0

Fāmă pĕr Aūsŏnĭaē tūrbātās spārgĭtŭr ūrbēs

nūbĭfĕrōs mōntēs ēt sāxă mĭnāntĭă caēlō

āccēpīssĕ iŭgūm Poēnōsquĕ pĕr īnvĭă vēctōs

aēmŭlăque Hērcŭlĕī iāctāntēm fāctă lăbōrīs

dēscēndīssĕ dŭcēm. dīrōs căpĭt īmprŏbă mōtūs5

ēt glīscīt grēssū vŏlŭcrīquĕ cĭtātĭŏr Eūrō

tērrĭfĭcīs quătĭt āttŏnĭtās rūmōrĭbŭs ārcēs.

ādstrŭĭt aūdītīs dŏcĭlīs pĕr ĭnānĭă rērūm

pāscĕrĕ rūmōrēm vūlgī păvŏr; ītŭr ĭn ācrēs

bēllōrūm rāptīm cūrās, sŭbĭtūsquĕ pĕr ōmnēm10

Aūsŏnĭām Māvōrs strĕpĭt ēt cĭĕt ārmă vĭrōsquĕ.

pīlă nŏvānt, āc dētērsā rūbīgĭnĕ saēvūs

īndŭĭtūr fērrō splēndōr, nĭvĕūmquĕ rĕpōstaē

īnstaūrānt gălĕaē cōnī dĕcŭs; hāstă iŭvātūr

āmmēntō, rĕvŏcāntquĕ nŏvā fōrnācĕ bĭpēnnēs.15

cōnsĕrĭtūr tĕgĭmēn lătĕrum īmpĕnĕtrābĭlĕ, mūltās

pāssūrūs dēxtrās ātque īrrĭtă vūlnĕră thōrāx.

pārs ārcu īnvĭgĭlānt, dŏmĭtāt pārs vērbĕre ănhēlūm

cōrnĭpĕdem īn gŷrōs sāxōque ēxāspĕrăt ēnsēm.

nēc vērō mūrīs, quĭbŭs ēst lūctātă vĕtūstās,20

fērrĕ mŏrāntŭr ŏpēm; sūbvēctānt sāxă căvāsquĕ

rētrāctānt tūrrīs, ēdīt quās lōngĭŏr aētās.

hīnc tēla āccĭpĭūnt ārcēs, āc rōbŏră pōrtīs

ēt fīdōs cērtānt ŏbĭcēs āccērsĕrĕ sīlvā.

cīrcūmdānt fōssās. haūd sēgnīs cūnctă măgīstēr25

praēcĭpĭtāt tĭmŏr, āc vāstīs trĕpĭdātŭr ĭn āgrīs.

dēsĕrŭērĕ lărēm, pōrtānt cērvīcĭbŭs aēgrās

āttŏnĭtī mātrēs dūcēntēsque ūltĭmă fīlă

grāndaēvōs răpŭērĕ sĕnēs, tūm crīnĕ sŏlūtō

ānte ăgĭtūr cōniūnx, dēxtrā laēvāquĕ trăhūntūr30

pārvī, nōn aēquō cŏmĭtāntēs ōrdĭnĕ nātī

sīc vūlgūs, trādūntquĕ mĕtūs, nēc pōscĭtŭr aūctōr.

āt pātrēs, quāmquam ēxtērrēnt īmmānĭă coēptă

īnquĕ sĭnū bēllum, ātque Ālpēs ēt pērvĭă sāxă

dēcēpērĕ, tămēn crūdām cōntra āspĕră mēntēm35

ēt māgnōs tōllūnt ănĭmōs. iŭvăt īrĕ pĕrīclīs

ād dĕcŭs ēt dēxtrā mĕmŏrāndūm cōndĕrĕ nōmēn,

quālĕ dĕdīt nūmquām rēbūs Fōrtūnă sĕcūndīs

Sēd Lĭbўaē dūctōr tūtō fŏvĕt āgmĭnă vāllō

fēssă grădūm mūltōquĕ gĕlū tōrpēntĭă nērvōs40

sōlāndīquĕ gĕnūs laētīs ōstēntăt ăd ūrbēm

pēr cāmpōs sŭpĕrēssĕ vĭām Rōmāmquĕ sŭb īctū.

āt nōn ēt rērūm cūrās cōnsūltăquĕ bēllī

stārĕ prŏbāt sōlūsquĕ nĕquīt pērfērrĕ quĭētēm.

ārmĭfĕraē quōndām prīsca īntēr tēmpŏră gēntēs45

Aūsŏnĭum īnvāsērĕ lătūs sēdēsquĕ bĕātās

ēt mĕtŭī pĕpĕrērĕ mănū. mōx īmpĭă bēllă

Tārpĕĭūs pătĕr ēt cāptī sēnsērĕ Quĭrītēs.

hīc dūm sōllĭcĭtāt dōnīs ĕt ĭnānĭă cōrdă

āc flūxām mōrūm gēntēm fŏvĕt ārmăquĕ iūngīt,50

iām cōnsūl vŏlŭcrī praēvēctūs lītŏră clāssĕ

Scīpĭŏ Phōcăĭcīs sēsē rĕfĕrēbăt ăb ōrīs,

īngēntēsquĕ dŭcēs pĕlăgī tērraēquĕ lăbōrēm

dīvērsum ēmēnsōs prŏpĭōră pĕrīcŭlă vāllō

iūngēbānt, māgnaēque ădĕrānt prīmōrdĭă clādīs.55

nāmque ūt cōllātīs ādmōtō cōnsŭlĕ cāstrīs

sūstŭlĕrāt Fōrtūnă mŏrās, sīgnūmquĕ fŭrōrīs

āccēnsaē vīsō pōscēbānt hōstĕ cŏhōrtēs:

"dēbēllātă prŏcūl, quaēcūmquĕ vŏcāntŭr Hĭbērīs"

īngēntī Tўrĭūs nŭmĕrōsă pĕr āgmĭnă dūctōr60

vōcĕ sŏnāt; nōn Pŷrēnēn Rhŏdănūmvĕ fĕrōcēm

iūssa āspērnātōs, Rŭtŭlām fūmāssĕ Săgūntūm,

rāptūm pēr Cēltās ĭtĕr, ēt, quā pōnĕrĕ grēssūm

Āmphĭtrўōnĭădaē fŭĕrīt lăbŏr, īssĕ sŭb ārmīs

Poēnōrūm tūrmās, ĕquĭtēmquĕ pĕr ārdŭă vēctūm65

īnsūltāssĕ iŭgo, ēt frĕmŭīsse hīnnītĭbŭs Ālpēs.

Cōntrā pūlchră sŭōs vŏcăt ād dīscrīmĭnă cōnsūl:

"hōstēm, mīlĕs, hăbēs frāctum āmbūstūmquĕ nĭvōsīs

caūtĭbŭs ātque aēgrē tōrpēntĭă mēmbră trăhēntēm.

ēn ăgĕ, quī sācrōs mōntēs rūpēsquĕ prŏfūndās70

trānsĭlŭīt, dīscāt, quāntō stāt cēlsĭŭs ārcĕ

Hērcŭlĕā vāllum ēt, māiūs sīt scāndĕrĕ cōllēs

ān vēstrōs rūpīssĕ glŏbōs. dĕt ĭnānĭă fāmaē,

dūm māgnā fūsō pūgnā rētrōquĕ rŭēntī,

quā vēntum ēst, ōbstēnt Ālpēs. sŭpĕr ārdŭă dūctūm75

hūc ēgērĕ dĕī, Lătĭōs ūt sānguĭnĕ fīnēs

īmbŭĕrēt tēllūsque hōstīlīs cōndĕrĕt ōssă.

scīrĕ lĭbēt, nŏvă nūnc nōbīs ātque āltĕră bēllūm

Cārthāgo ānne ĕădēm mīttāt, quaē mērsă sŭb aēquōr

Aēgātēs īntēr vāstō iăcĕt ōbrŭtă pōntō."80

Haēc ăĭt ātque āgmēn Tīcīnī flēctĭt ăd ūndās

caērŭlĕās Tīcīnŭs ăquās ēt stāgnă vădōsō

pērspĭcŭūs sērvāt tūrbārī nēscĭă fūndō

āc nĭtĭdūm vĭrĭdī lēntē trăhĭt āmnĕ lĭquōrēm.

vīx crēdās lābī; rīpīs tām mītĭs ŏpācīs85

ārgūtōs īntēr vŏlŭcrūm cērtāmĭnĕ cāntūs

sōmnĭfĕrām dūcīt lūcēntī gūrgĭtĕ lŷmphām.

Iāmquĕ sŭb ēxtrēmūm nōctīs fŭgĭēntĭbŭs ūmbrīs

lūx ădĕrāt sōmnūsquĕ sŭās cōnfēcĕrăt hōrās.

ēxplōrārĕ lŏcōs cōnsūl cōllīsquĕ prŏpīnquī90

īngĕnĭum ēt cāmpīs quaē sīt nātūră părābāt.

pār stŭdĭūm Poēnō sĭmĭlēsque īn pēctŏrĕ cūraē.

ērgo ădĕrānt răpĭdīs ĕquĭtūm cŏmĭtāntĭbŭs ālīs

vērum ŭbĭ cōmmōtō dŏcŭērūnt pūlvĕrĕ nūbēs

hōstēm fērrĕ grădum ēt prŏpĭūs prŏpĭūsquĕ sŏnōrō95

quādrŭpĕdūm cōrnū tēllūs gĕmĭt āc sĭmŭl ācēr

vīncēntūm lĭtŭōs hīnnītūs saēvĭt ĕquōrūm,

"ārmă, vĭrī, căpĭte ārmă, vĭrī!" dūx īnstăt ŭtērquĕ.

āmbōbūs vēlōx vīrtūs gĕmĭnūsquĕ cŭpīdŏ

laūdĭs ĕt ād pūgnās Mārtēmque īnsānĭă cōncōrs.100

Haūd mŏră iām tāntūm cāmpī dĭrĭmēbăt ăb īctū

quāntum īmpūlsă vălēt cōmprēndĕrĕ lāncĕă nōdō,

cūm sŭbĭtūm lĭquĭdā nōn ūllīs nūbĭbŭs aēthrā

aūgŭrĭūm mēntēs ŏcŭlōsque ād sīdĕră vērtīt.

āccĭpĭtēr mĕdĭō tēndēns ā līmĭtĕ sōlīs105

dīlēctās Vĕnĕrī nōtāsque ăb hŏnōrĕ Dĭōnēs

tūrbābāt vĭŏlēntŭs ăvēs ātque ūnguĭbŭs īdēm,

īdēm nūnc rōstrō, dūrīs nūnc īctĭbŭs ālaē,

tēr quīnās dĕdĕrāt saēva īntēr vūlnĕră lētō

nēc fīnīs sătĭāsvĕ, nŏvī sēd sānguĭnĭs ārdōr110

glīscĕre, ĕt ūrgēbāt trĕpĭdām iām caēdĕ prĭōrūm

īncērtāmquĕ fŭgaē plūmā lābēntĕ cŏlūmbām,

dōnēc Phoēbēō vĕnĭēns Iŏvĭs ālĕs ăb ōrtū

īn tĕnŭēs tāndēm nūbēs dărĕ tērgă cŏēgīt.

tūm vīctrīx laētōs sīgna ād Rōmānă vŏlātūs115

cōnvērtīt, prōlēsquĕ dŭcīs quā pārtĕ dĕcōră

Scīpĭŏ quāssābāt pŭĕrīlĭbŭs ārmă lăcērtīs,

clāngōrēm bīs tērquĕ dĕdīt rōstrōquĕ cŏrūscaē

pērstrīngēns cōnūm gălĕaē sē rēddĭdĭt āstrīs.

Ēxclāmāt Lĭgĕr (huīc sŭpĕrōs sēntīrĕ mŏnēntēs120

ārs fŭĭt āc pēnnā mōnstrārĕ fŭtūră măgīstrā):

"Poēnĕ, bĭs ōctōnōs Ĭtălīs īn fīnĭbŭs ānnōs

aūdācī sĭmĭlīs vŏlŭcrī sēctābĕrĕ pūbēm

Aūsŏnĭām mūltāmquĕ fĕrēs cūm sānguĭnĕ praēdām.

sēd cōmpēscĕ mĭnās; rĕnŭīt tĭbĭ Daūnĭă rēgnă125

ārmĭgĕr ēccĕ Iŏvīs. nōscō tē, sūmmĕ dĕōrūm.

ādsīs ō fīrmēsquĕ tŭaē, pătĕr, ālĭtĭs ōmēn.

nām tĭbĭ sērvāntūr, nī vānō cāssă vŏlātū

mēntītūr sŭpĕrōs praēpēs, pōstrēmă sŭbāctaē

fātă, pŭēr, Lĭbўae ēt māiūs Cārthāgĭnĕ nōmēn."130

Cōntrā laētă Bŏgūs Tўrĭō cănĭt ōmĭnă rēgī,

ēt faūstum āccĭpĭtrēm caēsāsque īn nūbĕ vŏlūcrēs

Aēnĕădīs clādem ēt Vĕnĕrīs pōrtēndĕrĕ gēntī.

tūm dīctīs cŏmĭtēm cōntōrquēt prīmŭs ĭn hōstēs

ceū suādēntĕ dĕo ēt fātōrūm cōnscĭŭs hāstām.135

īllă vŏlāns pătŭlī lōngē pĕr ĭnānĭă cāmpī

īctūm pērdĭdĕrāt spătĭō, nī fūsŭs hăbēnās,

dūm prīmaē dĕcŭs āffēctāt dēcērpĕrĕ pūgnaē,

ōbvĭă quādrŭpĕdīs praēcēps Cătŭs ōră tŭlīssēt.

sīc ēlānguēscēns āc iām cāsūră pĕtītūm140

īnvēnīt vūlnūs sēdēmque āccēpĭt ăb hōstĕ

cōrnūs ēt ŏblătaē stĕtĭt īntēr tēmpŏră frōntīs.

Īncūrrūnt ăcĭēs, māgnōquĕ frăgōrĕ pĕr aēquōr

sūspēndūnt cūnctī frēnīs sūblīmĕ rĕdūctōs

cōrnĭpĕdēs ūltrōquĕ fĕrūnt. ērēctŭs ĭn aūrās145

īt sŏnĭpēs răpĭdāquĕ vŏlāns pĕr ăpērtă prŏcēllā

tēnŭiă vīx sūmmō vēstīgĭă pūlvĕrĕ sīgnāt.

Bōĭŏrum ānte ălĭās Crīxō dŭcĕ mōbĭlĭs ālă

āriĕtăt īn prīmōs ŏbĭcītque īmmānĭă mēmbră.

īpsĕ tŭmēns ătăvī Brēnnī sē stīrpĕ fĕrēbāt150

Crīxŭs ĕt īn tĭtŭlōs Căpĭtōlĭă cāptă trăhēbāt

Tārpĕĭōquĕ iŭgō dēmēns ēt vērtĭcĕ sācrō

pēnsāntēs aūrūm Cēltās ūmbōnĕ gĕrēbāt.

cōllă vĭrī fūlvō rădĭābānt lāctĕă tōrquĕ,

aūrō vīrgātaē vēstēs, mănĭcaēquĕ rĭgēbānt155

ēx aūro, ēt sĭmĭlī vībrābāt crīstă mĕtāllō.

