

ēt sŏnĭpēs strātō cārpēbāt grāmĭnă dōrsō.

ūt pĕpŭlērĕ lĕvem īntrāntīs vēstīgĭă sōmnūm,300

"heūs!" īnquīt părĭtērquĕ mănūs ād tēlă fĕrēbāt,

"quaē tē cūră vĭgīl fēssūm, gērmānĕ, fătīgāt?"

āc iām cōnstĭtĕrāt sŏcĭōsque īn caēspĭtĕ fūsōs

īncūssā rĕvŏcāt cāstrōrum ād mūnĕră plāntā,

cūm Lĭbўaē dūctōr: "Făbĭūs mē nōctĭbŭs aēgrīs,305

īn cūrās Făbĭūs nōs ēxcĭtăt, īllă sĕnēctūs,

heū fātīs quaē sōlă mĕīs cūrrēntĭbŭs ōbstāt.

cērnĭs, ŭt ārmātā cīrcūmfūndārĕ cŏrōnā,

ēt vāllēt claūsōs cōllēctūs mīlĕs ĭn ōrbēm.

vērum ăgĕ nūnc, quŏnĭām rēs ārtaē, pērcĭpĕ pōrrō,310

quaē mĕdĭtātă mĭhī. lātōs cōrrēptă pĕr āgrōs

ārmēnta āssuētō bēllī dē mōrĕ sĕquūntūr.

cōrnĭbŭs ārēntēs ēdīcam īnnēctĕrĕ rāmōs

sārmēntīquĕ lĕvīs frōntī rĕlĭgārĕ mănīplōs,

ādmōtūs cūm fērvōrēm dīspērsĕrĭt īgnīs,315

ūt pāssim ēxsūltēnt stĭmŭlāntĕ dŏlōrĕ iŭvēncī

ēt văgă pēr cōllēs cērvīce īncēndĭă iāctēnt.

tūm tērrōrĕ nŏvō trĕpĭdūs lāxābĭt ĭnīquās

cūstōs ēxcŭbĭās māiōrăquĕ nōctĕ tĭmēbīt.

sī cōrdī cōnsūltă (mŏrās ēxtrēmă rĕcūsānt),320

āccīngāmŭr" ăīt. gĕmĭnō tēntōrĭă grēssū

īndĕ pĕtūnt. īngēns clĭpĕō cērvīcĕ rĕpōstā

īntĕr ĕquōs īntērquĕ vĭrōs īntērquĕ iăcēbāt

cāptă mănū spŏlĭa ēt rōrāntĭă caēdĕ Mărāxēs

āc dīrum, īn sōmnō ceū bēllă căpēssĕrĕt, āmēns325

clāmōrēm tūm fōrtĕ dăbāt dēxtrāquĕ trĕmēntĕ

ārmă tŏro ēt nōtūm quaērēbāt fērvĭdŭs ēnsēm.

huīc Māgo, īnvērsā quătĭēns ūt dīspŭlĭt hāstā

bēllāntēm sōmnūm: "tĕnĕbrīs, fōrtīssĭmĕ dūctōr,

īrās cōmpēsce ātque īn lūcēm proēlĭă dīffēr.330

ād fraūdem ōccūltāmquĕ fŭgām tūtōsquĕ rĕcēptūs

nūnc nōcte ūtēndum ēst. ārēntēs nēctĕrĕ frōndēs

cōrnĭbŭs ēt lātīs āccēnsa īmmīttĕrĕ sīlvīs

ārmēnta, ōppŏsĭtī rĕsĕrēnt quō claūstră mănīplī,

gērmānūs părăt ātque ōbsēssa ēvēllĕrĕ cāstră.335

ēmērgāmŭs, ĕt hīc Făbĭō pērsuādĕăt āstūs

nōn cērtārĕ dŏlīs." nĭhĭl hīnc cūnctāntĕ, sĕd ācrīs

īncēptī laētō iŭvĕne ād tēntōrĭa Ăchērraē

fēstīnānt, cuī pārcă quĭēs mĭnĭmūmquĕ sŏpōrīs

nēc nōtūm sōmnō nōctēs aēquārĕ; fĕrōcī340

pērvĭgĭl īnsērvībăt ĕquō fēssūmquĕ lĕvābāt

trāctāndo ēt frēnīs ōra ēxăgĭtātă fŏvēbāt.

āt sŏcĭī rĕnŏvānt tēla ārēntēmquĕ crŭōrēm

fērrō dētērgēnt ēt dānt mūcrōnĭbŭs īrās.

quīd fōrtūnă lŏcī pōscāt, quīd tēmpŭs, ĕt īpsī345

quaēnam ăgĭtēnt, pāndūnt ēt coēptīs īrĕ mĭnīstrūm

haūd sēgnem hōrtāntūr. dīscūrrīt tēssĕră cāstrīs,

īntēntīquĕ dŏcēnt, quaē sīnt prŏpĕrāndă, mŏnētquĕ

quīsquĕ sŭōs. īnstāt trĕpĭdīs stĭmŭlātquĕ rŭēntēs

nāvŭs ăbīrĕ tĭmōr, dūm caēcă sĭlēntĭă dūmquĕ350

māiōrēs ūmbraē. răpĭdā iām sūbdĭtă pēstĕ

vīrgūlta ātque āltīs sūrgūnt ē cōrnĭbŭs īgnēs.

hīc vēro ūt glīscēntĕ mălo ēt quāssāntĭbŭs aēgră

ārmēntīs căpĭta ādiūtaē pīnguēscĕrĕ flāmmaē

coēpēre ēt vīncēns fūmōs ērūmpĕrĕ vērtēx,355

pēr cōllēs dūmōsquĕ (lŭēs ăgĭt ātră), pĕr āltōs

sāxōsī scŏpŭlōs mōntīs lŷmphātă fĕrūntūr

cōrpŏra ănhēlă bŏum, ātque ōbsēssīs nārĭbŭs īgnī

lūctāntūr frūstrā răbĭdī mūgīrĕ iŭvēncī.

pēr iŭgă, pēr vāllēs ērrāt Vūlcānĭă pēstīs360

nūsquām stāntĕ mălō, vīcīnăquĕ lītŏră fūlgēnt.

quām mūlta āffīxūs caēlō sūb nōctĕ sĕrēnā

flūctĭbŭs ē mĕdĭīs sūlcātōr nāvĭtă pōntī

āstră vĭdēt, quām mūltă vĭdēt, fērvōrĭbŭs ātrīs

cūm Călăbrōs ūrūnt ād pīnguĭă pābŭlă sāltūs,365

vērtĭcĕ Gārgānī rĕsĭdēns īncēndĭă pāstōr.

Āt făcĭē sŭbĭtā vŏlĭtāntūm mōntĭbŭs āltīs

flāmmārūm, quīs tūnc cĕcĭdīt cūstōdĭă sōrtī,

hōrrēre ātque īpsōs nūllō spārgēntĕ văgārī

crēdĕre ĕt īndŏmĭtōs pāscī sūb cōllĭbŭs īgnēs.370

caēlōne ēxcĭdĕrīnt ēt māgnā fūlmĭnă dēxtrā

tōrsĕrĭt Ōmnĭpŏtēns, ān caēcīs rūptă căvērnīs

fūdĕrĭt ēgēstās āccēnsō sūlphŭrĕ flāmmās

īnfēlīx tēllūs, mĕdĭa īn fōrmīdĭnĕ quaērūnt.

iāmque ăbĕūnt, faūcēsquĕ vĭaē cĭtŭs ōccŭpăt ārmīs375

Poēnŭs ĕt īn pătŭlōs ēxsūltāns ēmĭcăt āgrōs.

hūc tămĕn ūsquĕ vĭgīl prōcēssĕrăt ārtĕ rĕgēndī

dīctātōr, Trĕbĭam ēt Tūscī pōst stāgnă prŏfūndī

ēssĕt ŭt Hānnĭbălī Făbĭūm Rōmānăquĕ tēlă

ēvāsīssĕ sătīs. quīn ēt vēstīgĭă pūlsī380

ēt grēssūs prĕmĕrēt cāstrīs, nī sācră vŏcārēnt

ād pătrĭōs vĕnĕrāndă dĕōs. tūm vērsŭs ăd ūrbēm

āllŏquĭtūr iŭvĕnēm, cuī mōs trāmīttĕrĕ sīgnă

ēt bēllī sūmmām prīmāsquĕ iŭbēbăt hăbēnās,

ātque hīs praēfōrmāt dīctīs fīngītquĕ mŏnēndō:385

"sī fāctīs nōndūm, Mĭnŭcī, tē caūtă prŏbārĕ

ērŭdĭīt Fōrtūnă mĕīs, nēc dūcĕrĕ vērbă

ād vērūm dĕcŭs āc prāvīs ārcērĕ vălēbūnt.

vīdīstī claūsum Hānnĭbălēm. nīl mīlĕs ĕt ālaē

iūvēre aūt dēnsīs lĕgĭō cōnfērtă mănīplīs.390

tēstōr tē, sōlūs claūsī, nēc deīndĕ mŏrābōr.

dīs sĭnĕ mē lībārĕ dăpem ēt sōllēmnĭă fērrĕ:

hūnc ĭtĕrum ātque ĭtĕrūm vīnctūm vēl mōntĭbŭs āltīs

āmnĭbŭs aūt răpĭdīs (mŏdŏ pūgna ābsīstĭtĕ) trādām.

īntĕrĕā (crēde ēxpērtō, nōn fāllĭmŭr) aēgrīs395

nīl mōvīssĕ sălūs rēbūs. sīt glōrĭă mūltīs

ēt plăcĕāt, quīppe ēgrĕgĭūm, prōstērnĕrĕ fērrō

hōstēm, sēd Făbĭō sīt vōs sērvāssĕ trĭūmphūs.

plēnă tĭbī cāstra ātque īntāctūs vūlnĕrĕ mīlēs

crēdĭtŭr. hōs nōbīs (ĕrĭt haēc sāt glōrĭă) rēddĕ.400

iām cērnēs Lĭbўcum huīc vāllo āssūltārĕ lĕōnēm,

iām praēdās ōffērrĕ tĭbī, iām vērtĕrĕ tērgă

rēspēctāntem ădĕo ātque īrās cūm fraūdĕ cŏquēntēm.

claūde, ōrō, cāstra ēt cūnctās spēs ērĭpĕ pūgnaē.

haēc mŏnŭīssĕ sătīs. sēd sī cōmpēscĕrĕ cōrdă405

nōn dătŭr ōrāntī, māgnō tē iūrĕ pĭōquĕ

dīctātōr căpĕre ārmă vĕtō." sīc cāstră rĕlīnquēns

vāllārāt mŏnĭtīs āc sē rĕfĕrēbăt ăd ūrbēm.

Ēcce aūtēm flātū clāssīs Phoēnīssă sĕcūndō

lītŏră Cāiētaē Laēstrŷgŏnĭōsquĕ rĕcēssūs410

sūlcābāt rōstrīs pōrtūsque īntrārăt ăpērtōs

āc tōtūs mūltō spūmābāt rēmĭgĕ pōntūs,

cūm trĕpĭdaē frĕmĭtū vĭtrĕīs ē sēdĭbŭs āntrī

aēquŏrĕaē pĕlăgō sĭmŭl ēmērsērĕ sŏrōrēs

āc pōssēssă vĭdēnt īnfēstīs lītŏră prōrīs.415

tūm māgnō pērcūlsă mĕtū Nērēĭă tūrbă

āttŏnĭtaē prŏpĕrē rĕflŭūnt ād līmĭnă nōtă,

Tēlĕbŏūm mĕdĭō sūrgūnt quā rēgnă prŏfūndō

pūmĭcĕaēquĕ prŏcūl sēdēs. īmmānĭs ĭn āntrō

cōndĭtŭr ābrūptō Prōteūs āc spūmĕă lātē420

caūtĭbŭs ōbiēctīs rēiēctāt caērŭlă vātēs.

īs pōstquām (sāt gnārŭs ĕnīm rērūmquĕ mĕtūsquĕ)

pēr vărĭās lūsīt fōrmās ēt tērrŭĭt ātrī

sērpēntīs squāmīs hōrrēndăquĕ sībĭlă tōrsīt

aūt frĕmŭīt tōrvō mūtātūs mēmbră lĕōnĕ,425

"dīcĭte," ăīt "quaē caūsă vĭaē? quīsve ōră rĕpēntĕ

pērvāsīt pāllōr? cūr scīrĕ fŭtūră lĭbīdŏ?"

ād quaē Cŷmŏdŏcē, Nŷmphārūm māxĭmă nātū

Ītălĭdūm: "nōstī nōstrōs, praēsāgĕ, tĭmōrēs.

quīd Tўrĭaē clāssēs ērēptăquĕ lītŏră nōbīs430

pōrtēndūnt? nūm mīgrāntūr Rhoētēĭă rēgnă

īn Lĭbўām sŭpĕrīs? aūt hōs Sārrānŭs hăbēbīt

nāvĭtă iām pōrtūs? pătrĭā nūm sēdĕ fŭgātaē

Ātlāntem ēt Cālpēn ēxtrēma hăbĭtābĭmŭs āntră?"

Tūnc sīc, ēvōlvēns rĕpĕtīta ēxōrdĭă rētrō,435

īncĭpĭt āmbĭgŭūs vātēs rĕsĕrātquĕ fŭtūră:

"Lāŏmĕdōntēūs Phrўgĭā cūm sēdĭt ĭn Īdā

pāstŏr ĕt ērrāntēs dūmōsă pĕr āvĭă taūrōs

ārgūtā rĕvŏcāns ād rōscĭdă pāscŭă cānnā,

aūdīvīt sācraē lēntūs cērtāmĭnă fōrmaē,440

tūm, mātrīs cūrrūs, nĭvĕōs ăgĭtābăt ŏlōrēs

tēmpŏră sōllĭcĭtūs lītīs sērvāssĕ Cŭpīdŏ.

pārvŭlŭs ēx ŭmĕrō cŏrўtōs ēt aūrĕŭs ārcūs

fūlgēbāt, nūtūquĕ vĕtāns trĕpĭdārĕ părēntēm

mōnstrābāt grăvĭdām tēlīs sē fērrĕ phărētrām.445

āst ălĭūs nĭvĕā cōmēbāt frōntĕ căpīllōs,

pūrpŭrĕōs ălĭūs vēstīs rĕlĭgābăt ămīctūs,

cūm sīc sūspīrāns rŏsĕō Vĕnŭs ōrĕ dĕcōrōs

āllŏquĭtūr nātōs: "tēstīs cērtīssĭmă vēstraē

ēccĕ dĭēs pĭĕtātĭs ădēst. quīs crēdĕrĕ sālvīs450

hōc aūsīt vōbīs? dē fōrma ātque ōrĕ (quĭd ūltrā

iām sŭpĕrēst rērūm?) cērtāt Vĕnŭs. ōmnĭă pārvīs

sī mĕă tēlă dĕdī blāndō mĕdĭcātă vĕnēnō

sī vēstēr, caēlo āc tērrīs quī foēdĕră sāncīt,

stāt sūpplēx, cūm vūltĭs, ăvūs: vīctōrĭă nōstră455

Cŷprŏn Ĭdūmaēās rĕfĕrāt dē Pāllădĕ pālmās,

dē Iūnōnĕ Păphōs cēntūm mĭhĭ fūmĕt ĭn ārīs."

dūmque haēc ālĭgĕrīs īnstāt Cўthĕrēă, sŏnābāt

ōmnĕ nĕmūs grădĭēntĕ dĕā. iām bēllĭcă vīrgŏ

aēgĭdĕ dēpŏsĭta ātque āssuētūm cāssĭdĕ crīnēm460

īnvōlvī tūnc cōmptă tămēn pācēmquĕ sĕrēnīs

cōndīscēns ŏcŭlīs ībāt lūcōquĕ fĕrēbāt

praēdīctō sācraē vēstīgĭă cōncĭtă plāntaē.

pārte ălĭa īntrābāt iūssīs Sātūrnĭă sīlvīs

iūdĭcĭūm Phrўgĭs ēt fāstūs pāstōrĭs ĕt Īdēn465

pōst frātrīs lātūră tŏrōs. pōstrēmă nĭtēntī

āffūlsīt vūltū rīdēns Vĕnŭs. ōmnĭă cīrcā

ēt nĕmŏra ēt pĕnĭtūs frōndōsīs rūpĭbŭs āntră

spīrāntēm sācrō trāxērūnt vērtĭce ŏdōrēm.

nēc iūdēx sēdīssĕ vălēt, fēssīquĕ nĭtōrīs470

lūcĕ cădūnt ŏcŭli, āc mĕtŭīt dŭbĭtāssĕ vĭdērī.

sēd vīctaē fĕră bēllă dĕaē vēxērĕ pĕr aēquōr,

ātque ēxcīsă sŭō părĭtēr cūm iūdĭcĕ Troīă.

tūm pĭŭs Aēnēās tērrīs iāctātŭs ĕt ūndīs

Dārdănĭōs Ĭtălā pŏsŭīt tēllūrĕ pĕnātēs.475

dūm cētē pōnto īnnābūnt, dūm sīdĕră caēlō

lūcēbūnt, dūm sōl Īndō sē lītŏrĕ tōllēt,

hīc rēgna ēt nūllaē rēgnīs pēr saēcŭlă mētaē.

āt vōs, ō nātaē, cūrrīt dum īmmōbĭlĕ fīlūm,

Hādrĭăcī fŭgĭte īnfaūstās Sāsōnĭs hărēnās.480

sānguĭnĕīs tŭmĭdūs pōntō mīscēbĭtŭr ūndīs

Aūfĭdŭs ēt rūbrōs īmpēllĕt ĭn aēquŏră flūctūs,

dāmnātōquĕ dĕūm quōndām pēr cārmĭnă cāmpō

Aētōlaē rūrsūs Teūcrīs pūgnābĭtĭs ūmbraē.

Pūnĭcă Rōmŭlĕōs quătĭēnt mōx spīcŭlă mūrōs,485

mūltāque Hāsdrŭbălīs fūlgēbīt strāgĕ Mătaūrūs.

hīnc īlle ē fūrtō gĕnĭtūs pătrŭīquĕ pĭābīt

īdem ūltōr pātrīsquĕ nĕcēm; tūm lītŭs Ĕlīssaē

īmplēbīt flāmmīs āvēllētque Ītălă Poēnūm

vīscĕră tōrrēntem ēt prŏprĭīs sŭpĕrābĭt ĭn ōrīs.490

huīc Cārthāgo ārmīs, huīc Āfrĭcă nōmĭnĕ cēdēt.

hīc dăbĭt ēx sēsē, quī tērtĭă bēllă fătīgēt

ēt cĭnĕrēm Lĭbўaē fĕrăt īn Căpĭtōlĭă vīctōr."

Quaē dum ārcānă dĕūm vātēs ēvōlvĭt ĭn āntrō,

iām mŏnĭta ēt Făbĭūm bēllīque ĕquĭtūmquĕ măgīstēr495

ēxŭĕrāt mēnte āc praēcēps tēndēbăt ĭn hōstēm.

pāscĕrĕ nēc Poēnūs prāvum āc nūtrīrĕ fŭrōrēm

dērăt ĕt, ūt pārvō māiōra ād proēlĭă dāmnō

ēlĭcĕrēt, dăbăt īntērdūm sĭmŭlāntĭă tērgă,

nōn ălĭtēr, quām quī spārsā pēr stāgnă prŏfūndī500

ēvŏcăt ē lĭquĭdīs pīscēm pĕnĕtrālĭbŭs ēscă,

cūmquĕ lĕvēm sūmmā vīdīt iām nārĕ sŭb ūndā,

dūcīt sīnuātō cāptīvum ād lītŏră līnō.