Stērnĭtŭr īmpūlsū vāstō pērcūlsă Cămērtūm

prīmă phălānx, spīssaēquĕ rŭūnt cōnfērtă pĕr ārmă

ūndaē Bōiōrūm, sŏcĭāta ēxāmĭnă dēnsēnt

īnfāndī Sĕnŏnēs, cōllīsăquĕ quādrŭpĕdāntūm160

pēctŏrĭbūs tōtō vōlvūntūr cōrpŏră cāmpō.

ārvă nătānt, āltūsquĕ vĭrūm crŭŏr, āltŭs ĕquōrūm

lūbrĭcă bēllĭgĕraē sōrbēt vēstīgĭă tūrmaē.

sēmĭnĕcūm lētūm pĕrăgīt grăvĭs ūngŭlă pūlsū

et circumuolitans taetros e sanguine rores165

spārgĭt hŭmō mĭsĕrīsquĕ sŭō lăvĭt ōră crŭōrĕ.

spīcŭlă prīmă, pŭēr, tŭmĭdī, Tŷrrhēnĕ, Pĕlōrī

pūrpŭrĕō mŏrĭēns vīctrīcĭă sānguĭnĕ tīnguīs.

nām tĭbĭ, dūm stĭmŭlās cōrnu ātque īn proēlĭă mēntēs

āccēndīs rĕnŏvāsquĕ vĭrōs ād vūlnĕră cāntū,170

haēsīt bārbărĭcūm sŭb ănhēlō gūttŭrĕ tēlūm

ēt claūsīt raūcūm lētālī vūlnĕrĕ mūrmūr.

āt sŏnŭs ēxtrēmō mŏrĭēntīs fūsŭs ăb ōrĕ

flēxă pĕrērrāvīt mūtīs iām cōrnŭă lābrīs.

Crīxūs Pīcēntēm Laūrūmquĕ, nĕc ēmĭnŭs āmbŏ,175

sēd glădĭō Laūrūm; Pīcēntī rāsĭlĭs hāstă

rīpīs lēctă Pădī lētūm tŭlĭt. āvĭă nāmquĕ

dūm pĕtĭt āc laēvō mĕdĭtātūr fāllĕrĕ gŷrō,

hāstă vĭrī fĕmŭr ēt părĭtēr pĕr ănhēlă vŏlāntīs

īlĭă sēdĭt ĕquī, gĕmĭnām dĕdĭt hōrrĭdă mōrtēm.180

īdēm sānguĭnĕā Vĕnŭlī cērvīcĕ rĕvēllēns

stērnīt praēcĭpĭtēm tĕpĭdō tē, Fārfărĕ, tēlō

ēt tē sūb gĕlĭdō nūtrītūm, Tūllĕ, Vĕlīnō,

ēgrĕgĭum Aūsŏnĭaē dĕcŭs āc mĕmŏrābĭlĕ nōmēn,

sī dēnt fātă mŏrās aūt sērvēnt foēdĕră Poēnī.185

tūm Rĕmŭlum ātque, ōlīm cĕlĕbērrĭmă nōmĭnă bēllō,

Tībūrtēs Măgĭōs Hīspēllātēmquĕ Mătaūrūm

ēt Clănĭūm dŭbĭā mĕdĭtāntēm cūspĭdĕ vūlnūs.

Nēc lŏcŭs ēst Tўrĭīs bēllī pūgnaēvĕ, sĕd ōmnēm

Cēltĭcŭs īmplēvīt cāmpūm fŭrŏr. īrrĭtă nūllī190

spīcŭlă tōrquēntūr, stātque ōmne īn cōrpŏrĕ fērrūm.

hīc īntēr trĕpĭdōs īmmānĕ Quĭrīnĭŭs aūdēns,

cuī fŭgĕre īgnōtum ātque īnvīctā mēntĕ plăcēbāt

rēbŭs ĭn ādvērsīs ēxcēptūm pēctŏrĕ lētūm,

cūspĭdĕ flāmmăt ĕquum āc dīspērgīt gaēsă lăcērtō,195

sī rĕsĕrārĕ vĭam ātque ād rēgēm rūmpĕrĕ fērrō

dētŭr ĭtēr, cērtūsquĕ nĕcīs pĕtĭt ōmnĭbŭs aūsīs,

quōd nĕquĕāt sēntīrĕ, dĕcūs. cădĭt īnguĭnĕ fōssō

Teūtălŭs, ēt vāstō quătĭtūr sūb pōndĕrĕ tēllūs.

ōccūmbīt Sārmēns, flāvām quī pōnĕrĕ vīctōr200

caēsărĭēm crīnēmquĕ tĭbī, Grādīvĕ, vŏvēbāt

aūrō cērtāntem ēt rŭtĭlūm sūb vērtĭcĕ nōdūm.

sēd Pārcae īntōnsā nōn ēxaūdītă vŏvēntēm

ād mānēs trāxērĕ cŏmā. pēr cāndĭdă mēmbră

īt fūmāns crŭŏr, ēt tēllūs pērfūsă rŭbēscīt.205

āt nōn tārdātūs iăcŭlo ōccūrrēntĕ Lĭgaūnūs

īrrŭĭt ādvērsūmquĕ vĭrō rŏtăt ōbvĭŭs ēnsēm

ēt fĕrĭt īnsūrgēns, ŭmĕrō quā brācchĭă lēntī

ānnēctūnt nērvī, dēcīsăquĕ vūlnĕrĕ dēxtră

lāxātīs paūlūm mŏrĭbūndă pĕpēndĭt hăbēnīs,210

dūmquĕ mĭcāns trĕmŭlō cōnātū lōră rĕtēmptāt,

flēctēntem ādsuētōs ĭmĭtātūr nēscĭă frēnōs.

dēmĕtĭt āvērsī Vŏsĕgūs tūm cōllă iŭbāquĕ

sūspēnsām pōrtāns gălĕam ātque īnclūsă pĕrēmptī

ōră vĭrī pătrĭō dīvōs clāmōrĕ sălūtāt.215

Dūmque ĕă Gāllōrūm pŏpŭlī dānt fūnĕră cāmpō,

āccītās prŏpĕrē cāstrīs īn proēlĭă cōnsūl

rāptābāt tūrmās prīmūsquĕ rŭēbăt ĭn hōstēm

cāndēntī sūblīmĭs ĕquō. trăhĭt ūndĭquĕ lēctūm

dīvĭtĭs Aūsŏnĭaē iŭvĕnēm, Mārsōsquĕ Cŏrāmquĕ220

Laūrēntūmquĕ dĕcūs iăcŭlātōrēmquĕ Săbēllūm

ēt Grādīvĭcŏlām cēlsō dē cōllĕ Tŭdērtēm

īndūtōsquĕ sĭmūl gēntīlĭă līnă Fălīscōs,

quōsquĕ sŭb Hērcŭlĕīs tăcĭtūrnō flūmĭnĕ mūrīs

pōmĭfĕra ārvă crĕānt Ănĭēnĭcŏlaē Cātīllī,225

quōsque īn praēgĕlĭdīs dūrātōs Hērnĭcă rīvīs

mīttēbānt sāxa ēt nĕbŭlōsī rūră Căsīnī.

ībānt īn Mārtēm tērraē dŏmĭnāntĭs ălūmnī,

dāmnātī sŭpĕrīs nēc iām rĕdĭtūră iŭvēntūs.

Scīpĭŏ quā mĕdĭūs pūgnaē vŏrăt āgmĭnă vērtēx230

īnfērt cōrnĭpĕdem ātque īnstīnctūs strāgĕ sŭōrūm

īnfĕrĭās caēsīs māctāt Lăbărūmquĕ Pădūmquĕ

ēt Caūnum ēt mūltō vīx fūsūm vūlnĕrĕ Breūcūm

Gōrgŏnĕōquĕ Lărūm tōrquēntēm lūmĭnă vūltū.

ōccĭdĭs ēt trīstī, pūgnāx Lēpōntĭcĕ, fātō;235

nām dūm frēnă fĕrōx ōbiēctō cōrpŏrĕ prēnsāt

ātque aēquāt cēlsūs rĕsĭdēntīs cōnsŭlĭs ōră

īpsĕ pĕdēs, frōntem īn mĕdĭām grăvĭs īncĭdĭt ēnsīs,

ēt dīvīsum ŭmĕrīs iăcŭīt căpŭt. āt Bătŭs, āmēns

quī lūctātŭr ĕquō pārmāque īncūrsĭbŭs ōbstāt,240

īctū quādrŭpĕdīs fūlvā pōrrēctŭs hărēnā

ēlīsa īncūssīs āmīsīt cālcĭbŭs ōră.

pērfŭrĭt Aūsŏnĭūs tūrbātă pĕr aēquŏră dūctōr,

ceū Gĕtĭcūs Bŏrĕās, tōtūm cūm sūstŭlĭt īmō

Īcărĭūm fūndō vīctōr mărĕ; nāvĭtă vāstō245

iāctātūr spārsūs lăcĕrātā clāssĕ prŏfūndō,

cūnctăquĕ cānēntī pērfūndĭtŭr aēquŏrĕ Cŷclās.

Crīxŭs, ŭt īn tĕnŭī spēs ēxĭgŭūmquĕ sălūtīs,

ārmāt cōntēmptū mēntēm nĕcĭs. hōrrĭdă bārbă

sānguĭnĕā rŭtĭlāt spūmā, rīctūsquĕ fŭrēntīs250

ālbĕt, ĕt āffūsō squālēnt ā pūlvĕrĕ crīnēs.

īnvādīt Tărĭūm vīcīnō cōnsŭlĕ pūgnās

mīscēntēm saēvīsquĕ vĭrūm cīrcūmtŏnăt ārmīs.

vōlvĭtŭr īllĕ sŏlō; nām prōnum ēffūndĭt ĭn ārmōs

fāta ēxtrēmă fĕrēns ăbĭēs, răpĭtūrquĕ păvōrĕ255

trāctŭs ĕquī vīnctīs cōnēxa ād cīngŭlă mēmbrīs.

lōngă crŭōr spārsō līnquīt vēstīgĭă cāmpō,

ēt trĕmŭlōs cūspīs dūctūs īn pūlvĕrĕ sīgnāt.

laūdābāt lētī iŭvĕnem ēgrĕgĭōsquĕ părābāt

ūlcīscī cōnsūl mānēs, cūm dīră pĕr aūrās260

vōx vĕnĭt, ēt Crīxūm fērrī clāmōrĭbŭs aūdīt,

haūd nōtūm vūltū. sūrgīt vĭŏlēntĭŏr īrā

cōmmĭnŭs ātque ŏcŭlōs ōptāto īn cōrpŏrĕ fīgīt.

tūm stĭmŭlāns grātō plaūsaē cērvīcĭs hŏnōrĕ

cōrnĭpĕdem āllŏquĭtūr: "vūlgūm Mārtēmquĕ mĭnōrēm265

mōx, Gārgānĕ; vŏcānt sŭpĕri ād māiōră. vĭdēsnĕ,

quāntŭs ĕāt Crīxūs? iām nūnc tĭbĭ praēmĭă pōnō

īllūm Sīdŏnĭō fūlgēntem ārdōrĕ tăpētă,

bārbărĭcūm dĕcŭs, ēt fūlvīs dōnābĕrĕ frēnīs."

sīc fātūs māgnō Crīxūm clāmōrĕ cĭēbāt270

īn pūgnam āc văcŭō pōscēbāt proēlĭă cāmpō.

nēc dētrēctāntēm pār īra āccēndĕrăt hōstēm.

ūt iūssaē cēssērĕ rĕtrō spătĭūmquĕ dĕdērūnt

hīnc ātque hīnc ālae, ēt mĕdĭō stĕtĭt aēquŏrĕ pūgnă.

quāntūs Phlēgraēīs Tēllūrĭs ălūmnŭs ĭn ārvīs275

mōvīt sīgnă Mĭmās caēlūmque ēxtērrŭĭt ārmīs,

tāntūs sēmĭfĕrō Crīxūs sūb pēctŏrĕ mūrmūr

tōrquĕt ĕt hōrrĭsŏnīs ŭlŭlātĭbŭs ērĭgĭt īrās:

"nēmōne īncēnsaē cāptaēquĕ sŭpērfŭĭt ūrbī,

ūt tĭbĭ, quās Brēnnī pŏpŭlūs fērrēmŭs ĭn ārmă,280

nārrārēt, dēxtrās? dīsce ēn nūnc" īnquĭt ĕt ūnā

cōntōrquēt nōdīs ĕt ŏbūstō rōbŏrĕ dūrām

vēl pōrtās quāssārĕ trăbēm. sŏnăt īllă trĕmēndūm

āc nĭmĭō iāctū sērvāsse īmprōvĭdă cāmpī

dīstāntīs spătĭūm prŏpĭōrēm trānsvŏlăt hōstēm.285

cuī cōnsūl: "fērre haēc ūmbrīs prŏăvōquĕ mĕmēntŏ,

quām prŏcŭl ōccūmbās Tārpēĭă sēdĕ, tĭbīquĕ

haūd lĭcĭtūm sācrī Căpĭtōlĭă cērnĕrĕ mōntīs."

tūm nōdō cūrsūquĕ lĕvī sĭmŭl ādiŭvăt hāstām

dīgnūm mōlĕ vĭrī nīsūs. fŭgĭt īllă pĕr ōrās290

mūltĭplĭcīs līnī sūbtēxtăquĕ tēgmĭnă nērvīs

ātque āltūm tōtā mētītūr cūspĭdĕ pēctūs.

prōcūmbīt lātā pōrrēctŭs ĭn ārvă rŭīnā,

ēt pērcūssă gĕmīt tēllūs īngēntĭbŭs ārmīs.

haūd ălĭtēr strūctō Tŷrrhēna ād lītŏră sāxō295

pūgnātūră frĕtīs sūbtēr caēcīsquĕ prŏcēllīs

pīla īmmānĕ sŏnāns īmpīngĭtŭr ārdŭă pōntō

īmmūgīt Nēreūs, dīvīsăquĕ caērŭlă pūlsū

īllīsum āccĭpĭūnt īrātă sŭb aēquŏră mōntēm.

dūctōre āmīssō pĕdĭbūs sē crēdĕrĕ Cēltaē;300

ūnā spēs ănĭmā tāntūsquĕ pĕpēndĕrăt ārdōr.

āc vĕlŭtī sūmmō vēnātōr dēnsă Pĭcānō

cūm lūstra ēxăgĭtāt spīssīsquĕ cŭbīlĭbŭs ātrām

īmmīttīt pāssīm dūmōsă pĕr īnvĭă pēstēm,

dūm tăcĭtās vīrēs ēt flāmmām cōllĭgĭt īgnīs,305

nīgrāntī pĭcĕūs sēnsīm cālīgĭnĕ vērtēx

vōlvĭtŭr ēt pīnguī cōntōrquēt nūbĭlă fūmō,

mōx sŭbĭta īn tōtō lūcēnt īncēndĭă mōntĕ,

fīt sŏnĭtūs, fūgērĕ fĕraē, fūgērĕ vŏlūcrēs,

ātque īmā lōngē trĕpĭdānt īn vāllĕ iŭvēncaē.310

Āt Māgo ūt vērtīssĕ glŏbōs prīmūmquĕ lăbōrēm,

quī sōlūs gēnti ēst, cāssūm vĭdĕt, ārmă sŭōrūm

āc pătrĭum īn pūgnās ĕquĭtēm vŏcăt. ūndĭquĕ nūdī

ādsĭlĭūnt frēnīs īnfrēnātīquĕ mănīplī.

nūnc Ĭtăli īn tērgūm vērsīs rĕfĕrūntŭr hăbēnīs,315

nūnc rūrsūs Tўrĭās rētrō păvŏr āvĕhĭt ālās.

aūt īllī dēxtrōs lūnātīs flēxĭbŭs ōrbēs,

aūt īllī laēvōs sĭnŭānt īn cōrnŭă gŷrōs.

tēxūnt āltērnō glŏmĕrātă vŏlūmĭnă cūrsū

ātque ĕădēm rĕfŭgā cēdēntēs ārtĕ rĕsōlvūnt.320

hāc pōntūm vĭce, ŭbi ēxērcēt dīscōrdĭă vēntōs,

fērt Bŏrĕās Eūrūsquĕ rĕfērt mōlēmquĕ prŏfūndī

nūnc hūc āltērnō, nūnc īllūc flāmĭnĕ gēstānt.

Ādvŏlăt aūrātō praēfūlgēns mūrĭcĕ dūctōr

Sīdŏnĭūs cīrcāquĕ Mĕtūs Tērrōrquĕ Fŭrōrquĕ.325

īsque ŭbĭ Cāllăĭcī rădĭāntēm tēgmĭnĭs ōrbēm

ēxtŭlĭt ēt māgnō pērcūssīt lūmĭnĕ cāmpōs,

spēs vīrtūsquĕ cădūnt, trĕpĭdāque ā mēntĕ rĕcēdīt

vērtĕrĕ tērgă pŭdōr, nēc lētī cūră dĕcōrī,

sēd fŭgĕre īnfīxum ēst, tērraēque ōptāntŭr hĭātūs.330

sīc, ŭbĭ Caūcăsĕīs tīgrīs sē prōtŭlĭt āntrīs,

līnquūntūr cāmpi ēt tūtās pĕtĭt ōmnĕ lătēbrās

tūrbātum īnsānō vūltū pĕcŭs; īllă pĕrērrāt

dēsērtās vīctrīx vāllēs iāmque ōră rĕdūctō

paūlātīm nūdāt rīctu ūt praēsēntĭă māndēns335

cōrpŏra ĕt īmmānī strāgēm mĕdĭtātŭr hĭātū.

nōn īllūm Mĕtăbūs, nōn īllūm cēlsĭŏr Ūfēns

ēvāsērĕ tămēn, quāmvīs hīc ālĭtĕ plāntā,

hīc ŏpĕ cōrnĭpĕdīs tōtīs fērrētŭr hăbēnīs.

nām Mĕtăbum ād mānēs dēmīsīt cūspĭdĕ fūlgēns340

frāxĭnŭs, Ūfēntēm cōllāpsūm pōplĭtĕ caēsō

ēnsĭs ŏbīt laūdēmquĕ pĕdūm cūm sānguĭne ădēmīt.

iāmquĕ dĕdīt lētō Sthĕnĭūmquĕ Lărūmquĕ dŏmōquĕ

Cōllīnūm gĕlĭdā, vĭrĭdī quēm Fūcĭnŭs āntrō

nūtrĭĕrāt dĕdĕrātquĕ lăcūm trāmīttĕrĕ nāndō.345

fīt sŏcĭūs lētī cōniēctā Māssĭcŭs hāstā,

vītĭfĕrī sācrō gĕnĕrātūs vērtĭcĕ mōntīs

ēt Līrīs nūtrītŭs ăquīs, quī fōntĕ quĭētō

dīssĭmŭlāt cūrsum āc nūllō mūtābĭlĭs īmbrī

pērstrīngīt tăcĭtās gēmmāntī gūrgĭtĕ rīpās.350

ēxŏrĭtūr răbĭēs caēdum, āc vīx tēlă fŭrōrī

sūffĭcĭūnt. tĕrĭtūr iūnctīs ūmbōnĭbŭs ūmbŏ,

pēsquĕ pĕdēm prĕmĭt, ēt nūtāntēs cāssĭdĕ crīstaē

hōstīlēm trĕmŭlō pūlsānt cōnāmĭnĕ frōntēm.

Tērgĕmĭnī prīmam ānte ăcĭēm fĕră proēlĭă frātrēs355

mīscēbānt, quōs Lēdaēō Sīdōnĭă Bārcē

Xānthīppō fēlīx ŭtĕri īntēr bēllă crĕārāt.

rēs Grāiaē dūctōrquĕ părēns āc nōbĭle Ămŷclaē

nōmĕn ĕt īniēctūs Spārtānīs cōllă cătēnīs

Rēgŭlŭs īnflābānt vĕtĕrī praēcōrdĭă fāmā.360

Mārtĕ prŏbārĕ gĕnūs fāctīsquĕ Lăcōnă părēntēm

ārdēbānt gĕlĭdōsquĕ dĕhīnc īnvīsĕrĕ mōntēs

Tāўgĕta ēt tāndēm bēllīs īnnārĕ sŭbāctīs

Eūrōtān pătrĭūm rītūsquĕ vĭdērĕ Lўcūrgī.

sēd Spārtām pĕnĕtrārĕ dĕūs frātrēsquĕ nĕgābānt365

Aūsŏnĭī, tŏtĭdēm nŭmĕrō, quōs mīsĕrăt āltīs

Ēgĕrĭaē gĕnĭtōs īmmītĭs Ărīcĭă lūcīs,

aētātīs mēntīsquĕ părēs; āt nōn dăbăt ūltrā

Clōthō dūră lăcūs ārāmquĕ vĭdērĕ Dĭānaē.

nāmque ŭt ĭn ādvērsōs īmpāctī tūrbĭnĕ pūgnaē370

Eūmăchŭs ēt Crĭtĭās ēt laētūs nōmĭnĕ pātrīs

Xānthīppūs iūnxērĕ grădūs, ceū bēllă lĕōnēs

īntēr sē fŭrĭbūndă mŏvēnt ēt mūrmŭre ănhēlō

squālēntēs cāmpōs ēt lōngă măpālĭă cōmplēnt-

ōmnĭs ĭn ōccūltās rūpēs ātque āvĭă pērnīx375

Maūrūs sāxă fŭgīt, cōniūnxquĕ Lĭbŷssă prŏfūsō

vāgītūm cŏhĭbēns sūspēndĭt ăb ūbĕrĕ nātōs;

īllī dīră frĕmūnt, pērfrāctăque ĭn ōrĕ crŭēntō

ōssă sŏnānt, pūgnāntquĕ fĕrī sūb dēntĭbŭs ārtūs-

haūd sĕcŭs Ēgĕrĭaē pūbēs, hīnc Vīrbĭŭs ācēr,380

hīnc Căpўs, ādsĭlĭūnt părĭbūsque Ālbānŭs ĭn ārmīs.

sūbsīdēns paūlūm pērfōssā prōrŭĭt ālvō

Ālbānūm Crĭtĭās; āst īllī cūnctă rĕpēntĕ

īmplērūnt clĭpĕūm mĭsĕrāndō vīscĕră lāpsū.

Eūmăchŭs īndĕ Căpŷn; sēd tōtā mōlĕ tĕnēbāt385

ceū fīxūm mēmbrīs tĕgĭmēn; tămĕn īmprŏbŭs ēnsīs

ānnēxām pārmaē dēcīdīt vūlnĕrĕ laēvām,

īnquĕ sŭō prēssa ēst nōn rēddēns tēgmĭnă nīsū

īnfēlīx mănŭs ātque haēsīt lābēntĭbŭs ārmīs.

ūltĭmă rēstābāt fūsīs iām pālmă dŭōbūs390

Vīrbĭŭs. huīc trĕpĭdōs sĭmŭlāntī dūcĕrĕ grēssūs

Xānthīppūs glădĭō, rĭgĭdā cădĭt Eūmăchŭs hāstā,

ēt tāndem aēquātaē gĕmĭnātō fūnĕrĕ pūgnaē.

īnde āltērnă vĭrīs trānsēgīt pēctŏră mūcrŏ,

īnquĕ vĭcem ērēptā pŏsŭērūnt proēlĭă vītā.395

fēlīcēs lētī, pĭĕtās quōs āddĭdĭt ūmbrīs!

ōptābūnt sĭmĭlēs vĕnĭēntĭă saēcŭlă frātrēs,

aētērnūmquĕ dĕcūs mĕmŏrī cĕlĕbrābĭtŭr aēvō,

sī mŏdŏ fērrĕ dĭēm sērōsquĕ vĭdērĕ nĕpōtēs

cārmĭnă nōstră vălēnt, nēc fāmam īnvīdĭt Ăpōllŏ.400

Āt cōnsūl tōtō pālāntēs aēquŏrĕ tūrmās

vōcĕ tĕnēt, dūm vōcĕ vĭgēt: "quō sīgnă rĕfērtīs?

quīs vōs heū vōbīs păvŏr ābstŭlĭt? hōrrĭdă prīmī

sī sōrs vīsă lŏcī pūgnaēquĕ lăcēssĕrĕ frōntēm,

pōst mē stātĕ vĭri ēt pūlsā fōrmīdĭnĕ tāntūm405

ādspĭcĭte! hās dēxtrās cāptī gĕnŭērĕ părēntēs,

quās fŭgĭtīs. quaē spēs vīctīs? Ālpēsnĕ pĕtēmūs?

īpsām tūrrĭgĕrōs pōrtāntēm vērtĭcĕ mūrōs

crēdĭtĕ sūmmīssās Rōmām nūnc tēndĕrĕ pālmās.

nātōrūm pāssīm rāptūs caēdēmquĕ părēntūm410

Vēstālēsquĕ fŏcōs ēxstīnguī sānguĭnĕ cērnō.

hōc ārcētĕ nĕfās!" pōstquam īntēr tālĭă crēbrō

clāmōre ōbtūsaē crāssōque ā pūlvĕrĕ faūcēs,

hīnc laēvā frēnōs, hīnc dēxtrā cōrrĭpĭt ārmă

ēt lātum ōbiēctāt pēctūs strīctūmquĕ mĭnātūr415

nūnc sĭbĭ, nūnc trĕpĭdīs, nī rēstēnt, cōmmĭnŭs ēnsēm.

Quās ăcĭēs āltō gĕnĭtōr dūm spēctăt Ŏlŷmpō,

cōnsŭlĭs ēgrĕgĭī mōvērĕ pĕrīcŭlă mēntēm.

Grādīvūm vŏcăt ēt pătrĭō sīc ōrĕ prŏfātūr:

"māgnănĭmī mē, nātĕ, vĭrī, nī bēllă căpēssīs,420

haūd dŭbĭe ēxtrēmūs tērrēt lăbŏr. ērĭpĕ pūgnaē

ārdēntem ōblītūmquĕ sŭī dūlcēdĭnĕ caēdūm.

sīstĕ dŭcēm Lĭbўaē; nām plūs pĕtĭt īmprŏbŭs ūnō

cōnsŭlĭs ēxĭtĭō tōtā quām strāgĕ cădēntūm.

praētĕrĕā, cērnīs, tĕnĕraē quī proēlĭă dēxtraē425

iām crēdīt pŭĕr ātque ānnōs trānscēndĕrĕ fāctīs

mōlītūr lōngūmquĕ pŭtāt pūbēscĕrĕ bēllō,

tē dŭcĕ prīmĭtĭās pūgnaē, tē māgnă măgīstrō

aūdĕăt ēt prīmum hōc vīncāt, sērvāssĕ părēntēm."

Haēc rērūm sătŏr. āt Māvōrs īn proēlĭă cūrrūs430

Ōdrўsĭā tēllūrĕ vŏcāt; tūm fūlmĭnĭs ātrī

spārgēntēm flāmmās clĭpĕūm gălĕāmquĕ dĕōrūm

haūd ūllī făcĭlēm mūltōquĕ lăbōrĕ Cўclōpūm

sūdātūm thōrācă căpīt quāssātquĕ pĕr aūrās

Tītānūm bēllō sătĭātām sānguĭnĭs hāstām435

ātque īmplēt cūrrū cāmpōs. ēxērcĭtŭs ūnā

Īrārum Eūmĕnĭdēsquĕ sĭmūl lētīquĕ crŭēntī

īnnŭmĕraē făcĭēs, frēnīsque ŏpĕrātă rĕgēndīs

quādrĭiŭgōs ātrō stĭmŭlāt Bēllōnă flăgēllō.

fērtŭr ăb īmmēnsō tēmpēstās hōrrĭdă caēlō440

nīgrāntēsquĕ glŏbōs ēt tūrbĭdă nūbĭlă tōrquēns

īnvōlvīt tērrās. quătĭtūr Sātūrnĭă sēdēs

īngrēssū trĕmĕfāctă dĕī, rīpāsquĕ rĕlīnquīt

aūdītō cūrrū fōntīquĕ rĕlābĭtŭr āmnīs.