Fāmă fŭrīt vērsōs hōstēs Poēnūmquĕ sălūtēm

īnvēnīssĕ fŭgā; lĭcĕāt sī vīncĕrĕ, fīnēm505

prōmīttī clādūm; sĕd ĕnīm dĭcĭōnĕ cărērĕ

vīrtūtem ēt poēnās vīncēntĭbŭs ēssĕ rĕpōstās.

claūsūrūm iām cāstră dŭcēm rūrsūsquĕ rĕfērrī

vāgīnaē iūssūrum ēnsēs, rēddātŭr ĭn ārmīs

ūt rătĭo ēt pūrgēt mīlēs, cūr vīcĕrĭt hōstēm.510

haēc vūlgūs. nēcnōn pātrūm Sātūrnĭă mēntēs

īnvĭdĭaē stĭmŭlō fŏdĭt ēt pŏpŭlārĭbŭs aūrīs.

tūnc īndīgnă fĭdē cēnsēnt ōptāndăquĕ Poēnō,

quaē mōx haūd pārvō lŭĕrēnt dāmnātă pĕrīclō:

dīvĭdĭtūr mīlēs, Făbĭōque ĕquĭtūmquĕ măgīstrō515

īmpĕrĭa aēquāntūr. frĕmĭtūs spērnēbăt ĕt ēxpērs

īrārūm sĕnĭōr, māgnās nē pēndĕrĕt āltī

ērrōrīs poēnās pătrĭa īncōnsūltă, tĭmēbāt.

āc tūm, mūltă pŭtāns sēcum ūt rĕmĕāvĭt ăb ūrbĕ,

pārtītūs sŏcĭās vīrēs vīcīnă prŏpīnquīs520

sīgnă iŭgīs lŏcăt ēt spĕcŭlā sūblīmĭs ăb āltā

nōn Rōmānă mĭnūs sērvāt quām Pūnĭcă cāstră.

nēc mŏră dīsiēctō Mĭnŭcī vēcōrdĭă vāllō

pērdēndī sĭmŭl ēt pĕrĕūndi ārdēbăt ămōrĕ.

Quēm pōstquām răpĭdūm vīdīt prōcēdĕrĕ cāstrīs525

hīnc Lĭbўs, hīnc Făbĭūs, sĭmŭl āccēndērĕ săgācēs

īn sŭbĭtūm cūrās. prŏpĕrē căpĕre ārmă mănīplīs

ēdīcīt vāllīquĕ tĕnēt mūnīmĭnĕ tūrmās

Aūsŏnĭūs; tōrquēt tōtās īn proēlĭă vīrēs

Poēnōrūm dūctōr prōpēllītque āgmĭnă vōcĕ:530

"dūm dīctātŏr ăbēst, răpĕ, mīlēs, tēmpŏră pūgnaē.

nōn spērātă dĭū plānō cērtāmĭnă cāmpō

ōffērt ēccĕ dĕūs. quŏnĭām dătă cōpĭă, lōngūm

dētērgētĕ sĭtūm fērrō mūltōquĕ crŭōrĕ

ēxsătĭātĕ, vĭrī, plēnōs rūbīgĭnĭs ēnsēs."535

Ātque ĕă Cūnctātōr pēnsābăt ăb āggĕrĕ vāllī

pērlūstrāns cāmpōs ŏcŭlīs tāntōquĕ pĕrīclō

dīscĕrĕ, quīnam ēssēt Făbĭūs, tē, Rōmă, dŏlēbāt.

cuī nātūs iūncta ārmă fĕrēns "dăbĭt īmprŏbŭs" īnquīt

"quās dīgnum ēst, poēnās, quī pēr sūffrāgĭă caēcă540

īnvāsīt nōstrōs haēc ād dīscrīmĭnă fāscēs.

īnsānaē spēctātĕ trĭbūs! prō lūbrĭcă rōstră

ēt vānīs fŏră laētă vĭrīs! nūnc mūnĕră Mārtīs

aēquēnt īmpĕrĭo ēt sōlēm cōncēdĕrĕ nōctī

scīscānt īmbēllēs. māgnā mērcēdĕ pĭābūnt545

ērrōrīs răbĭem ēt nōstrūm vĭŏlāssĕ părēntēm."

tūm sĕnĭōr quătĭēns hāstām lăcrĭmīsquĕ cŏōrtīs:

"sānguĭnĕ Poēnōrūm, iŭvĕnīs, tām trīstĭă dīctă

sūnt ăbŏlēndă tĭbī. pătĭārne ānte ōră mănūsquĕ

cīvēm dēlērī nōstrās? aūt vīncĕrĕ Poēnūm550

mē spēctāntĕ sĭnām? nōn aēquāvīssĕ mĭnōrēm

sōlvētūr cūlpā, sī sūnt mĭhĭ tālĭă cōrdă?

iāmque hōc, nē dŭbĭtēs, lōngaēvī, nātĕ, părēntīs

āccĭpe ĕt aētērnō fīxūm sūb pēctŏrĕ sērvā:

sūccēnsērĕ nĕfās pătrĭaē, nēc foēdĭŏr ūllă555

cūlpă sŭb ēxtrēmās fērtūr mōrtālĭbŭs ūmbrās.

Sīc dŏcŭērĕ sĕnēs. quāntūs quālīsquĕ fŭīstī,

cūm pūlsūs lăre ĕt ēxtōrrīs Căpĭtōlĭă cūrrū

īntrărĕs ēxūl! tībī cōrpŏră caēsă, Cămīllĕ,

dāmnātā quōt sūnt dēxtrā! pācātă fŭīssēnt560

nī cōnsūltă vĭrō mēnsque īmpĕnĕtrābĭlĭs īraē,

mūtāssēntquĕ sŏlūm scēptrīs Aēnēĭă rēgnă

nūllăquĕ nūnc stārēs tērrārūm vērtĭcĕ, Rōmă.

pōne īrās, ō nātĕ, mĕās. sŏcĭa ārmă fĕrāmūs

ēt cĕlĕrēmŭs ŏpēm." iāmque īntērmīxtă sŏnābānt565

clāssĭcă, prōcūrsūsquĕ vĭrōs cōllīsĕrăt ācēr.

Prīmūs claūstră mănū pōrtaē dīctātŏr ĕt āltōs

dīsiēcīt pōstēs rūpītque īn proēlĭă cūrsūm.

nōn grăvĭōrĕ mŏvēnt vēntī cērtāmĭnă mōlĕ

Ōdrўsĭūs Bŏrĕās ēt Sŷrtīm tōllĕrĕ pōllēns570

Āfrĭcŭs, ōbnīxī cūm bēllă fŭrēntĭă tōrquēnt;

dīstrāxērĕ frĕtum āc dīvērsa ād lītŏră vōlvūnt

aēquōr quīsquĕ sŭūm; sĕquĭtūr strīdēntĕ prŏcēllā

nūnc hūc, nūnc īllūc rāptūm măre ĕt īntŏnăt ūndīs.

haūd prōrsūs dărĕt ūllŭs hŏnōs tēllūsquĕ sŭbāctă575

Phoēnīcum ēt Cārthāgō ruēns, īniūrĭă quāntūm

ōrta ēx īnvĭdĭā dĕcŏrīs tŭlĭt. ōmnĭă nāmquĕ

dūră sĭmūl dēvīctă vĭrō, mĕtŭs, Hānnĭbăl, īraē,

īnvĭdĭa, ātque ūnā fāma ēt fōrtūnă sŭbāctaē.

Poēnŭs ăb ēxcēlsō răpĭdōs dēcūrrĕrĕ vāllō580

ūt vīdīt, trĕmŭēre īraē, cĕcĭdītquĕ rĕpēntĕ

cūm gĕmĭtū spēs haūd dŭbĭaē praēsūmptă rŭīnaē;

quīppe ăcĭēm dēnsō cīrcūmvāllāvĕrăt ōrbĕ

haūsūrūs claūsōs cōniēctīs ūndĭquĕ tēlīs.

ātque hīc Dārdănĭūs prāvō cērtāmĭnĕ dūctōr585

iām Stўga ĕt aētērnās īntrārāt mēntĕ tĕnēbrās

(nām Făbĭum aūxĭlĭūmquĕ vĭrī spērārĕ pŭdēbāt)

cūm sĕnĭōr gĕmĭnō cōmplēxūs proēlĭă cōrnū

ūltĕrĭōrĕ lĭgāt Poēnōrūm tērgă cŏrōnā

ēt mŏdŏ claūdēntēs ăcĭēm nūnc, ēxtĭmă cīngēns,590

claūsōs īpsĕ tĕnēt. māiōrēm sūrgĕre ĭn ārmă

māiōrēmquĕ dĕdīt cērnī Tīrŷnthĭŭs. āltaē

scīntīllānt crīstae ēt, mīrūm, vēlōcĭbŭs īngēns

pēr sŭbĭtūm mēmbrīs vēnīt vĭgŏr; īngĕrĭt hāstās

ādvērsūmquĕ prĕmīt tēlōrūm nūbĭbŭs hōstēm,595

quālīs pōst iŭvĕnēm nōndūm sŭbĕūntĕ sĕnēctā

rēctŏr ĕrāt Pўlĭūs bēllīs aētātĕ sĕcūndā.

Īndĕ rŭēns Thŭrĭn ēt Būtēn ēt Nārĭn ĕt Ārsēn

dāt lētō fīsūmquĕ mănūs cōnfērrĕ Măhālcēn,

cuī dĕcŭs īnsīgne ēt quaēsītūm cūspĭdĕ nōmēn.600

tūm Gărădūm lārgūmquĕ cŏmaē prōstērnĭt Ădhērbēn

ēt gĕmĭnās ăcĭēs sŭpĕrāntēm vērtĭcĕ Thūlīn,

quī sūmmās āltō prēnsābăt ĭn āggĕrĕ pīnnās.