Dūctōrem Aūsŏnĭūm tēlīs Gărămāntĭcă pūbēs445

cīnxĕrăt ēt Tўrĭō rēgī nŏvă dōnă părābāt,

ārmōrūm spŏlĭum āc rōrāntĭă cōnsŭlĭs ōră.

stābāt Fōrtūnaē nōn cēdĕrĕ cērtŭs ĕt ācrī

mōlĕ rĕtōrquēbāt crūdēscēns caēdĭbŭs hāstās,

iāmquĕ sŭō, iāmque hōstīlī pērfūsă crŭōrĕ450

mēmbră mădēnt, cĕcĭdērĕ iŭbaē gŷrōquĕ pĕr ōrbēm

ārtātō Gărămās iăcŭlīs prŏpĭōrĭbŭs īnstāt

ēt lībrāt saēvā cōntōrtūm cūspĭdĕ fērrūm.

hīc pŭĕr ūt pătrĭō dēfīxūm cōrpŏrĕ tēlūm

cōnspēxīt, mādvērĕ gĕnaē, sŭbĭtōquĕ trĕmēntēm455

cōrrĭpŭīt pāllōr, gĕmĭtūmque ād sīdĕră rūpīt.

bīs cōnātŭs ĕrāt praēcūrrĕrĕ fātă părēntīs

cōnvērsa īn sēmēt dēxtrā, bīs trānstŭlĭt īrās

īn Poēnōs Māvōrs. fērtūr pēr tēlă, pĕr hōstēs

īntrĕpĭdūs pŭĕr ēt Grādīvūm pāssĭbŭs aēquāt.460

cōntĭnŭō cēssērĕ glŏbī, lātūsquĕ rĕpēntĕ

āppārēt cāmpō līmēs. mĕtĭt āgmĭnă tēctūs

caēlēstī clĭpĕo ēt stērnīt sŭpĕr ārmă iăcēntūm

cōrpŏrăque aūctōrēm tēlī mūltāsquĕ pătērnōs

ānte ŏcŭlōs ănĭmās, ōptātă pĭācŭlă, māctāt.465

tūnc rāptā prŏpĕrē dūrīs ēx ōssĭbŭs hāstā

īnnīxūm cērvīcĕ fĕrēns ŭmĕrōquĕ părēntēm

ēmĭcăt. āttŏnĭtaē tānta ād spēctācŭlă tūrmaē

tēlă tĕnēnt, cēdītquĕ lŏcō Lĭbўs āspĕr, ĕt ōmnīs

lātē cēdĭt Hĭbēr, pĭĕtāsque īnsīgnĭs ĕt aētās470

bēllĭgĕrīs fēcīt mīrāndă sĭlēntĭă cāmpīs.

tūm cēlso ē cūrrū Māvōrs "Cārthāgĭnĭs ārcēs

ēxscīndēs" īnquīt "Tўrĭōsque ād foēdĕră cōgēs.

nūllă tămēn lōngō tānta ēxŏrĭētŭr ĭn aēvō

lūx tĭbĭ, cārĕ pŭēr. mācte, ō mācte īndŏlĕ sācrā,475

vēră Iŏvīs prōlēs. ĕt ădhūc māiōră sŭpērsūnt,

sēd nĕquĕūnt mĕlĭōră dărī." tūm nūbĭlă Māvōrs

aēthĕrăque ēmēnsō tērrās iām sōlĕ căpēssīt,

ēt fēssās ăcĭēs cāstrīs claūsērĕ tĕnēbraē.

Cōndēbāt nōctēm dēvēxō Cŷnthĭă cūrrū480

frātērnīs āfflātă rŏtīs, ĕt ăb aēquŏre Ĕōō

sūrgēbānt rŏsĕaē mĕdĭa īntēr caērŭlă flāmmaē.

āt cōnsūl trīstēs cāmpōs Poēnīsquĕ sĕcūndām

plānĭtĭēm mĕtŭēns Trĕbĭām cōllēsquĕ pĕtēbāt.

iāmquĕ dĭēs rāptī cūrsū nāvōquĕ lăbōrĕ,485

ēt mĕdĭo ābrūptūs flŭĭtābăt ĭn āmnĕ sŏlūtīs

pōns vīnclīs, quī Dārdănĭūm trāvēxĕrăt āgmēn,

Ērĭdănī răpĭdās ădĕrāt cūm Poēnŭs ăd ūndās,

dūmquĕ văda ēt mōllēs ădĭtūs pēr dēvĭă flēxō

cīrcŭĭtū pĕtĭt ēt stāgnī lānguēntĭă quaērīt,490

īntērdūm rāptā vīcīnīs sāltĭbŭs ālnō

flūmĭnĕām tēxīt, quā trāvĕhăt āgmĭnă, clāssēm.

ēcce ădĕrāt Trĕbĭaēquĕ sĭmūl vīcīnă tĕnēbāt

Trīnăcrĭo āccītūs pēr caērŭlă lōngă Pĕlōrō

Grācchōrūm prōlēs, cōnsūl. gēns īnclĭtă māgnō495

ātque ănĭmōsă vĭrō, mūltūsque ĭn ĭmāgĭnĕ clārīs

praēfūlgēbăt ăvūs tĭtŭlīs bēllīquĕ dŏmīquĕ.

Nēc Poēnī pŏsĭtīs trāns āmnem īn grāmĭnĕ cāstrīs

dērānt; nāmque ănĭmōs stĭmŭlābānt prōspĕră rērūm

īncrĕpĭtānsquĕ sŭpēr dūctōr: "quīs tērtĭŭs ūrbī500

iām sŭpĕrēst cōnsūl? quaēnam āltĕră rēstăt ĭn ārmīs

Sīcănĭa? ēn ōmnēs Lătĭaē Daūnīquĕ nĕpōtūm

cōnvēnērĕ mănūs. fĕrĭānt nūnc foēdĕră mēcūm

dūctōrēs Ĭtălum āc lēgēs ēt pāctă rĕpōscānt.

āt tū, dōnātā tēla īntēr Mārtĭă lūcĕ,505

īnfēlīx ănĭmaē, sīc, sīc vīvāsquĕ tŭōquĕ

dēs ĭtĕrum hānc laūdēm nātō, nēc fīnĕ sŭb aēvī

ōppĕtĕre īn bēllō dētūr, cūm fātă vŏcābūnt.

pūgnāntēm cĕcĭdīssĕ mĕum ēst." haēc pērsŏnăt ārdēns.

īndĕ lĕvī iăcŭlō Māssŷlūmque īmpĭgĕr ālīs510

cāstră sŭb īpsă dătīs īrrītăt ĕt ēlĭcĭt hōstēm.

Nēc Lătĭūs vāllō mīlēs dēbērĕ sălūtēm

fās pŭtăt aūt claūsās pūlsārī cūspĭdĕ pōrtās.

ērūmpūnt, cūnctīsquĕ prĭōr vŏlăt āggĕre ăpērtō

dēgĕnĕr haūd Grācchīs cōnsūl. quătĭt aūră cŏmāntēs515

cāssĭdĭs Aūrūncaē crīstās, ŭmĕrōquĕ rĕfūlgēt

sānguĭnĕī pătrĭūm săgŭlī dĕcŭs. āgmĭnă māgnō

rēspēctāns clāmōrĕ vŏcāt, quāque ōbvĭă dēnsōs

ārtāt tūrbă glŏbōs, rūmpēns ĭtĕr aēquŏrĕ fērtūr,

ūt tōrrēns cēlsī praēcēps ē vērtĭcĕ Pīndī520

cūm sŏnĭtū rŭĭt īn cāmpōs māgnōquĕ frăgōrĕ

āvūlsūm mōntīs vōlvīt lătŭs, ōbvĭă pāssīm

ārmēnta īmmānēsquĕ fĕraē sīlvaēquĕ trăhūntūr,

spūmĕă sāxōsīs clāmāt cōnvāllĭbŭs ūndă.

Nōn, mĭhĭ Maēŏnĭaē rĕdĕāt sī glōrĭă līnguaē525

cēntēnāsquĕ pătēr dēt Phoēbūs fūndĕrĕ vōcēs,

tōt caēdēs prōfērrĕ quĕām, quōt dēxtĕră māgnī

cōnsŭlĭs aūt cōntrā Tўrĭaē fŭrŏr ēdĭdĭt īraē.

Mūrrānūm dūctōr Lĭbўaē, dūctōrquĕ Phălāntūm

Aūsŏnĭūs, gnārōs bēllī vĕtĕrēsquĕ lăbōrūm,530

āltĕr ĭn āltĕrĭūs fūdērūnt cōmmĭnŭs ōrĕ.

mōntĕ prŏcēllōsō Mūrrānūm mīsĕrăt Ānxūr,

Trītōnīs nĭvĕō tē sācră, Phălāntĕ, prŏfūndō.

ūt prīmum īnsīgnī fūlsīt vēlāmĭnĕ cōnsūl,

quāmquam ōrbūs pārtēm vīsūs ūnōquĕ Cŭpēncūs535

lūmĭnĕ sūffĭcĭēns bēllīs, cĭtăt īmprŏbŭs hāstām

ēt sūmmaē fīgīt trĕmĕbūndām mārgĭnĕ pārmaē.

cuī cōnsūl, nāmque īră cŏquīt: "pōne, īmprŏbĕ, quīcquīd

rēstăt ĭn ōrĕ fĕro ēt trūncātā frōntĕ rĕlūcēt."

sīc ăĭt īntōrquēns dērēctō tūrbĭnĕ rōbūr540

ēt dīrūm tōtā trāmīttīt cūspĭdĕ lūmēn.

nēc lĕvĭōr dēxtrā gĕnĕrātŭs Hămīlcărĕ saēvīt.

huīc cădĭt īnfēlīx nĭvĕīs Vārēnŭs ĭn ārmīs,

Mēvānās Vārēnŭs, ărāt cuī dīvĭtĭs ūbēr

cāmpī Fūlgĭnĭa ēt pătŭlīs Clītūmnŭs ĭn ārvīs545

cāndēntēs gĕlĭdō pērfūndīt flūmĭnĕ taūrōs.

sēd trīstēs sŭpĕri, ātque īngrātā māxĭmă cūrā

vīctĭmă Tārpēiō frūstrā nūtrītă Tŏnāntī.

īnstăt Hĭbēr lĕvĭs ēt lĕvĭōr dīscūrrĕrĕ Maūrūs.

hīnc pīla, hīnc Lĭbўcaē cērtānt sūbtēxĕrĕ cōrnūs550

dēnsā nūbĕ pŏlūm, quāntūmque īntēriăcĕt aēquī

ād rīpās cāmpī, tāntūm vībrāntĭă cōndūnt

tēlă, nĕc ārtātīs lŏcŭs ēst īn mōrtĕ cădēndī.

Āllĭŭs Ārgўrĭpā Daūnīquĕ prŏfēctŭs ăb ārvīs

vēnātōr rŭdĭbūs iăcŭlīs ĕt Ĭāpўgĕ cāmpūm555

pērsūltābăt ĕquō mĕdĭōsque īnvēctŭs ĭn hōstēs

Āpŭlă nōn vānā tōrquēbāt spīcŭlă dēxtrā.

huīc hōrrēt thōrāx Sāmnītīs pēllĭbŭs ūrsaē,

ēt gălĕa ānnōsī vāllātūr dēntĭbŭs āprī.

vērum ŭbĭ tūrbāntēm, sōlō ceū lūstră pĕrērrēt560

īn nĕmŏre aūt ăgĭtēt Gārgānō tērgă fĕrārūm,

hīnc Māgo, hīnc saēvūs părĭtēr vīdērĕ Măhārbāl,

ūt sŭbĭgēntĕ fămē dīvērsīs rūpĭbŭs ūrsī

īnvādūnt trĕpĭdūm gĕmĭna īntēr proēlĭă taūrūm

nēc pārtēm praēdaē pătĭtūr fŭrŏr, haūd sĕcŭs ācēr565

hīnc ātque hīnc iăcŭlō dēvōlvĭtŭr Āllĭŭs āctō.

īt strīdēns pĕr ŭtrūmquĕ lătūs Maūrūsĭă tāxūs

ōbvĭă tūm mĕdĭō sŏnŭērūnt spīcŭlă cōrdĕ,

īncērtūmquĕ fŭīt, lētūm cuī cēdĕrĕt hāstaē.

ēt iām dīspērsīs Rōmānă pĕr āgmĭnă sīgnīs570

pālāntēs ăgĭt ād rīpās, mĭsĕrābĭlĕ, Poēnūs

īmpēllēns trĕpĭdōs flŭvĭōque īmmērgĕrĕ cērtāt.

Tūm Trĕbĭa īnfaūstō nŏvă proēlĭă gūrgĭtĕ fēssīs

īncŏhăt āc prĕcĭbūs Iūnōnīs sūscĭtăt ūndās.

haūrīt sūbsīdēns fŭgĭēntūm cōrpŏră tēllūs575

īnfīdāquĕ sŏlī frūstrātă vŏrāgĭnĕ sōrbēt.

nēc nītī lēntōquĕ dătūr cōnvēllĕrĕ līmō

mērsă pĕdūm pĕnĭtūs vēstīgĭă; lābĕ tĕnācī

haērēnt dēvīnctī grēssūs, rĕsŏlūtăquĕ rīpă

īmplĭcăt aūt caēcā prōstērnīt fraūdĕ pălūdīs.580

iāmque ălĭūs sŭpĕr ātque ălĭūs pēr lūbrĭcă sūrgēns

dūm sĭbĭ quīsquĕ vĭām pĕr ĭnēxtrīcābĭlĕ lītūs

praērĭpĭt ēt pūtrī lūctātūr caēspĭtĕ, lāpsī

ōccūmbūnt sēsēquĕ sŭā prēssērĕ rŭīnā.

īllĕ cĕlēr nāndī iămĭāmque āpprēndĕrĕ tūtă585

dūm părăt ēt cēlsō cōnīsūs cōrpŏrĕ prēnsāt

grāmĭnă sūmmă mănū lĭquĭdīsque ēmērgĭt ăb ūndīs,

cōntōrtā rīpaē pēndēns āffīgĭtŭr hāstā.

hīc hōstem ōrbātūs tēlō cōmplēctĭtŭr ūlnīs

lūctāntēmquĕ vădō pērmīxtā mōrtĕ cŏērcēt.590

mīllĕ sĭmūl lētī făcĭēs. Lĭgŭs ōccĭdĭt ārvīs,

sēd prōiēctă vĭrī lŷmphīs flŭvĭālĭbŭs ōră

sānguĭnĕum haūsērūnt lōngīs sīngūltĭbŭs āmnēm.

ēnābāt tāndēm mĕdĭō vīx gūrgĭtĕ pūlchēr

Hīrpīnūs sŏcĭūmquĕ mănūs clāmōrĕ vŏcābāt,595

cūm răpĭdīs īllātŭs ăquīs ēt vūlnĕrĕ mūltō

īmpŭlĭt āspĕr ĕquūs fēssūmquĕ sŭb aēquŏră mērsīt.

Āccŭmŭlāt clādēs sŭbĭtō cōnspēctă pĕr ūndās

vīs ĕlĕphāntōrūm tūrrītō cōncĭtă dōrsō.

nāmquĕ vădīs răpĭtūr praēcēps ceū prōrŭtă caūtēs600

āvūlsī mōntīs Trĕbĭāmque īnsuētă tĭmēntēm

praē sē pēctŏre ăgīt spūmāntīque īncŭbăt ālveō.

ēxplōrānt ādvērsă vĭrōs, pērque āspĕră dūrō

nītĭtŭr ād laūdēm vīrtūs īntērrĭtă clīvō.

nāmque ĭnhŏnōrātām Fībrēnūs pērdĕrĕ mōrtēm605

ēt fāmaē nūdam īmpătĭēns "spēctābĭmŭr" īnquīt

"nēc, Fōrtūnă, mĕūm cōndēs sūb gūrgĭtĕ lētūm.