ēmĭnŭs hōs. glădĭō Săphărūm glădĭōquĕ Mŏnaēsūm

ēt Mŏrĭnūm pūgnās aērīs strīdōrĕ cĭēntēm,605

dēxtĕrĭōrĕ gĕnā sēdīt cuī lētĭfĕr īctūs

pērquĕ tŭbām fīxaē dēcūrrēns vūlnĕrĕ mālaē

ēxtrēmō flūxīt prōpūlsūs mūrmŭrĕ sānguīs.

prōxĭmŭs huīc iăcŭlō Năsămōnĭŭs ōccĭdĭt Īdmōn.

nāmquĕ sŭpēr tĕpĭdō lāpsāntēm sānguĭne ĕt aēgrā610

lūbrĭcă nītēntēm nēquīquam ēvādĕrĕ plāntā

īmpāctō prōstērnĭt ĕquō trĕpĭdēquĕ lĕvāntēm

mēmbra āfflīctă sŏlō prēssā vĭŏlēntĭŭs hāstā

īmplĭcŭīt tērraē tēlūmque īn caēdĕ rĕlīquīt.

haērĕt hŭmī cōrnūs mōtū trĕmĕfāctă iăcēntīs615

ēt cāmpō sērvāt māndātum āffīxă cădāvēr.

Nēcnōn ēxēmplō laūdīs fŭrĭātă iŭvēntūs,

Sŷllaēquē Crāssīquĕ sĭmūl iūnctūsquĕ Mĕtēllō

Fūrnĭŭs āc mĕlĭōr dēxtraē Tōrquātŭs, ĭnībānt

proēlĭa ĕt ūnănĭmī vēl mōrte ēmīssĕ vŏlēbānt620

spēctārī Făbĭō. mĭsĕr hīc vēstīgĭă rētrō

dūm răpĭt ēt mōlēm sūbdūctō cōrpŏrĕ vītāt

īntōrtī Bĭbŭlūs sāxi ātque īn tērgă rĕfērtūr,

strāgĕ sŭpēr lāpsūs sŏcĭūm, quā fībŭlă mōrsūs

lōrīcaē crēbrō lāxātă rĕsōlvĕrăt īctū,625

āccēpīt lătĕrī pĕnĭtūsque īn vīscĕra ădēgīt

ēxstābāt fīxō quōd fōrtĕ cădāvĕrĕ fērrūm.

heū sōrtēm nĕcĭs! ēvāsīt Gărămāntĭcă tēlă

Mārmărĭdūmquĕ mănūs, ŭt ĭnērtī cūspĭdĕ fūsūs

ōccĭdĕrēt, tēlō nōn īn sŭă vūlnĕră mīssō.630

vōlvĭtŭr ēxănĭmīs, tūrpātquĕ dĕcōră iŭvēntā

ōră nŏvūs pāllōr. mēmbrīs dīmīssă sŏlūtīs

ārmă flŭūnt, ērrātquĕ nĭgēr pēr lūmĭnă sōmnūs.

Vēnĕrăt ād bēllūm Tўrĭā Sīdōnĕ nĕpōtūm

ēxcītūs prĕce ĕt aūxĭlĭō sŏcĭa ārmă fĕrēbāt635

Ēōā tŭmĭdūs phărĕtrātī mīlĭtĭs ālā

gēns Cādmī, Clĕădās, fūlvā cuī plūrĭmă pāssīm

cāssĭde ĕt aūrātō fūlgēbāt gēmmă mŏnīlī,

quālĭs ŭbi Ōcĕănī rĕnŏvātūs Lūcĭfĕr ūndā

laūdātūr Vĕnĕri ēt cērtāt māiōrĭbŭs āstrīs.640

ōstro īpse āc sŏnĭpēs ōstrō tōtūmquĕ pĕr āgmēn

pūrpŭra Ăgēnŏrĕīs sătŭrātă mĭcābăt ăēnīs.

hīc ăvĭdūm pūgnae ēt tām clārum ēxcīdĕrĕ nōmēn

Brūtum ēxōptāntēm vărĭē nūnc laēvŭs ĭn ōrbēm,

nūnc dēxtēr lĕvĭbūs flēxō pēr dēvĭă gŷrīs645

lūdĭfĭcātŭs ĕquō vŏlŭcrēm pōst tērgă săgīttām

fūndĭt Ăchaēmĕnĭō dētrēctāns proēlĭă rītū.

nēc dāmnātă mănūs, mĕdĭō sēd, flēbĭlĕ, mēntō

ārmĭgĕrī Cāscaē pĕnĕtrābĭlĭs haēsĭt hărūndŏ

ōblīquūmquĕ sĕcāns sūrrēctā cūspĭdĕ vūlnūs650

ūmēntī fērrum ādmōvīt tĕpĕfāctă pălātō.

āt Brūtūs dīrō cāsū tūrbātŭs ămīcī

aūsūm mūltă vĭrum ēt spārgēntem īn vūlnĕră saēvōs

fraūdĕ fŭgaē călămōs iām nūllīs cūrsĭbŭs īnstāt

prēndĕrĕ cōrnĭpĕdīs, sēd tōtām pēctŏrĭs īrām655

māndăt ătrōx hāstaē tēlūmquĕ vŏlātĭlĕ nōdō

ēxcŭtĭt āc sūmmūm, quā lāxă mŏnīlĭă crēbrō

nūdābānt vērsū, trāmīttīt cūspĭdĕ pēctūs.

lābĭtŭr īntēntō cōrnū trānsfōssŭs, ĕt ūnā

ārcūm laēvă cădēns, dīmīsīt dēxtră săgīttām.660

Āt nōn tām trīstī sōrtītūs proēlĭă Mārtĕ

Phoēbēī Sōrāctĭs hŏnōr Cārmēlŭs ăgēbāt.

sānguĭnĕ quīppĕ sŭō iām Bāgrădă tīnxĕrăt ēnsēm,

dūx rēctōrquĕ Nŭbaē pŏpŭlī, iām fūsŭs ĕīdēm

Zeūsĭs, Ămŷclaēī stīrps īmpācātă Phălāntī,665

quēm tŭlĕrāt mātēr clārō Phoēnīssă Lăcōnī.

tālĭă dūm mĕtŭīt, nēc pūgnaē fīsŭs ĭn hōstĕ

tām răpĭdō nēc deīndĕ fŭgaē, suādēntĕ păvōrĕ

pēr dūmōs mĭsĕr īn vīcīnă căcūmĭnă quērcūs

rēpsĕrăt ātque āltā sēse ōccūltābăt ĭn ūmbrā670

Hāmpsĭcŭs īnsīstēns trĕmŭlīs sūb pōndĕrĕ rāmīs.

hūnc lōngā mūlta ōrāntēm Cārmēlŭs ĕt āltōs

mūtāntēm sāltū rāmōs trānsvērbĕrăt hāstā,

ūt, quī vīscātā pŏpŭlātŭr hărūndĭnĕ lūcōs,

dūm nĕmŏrīs cēlsī prōcēră căcūmĭnă sēnsīm675

sūbstrūctā cērtāt tăcĭtūs cōntīngĕrĕ mētā,

sūblīmēm călămō sĕquĭtūr crēscēntĕ vŏlūcrēm.

ēffūdīt vītam, ātque āltē mānāntĕ crŭōrĕ

mēmbră pĕpēndērūnt cūrvāto ēxsānguĭă rāmō.

Iāmque īn pālāntēs āc vērsōs tērgă fĕrōcēs680

pūgnābānt Ĭtălī, sŭbĭtūs cūm mōlĕ păvēndā

tērrĭfĭcīs Maūrūs prōrūmpīt Tūngĕr ĭn ārmīs.

nīgră vĭrō mēmbra, ēt fūrvī iŭgă cēlsă trăhēbānt

cōrnĭpĕdēs, tōtūsquĕ nŏvaē fōrmīdĭnĭs ārtĕ

cōncŏlŏr aēquābāt līvēntĭă cūrrŭs ĕquōrūm685

tērgă, nĕc ērēctīs sĭmĭlēs īmpōnĕrĕ crīstīs

cēssārāt pēnnās, ātērquĕ tĕgēbăt ămīctūs,

ceū quōndam aētērnaē rēgnātōr nōctĭs, ăd īmōs

cūm fŭgĕrēt thălămōs Hēnnaēā vīrgĭnĕ rāptā,

ēgīt nīgrāntēm Stўgĭā cālīgĭnĕ cūrrūm.690

āt Cătŏ tūm prīmā spārsūs lānūgĭnĕ mālās,

quōd pĕpĕrērĕ dĕcūs Cīrcaēō Tūscŭlă dōrsō

moēnĭă, Lāērtaē quōndām rēgnātă nĕpōtī,

quāmquām tārdātōs tūrbātā frōntĕ Lătīnōs

cōllēgīssĕ grădūm vĭdĕt, īmpērtērrĭtŭs īpsĕ695

fērrātā cālce ātque ēffūsā lārgŭs hăbēnā

cūnctāntem īmpēllēbăt ĕquūm. nĕgăt ōbvĭŭs īrĕ

ēt trĕpĭdāt cāssā sŏnĭpēs ēxtērrĭtŭs ūmbrā.

tūm cĕlĕr īn pūgnām dōrsō dēlātŭs ăb āltō

ālĭpĕdēm plāntā cūrrūm prĕmĭt ātquĕ vŏlāntī700

āssĭlĭt ā tērgō. cĕcĭdēre ēt lōră rĕpēntĕ

ēt stĭmŭlī, fērrūmquĕ sŭpēr cērvīcĕ trĕmīscēns

pāllŭĭt īnfēlīx sūbdūctō sānguĭnĕ Maūrūs.

ōră răpīt glădĭō praēfīxăquĕ cūspĭdĕ pōrtāt.