ēxpĕrĭār, sītne īn tērrīs, dŏmĭtārĕ quŏd ēnsīs

nōn quĕăt Aūsŏnĭūs Tŷrrhēnăvĕ pērmĕĕt hāstă."

tūm iăcĭt ādsūrgēns dēxtrōque īn lūmĭnĕ sīstīt610

spīcŭlă saēvă fĕraē tēlūmque īn vūlnĕrĕ līnquīt.

strīdōre hōrrĭsŏnō pĕnĕtrāntēm cūspĭdĭs īctūm

bēlŭă prōsĕquĭtūr lăcĕrāmquĕ crŭōrĕ prŏfūsō

āttōllīt frōntem āc lāpsō dāt tērgă măgīstrō.

tūm vēro īnvādūnt iăcŭlīs crēbrāquĕ săgīttā615

aūsī iām spērārĕ nĕcem, īmmēnsōsquĕ pĕr ārmōs

ēt lătĕrum ēxtēnsūs vĕnĭt ātrā cūspĭdĕ vūlnūs.

stāt mūlta īn tērgo ēt nīgrāntī lāncĕă dōrsō,

āc sīlvam īngēntēm cōncūssō cōrpŏrĕ vībrāt,

dōnēc cōnsūmptīs lōngō cērtāmĭnĕ tēlīs620

cōncĭdĭt ēt claūsīt māgnā vădă prēssă rŭīnā.

Ēccĕ pĕr ādvērsūm, quāmquām tārdātă mŏrāntūr

vūlnĕrĕ mēmbră vĭrūm, sŭbĭt īmplācābĭlĭs āmnēm

Scīpĭo ĕt īnnŭmĕrīs īnfēstāt caēdĭbŭs hōstēm.

cōrpŏrĭbūs clĭpĕīsquĕ sĭmūl gălĕīsquĕ cădēntūm625

cōntĕgĭtūr Trĕbĭa, ēt vīx cērnĕrĕ līnquĭtŭr ūndās.

Māzaēūs iăcŭlō, Gēstār prōstērnĭtŭr ēnsĕ,

tūm Pĕlŏpēŭs ăvīs Cŷrēnēs īncŏlă Thēlgōn.

huīc tōrquēt răpĭdō cōrrēptum ē gūrgĭtĕ pīlūm

ēt quāntūm lōngō fērrī tĕnŭātă rĭgōrĕ630

prōcēdīt cūspīs, pĕr hĭāntĭă trānsĭgĭt ōră.

pūlsātī līgnō sŏnŭēre īn vūlnĕrĕ dēntēs.

nēc lētō quaēsītă quĭēs: tūrgēntĭă mēmbră

Ērĭdănō Trĕbĭa, Ērĭdănūs dĕdĭt aēquŏrĭs ūndīs.

tū quŏquĕ, Thāpsĕ, cădīs tŭmŭlō pōst fātă nĕgātō.635

quīd dŏmŭs Hēspĕrĭdum aūt lūcī iūvērĕ dĕārūm

fūlvōs aūrĭfĕrā sērvāntēs ārbŏrĕ rāmōs?

Īntŭmŭīt Trĕbĭa ēt stāgnīs sē sūstŭlĭt īmīs

iāmquĕ fĕrōx tōtūm prōpēllīt gūrgĭtĕ fōntēm

ātque ōmnēs tōrquēt vīrēs. fŭrĭt ūndă sŏnōrīs640

vērtĭcĭbūs, sĕquĭtūrquĕ nŏvūs cūm mūrmŭrĕ tōrrēns.

sēnsĭt ĕt āccēnsā dūctōr vĭŏlēntĭŭs īrā

"māgnās, ō Trĕbĭa, ēt mĕrĭtās mĭhĭ, pērfĭdĕ, poēnās

ēxsōlvēs" īnquīt. "lăcĕrūm pēr Gāllĭcă rīvīs

dīspērgām rūra ātque āmnīs tĭbĭ nōmĭnă dēmām,645

quōque ăpĕrīs tē fōntĕ, prĕmām, nēc tāngĕrĕ rīpās

īllābīquĕ Pădō dăbĭtūr. quaēnam īstă rĕpēntĕ

Sīdŏnĭum, īnfēlīx, răbĭēs tē rēddĭdĭt āmnēm?"

Tālĭă iāctāntēm cōnsūrgēns āggĕr ăquārūm

īmpŭlĭt ātque ŭmĕrōs cūrvātō gūrgĭtĕ prēssīt.650

ārdŭŭs ādvērsā mōle īncūrrēntĭbŭs ūndīs

stāt dūctōr clĭpĕōquĕ rŭēntēm sūstŭlĭt āmnēm.

nēcnōn ā tērgō flūctūs strīdēntĕ prŏcēllā

spūmĕŭs īrrōrāt sūmmās ādspērgĭnĕ crīstās.

īrĕ vădīs stăbĭlēmquĕ vĕtāt dēfīgĕrĕ grēssūm655

sūbdūctā tēllūrĕ dĕūs, pērcūssăquĕ lōngē

raūcūm sāxă sŏnānt, ūndaēque ād bēllă părēntīs

ēxcītaē pūgnānt, ēt rīpās pērdĭdĭt āmnīs.

tūm mădĭdōs crīnēs ēt glaūcā frōndĕ rĕvīnctūm

āttōllīt cūm vōcĕ căpūt: "poēnāsnĕ sŭpērbās660

īnsŭpĕr ēt nōmēn Trĕbĭaē dēlērĕ mĭnārīs,

ō rēgnīs ĭnĭmīcĕ mĕīs? quōt cōrpŏră pōrtō

dēxtrā fūsă tŭā! clĭpĕīs gălĕīsquĕ vĭrōrūm,

quōs māctās, ārtātŭs ĭtēr cūrsūmquĕ rĕlīquī.

caēdĕ, vĭdēs, stāgna āltă rŭbēnt rētrōquĕ fĕrūntūr.665

āddĕ mŏdūm dēxtrae aūt cāmpīs īncūmbĕ prŏpīnquīs."

Haēc Vĕnĕre ādiūnctā tŭmŭlō spēctābăt ăb āltō

Mūlcĭbĕr ōbscūraē tēctūs cālīgĭnĕ nūbīs.

īngrăvăt ād caēlūm sūblātīs Scīpĭŏ pālmīs:

"dī pătrĭī, quōrum aūspĭcĭīs stāt Dārdănă Rōmă,670

tālīn mē lētō tānta īntēr proēlĭă nūpēr

sērvāstīs? fōrtīne ănĭmam hānc ēxscīndĕrĕ dēxtrā

īndīgnum ēst vīsūm? rēdde ō mē, nātĕ, pĕrīclīs,

rēdde hōstī! lĭcĕāt bēllānti āccērsĕrĕ mōrtēm,

quām pătrĭaē frātrīquĕ prŏbēm." tūm pērcĭtă dīctīs675

īngĕmŭīt Vĕnŭs ēt răpĭdās dērēxĭt ĭn āmnēm

cōniŭgĭs īnvīctī vīrēs. ăgĭt ūndĭquĕ flāmmās

dīspērsūs rīpīs īgnīs mūltōsquĕ pĕr ānnōs

nūtrītās flŭvĭō pŏpŭlātūr fērvĭdŭs ūmbrās.

ūrĭtŭr ōmnĕ nĕmūs, lūcōsque ēffūsŭs ĭn āltōs680

īmmīssīs crĕpĭtāt vīctōr Vūlcānŭs hăbēnīs.

iāmque āmbūstă cŏmās ăbĭēs, iām pīnŭs ĕt ālnī,

iām sōlō rēstāns trūncō dīmīsĭt ĭn āltūm

pōpŭlŭs ādsuētās rāmīs hăbĭtārĕ vŏlūcrēs.

flāmmă vŏrāx īmō pĕnĭtūs dē gūrgĭtĕ trāctōs685

ābsōrbēt lătĭcēs, saēvōque ūrgēntĕ văpōrĕ

sīccŭs ĭnārēscīt rīpīs crŭŏr. hōrrĭdă lātē

scīndĭtŭr īn rīmās ĕt hĭātū rūptă dĕhīscīt

tēllūs, āc stāgnīs āltaē sēdērĕ făvīllaē.

Mīrātūr pătĕr aētērnōs cēssārĕ rĕpēntĕ690

Ērĭdănūs cūrsūs, Nŷmphārūmque īntĭmă maēstūs

īmplēvīt chŏrŭs āttŏnĭtīs ŭlŭlātĭbŭs āntră.

tēr căpŭt āmbūstūm cōnāntem āttōllĕrĕ iāctā

lāmpădĕ Vūlcānūs mērsīt fūmāntĭbŭs ūndīs,

tēr cōrrēptă dĕī crīnēs nūdāvĭt hărūndŏ.695

tūm dēmum ādmīssaē vōcēs ēt vōtă prĕcāntīs

ōrāntīquĕ dătūm rīpās sērvārĕ prĭōrēs,

āc tāndem ā Trĕbĭā rĕvŏcāvīt Scīpĭŏ fēssās

mūnītum īn cōllēm Grācchō cŏmĭtāntĕ cŏhōrtēs.

āt Poēnūs mūltō flŭvĭūm vĕnĕrātŭs hŏnōrĕ700

grāmĭnĕās ūndīs stătŭīt sŏcĭālĭbŭs ārās,

nēscĭŭs heū, quāntō sŭpĕrī māiōră mŏvērēnt,

ēt quōs Aūsŏnĭaē lūctūs, Thrăsўmēnnĕ, părārēs.

Bōiōrūm nūpēr pŏpŭlōs tūrbāvĕrăt ārmīs

Flāmĭnĭūs, făcĭlīsquĕ vĭrō tūm glōrĭă bēllī705

cōrdĕ lĕvem ātque āstūs ĭnŏpēm cōntūndĕrĕ gēntēm.

sēd lăbŏr haūd īdēm Tўrĭō cērtāssĕ tўrānnō.

hūnc laēvīs ūrbī gĕnĭtum ād fātālĭă dāmnă

ōmĭnĭbūs părăt īmpĕrĭō Sātūrnĭă fēssō

dūctōrēm dīgnūmquĕ vĭrūm vĕnĭēntĕ rŭīnā.710

īnde ŭbĭ prīmă dĭēs iūrīs, clāvūmquĕ rĕgēndaē

īnvāsīt pătrĭae, ēt sūb nūtū cāstră fŭērĕ,

ūt pĕlăgī rŭdĭs ēt pōntūm trāctārĕ pĕr ārtēm

nēscĭŭs āccēpīt mĭsĕraē sī iūră cărīnaē,

vēntōrūm tĕnĕt īpsĕ vĭcēm cūnctīsquĕ prŏcēllīs715

dāt iāctārĕ rătēm, fērtūr văgă gūrgĭtĕ pūppīs

īpsĭŭs īn scŏpŭlōs dēxtra īmpēllēntĕ măgīstrī

ērgo ăgĭtūr rāptīs praēcēps ēxērcĭtŭs ārmīs

Lŷdōrūm pŏpŭlōs sēdēmque ăb ŏrīgĭnĕ prīscī

sācrātām Cŏrўthī iūnctōsque ā sānguĭne ăvōrūm720

Maēŏnĭōs Ĭtălīs pērmīxtā stīrpĕ cŏlōnōs.

Nēc rēgem Āfrōrūm nōscēnda ād coēptă mŏrātūr

laūdĕ sŭpēr tāntā mŏnĭtōr dĕŭs. ōmnĭă sōmnī

cōndĭdĕrānt aēgrīsquĕ dăbānt ōblīvĭă cūrīs,

cūm Iūno īn stāgnī nūmēn cōnvērsă prŏpīnquī725

ēt mădĭdaē frōntīs crīnēs cīrcūmdătă frōndĕ

pōpŭlĕā stĭmŭlāt sŭbĭtīs praēcōrdĭă cūrīs

āc rūmpīt dŭcĭs haūd spērnēndā vōcĕ quĭētēm:

"ō fēlīx fāmae ēt Lătĭō lăcrĭmābĭlĕ nōmēn

Hānnĭbăl, Aūsŏnĭā sī tē fōrtūnă crĕāssēt,730

ād māgnōs vēntūrĕ dĕōs, cūr fātă tĕnēmūs?

pēllĕ mŏrās. brĕvĭs ēst māgnī fōrtūnă făvōrīs.

quāntūm vōvīstī, cūm Dārdănă bēllă părēntī

iūrārēs, flŭĕt Aūsŏnĭō tĭbĭ cōrpŏrĕ tāntūm

sānguĭnĭs, ēt pătrĭās sătĭābīs caēdĭbŭs ūmbrās.735

nōbīs pērsōlvēs mĕrĭtōs sēcūrŭs hŏnōrēs.

nāmque ĕgŏ sūm, cēlsīs quēm cīnctūm mōntĭbŭs āmbīt

Tmōlō mīssă mănūs, stāgnīs Thrăsўmēnnŭs ŏpācīs."

Hīs ăgĭtūr mŏnĭtīs ēt laētām nūmĭnĕ pūbēm

prōtĭnŭs āĕrĭī praēcēps răpĭt āggĕrĕ mōntīs.740

hōrrēbāt glăcĭē sāxa īntēr lūbrĭcă sūmmō

pīnĭfĕrūm caēlō mīscēns căpŭt Āpēnnīnūs.

cōndĭdĕrāt nīx āltă trăbēs, ēt vērtĭcĕ cēlsō

cānŭs ăpēx strīctā sūrgēbăt ăd āstră prŭīnā.

īrĕ iŭbēt. prĭŏr ēxstīnguī lābīquĕ vĭdētūr745

glōrĭă, pōst Ālpēs sī stētūr mōntĭbŭs ūllīs.

scāndūnt praērūptī nīmbōsă căcūmĭnă sāxī.

nēc sŭpĕrāssĕ iŭgūm fīnīt mūlcētvĕ lăbōrēm;

plānă nătānt, pūtrīquĕ gĕlū līquēntĭbŭs ūndīs

īnvĭă līmōsā rēstāgnānt ārvă pălūdĕ.750

iāmquĕ dŭcīs nūdūs tānta īntĕr ĭnhōspĭtă vērtēx

saēvĭtĭā quătĭtūr caēlī mānāntĕ pĕr ōră

pērquĕ gĕnās ŏcŭlō. făcĭlīs sprēvīssĕ mĕdēntēs

ōptātūm bĕnĕ crēdĭt ĕmī quōcūmquĕ pĕrīclō

bēllāndī tēmpūs; nōn frōntīs pārcĭt hŏnōrī,755

dūm nē pērdăt ĭtēr, nōn cētĕră mēmbră mŏrātūr

īn prĕtĭūm bēllī dărĕ, sī vīctōrĭă pōscāt,

sātquĕ pŭtāt lūcīs, Căpĭtōlĭă cērnĕrĕ vīctōr

quā pĕtăt ātque Ĭtălūm fĕrĭāt quā cōmmĭnŭs hōstēm.

tālĭă pērpēssī tāndem īntēr saēvă lŏcōrūm760

ōptātōs vēnērĕ lăcūs, ŭbĭ deīndĕ pĕr ārmă

sūmĕrĕt āmīssī nŭmĕrōsă pĭācŭlă vīsūs.

Ēcce aūtēm pātrēs ădĕrānt Cārthāgĭnĕ mīssī.

caūsă vĭaē nōn pārvă vĭrīs, nēc laētă fĕrēbānt.

mōs fŭĭt īn pŏpŭlīs, quōs cōndĭdĭt ādvĕnă Dīdŏ,765

pōscĕrĕ caēdĕ dĕōs vĕnĭam āc flāgrāntĭbŭs ārīs,

īnfāndūm dīctū, pārvōs īmpōnĕrĕ nātōs.