Āt saēvō Māvōrtĕ fĕrōx pērrūmpĭt ănhēlūm705

dīctātōr cūm caēdĕ glŏbūm. mĭsĕrābĭlĕ vīsū,

vūlnĕrĭbūs fēssum āc mūltō lābēntĕ crŭōrĕ

dūctōrēm cērnīt sūprēma āc foēdă prĕcāntēm.

mānāvērĕ gĕnīs lăcrĭmaē, clĭpĕōquĕ păvēntēm

prōtĕgĭt ēt nātūm stĭmŭlāns "fōrtīssĭmĕ, lābēm710

hānc pēllāmŭs" ăīt "Poēnōque ōb mītĭă fāctă,

quōd nūllōs nōstrīs īgnēs dīspērsĕrĭt ārvīs,

dīgnum ēxpēndāmūs prĕtĭūm." tūnc ārtĕ pătērnā

āc stĭmŭlīs gaūdēns iŭvĕnīs cīrcūmdătă Poēnūm

āgmĭnă dētūrbāt glădĭō cāmpūmquĕ rĕlāxāt,715

dōnēc Sīdŏnĭūs dēcēdĕrĕt aēquŏrĕ dūctōr,

ceū stĭmŭlāntĕ fămē răpŭīt cūm Mārtĭŭs āgnūm

āvērsō pāstōrĕ lŭpūs fētūmquĕ trĕmēntēm

ōrĕ tĕnēt prēssō, tūm, sī vēstīgĭă cūrsū

aūdītīs cĕlĕrēt bālātĭbŭs ōbvĭă pāstōr,720

iām sĭbĭmēt mĕtŭēns spīrāntēm dēntĭbŭs īmīs

rēiēctāt praēdam ēt văcŭō fŭgĭt aēgĕr hĭātū.

tūm dēmūm, Tўrĭūm quās cīrcūmfūdĕrăt ātră

tēmpēstās, Stўgĭaē tāndēm fūgērĕ tĕnēbraē.

tōrpēbānt dēxtrae, ēt sēsē mĕrŭīssĕ nĕgābānt725

sērvārī, sŭbĭtīsquĕ bŏnīs mēns aēgră nătābāt,

ūt, quī cōllāpsā prēssī iăcŭērĕ rŭīnā,

ērŭtă cūm sŭbĭtō mēmbra ēt nōx ātră rĕcēssīt,

cōnīvēnt sōlēmquĕ păvēnt āgnōscĕrĕ vīsū.

Quīs āctīs sĕnĭōr nŭmĕrātō mīlĭtĕ laētūs730

cōllēs ēt tūtō rĕpĕtēbăt ĭn āggĕrĕ cāstră.

ēcce aūtem ē mĕdĭā iām mōrtĕ rĕnātă iŭvēntūs

clāmōrēm tōllēns ād sīdĕra ĕt ōrdĭnĕ lōngō

ībăt ŏvāns Făbĭūmquĕ dĕcūs Făbĭūmquĕ sălūtēm

cērtātim ēt māgnā mĕmŏrābānt vōcĕ părēntēm.735

tūm quī pārtītīs dīssēdĕrăt āntĕ mănīplīs

"sāncte" ăĭt "ō gĕnĭtōr, rĕvŏcāto ād lūcĭs hŏnōrēm

sī fās vēră quĕrī, cūr nōbīs cāstră vĭrōsquĕ

dīvĭdĕre ēst lĭcĭtūm? pătĭēns cūr ārmă dĕdīstī,

quaē sōlūs rēxīssĕ vălēs? hōc mūnĕrĕ lāpsī740

aētērnās mūltō cūm sānguĭnĕ vīdĭmŭs ūmbrās.

ōcĭŭs hūc ăquĭlās sērvātăquĕ sīgnă rĕfērtĕ.

hīc pătrĭa ēst, mūrīque ūrbīs stānt pēctŏre ĭn ūnō.

tūquĕ dŏlōs, Poēne, ātque āstūs tāndem ēxŭĕ nōtōs;

cūm sōlō tĭbĭ iām Făbĭō sūnt bēllă gĕrēndă."745

Haēc ŭbĭ dīctă dĕdīt, mīlle hīnc, vĕnĕrābĭlĕ vīsū,

caēspĭtĕ dē vĭrĭdī sūrgūnt prŏpĕrāntĭbŭs āraē.

nēc prĭŭs aūt ĕpŭlās aūt mūnĕră grātă Lўaēī

fās cuīquām tĕtĭgīssĕ fŭīt, quām mūltă prĕcātūs

īn mēnsām Făbĭō sācrūm lībāvĭt hŏnōrēm.750

Interea trepidis Fabius spes unica rebus.

ille quidem socios atque aegram vulnere praeceps

Ausoniam armabat viridique ad dura laborum

bellator senio iam castra movebat in hostem,

5sed mens humana maior non tela nec enses

nec fortes spectabat equos. tot milia contra

Poenorum invictumque ducem, tot in agmina solus

ibat et in sese cuncta arma virosque gerebat.

ac ni sacra seni vis impressumque fuisset

10sistere cunctando Fortunam adversa foventem,

ultima Dardanii transisset nominis aetas.

ille modum superis in Punica castra favoris

addidit et Libyae finem inter prospera bella

vincendi statuit, tumefactum cladibus ille

15Hesperiis lento Poenum moderamine lusit.

summe ducum, qui regna iterum labentia Troiae

et fluxas Latii res maiorumque labores,

qui Carmentis opes et regna Evandria servas,

surge, age et emerito sacrum caput insere caelo.

20At Libyae ductor, postquam nova nomina lecto

dictatore vigent, raptim mutata Latinis

imperia haud frustra reputans cognoscere avebat,

quae fortuna viro, quodnam decus, ultima fessis

ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas

25Hannibali putet esse parem. fervore carentes

angebant anni fraudique inaperta senectus.

ocius accitum captivo ex agmine poscit

progeniem ritusque ducis dextraeque labores.

Cilnius Arreti Tyrrhenis ortus in oris

30clarum nomen erat, sed laeva adduxerat hora

Ticini iuvenem ripis, fususque ruentis

vulnere equi Libycis praebebat colla catenis.

hic ardens extrema malis et rumpere vitam

"non cum Flaminio tibi res, nec fervida Gracchi

35in manibus consulta" inquit; "Tirynthia gens est.

quam si fata tuis genuissent, Hannibal, oris,

terrarum imperium Carthaginis arce videres.

non ego te longa serie per singula ducam.

hoc sat erit; nosces Fabios certamine ab uno:

40Veientum populi violata pace negabant

acceptare iugum, ac vicino Marte furebat

ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.

dilectus vetiti, privataque castra penates

Herculei implevere. domo, mirabile, ab una

45patricius iunctis exercitus ibat in armis.

ter centum exsilvere duces. quocumque liberet

uno non pavidus rexisses bella magistro.

sed dirum egressis omen: Scelerata minaci

stridentis sonitu tremuerunt limina portae,

50maximaque Herculei mugivit numinis ara.

invasere hostem, numerarique aspera virtus

haud est passa viros et plures milite caedes.

saepe globo densi, saepe et per devia passim

dispersi subiere vices, meritique labore

55aequato nulli quisquam virtute secundus,

ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos.

spes heu fallaces oblitaque corda caducum,

mortali quodcumque datur! grex ille virorum,

qui Fabia gente incolumi deforme putabat

60publica bella geri, pariter cecidere deorum

invidia subitis circumuenientibus armis.

nec tamen occisos est cur laetere; supersunt,

quot tibi sit Libyaeque satis; certaverit unus

ter centum dextris. tam vivida membra laborque

65providus et cauta sollertia tecta quiete.

nec vero calidi nunc tu cui sanguinis aetas

foderis in pugna velocius ilia planta

bellatoris equi frenisque momorderis ora."

quem cernens avidum leti post talia Poenus

70"nequiquam nostras, demens," ait "elicis iras

et captiva paras moriendo evadere vincla.

vivendum est. arta serventur colla catena."

haec iuvenis divisque tumens ausisque secundis.

At patres Latiasque nurus raptabat ad aras

75cura deum. maesto suffusae lumina vultu

femineus matres graditur chorus; ordine longo

Iunoni pallam conceptaque vota dicabant:

"huc ades, o regina deum, gens casta precamur

et ferimus, digno quaecumque est nomine, turba

80Ausonidum pulchrumque et, acu et subtemine fulvo

quod nostrae nevere manus, venerabile donum.

ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, diva,

interea velamen erit. si pellere nostris

Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro

85pressa tibi varia fulgebit gemma corona."

necnon et proprio venerantur Pallada dono

Phoebumque armigerumque deum primamque Dionen.

tanta adeo, cum res trepidae, reverentia divum

nascitur; at rarae fumant felicibus arae.

90Dum Roma antiquos templis indicit honores,

iam Fabius cauto procedens agmine et arte

bellandi lento similis praecluserat omnes

fortunaeque hostique vias. discedere signis

haud licitum, summumque decus, quo tollis ad astra

95imperii, Romane, caput, parere docebat.

verum ubi prima satis conspecta in montibus altis

signa procul fulsitque novis exercitus armis,

arrectae spes Sidoniae, fervetque secundis

fortunae iuvenis. vincendi sola videtur

100quod nondum steterint acies, mora. "pergite," clamat

"ite citi, ruite ad portas, propellite vallum

pectoribus. quantum campi distamus, ad umbras

tantum hosti superest. resides ad bella vocantur,

quis pudeat certare, senes. quodcumque videtis

105hoc reliquum est, primo damnatum ut inutile bello.

en, ubi nunc Gracchi atque ubi sunt nunc fulmina gentis

Scipiadae? pulsi Ausonia non ante paventem

dimisere fugam, quam terror ad ultima mundi

Oceanumque tulit; profugus nunc errat uterque

110nomina nostra tremens et ripas servat Hiberi.

est etiam, cur Flaminio mihi gloria caeso

creverit et titulis libeat cur figere nostris

crudum Marte viri nomen. quot demere noster

huic annos Fabio gladius valet? et tamen audet.

115audeat! haud ultra faxo spectetur in armis."

Talia vociferans volucri rapit agmina cursu

ac praevectus equo nunc dextra provocat hostem,

nunc voce increpitat, missa nunc eminus hasta

fertur ovans pugnaeque agitat simulacra futurae,

120ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis

arma tulit clipeo amplexus terramque polumque

maternumque fretum totumque in imagine mundum.

Cassarum sedet irarum spectator et alti

celsus colle iugi domat exsultantia corda

125infractasque minas dilato Marte fatigat

sollers cunctandi Fabius, ceu nocte sub atra

munitis pastor stabulis per ovilia clausum

impavidus somni servat pecus; effera saevit

atque impasta truces ululatus turba luporum

130exercet morsuque quatit restantia claustra.