ūrnă rĕdūcēbāt mĭsĕrāndōs ānnŭă cāsūs

sācră Thŏāntēaē rītūsque ĭmĭtātă Dĭānaē.

cuī fātō sōrtīquĕ dĕūm dē mōrĕ pĕtēbāt770

Hānnĭbălīs prōlēm dīscōrs āntīquĭtŭs Hānnōn.

sēd prŏpĭōr mĕtŭs ārmātī dūctōrĭs ăb īrā

ēt māgna ānte ŏcŭlōs stābāt rĕdĕūntĭs ĭmāgŏ.

Āspĕrăt haēc foēdātă gĕnās lăcĕrātăquĕ crīnēs,

ātque ūrbēm cōmplēt maēstī clāmōrĭs Ĭmīlcē,775

Ēdŏnĭs ūt Pāngaēă sŭpēr trĭĕtērĭdĕ mōtā

īt iŭga ĕt īnclūsūm sūspīrāt pēctŏrĕ Bācchūm.

ērgo īntēr Tўrĭās făcĭbūs ceū sūbdĭtă mātrēs

clāmăt: "ĭō cōniūnx, quōcūmque īn cārdĭnĕ mūndī

bēllă mŏvēs, hūc sīgnă rĕfēr. vĭŏlēntĭŏr hīc ēst,780

hīc hōstīs prŏpĭōr. tū nūnc fōrtāssĕ sŭb īpsīs

ūrbīs Dārdănĭaē mūrīs vībrāntĭă tēlă

ēxcĭpĭs īntrĕpĭdūs clĭpĕō saēvāmquĕ cŏrūscāns

lāmpădă Tārpēīs īnfērs īncēndĭă tēctīs.

īntĕrĕā tĭbĭ prīmă dŏmūs ātque ūnĭcă prōlēs785

heū grĕmĭo īn pătrĭaē Stўgĭās rāptātŭr ăd ārās.

ī nūnc, Aūsŏnĭōs fērrō pŏpŭlārĕ pĕnātēs

ēt vĕtĭtās mōlīrĕ vĭās. ī, pāctă rĕsīgnā

pēr cūnctōs iūrātă dĕōs. sīc praēmĭă rēddīt

Cārthāgo ēt tālēs iām nūnc tĭbĭ sōlvĭt hŏnōrēs.790

quaē pōrro haēc pĭĕtās dēlūbra āspērgĕrĕ tābō?

heū prīmaē scĕlĕrūm caūsaē mōrtālĭbŭs aēgrīs,

nātūrām nēscīrĕ dĕūm! iūsta ītĕ prĕcātūm

tūrĕ pĭō caēdūmquĕ fĕrōs āvērtĭtĕ rītūs.

mīte ēt cōgnātum ēst hŏmĭnī dĕŭs. hāctĕnŭs, ōrō,795

sīt sătĭs ānte ārās caēsōs vīdīssĕ iŭvēncōs.

aūt sī vēllĕ nĕfās sŭpĕrōs fīxūmquĕ sĕdētquĕ,

mē, mē, quaē gĕnuī, vēstrīs ābsūmĭtĕ vōtīs.

cūr spŏlĭārĕ iŭvāt Lĭbўcās hāc īndŏlĕ tērrās?

ān flēndaē măgĭs Aēgātēs ēt mērsă prŏfūndō800

Pūnĭcă rēgnă fŏrēnt, ōlīm sī sōrtĕ crŭēntā

ēssēt tāntă mĕī vīrtūs praērēptă mărītī?"

haēc dŭbĭōs vărĭō dīvūmque hŏmĭnīsquĕ tĭmōrĕ

ād caūta īllēxērĕ pătrēs, īpsīquĕ rĕlīctūm,

ābnŭĕrēt sōrtem ān sŭpĕrūm pārērĕt hŏnōrī.805

tūm vērō trĕpĭdārĕ mĕtū vīx cōmpŏs Ĭmīlcē

māgnănĭmī mĕtŭēns īmmītĭă cōrdă mărītī.

Hīs ăvĭde aūdītīs dūctōr sīc deīndĕ prŏfātūr:

"quīd tĭbĭ prō tāntō nōn īmpār mūnĕrĕ sōlvāt

Hānnĭbăl aēquātūs sŭpĕrīs? quaē praēmĭă dīgnă810

īnvĕnĭām, Cārthāgŏ părēns? nōctēmquĕ dĭēmquĕ

ārmă fĕrām, tēmplīsquĕ tŭīs hīnc plūrĭmă fāxō

hōstĭa ăb Aūsŏnĭō vĕnĭāt gĕnĕrōsă Quĭrīnō.

āt pŭĕr ārmōrum ēt bēllī sērvābĭtŭr hērēs.

spēs, ō nātĕ, mĕaē Tўrĭārūmque ūnĭcă rērūm815

Hēspĕrĭā mĭnĭtāntĕ sălūs, tērrāquĕ frĕtōquĕ

cērtāre Aēnĕădīs, dūm stābīt vītă, mĕmēntŏ.

pērgĕ (pătēnt Ālpēs) nōstrōque īncūmbĕ lăbōrī.

vōs quŏquĕ, dī pătrĭī, quōrūm dēlūbră pĭāntūr

caēdĭbŭs ātquĕ cŏlī gaūdēnt fōrmīdĭnĕ mātrūm,820

hūc laētōs vūltūs tōtāsque ādvērtĭtĕ mēntēs.

nāmquĕ părō sācra ēt māiōrēs mōlĭŏr ārās.

tū, Māgo, ādvērsī cōnsīde īn vērtĭcĕ mōntīs,

tū laēvōs prŏpĭōr cōllēs āccēdĕ, Chŏāspĕ,

ād claūstra ēt faūcēs dūcāt pĕr ŏpācă Sўchaēūs.825

āst ĕgŏ tē, Thrăsўmēnnĕ, văgō cūm mīlĭtĕ praēcēps

lūstrābo ēt sŭpĕrīs quaērām lībāmĭnă bēllī.

nāmque haūd pārvă dĕūs prōmīssīs spōndĕt ăpērtīs

quaē spēctātă, vĭrī, pătrĭām rĕfĕrātĭs ĭn ūrbēm."

Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes

nubiferos montes et saxa minantia caelo

accepisse iugum Poenosque per invia vectos

aemulaque Herculei iactantem facta laboris

5descendisse ducem. diros capit improba motus

et gliscit gressu volucrique citatior Euro

terrificis quatit attonitas rumoribus arces.

adstruit auditis docilis per inania rerum

pascere rumorem vulgi pavor; itur in acres

10bellorum raptim curas, subitusque per omnem

Ausoniam Mavors strepit et ciet arma virosque.

pila novant, ac detersa rubigine saevus

induitur ferro splendor, niveumque repostae

instaurant galeae coni decus; hasta iuvatur

15ammento, revocantque nova fornace bipennes.

conseritur tegimen laterum impenetrabile, multas

passurus dextras atque irrita vulnera thorax.

pars arcu invigilant, domitat pars verbere anhelum

cornipedem in gyros saxoque exasperat ensem.

20nec vero muris, quibus est luctata vetustas,

ferre morantur opem; subuectant saxa cavasque

retractant turris, edit quas longior aetas.

hinc tela accipiunt arces, ac robora portis

et fidos certant obices accersere silva.

25circumdant fossas. haud segnis cuncta magister

praecipitat timor, ac vastis trepidatur in agris.

deservere larem, portant cervicibus aegras

attoniti matres ducentesque ultima fila

grandaevos rapuere senes, tum crine soluto

30ante agitur coniunx, dextra laevaque trahuntur

parvi, non aequo comitantes ordine nati

sic vulgus, traduntque metus, nec poscitur auctor.

at patres, quamquam exterrent immania coepta

inque sinu bellum, atque Alpes et pervia saxa

35decepere, tamen crudam contra aspera mentem

et magnos tollunt animos. iuvat ire periclis

ad decus et dextra memorandum condere nomen,

quale dedit numquam rebus Fortuna secundis

Sed Libyae ductor tuto fovet agmina vallo

40fessa gradum multoque gelu torpentia nervos

solandique genus laetis ostentat ad urbem

per campos superesse viam Romamque sub ictu.

at non et rerum curas consultaque belli

stare probat solusque nequit perferre quietem.

45armiferae quondam prisca inter tempora gentes

Ausonium invasere latus sedesque beatas

et metui peperere manu. mox impia bella

Tarpeius pater et capti sensere Quirites.

hic dum sollicitat donis et inania corda

50ac fluxam morum gentem fovet armaque iungit,

iam consul volucri praevectus litora classe

Scipio Phocaicis sese referebat ab oris,

ingentesque duces pelagi terraeque laborem

diversum emensos propiora pericula vallo

55iungebant, magnaeque aderant primordia cladis.

namque ut collatis admoto consule castris

sustulerat Fortuna moras, signumque furoris

accensae viso poscebant hoste cohortes:

"debellata procul, quaecumque vocantur Hiberis"

60ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor

voce sonat; non Pyrenen Rhodanumve ferocem

iussa aspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,

raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum

Amphitryoniadae fuerit labor, isse sub armis

65Poenorum turmas, equitemque per ardua vectum

insultasse iugo, et fremuisse hinnitibus Alpes.

Contra pulchra suos vocat ad discrimina consul:

"hostem, miles, habes fractum ambustumque nivosis

cautibus atque aegre torpentia membra trahentem.

70en age, qui sacros montes rupesque profundas

transilvit, discat, quanto stat celsius arce

Herculea vallum et, maius sit scandere colles

an vestros rupisse globos. det inania famae,

dum magna fuso pugna retroque ruenti,

75qua ventum est, obstent Alpes. super ardua ductum

huc egere dei, Latios ut sanguine fines

imbueret tellusque hostilis conderet ossa.

scire libet, nova nunc nobis atque altera bellum

Carthago anne eadem mittat, quae mersa sub aequor

80Aegates inter vasto iacet obruta ponto."

Haec ait atque agmen Ticini flectit ad undas

caeruleas Ticinus aquas et stagna vadoso

perspicuus servat turbari nescia fundo

ac nitidum viridi lente trahit amne liquorem.

85vix credas labi; ripis tam mitis opacis

argutos inter volucrum certamine cantus

somniferam ducit lucenti gurgite lympham.

Iamque sub extremum noctis fugientibus umbris

lux aderat somnusque suas confecerat horas.

90explorare locos consul collisque propinqui

ingenium et campis quae sit natura parabat.

par studium Poeno similesque in pectore curae.

ergo aderant rapidis equitum comitantibus alis

verum ubi commoto docuerunt pulvere nubes

95hostem ferre gradum et propius propiusque sonoro

quadrupedum cornu tellus gemit ac simul acer

vincentum lituos hinnitus saevit equorum,

"arma, viri, capite arma, viri!" dux instat uterque.

ambobus velox virtus geminusque cupido

100laudis et ad pugnas Martemque insania concors.

Haud mora iam tantum campi dirimebat ab ictu

quantum impulsa valet comprendere lancea nodo,

cum subitum liquida non ullis nubibus aethra

augurium mentes oculosque ad sidera vertit.

105accipiter medio tendens a limite solis

dilectas Veneri notasque ab honore Diones

turbabat violentus aves atque unguibus idem,

idem nunc rostro, duris nunc ictibus alae,

ter quinas dederat saeva inter vulnera leto

110nec finis satiasve, novi sed sanguinis ardor

gliscere, et urgebat trepidam iam caede priorum

incertamque fugae pluma labente columbam,

donec Phoebeo veniens Iovis ales ab ortu

in tenues tandem nubes dare terga coëgit.

115tum victrix laetos signa ad Romana volatus

convertit, prolesque ducis qua parte decora

Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,

clangorem bis terque dedit rostroque coruscae

perstringens conum galeae se reddidit astris.

120Exclamat Liger (huic superos sentire monentes

ars fuit ac penna monstrare futura magistra):

"Poene, bis octonos Italis in finibus annos

audaci similis volucri sectabere pubem

Ausoniam multamque feres cum sanguine praedam.

125sed compesce minas; renvit tibi Daunia regna

armiger ecce Iovis. nosco te, summe deorum.

adsis o firmesque tuae, pater, alitis omen.

nam tibi servantur, ni vano cassa volatu

mentitur superos praepes, postrema subactae

130fata, puer, Libyae et maius Carthagine nomen."

Contra laeta Bogus Tyrio canit omina regi,

et faustum accipitrem caesasque in nube volucres

Aeneadis cladem et Veneris portendere genti.

tum dictis comitem contorquet primus in hostes

135ceu suadente deo et fatorum conscius hastam.

illa volans patuli longe per inania campi

ictum perdiderat spatio, ni fusus habenas,

dum primae decus affectat decerpere pugnae,

obvia quadrupedis praeceps Catus ora tulisset.

140sic elanguescens ac iam casura petitum

invenit vulnus sedemque accepit ab hoste

cornus et oblatae stetit inter tempora frontis.

Incurrunt acies, magnoque fragore per aequor

suspendunt cuncti frenis sublime reductos

145cornipedes ultroque ferunt. erectus in auras

it sonipes rapidaque volans per aperta procella

tenuia vix summo vestigia pulvere signat.

Boiorum ante alias Crixo duce mobilis ala

arietat in primos obicitque immania membra.

150ipse tumens atavi Brenni se stirpe ferebat

Crixus et in titulos Capitolia capta trahebat

Tarpeioque iugo demens et vertice sacro

pensantes aurum Celtas umbone gerebat.

colla viri fulvo radiabant lactea torque,

155auro virgatae vestes, manicaeque rigebant

ex auro, et simili vibrabat crista metallo.

Sternitur impulsu vasto perculsa Camertum

prima phalanx, spissaeque ruunt conferta per arma

undae Boiorum, sociata examina densent

160infandi Senones, collisaque quadrupedantum

pectoribus toto volvuntur corpora campo.

arva natant, altusque virum cruor, altus equorum

lubrica belligerae sorbet vestigia turmae.

seminecum letum peragit gravis ungula pulsu

165et circumuolitans taetros e sanguine rores

spargit humo miserisque suo lavit ora cruore.

spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori

purpureo moriens victricia sanguine tinguis.

nam tibi, dum stimulas cornu atque in proelia mentes

170accendis renovasque viros ad vulnera cantu,

haesit barbaricum sub anhelo gutture telum

et clausit raucum letali vulnere murmur.

at sonus extremo morientis fusus ab ore

flexa pererravit mutis iam cornua labris.

175Crixus Picentem Laurumque, nec eminus ambo,

sed gladio Laurum; Picenti rasilis hasta

ripis lecta Padi letum tulit. avia namque

dum petit ac laevo meditatur fallere gyro,

hasta viri femur et pariter per anhela volantis

180ilia sedit equi, geminam dedit horrida mortem.

idem sanguinea Venuli cervice revellens

sternit praecipitem tepido te, Farfare, telo

et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,

egregium Ausoniae decus ac memorabile nomen,

185si dent fata moras aut servent foedera Poeni.

tum Remulum atque, olim celeberrima nomina bello,

Tiburtes Magios Hispellatemque Mataurum

et Clanium dubia meditantem cuspide vulnus.

Nec locus est Tyriis belli pugnaeve, sed omnem

190Celticus implevit campum furor. irrita nulli

spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.

hic inter trepidos immane Quirinius audens,

cui fugere ignotum atque invicta mente placebat

rebus in adversis exceptum pectore letum,

195cuspide flammat equum ac dispergit gaesa lacerto,

si reserare viam atque ad regem rumpere ferro

detur iter, certusque necis petit omnibus ausis,

quod nequeat sentire, decus. cadit inguine fosso

Teutalus, et vasto quatitur sub pondere tellus.

200occumbit Sarmens, flavam qui ponere victor

caesariem crinemque tibi, Gradive, vovebat

auro certantem et rutilum sub vertice nodum.

sed Parcae intonsa non exaudita voventem

ad manes traxere coma. per candida membra

205it fumans cruor, et tellus perfusa rubescit.

at non tardatus iaculo occurrente Ligaunus

irruit adversumque viro rotat obvius ensem

et ferit insurgens, umero qua bracchia lenti

annectunt nervi, decisaque vulnere dextra

210laxatis paulum moribunda pependit habenis,

dumque micans tremulo conatu lora retemptat,

flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.

demetit aversi Vosegus tum colla iubaque

suspensam portans galeam atque inclusa perempti

215ora viri patrio divos clamore salutat.

Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,

accitas propere castris in proelia consul

raptabat turmas primusque ruebat in hostem

candenti sublimis equo. trahit undique lectum

220divitis Ausoniae iuvenem, Marsosque Coramque

Laurentumque decus iaculatoremque Sabellum

et Gradivicolam celso de colle Tudertem

indutosque simul gentilia lina Faliscos,

quosque sub Herculeis taciturno flumine muris

225pomifera arva creant Anienicolae Catilli,

quosque in praegelidis duratos Hernica rivis

mittebant saxa et nebulosi rura Casini.

ibant in Martem terrae dominantis alumni,

damnati superis nec iam reditura iuventus.

230Scipio qua medius pugnae vorat agmina vertex

infert cornipedem atque instinctus strage suorum

inferias caesis mactat Labarumque Padumque

et Caunum et multo vix fusum vulnere Breucum

Gorgoneoque Larum torquentem lumina vultu.

235occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato;

nam dum frena ferox obiecto corpore prensat

atque aequat celsus residentis consulis ora

ipse pedes, frontem in mediam gravis incidit ensis,

et divisum umeris iacuit caput. at Batus, amens

240qui luctatur equo parmaque incursibus obstat,

ictu quadrupedis fulva porrectus harena

elisa incussis amisit calcibus ora.

perfurit Ausonius turbata per aequora ductor,

ceu Geticus Boreas, totum cum sustulit imo

245Icarium fundo victor mare; navita vasto

iactatur sparsus lacerata classe profundo,

cunctaque canenti perfunditur aequore Cyclas.

Crixus, ut in tenui spes exiguumque salutis,

armat contemptu mentem necis. horrida barba

250sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis

albet, et affuso squalent a pulvere crines.

invadit Tarium vicino consule pugnas

miscentem saevisque virum circumtonat armis.

volvitur ille solo; nam pronum effundit in armos

255fata extrema ferens abies, rapiturque pavore

tractus equi vinctis conexa ad cingula membris.

longa cruor sparso linquit vestigia campo,

et tremulos cuspis ductus in pulvere signat.

laudabat leti iuvenem egregiosque parabat

260ulcisci consul manes, cum dira per auras

vox venit, et Crixum ferri clamoribus audit,

haud notum vultu. surgit violentior ira

comminus atque oculos optato in corpore figit.

tum stimulans grato plausae cervicis honore

265cornipedem alloquitur: "vulgum Martemque minorem

mox, Gargane; vocant superi ad maiora. videsne,

quantus eat Crixus? iam nunc tibi praemia pono

illum Sidonio fulgentem ardore tapeta,

barbaricum decus, et fulvis donabere frenis."

270sic fatus magno Crixum clamore ciebat

in pugnam ac vacuo poscebat proelia campo.

nec detrectantem par ira accenderat hostem.

ut iussae cessere retro spatiumque dederunt

hinc atque hinc alae, et medio stetit aequore pugna.

275quantus Phlegraeis Telluris alumnus in arvis

movit signa Mimas caelumque exterruit armis,

tantus semifero Crixus sub pectore murmur

torquet et horrisonis ululatibus erigit iras:

"nemone incensae captaeque superfuit urbi,

280ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma,

narraret, dextras? disce en nunc" inquit et una

contorquet nodis et obusto robore duram

vel portas quassare trabem. sonat illa tremendum

ac nimio iactu servasse improvida campi

285distantis spatium propiorem transuolat hostem.

cui consul: "ferre haec umbris proavoque memento,

quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique

haud licitum sacri Capitolia cernere montis."

tum nodo cursuque levi simul adiuvat hastam

290dignum mole viri nisus. fugit illa per oras

multiplicis lini subtextaque tegmina nervis

atque altum tota metitur cuspide pectus.

procumbit lata porrectus in arva ruina,

et percussa gemit tellus ingentibus armis.

295haud aliter structo Tyrrhena ad litora saxo

pugnatura fretis subter caecisque procellis

pila immane sonans impingitur ardua ponto

immugit Nereus, divisaque caerula pulsu

illisum accipiunt irata sub aequora montem.

300ductore amisso pedibus se credere Celtae;

una spes anima tantusque pependerat ardor.

ac veluti summo venator densa Picano

cum lustra exagitat spissisque cubilibus atram

immittit passim dumosa per invia pestem,

305dum tacitas vires et flammam colligit ignis,

nigranti piceus sensim caligine vertex

volvitur et pingui contorquet nubila fumo,

mox subita in toto lucent incendia monte,

fit sonitus, fugere ferae, fugere volucres,

310atque ima longe trepidant in valle iuvencae.

At Mago ut vertisse globos primumque laborem,

qui solus genti est, cassum videt, arma suorum

ac patrium in pugnas equitem vocat. undique nudi

adsiliunt frenis infrenatique manipli.

315nunc Itali in tergum versis referuntur habenis,

nunc rursus Tyrias retro pavor avehit alas.

aut illi dextros lunatis flexibus orbes,

aut illi laevos sinvant in cornua gyros.

texunt alterno glomerata volumina cursu

320atque eadem refuga cedentes arte resolvunt.

hac pontum vice, ubi exercet discordia ventos,

fert Boreas Eurusque refert molemque profundi

nunc huc alterno, nunc illuc flamine gestant.

Aduolat aurato praefulgens murice ductor

325Sidonius circaque Metus Terrorque Furorque.

isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem

extulit et magno percussit lumine campos,

spes virtusque cadunt, trepidaque a mente recedit

vertere terga pudor, nec leti cura decori,

330sed fugere infixum est, terraeque optantur hiatus.

sic, ubi Caucaseis tigris se protulit antris,

linquuntur campi et tutas petit omne latebras

turbatum insano vultu pecus; illa pererrat

desertas victrix valles iamque ora reducto

335paulatim nudat rictu ut praesentia mandens

corpora et immani stragem meditatur hiatu.

non illum Metabus, non illum celsior Ufens

evasere tamen, quamuis hic alite planta,

hic ope cornipedis totis ferretur habenis.

340nam Metabum ad manes demisit cuspide fulgens

fraxinus, Ufentem collapsum poplite caeso

ensis obit laudemque pedum cum sanguine ademit.

iamque dedit leto Stheniumque Larumque domoque

Collinum gelida, viridi quem Fucinus antro

345nutrierat dederatque lacum tramittere nando.

fit socius leti coniecta Massicus hasta,

vitiferi sacro generatus vertice montis

et Liris nutritus aquis, qui fonte quieto

dissimulat cursum ac nullo mutabilis imbri

350perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas.

exoritur rabies caedum, ac vix tela furori

sufficiunt. teritur iunctis umbonibus umbo,

pesque pedem premit, et nutantes casside cristae

hostilem tremulo pulsant conamine frontem.

355Tergemini primam ante aciem fera proelia fratres

miscebant, quos Ledaeo Sidonia Barce

Xanthippo felix uteri inter bella crearat.

res Graiae ductorque parens ac nobile Amyclae

nomen et iniectus Spartanis colla catenis

360Regulus inflabant veteri praecordia fama.

Marte probare genus factisque Lacona parentem

ardebant gelidosque dehinc invisere montes

Taygeta et tandem bellis innare subactis

Eurotan patrium ritusque videre Lycurgi.

365sed Spartam penetrare deus fratresque negabant

Ausonii, totidem numero, quos miserat altis

Egeriae genitos immitis Aricia lucis,

aetatis mentisque pares; at non dabat ultra

Clotho dura lacus aramque videre Dianae.

370namque ut in adversos impacti turbine pugnae

Eumachus et Critias et laetus nomine patris

Xanthippus iunxere gradus, ceu bella leones

inter se furibunda movent et murmure anhelo

squalentes campos et longa mapalia complent-

375omnis in occultas rupes atque avia pernix

Maurus saxa fugit, coniunxque Libyssa profuso

vagitum cohibens suspendit ab ubere natos;

illi dira fremunt, perfractaque in ore cruento

ossa sonant, pugnantque feri sub dentibus artus-

380haud secus Egeriae pubes, hinc Virbius acer,

hinc Capys, adsiliunt paribusque Albanus in armis.

subsidens paulum perfossa prorvit alvo

Albanum Critias; ast illi cuncta repente

implerunt clipeum miserando viscera lapsu.

385Eumachus inde Capyn; sed tota mole tenebat

ceu fixum membris tegimen; tamen improbus ensis

annexam parmae decidit vulnere laevam,

inque suo pressa est non reddens tegmina nisu

infelix manus atque haesit labentibus armis.

390ultima restabat fusis iam palma duobus

Virbius. huic trepidos simulanti ducere gressus

Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,

et tandem aequatae geminato funere pugnae.

inde alterna viris transegit pectora mucro,

395inque vicem erepta posuerunt proelia vita.

felices leti, pietas quos addidit umbris!

optabunt similes venientia saecula fratres,

aeternumque decus memori celebrabitur aevo,

si modo ferre diem serosque videre nepotes

400carmina nostra valent, nec famam invidit Apollo.

At consul toto palantes aequore turmas

voce tenet, dum voce viget: "quo signa refertis?

quis vos heu vobis pavor abstulit? horrida primi

si sors visa loci pugnaeque lacessere frontem,

405post me state viri et pulsa formidine tantum

adspicite! has dextras capti genuere parentes,

quas fugitis. quae spes victis? Alpesne petemus?

ipsam turrigeros portantem vertice muros

credite summissas Romam nunc tendere palmas.

410natorum passim raptus caedemque parentum

Vestalesque focos exstingui sanguine cerno.

hoc arcete nefas!" postquam inter talia crebro

clamore obtusae crassoque a pulvere fauces,

hinc laeva frenos, hinc dextra corripit arma

415et latum obiectat pectus strictumque minatur

nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.

Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,

consulis egregii movere pericula mentem.

Gradivum vocat et patrio sic ore profatur:

420"magnanimi me, nate, viri, ni bella capessis,

haud dubie extremus terret labor. eripe pugnae

ardentem oblitumque sui dulcedine caedum.

siste ducem Libyae; nam plus petit improbus uno

consulis exitio tota quam strage cadentum.

425praeterea, cernis, tenerae qui proelia dextrae

iam credit puer atque annos transcendere factis

molitur longumque putat pubescere bello,

te duce primitias pugnae, te magna magistro

audeat et primum hoc vincat, servasse parentem."

430Haec rerum sator. at Mavors in proelia currus

Odrysia tellure vocat; tum fulminis atri

spargentem flammas clipeum galeamque deorum

haud ulli facilem multoque labore Cyclopum

sudatum thoraca capit quassatque per auras

435Titanum bello satiatam sanguinis hastam

atque implet curru campos. exercitus una

Irarum Eumenidesque simul letique cruenti

innumerae facies, frenisque operata regendis

quadriiugos atro stimulat Bellona flagello.

440fertur ab immenso tempestas horrida caelo

nigrantesque globos et turbida nubila torquens

involvit terras. quatitur Saturnia sedes

ingressu tremefacta dei, ripasque relinquit

audito curru fontique relabitur amnis.

445Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes

cinxerat et Tyrio regi nova dona parabat,

armorum spolium ac rorantia consulis ora.

stabat Fortunae non cedere certus et acri

mole retorquebat crudescens caedibus hastas,

450iamque suo, iamque hostili perfusa cruore

membra madent, cecidere iubae gyroque per orbem

artato Garamas iaculis propioribus instat

et librat saeva contortum cuspide ferrum.

hic puer ut patrio defixum corpore telum

455conspexit, maduere genae, subitoque trementem

corripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.

bis conatus erat praecurrere fata parentis

conversa in semet dextra, bis transtulit iras

in Poenos Mavors. fertur per tela, per hostes

460intrepidus puer et Gradivum passibus aequat.

continuo cessere globi, latusque repente

apparet campo limes. metit agmina tectus

caelesti clipeo et sternit super arma iacentum

corporaque auctorem teli multasque paternos

465ante oculos animas, optata piacula, mactat.

tunc rapta propere duris ex ossibus hasta

innixum cervice ferens umeroque parentem

emicat. attonitae tanta ad spectacula turmae

tela tenent, ceditque loco Libys asper, et omnis

470late cedit Hiber, pietasque insignis et aetas

belligeris fecit miranda silentia campis.

tum celso e curru Mavors "Carthaginis arces

exscindes" inquit "Tyriosque ad foedera coges.

nulla tamen longo tanta exorietur in aevo

475lux tibi, care puer. macte, o macte indole sacra,

vera Iovis proles. et adhuc maiora supersunt,

sed nequeunt meliora dari." tum nubila Mavors

aetheraque emenso terras iam sole capessit,

et fessas acies castris clausere tenebrae.

480Condebat noctem devexo Cynthia curru

fraternis afflata rotis, et ab aequore Eoo

surgebant roseae media inter caerula flammae.

at consul tristes campos Poenisque secundam

planitiem metuens Trebiam collesque petebat.

485iamque dies rapti cursu navoque labore,

et medio abruptus fluitabat in amne solutis

pons vinclis, qui Dardanium travexerat agmen,

Eridani rapidas aderat cum Poenus ad undas,

dumque vada et molles aditus per devia flexo

490circuitu petit et stagni languentia quaerit,

interdum rapta vicinis saltibus alno

flumineam texit, qua travehat agmina, classem.

ecce aderat Trebiaeque simul vicina tenebat

Trinacrio accitus per caerula longa Peloro

495Gracchorum proles, consul. gens inclita magno

atque animosa viro, multusque in imagine claris

praefulgebat avus titulis bellique domique.

Nec Poeni positis trans amnem in gramine castris

derant; namque animos stimulabant prospera rerum

500increpitansque super ductor: "quis tertius urbi

iam superest consul? quaenam altera restat in armis

Sicania? en omnes Latiae Daunique nepotum

convenere manus. feriant nunc foedera mecum

ductores Italum ac leges et pacta reposcant.