Irritus incepti movet inde atque Apula tardo

arva Libys passu legit ac nunc valle residit

conditus occulta, si praecipitare sequentem

atque inopinata detur circumdare fraude,

135nunc nocturna parat caecae celantibus umbris

furta viae retroque abitum fictosque timores

assimulat, tum castra citus deserta relicta

ostentat praeda atque invitat prodigus hostem,

qualis Maeonia passim Maeandrus in ora,

140cum sibi gurgitibus flexis revolutus oberrat.

nulla vacant incepta dolis, simul omnia versat

miscetque exacuens varia ad conamina mentem,

sicut aquae splendor radiatus lampade solis

dissultat per tecta vaga sub imagine vibrans

145luminis et tremula laquearia verberat umbra.

iamque dolore furens ita secum immurmurat irae:

"obvia si primus nobis hic tela tulisset,

nullane nunc Trebiae et Thrasymenni nomina? nulli

lugerent Itali? numquam Phaëthontius amnis

150sanguinea pontum turbasset decolor unda?

inventum, dum se cohibet terimurque sedendo,

vincendi genus. en quotiens, velut obvius iret

discinxit ratione dolos fraudesque resolvit!"

haec secum, medio somni cum bucina noctem

155divideret iamque excubias sortitus iniquas

tertius abrupta vigil iret ad arma quiete.

vertit iter Daunique retro tellure relicta

Campanas remeat notus populator in oras.

hic vero, intravit postquam uberis arva Falerni

160(dives ea et numquam tellus mentita colono)

addunt frugiferis inimica incendia ramis.

Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,

quamquam magna incepta vocent. memorabere, sacri

largitor laticis, gravidae cui nectare vites

165nulli dant prelis nomen praeferre Falernis.

Massica sulcabat meliore Falernus in aevo

ensibus ignotis senior iuga. pampinus umbras

nondum uvae virides nudo texebat in arvo,

pocula nec norant sucis mulcere Lyaei.

170fonte sitim et pura soliti defendere lympha.

attulit hospitio pergentem ad litora Calpes

extremumque diem pes dexter et hora Lyaeum,

nec pigitum parvosque lares humilisque subire

limina caelicolam tecti. cepere volentem

175fumosi postes et ritu pauperis aevi

ante focos mensae, laetus nec senserat hospes

advenisse deum, sed enim de more parentum

grato cursabat studio instabatque senectae,

donec opes festas puris nunc poma canistris

180composuit, nunc irriguis citus extulit hortis

rorantes umore dapes. tum lacte favisque

distinxit dulces epulas nulloque cruore

polluta castus mensa Cerealia dona

attulit ac primum Vestae decerpsit honorem

185undique et in mediam iecit libamina flammam.

desse tuos latices hac sedulitate senili

captus, Iacche, vetas. subito, mirabile dictu,

fagina pampineo spumarunt pocula suco,

pauperis hospitii pretium, vilisque rubenti

190fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cavata

dulcis odoratis umor sudavit ab uvis.

"en cape" Bacchus ait "nondum tibi nota, sed olim

viticolae nomen pervulgatura Falerni

munera" - et haud ultra latuit deus. inde nitentem

195lumine purpureo frontem cinxere corymbi

et fusae per colla comae, dextraque pependit

cantharus, ac vitis thyrso delapsa virenti

festas Nysaeo redimivit palmite mensas.

nec facilis laeto certasse, Falerne, sapori,

200postquam iterata tibi sunt pocula, iam pede risum,

iam lingua titubante moves patrique Lyaeo

tempora quassatus grates et praemia digna

vix intellectis conaris reddere verbis,

donec composuit luctantia lumina Somnus,

205Somnus, Bacche, tibi comes additus. hinc ubi primo

ungula dispersit rores Phaëthontia Phoebo

vviferis late florebat Massicus arvis

miratus nemora et lucentes sole racemos.

it monti decus, atque ex illo tempore dives

210Tmolus et ambrosiis Ariusia pocula sucis

ac Methymna ferox lacubus cessere Falernis.

Haec tum vasta dabat terrisque infestus agebat

Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses

ludificante ducem Fabio. iamque improba castris

215Ausoniis vota et pugnandi prava libido

gliscebat; proni decurrere monte parabant.

Da famae, da, Musa, virum, cui vincere bina

concessum castra et geminos domitare furores.

"fervida si nobis corda abruptumque putassent

220ingenium patres et si clamoribus" inquit

"turbari facilem mentem, non ultima rerum

et deplorati mandassent Martis habenas.

stat pensata diu belli sententia: vincam

servare invitos urgentesque ultima fata.

225nulli per Fabium e vobis cecidisse licebit.

si lucis piget et supremis esse cupidost

nominis Ausonii taedetque in tempore tali

nullum clade nova claraeque fragore ruinae

insignem fecisse locum, revocandus ab atris

230Flaminius nobis est sedibus. ille ruendi

iam dudum properans signum auspiciumque dedisset.

an nondum praeceps vicinaque fata videtis?

una, ut debellet, satis est victoria Poeno.

state, viri, exaudite ducem! cum optabile tempus

235deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta

aequentur factis. non est, mihi credite, non est

arduus in pugnas ferri labor. una reclusis

omnes iam portis in campum effuderit hora.

magnum illud solisque datum, quos mitis euntes

240Iuppiter aspexit, magnum est, ex hoste reverti.

fortunae Libys incumbit flatuque secundo

fidit agens puppim. dum desinat aura sinusque

destituat tumidos subducto flamine ventus,

in rem cunctari fuerit. non ulla perenni

245amplexu Fortuna fovet. iam copia quanto

artior, et nullo Tyriis certamine quantum

detritum est famae! quin inter cetera nostra

haud laude afuerit, modo qui - sed parcere dictis

sit melius. iam vos acies et proelia et hostem

250poscitis? o maneat, superi, fiducia talis!

interea exclusa maioris sorte pericli

me solum, quaeso, toti me opponite bello."

his dictis fractus furor et rabida arma quierunt,

ut, cum turbatis placidum caput extulit undis

255Neptunus totumque videt totoque videtur

regnator ponto, saevi fera murmura venti

dimittunt nullasque movent in frontibus alas

tum sensim infusa tranquilla per aequora pace

languentes tacito lucent in litore fluctus.

260Sensit cura sagax Poeni fraudisque veneno

aggreditur mentes. pauca atque haec ruris aviti

iugera nec multis Fabius vertebat aratris;

Massicus uviferis addebat nomina glebis.

hinc pestem placitum moliri et spargere causas

265in castra ambiguas. ferro flammisque pepercit

suspectamque loco pacem dedit arte maligna,

ceu clandestino traheretur foedere bellum.

Intellectus erat Fabio, Tyriosque videbat

dictator saevire dolos; sed non vacat agram

270invidiam gladios inter lituosque timere

et dubia morsus famae depellere pugna,

donec reptantem et nequiquam saepe trahentem

huc illuc castra ac scrutantem proelia Poenum,

qua nemorosa iuga et scopulosi vertice colles

275exsurgunt, clausit sparsa ad divortia turma.

hinc Laestrygoniae saxoso monte premebant

a tergo rupes, undosis squalida terris

hinc Literna palus, nec ferri aut militis usum

poscebat regio, saeptos sed fraude locorum

280arta fames poenas miserae exactura Sagunti

urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.

Cuncta per et terras et lati stagna profundi

condiderat somnus, positoque labore dierum

pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.

285at non Sidonium curis flagrantia corda

ductorem vigilesque metus haurire sinebant

dona soporiferae noctis. nam membra cubili

erigit et fulvi circumdat pelle leonis,

qua superinstratos proiectus gramine campi

290presserat ante toros. tunc ad tentoria fratris

fert gressus vicina citos. nec degener ille

belligeri ritus taurino membra iacebat

effultus tergo et mulcebat tristia somno.

stat procul hasta viri terrae defixa propinquae

295et dira e summa pendebat cuspide cassis;

at clipeus circa loricaque et ensis et arcus

et telum Baliare simul tellure quiescunt.

iuxta lecta manus, iuvenes in Marte probati,

et sonipes strato carpebat gramina dorso.

300ut pepulere levem intrantis vestigia somnum,

"heus!" inquit pariterque manus ad tela ferebat,

"quae te cura vigil fessum, germane, fatigat?"

ac iam constiterat sociosque in caespite fusos

incussa revocat castrorum ad munera planta,

305cum Libyae ductor: "Fabius me noctibus aegris,

in curas Fabius nos excitat, illa senectus,

heu fatis quae sola meis currentibus obstat.

cernis, ut armata circumfundare corona,

et vallet clausos collectus miles in orbem.

310verum age nunc, quoniam res artae, percipe porro,

quae meditata mihi. latos correpta per agros

armenta assueto belli de more sequuntur.

cornibus arentes edicam innectere ramos

sarmentique levis fronti religare maniplos,

315admotus cum fervorem disperserit ignis,

ut passim exsultent stimulante dolore iuvenci

et vaga per colles cervice incendia iactent.

tum terrore novo trepidus laxabit iniquas

custos excubias maioraque nocte timebit.

320si cordi consulta (moras extrema recusant),

accingamur" ait. gemino tentoria gressu

inde petunt. ingens clipeo cervice reposta

inter equos interque viros interque iacebat

capta manu spolia et rorantia caede Maraxes

325ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens

clamorem tum forte dabat dextraque tremente

arma toro et notum quaerebat fervidus ensem.

huic Mago, inversa quatiens ut dispulit hasta

bellantem somnum: "tenebris, fortissime ductor,

330iras compesce atque in lucem proelia differ.

ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus

nunc nocte utendum est. arentes nectere frondes

cornibus et latis accensa immittere silvis

armenta, oppositi reserent quo claustra manipli,

335germanus parat atque obsessa evellere castra.

emergamus, et hic Fabio persuadeat astus

non certare dolis." nihil hinc cunctante, sed acris

incepti laeto iuvene ad tentoria Acherrae

festinant, cui parca quies minimumque soporis

340nec notum somno noctes aequare; feroci

pervigil inservibat equo fessumque levabat

tractando et frenis ora exagitata fovebat.

at socii renovant tela arentemque cruorem

ferro detergent et dant mucronibus iras.

345quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi

quaenam agitent, pandunt et coeptis ire ministrum

haud segnem hortantur. discurrit tessera castris,

intentique docent, quae sint properanda, monetque

quisque suos. instat trepidis stimulatque ruentes

350navus abire timor, dum caeca silentia dumque

maiores umbrae. rapida iam subdita peste

virgulta atque altis surgunt e cornibus ignes.

hic vero ut gliscente malo et quassantibus aegra

armentis capita adiutae pinguescere flammae

355coepere et vincens fumos erumpere vertex,

per colles dumosque (lues agit atra), per altos

saxosi scopulos montis lymphata feruntur

corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni

luctantur frustra rabidi mugire iuvenci.

360per iuga, per valles errat Vulcania pestis

nusquam stante malo, vicinaque litora fulgent.

quam multa affixus caelo sub nocte serena

fluctibus e mediis sulcator navita ponti

astra videt, quam multa videt, fervoribus atris

365cum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus,

vertice Gargani residens incendia pastor.

At facie subita volitantum montibus altis

flammarum, quis tunc cecidit custodia sorti,

horrere atque ipsos nullo spargente vagari

370credere et indomitos pasci sub collibus ignes.

caelone exciderint et magna fulmina dextra

torserit Omnipotens, an caecis rupta cavernis

fuderit egestas accenso sulphure flammas

infelix tellus, media in formidine quaerunt.

375iamque abeunt, faucesque viae citus occupat armis

Poenus et in patulos exsultans emicat agros.

huc tamen usque vigil processerat arte regendi

dictator, Trebiam et Tusci post stagna profundi

esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela

380evasisse satis. quin et vestigia pulsi

et gressus premeret castris, ni sacra vocarent

ad patrios veneranda deos. tum versus ad urbem

alloquitur iuvenem, cui mos tramittere signa

et belli summam primasque iubebat habenas,

385atque his praeformat dictis fingitque monendo:

"si factis nondum, Minuci, te cauta probare

erudiit Fortuna meis, nec ducere verba

ad verum decus ac pravis arcere valebunt.

vidisti clausum Hannibalem. nil miles et alae

390iuvere aut densis legio conferta maniplis.

testor te, solus clausi, nec deinde morabor.

dis sine me libare dapem et sollemnia ferre:

hunc iterum atque iterum vinctum vel montibus altis

amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam.

395interea (crede experto, non fallimur) aegris

nil movisse salus rebus. sit gloria multis

et placeat, quippe egregium, prosternere ferro

hostem, sed Fabio sit vos servasse triumphus.

plena tibi castra atque intactus vulnere miles

400creditur. hos nobis (erit haec sat gloria) redde.

iam cernes Libycum huic vallo assultare leonem,

iam praedas offerre tibi, iam vertere terga

respectantem adeo atque iras cum fraude coquentem.

claude, oro, castra et cunctas spes eripe pugnae.

405haec monvisse satis. sed si compescere corda

non datur oranti, magno te iure pioque

dictator capere arma veto." sic castra relinquens

vallarat monitis ac se referebat ad urbem.

Ecce autem flatu classis Phoenissa secundo

410litora Caietae Laestrygoniosque recessus

sulcabat rostris portusque intrarat apertos

ac totus multo spumabat remige pontus,

cum trepidae fremitu vitreis e sedibus antri

aequoreae pelago simul emersere sorores

415ac possessa vident infestis litora proris.

tum magno perculsa metu Nereia turba

attonitae propere refluunt ad limina nota,

Teleboum medio surgunt qua regna profundo

pumiceaeque procul sedes. immanis in antro

420conditur abrupto Proteus ac spumea late

cautibus obiectis reiectat caerula vates.

is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque)

per varias lusit formas et terruit atri

serpentis squamis horrendaque sibila torsit

425aut fremuit torvo mutatus membra leone,

"dicite," ait "quae causa viae? quisve ora repente

pervasit pallor? cur scire futura libido?"

ad quae Cymodoce, Nympharum maxima natu

Italidum: "nosti nostros, praesage, timores.

430quid Tyriae classes ereptaque litora nobis

portendunt? num migrantur Rhoeteia regna

in Libyam superis? aut hos Sarranus habebit

navita iam portus? patria num sede fugatae

Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?"

435Tunc sic, evolvens repetita exordia retro,

incipit ambiguus vates reseratque futura:

"Laomedonteus Phrygia cum sedit in Ida

pastor et errantes dumosa per avia tauros

arguta revocans ad roscida pascua canna,

440audivit sacrae lentus certamina formae,

tum, matris currus, niveos agitabat olores

tempora sollicitus litis servasse Cupido.

parvulus ex umero corytos et aureus arcus

fulgebat, nutuque vetans trepidare parentem

445monstrabat gravidam telis se ferre pharetram.

ast alius nivea comebat fronte capillos,

purpureos alius vestis religabat amictus,

cum sic suspirans roseo Venus ore decoros

alloquitur natos: "testis certissima vestrae

450ecce dies pietatis adest. quis credere salvis

hoc ausit vobis? de forma atque ore (quid ultra

iam superest rerum?) certat Venus. omnia parvis

si mea tela dedi blando medicata veneno

si vester, caelo ac terris qui foedera sancit,

455stat supplex, cum vultis, avus: victoria nostra

Cypron Idumaeas referat de Pallade palmas,

de Iunone Paphos centum mihi fumet in aris."

dumque haec aligeris instat Cytherea, sonabat

omne nemus gradiente dea. iam bellica virgo

460aegide deposita atque assuetum casside crinem

involvi tunc compta tamen pacemque serenis

condiscens oculis ibat lucoque ferebat

praedicto sacrae vestigia concita plantae.

parte alia intrabat iussis Saturnia silvis

465iudicium Phrygis et fastus pastoris et Iden

post fratris latura toros. postrema nitenti

affulsit vultu ridens Venus. omnia circa

et nemora et penitus frondosis rupibus antra

spirantem sacro traxerunt vertice odorem.

470nec iudex sedisse valet, fessique nitoris

luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse videri.

sed victae fera bella deae vexere per aequor,

atque excisa suo pariter cum iudice Troia.

tum pius Aeneas terris iactatus et undis

475Dardanios Itala posuit tellure penates.

dum cete ponto innabunt, dum sidera caelo

lucebunt, dum sol Indo se litore tollet,

hic regna et nullae regnis per saecula metae.

at vos, o natae, currit dum immobile filum,

480Hadriaci fugite infaustas Sasonis harenas.

sanguineis tumidus ponto miscebitur undis

Aufidus et rubros impellet in aequora fluctus,

damnatoque deum quondam per carmina campo

Aetolae rursus Teucris pugnabitis umbrae.

485Punica Romuleos quatient mox spicula muros,

multaque Hasdrubalis fulgebit strage Mataurus.

hinc ille e furto genitus patruique piabit

idem ultor patrisque necem; tum litus Elissae

implebit flammis avelletque Itala Poenum

490viscera torrentem et propriis superabit in oris.

huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet.

hic dabit ex sese, qui tertia bella fatiget

et cinerem Libyae ferat in Capitolia victor."

Quae dum arcana deum vates evolvit in antro,

495iam monita et Fabium bellique equitumque magister

exuerat mente ac praeceps tendebat in hostem.

pascere nec Poenus pravum ac nutrire furorem

derat et, ut parvo maiora ad proelia damno

eliceret, dabat interdum simulantia terga,

500non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi

evocat e liquidis piscem penetralibus esca,

cumque levem summa vidit iam nare sub unda,

ducit sinvato captivum ad litora lino.

Fama furit versos hostes Poenumque salutem

505invenisse fuga; liceat si vincere, finem

promitti cladum; sed enim dicione carere

virtutem et poenas vincentibus esse repostas.

clausurum iam castra ducem rursusque referri

vaginae iussurum enses, reddatur in armis

510ut ratio et purget miles, cur vicerit hostem.

haec vulgus. necnon patrum Saturnia mentes

invidiae stimulo fodit et popularibus auris.

tunc indigna fide censent optandaque Poeno,

quae mox haud parvo luerent damnata periclo:

515dividitur miles, Fabioque equitumque magistro

imperia aequantur. fremitus spernebat et expers

irarum senior, magnas ne penderet alti

erroris poenas patria inconsulta, timebat.

ac tum, multa putans secum ut remeavit ab urbe,

520partitus socias vires vicina propinquis

signa iugis locat et specula sublimis ab alta

non Romana minus servat quam Punica castra.

nec mora disiecto Minuci vecordia vallo

perdendi simul et pereundi ardebat amore.

525Quem postquam rapidum vidit procedere castris

hinc Libys, hinc Fabius, simul accendere sagaces

in subitum curas. propere capere arma maniplis

edicit vallique tenet munimine turmas

Ausonius; torquet totas in proelia vires

530Poenorum ductor propellitque agmina voce:

"dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnae.

non sperata diu plano certamina campo

offert ecce deus. quoniam data copia, longum

detergete situm ferro multoque cruore

535exsatiate, viri, plenos rubiginis enses."

Atque ea Cunctator pensabat ab aggere valli

perlustrans campos oculis tantoque periclo

discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat.

cui natus iuncta arma ferens "dabit improbus" inquit

540"quas dignum est, poenas, qui per suffragia caeca

invasit nostros haec ad discrimina fasces.

insanae spectate tribus! pro lubrica rostra

et vanis fora laeta viris! nunc munera Martis

aequent imperio et solem concedere nocti

545sciscant imbelles. magna mercede piabunt

erroris rabiem et nostrum violasse parentem."

tum senior quatiens hastam lacrimisque coortis:

"sanguine Poenorum, iuvenis, tam tristia dicta

sunt abolenda tibi. patiarne ante ora manusque

550civem deleri nostras? aut vincere Poenum

me spectante sinam? non aequavisse minorem

solvetur culpa, si sunt mihi talia corda?

iamque hoc, ne dubites, longaevi, nate, parentis

accipe et aeterno fixum sub pectore serva:

555succensere nefas patriae, nec foedior ulla

culpa sub extremas fertur mortalibus umbras.

Sic docuere senes. quantus qualisque fuisti,

cum pulsus lare et extorris Capitolia curru

intrares exul! tibi corpora caesa, Camille,

560damnata quot sunt dextra! pacata fuissent

ni consulta viro mensque impenetrabilis irae,

mutassentque solum sceptris Aeneia regna

nullaque nunc stares terrarum vertice, Roma.

pone iras, o nate, meas. socia arma feramus

565et celeremus opem." iamque intermixta sonabant

classica, procursusque viros colliserat acer.

Primus claustra manu portae dictator et altos

disiecit postes rupitque in proelia cursum.

non graviore movent venti certamina mole

570Odrysius Boreas et Syrtim tollere pollens

Africus, obnixi cum bella furentia torquent;

distraxere fretum ac diversa ad litora volvunt

aequor quisque suum; sequitur stridente procella

nunc huc, nunc illuc raptum mare et intonat undis.

575haud prorsus daret ullus honos tellusque subacta

Phoenicum et Carthago ruens, iniuria quantum

orta ex invidia decoris tulit. omnia namque

dura simul devicta viro, metus, Hannibal, irae,

invidia, atque una fama et fortuna subactae.

580Poenus ab excelso rapidos decurrere vallo

ut vidit, tremuere irae, ceciditque repente

cum gemitu spes haud dubiae praesumpta ruinae;

quippe aciem denso circumuallaverat orbe

hausurus clausos coniectis undique telis.

585atque hic Dardanius pravo certamine ductor

iam Styga et aeternas intrarat mente tenebras

(nam Fabium auxiliumque viri sperare pudebat)

cum senior gemino complexus proelia cornu

ulteriore ligat Poenorum terga corona

590et modo claudentes aciem nunc, extima cingens,

clausos ipse tenet. maiorem surgere in arma

maioremque dedit cerni Tirynthius. altae

scintillant cristae et, mirum, velocibus ingens

per subitum membris venit vigor; ingerit hastas

595adversumque premit telorum nubibus hostem,

qualis post iuvenem nondum subeunte senecta

rector erat Pylius bellis aetate secunda.

Inde ruens Thurin et Buten et Narin et Arsen

dat leto fisumque manus conferre Mahalcen,

600cui decus insigne et quaesitum cuspide nomen.

tum Garadum largumque comae prosternit Adherben

et geminas acies superantem vertice Thulin,

qui summas alto prensabat in aggere pinnas.

eminus hos. gladio Sapharum gladioque Monaesum

605et Morinum pugnas aeris stridore cientem,

dexteriore gena sedit cui letifer ictus

perque tubam fixae decurrens vulnere malae

extremo fluxit propulsus murmure sanguis.

proximus huic iaculo Nasamonius occidit Idmon.

610namque super tepido lapsantem sanguine et aegra

lubrica nitentem nequiquam evadere planta

impacto prosternit equo trepideque levantem

membra afflicta solo pressa violentius hasta

implicuit terrae telumque in caede reliquit.

615haeret humi cornus motu tremefacta iacentis

et campo servat mandatum affixa cadaver.

Necnon exemplo laudis furiata iuventus,

Syllaeque Crassique simul iunctusque Metello

Furnius ac melior dextrae Torquatus, inibant

620proelia et unanimi vel morte emisse volebant

spectari Fabio. miser hic vestigia retro

dum rapit et molem subducto corpore vitat

intorti Bibulus saxi atque in terga refertur,

strage super lapsus socium, qua fibula morsus

625loricae crebro laxata resolverat ictu,

accepit lateri penitusque in viscera adegit

exstabat fixo quod forte cadavere ferrum.

heu sortem necis! evasit Garamantica tela

Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus

630occideret, telo non in sua vulnera misso.

volvitur exanimis, turpatque decora iuventa

ora novus pallor. membris dimissa solutis

arma fluunt, erratque niger per lumina somnus.

Venerat ad bellum Tyria Sidone nepotum

635excitus prece et auxilio socia arma ferebat

Eoa tumidus pharetrati militis ala

gens Cadmi, Cleadas, fulva cui plurima passim

casside et aurato fulgebat gemma monili,

qualis ubi Oceani renovatus Lucifer unda

640laudatur Veneri et certat maioribus astris.

ostro ipse ac sonipes ostro totumque per agmen

purpura Agenoreis saturata micabat aenis.

hic avidum pugnae et tam clarum excidere nomen

Brutum exoptantem varie nunc laevus in orbem,

645nunc dexter levibus flexo per devia gyris

ludificatus equo volucrem post terga sagittam

fundit Achaemenio detrectans proelia ritu.

nec damnata manus, medio sed, flebile, mento

armigeri Cascae penetrabilis haesit harundo

650obliquumque secans surrecta cuspide vulnus

umenti ferrum admovit tepefacta palato.

at Brutus diro casu turbatus amici

ausum multa virum et spargentem in vulnera saevos

fraude fugae calamos iam nullis cursibus instat

655prendere cornipedis, sed totam pectoris iram

mandat atrox hastae telumque volatile nodo

excutit ac summum, qua laxa monilia crebro

nudabant versu, tramittit cuspide pectus.

labitur intento cornu transfossus, et una

660arcum laeva cadens, dimisit dextra sagittam.

At non tam tristi sortitus proelia Marte

Phoebei Soractis honor Carmelus agebat.

sanguine quippe suo iam Bagrada tinxerat ensem,

dux rectorque Nubae populi, iam fusus eidem

665Zeusis, Amyclaei stirps impacata Phalanti,

quem tulerat mater claro Phoenissa Laconi.

talia dum metuit, nec pugnae fisus in hoste

tam rapido nec deinde fugae, suadente pavore

per dumos miser in vicina cacumina quercus

670repserat atque alta sese occultabat in umbra

Hampsicus insistens tremulis sub pondere ramis.

hunc longa multa orantem Carmelus et altos

mutantem saltu ramos transuerberat hasta,

ut, qui viscata populatur harundine lucos,

675dum nemoris celsi procera cacumina sensim

substructa certat tacitus contingere meta,

sublimem calamo sequitur crescente volucrem.

effudit vitam, atque alte manante cruore

membra pependerunt curvato exsanguia ramo.

680Iamque in palantes ac versos terga feroces

pugnabant Itali, subitus cum mole pavenda

terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis.

nigra viro membra, et furvi iuga celsa trahebant

cornipedes, totusque novae formidinis arte

685concolor aequabat liventia currus equorum

terga, nec erectis similes imponere cristis

cessarat pennas, aterque tegebat amictus,

ceu quondam aeternae regnator noctis, ad imos

cum fugeret thalamos Hennaea virgine rapta,

690egit nigrantem Stygia caligine currum.

at Cato tum prima sparsus lanugine malas,

quod peperere decus Circaeo Tuscula dorso

moenia, Laërtae quondam regnata nepoti,

quamquam tardatos turbata fronte Latinos

695collegisse gradum videt, imperterritus ipse

ferrata calce atque effusa largus habena

cunctantem impellebat equum. negat obvius ire

et trepidat cassa sonipes exterritus umbra.

tum celer in pugnam dorso delatus ab alto

700alipedem planta currum premit atque volanti

assilit a tergo. cecidere et lora repente

et stimuli, ferrumque super cervice tremiscens

palluit infelix subducto sanguine Maurus.

ora rapit gladio praefixaque cuspide portat.

705At saevo Mavorte ferox perrumpit anhelum

dictator cum caede globum. miserabile visu,

vulneribus fessum ac multo labente cruore

ductorem cernit suprema ac foeda precantem.

manavere genis lacrimae, clipeoque paventem

710protegit et natum stimulans "fortissime, labem

hanc pellamus" ait "Poenoque ob mitia facta,

quod nullos nostris ignes disperserit arvis,

dignum expendamus pretium." tunc arte paterna

ac stimulis gaudens iuvenis circumdata Poenum

715agmina deturbat gladio campumque relaxat,

donec Sidonius decederet aequore ductor,

ceu stimulante fame rapuit cum Martius agnum

averso pastore lupus fetumque trementem

ore tenet presso, tum, si vestigia cursu

720auditis celeret balatibus obvia pastor,

iam sibimet metuens spirantem dentibus imis

reiectat praedam et vacuo fugit aeger hiatu.

tum demum, Tyrium quas circumfuderat atra

tempestas, Stygiae tandem fugere tenebrae.

725torpebant dextrae, et sese meruisse negabant

servari, subitisque bonis mens aegra natabat,

ut, qui collapsa pressi iacuere ruina,

eruta cum subito membra et nox atra recessit,

conivent solemque pavent agnoscere visu.

730Quis actis senior numerato milite laetus

colles et tuto repetebat in aggere castra.

ecce autem e media iam morte renata iuventus

clamorem tollens ad sidera et ordine longo

ibat ovans Fabiumque decus Fabiumque salutem

735certatim et magna memorabant voce parentem.

tum qui partitis dissederat ante maniplis

"sancte" ait "o genitor, revocato ad lucis honorem

si fas vera queri, cur nobis castra virosque

dividere est licitum? patiens cur arma dedisti,

740quae solus rexisse vales? hoc munere lapsi

aeternas multo cum sanguine vidimus umbras.

ocius huc aquilas servataque signa referte.

hic patria est, murique urbis stant pectore in uno.

tuque dolos, Poene, atque astus tandem exue notos;

745cum solo tibi iam Fabio sunt bella gerenda."

Haec ubi dicta dedit, mille hinc, venerabile visu,

caespite de viridi surgunt properantibus arae.

nec prius aut epulas aut munera grata Lyaei

fas cuiquam tetigisse fuit, quam multa precatus

750in mensam Fabio sacrum libavit honorem.