505at tu, donata tela inter Martia luce,

infelix animae, sic, sic vivasque tuoque

des iterum hanc laudem nato, nec fine sub aevi

oppetere in bello detur, cum fata vocabunt.

pugnantem cecidisse meum est." haec personat ardens.

510inde levi iaculo Massylumque impiger alis

castra sub ipsa datis irritat et elicit hostem.

Nec Latius vallo miles debere salutem

fas putat aut clausas pulsari cuspide portas.

erumpunt, cunctisque prior volat aggere aperto

515degener haud Gracchis consul. quatit aura comantes

cassidis Auruncae cristas, umeroque refulget

sanguinei patrium saguli decus. agmina magno

respectans clamore vocat, quaque obvia densos

artat turba globos, rumpens iter aequore fertur,

520ut torrens celsi praeceps e vertice Pindi

cum sonitu ruit in campos magnoque fragore

avulsum montis volvit latus, obvia passim

armenta immanesque ferae silvaeque trahuntur,

spumea saxosis clamat convallibus unda.

525Non, mihi Maeoniae redeat si gloria linguae

centenasque pater det Phoebus fundere voces,

tot caedes proferre queam, quot dextera magni

consulis aut contra Tyriae furor edidit irae.

Murranum ductor Libyae, ductorque Phalantum

530Ausonius, gnaros belli veteresque laborum,

alter in alterius fuderunt comminus ore.

monte procelloso Murranum miserat Anxur,

Tritonis niveo te sacra, Phalante, profundo.

ut primum insigni fulsit velamine consul,

535quamquam orbus partem visus unoque Cupencus

lumine sufficiens bellis, citat improbus hastam

et summae figit tremebundam margine parmae.

cui consul, namque ira coquit: "pone, improbe, quicquid

restat in ore fero et truncata fronte relucet."

540sic ait intorquens derecto turbine robur

et dirum tota tramittit cuspide lumen.

nec levior dextra generatus Hamilcare saevit.

huic cadit infelix niveis Varenus in armis,

Mevanas Varenus, arat cui divitis uber

545campi Fulginia et patulis Clitumnus in arvis

candentes gelido perfundit flumine tauros.

sed tristes superi, atque ingrata maxima cura

victima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.

instat Hiber levis et levior discurrere Maurus.

550hinc pila, hinc Libycae certant subtexere cornus

densa nube polum, quantumque interiacet aequi

ad ripas campi, tantum vibrantia condunt

tela, nec artatis locus est in morte cadendi.

Allius Argyripa Daunique profectus ab arvis

555venator rudibus iaculis et Iapyge campum

persultabat equo mediosque invectus in hostes

Apula non vana torquebat spicula dextra.

huic horret thorax Samnitis pellibus ursae,

et galea annosi vallatur dentibus apri.

560verum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret

in nemore aut agitet Gargano terga ferarum,

hinc Mago, hinc saevus pariter videre Maharbal,

ut subigente fame diversis rupibus ursi

invadunt trepidum gemina inter proelia taurum

565nec partem praedae patitur furor, haud secus acer

hinc atque hinc iaculo devolvitur Allius acto.

it stridens per utrumque latus Maurusia taxus

obvia tum medio sonuerunt spicula corde,

incertumque fuit, letum cui cederet hastae.

570et iam dispersis Romana per agmina signis

palantes agit ad ripas, miserabile, Poenus

impellens trepidos fluvioque immergere certat.

Tum Trebia infausto nova proelia gurgite fessis

incohat ac precibus Iunonis suscitat undas.

575haurit subsidens fugientum corpora tellus

infidaque soli frustrata voragine sorbet.

nec niti lentoque datur convellere limo

mersa pedum penitus vestigia; labe tenaci

haerent devincti gressus, resolutaque ripa

580implicat aut caeca prosternit fraude paludis.

iamque alius super atque alius per lubrica surgens

dum sibi quisque viam per inextricabile litus

praeripit et putri luctatur caespite, lapsi

occumbunt seseque sua pressere ruina.

585ille celer nandi iamiamque apprendere tuta

dum parat et celso conisus corpore prensat

gramina summa manu liquidisque emergit ab undis,

contorta ripae pendens affigitur hasta.

hic hostem orbatus telo complectitur ulnis

590luctantemque vado permixta morte coërcet.

mille simul leti facies. Ligus occidit arvis,

sed proiecta viri lymphis fluvialibus ora

sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.

enabat tandem medio vix gurgite pulcher

595Hirpinus sociumque manus clamore vocabat,

cum rapidis illatus aquis et vulnere multo

impulit asper equus fessumque sub aequora mersit.

Accumulat clades subito conspecta per undas

vis elephantorum turrito concita dorso.

600namque vadis rapitur praeceps ceu proruta cautes

avulsi montis Trebiamque insueta timentem

prae se pectore agit spumantique incubat alveo.

explorant adversa viros, perque aspera duro

nititur ad laudem virtus interrita clivo.

605namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem

et famae nudam impatiens "spectabimur" inquit

"nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.

experiar, sitne in terris, domitare quod ensis

non queat Ausonius Tyrrhenave permeet hasta."

610tum iacit adsurgens dextroque in lumine sistit

spicula saeva ferae telumque in vulnere linquit.

stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum

belua prosequitur laceramque cruore profuso

attollit frontem ac lapso dat terga magistro.

615tum vero invadunt iaculis crebraque sagitta

ausi iam sperare necem, immensosque per armos

et laterum extensus venit atra cuspide vulnus.

stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,

ac silvam ingentem concusso corpore vibrat,

620donec consumptis longo certamine telis

concidit et clausit magna vada pressa ruina.

Ecce per adversum, quamquam tardata morantur

vulnere membra virum, subit implacabilis amnem

Scipio et innumeris infestat caedibus hostem.

625corporibus clipeisque simul galeisque cadentum

contegitur Trebia, et vix cernere linquitur undas.

Mazaeus iaculo, Gestar prosternitur ense,

tum Pelopeus avis Cyrenes incola Thelgon.

huic torquet rapido correptum e gurgite pilum

630et quantum longo ferri tenuata rigore

procedit cuspis, per hiantia transigit ora.

pulsati ligno sonuere in vulnere dentes.

nec leto quaesita quies: turgentia membra

Eridano Trebia, Eridanus dedit aequoris undis.

635tu quoque, Thapse, cadis tumulo post fata negato.

quid domus Hesperidum aut luci iuvere dearum

fulvos aurifera servantes arbore ramos?

Intumuit Trebia et stagnis se sustulit imis

iamque ferox totum propellit gurgite fontem

640atque omnes torquet vires. furit unda sonoris

verticibus, sequiturque novus cum murmure torrens.

sensit et accensa ductor violentius ira

"magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, poenas

exsolves" inquit. "lacerum per Gallica rivis

645dispergam rura atque amnis tibi nomina demam,

quoque aperis te fonte, premam, nec tangere ripas

illabique Pado dabitur. quaenam ista repente

Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?"

Talia iactantem consurgens agger aquarum

650impulit atque umeros curvato gurgite pressit.

arduus adversa mole incurrentibus undis

stat ductor clipeoque ruentem sustulit amnem.

necnon a tergo fluctus stridente procella

spumeus irrorat summas adspergine cristas.

655ire vadis stabilemque vetat defigere gressum

subducta tellure deus, percussaque longe

raucum saxa sonant, undaeque ad bella parentis

excitae pugnant, et ripas perdidit amnis.

tum madidos crines et glauca fronde revinctum

660attollit cum voce caput: "poenasne superbas

insuper et nomen Trebiae delere minaris,

o regnis inimice meis? quot corpora porto

dextra fusa tua! clipeis galeisque virorum,

quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.

665caede, vides, stagna alta rubent retroque feruntur.

adde modum dextrae aut campis incumbe propinquis."

Haec Venere adiuncta tumulo spectabat ab alto

Mulciber obscurae tectus caligine nubis.

ingravat ad caelum sublatis Scipio palmis:

670"di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma,

talin me leto tanta inter proelia nuper

servastis? fortine animam hanc exscindere dextra

indignum est visum? redde o me, nate, periclis,

redde hosti! liceat bellanti accersere mortem,

675quam patriae fratrique probem." tum percita dictis

ingemuit Venus et rapidas derexit in amnem

coniugis invicti vires. agit undique flammas

dispersus ripis ignis multosque per annos

nutritas fluvio populatur fervidus umbras.

680uritur omne nemus, lucosque effusus in altos

immissis crepitat victor Vulcanus habenis.

iamque ambusta comas abies, iam pinus et alni,

iam solo restans trunco dimisit in altum

populus adsuetas ramis habitare volucres.

685flamma vorax imo penitus de gurgite tractos

absorbet latices, saevoque urgente vapore

siccus inarescit ripis cruor. horrida late

scinditur in rimas et hiatu rupta dehiscit

tellus, ac stagnis altae sedere favillae.

690Miratur pater aeternos cessare repente

Eridanus cursus, Nympharumque intima maestus

implevit chorus attonitis ululatibus antra.

ter caput ambustum conantem attollere iacta

lampade Vulcanus mersit fumantibus undis,

695ter correpta dei crines nudavit harundo.

tum demum admissae voces et vota precantis

orantique datum ripas servare priores,

ac tandem a Trebia revocavit Scipio fessas

munitum in collem Graccho comitante cohortes.

700at Poenus multo fluvium veneratus honore

gramineas undis statuit socialibus aras,

nescius heu, quanto superi maiora moverent,

et quos Ausoniae luctus, Thrasymenne, parares.

Boiorum nuper populos turbaverat armis

705Flaminius, facilisque viro tum gloria belli

corde levem atque astus inopem contundere gentem.

sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.

hunc laevis urbi genitum ad fatalia damna

ominibus parat imperio Saturnia fesso

710ductorem dignumque virum veniente ruina.

inde ubi prima dies iuris, clavumque regendae

invasit patriae, et sub nutu castra fuere,

ut pelagi rudis et pontum tractare per artem

nescius accepit miserae si iura carinae,

715ventorum tenet ipse vicem cunctisque procellis

dat iactare ratem, fertur vaga gurgite puppis

ipsius in scopulos dextra impellente magistri

ergo agitur raptis praeceps exercitus armis

Lydorum populos sedemque ab origine prisci

720sacratam Corythi iunctosque a sanguine avorum

Maeonios Italis permixta stirpe colonos.

Nec regem Afrorum noscenda ad coepta moratur

laude super tanta monitor deus. omnia somni

condiderant aegrisque dabant oblivia curis,

725cum Iuno in stagni numen conversa propinqui

et madidae frontis crines circumdata fronde

populea stimulat subitis praecordia curis

ac rumpit ducis haud spernenda voce quietem:

"o felix famae et Latio lacrimabile nomen

730Hannibal, Ausonia si te fortuna creasset,

ad magnos venture deos, cur fata tenemus?

pelle moras. brevis est magni fortuna favoris.

quantum vovisti, cum Dardana bella parenti

iurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum

735sanguinis, et patrias satiabis caedibus umbras.

nobis persolves meritos securus honores.

namque ego sum, celsis quem cinctum montibus ambit

Tmolo missa manus, stagnis Thrasymennus opacis."

His agitur monitis et laetam numine pubem

740protinus aërii praeceps rapit aggere montis.

horrebat glacie saxa inter lubrica summo

piniferum caelo miscens caput Apenninus.

condiderat nix alta trabes, et vertice celso

canus apex stricta surgebat ad astra pruina.

745ire iubet. prior exstingui labique videtur

gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.

scandunt praerupti nimbosa cacumina saxi.

nec superasse iugum finit mulcetve laborem;

plana natant, putrique gelu liquentibus undis

750invia limosa restagnant arva palude.

iamque ducis nudus tanta inter inhospita vertex

saevitia quatitur caeli manante per ora

perque genas oculo. facilis sprevisse medentes

optatum bene credit emi quocumque periclo

755bellandi tempus; non frontis parcit honori,

dum ne perdat iter, non cetera membra moratur

in pretium belli dare, si victoria poscat,

satque putat lucis, Capitolia cernere victor

qua petat atque Italum feriat qua comminus hostem.

760talia perpessi tandem inter saeva locorum

optatos venere lacus, ubi deinde per arma

sumeret amissi numerosa piacula visus.

Ecce autem patres aderant Carthagine missi.

causa viae non parva viris, nec laeta ferebant.

765mos fuit in populis, quos condidit advena Dido,

poscere caede deos veniam ac flagrantibus aris,

infandum dictu, parvos imponere natos.

urna reducebat miserandos annua casus

sacra Thoanteae ritusque imitata Dianae.

770cui fato sortique deum de more petebat

Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.

sed propior metus armati ductoris ab ira

et magna ante oculos stabat redeuntis imago.

Asperat haec foedata genas lacerataque crines,

775atque urbem complet maesti clamoris Imilce,

Edonis ut Pangaea super trieteride mota

it iuga et inclusum suspirat pectore Bacchum.

ergo inter Tyrias facibus ceu subdita matres

clamat: "io coniunx, quocumque in cardine mundi

780bella moves, huc signa refer. violentior hic est,

hic hostis propior. tu nunc fortasse sub ipsis

urbis Dardaniae muris vibrantia tela

excipis intrepidus clipeo saevamque coruscans

lampada Tarpeis infers incendia tectis.

785interea tibi prima domus atque unica proles

heu gremio in patriae Stygias raptatur ad aras.

i nunc, Ausonios ferro populare penates

et vetitas molire vias. i, pacta resigna

per cunctos iurata deos. sic praemia reddit

790Carthago et tales iam nunc tibi solvit honores.

quae porro haec pietas delubra aspergere tabo?

heu primae scelerum causae mortalibus aegris,

naturam nescire deum! iusta ite precatum

ture pio caedumque feros avertite ritus.

795mite et cognatum est homini deus. hactenus, oro,

sit satis ante aras caesos vidisse iuvencos.

aut si velle nefas superos fixumque sedetque,

me, me, quae genui, vestris absumite votis.

cur spoliare iuvat Libycas hac indole terras?

800an flendae magis Aegates et mersa profundo

Punica regna forent, olim si sorte cruenta

esset tanta mei virtus praerepta mariti?"

haec dubios vario divumque hominisque timore

ad cauta illexere patres, ipsique relictum,

805abnueret sortem an superum pareret honori.

tum vero trepidare metu vix compos Imilce

magnanimi metuens immitia corda mariti.

His avide auditis ductor sic deinde profatur:

"quid tibi pro tanto non impar munere solvat

810Hannibal aequatus superis? quae praemia digna

inveniam, Carthago parens? noctemque diemque

arma feram, templisque tuis hinc plurima faxo

hostia ab Ausonio veniat generosa Quirino.

at puer armorum et belli servabitur heres.

815spes, o nate, meae Tyriarumque unica rerum

Hesperia minitante salus, terraque fretoque

certare Aeneadis, dum stabit vita, memento.

perge (patent Alpes) nostroque incumbe labori.

vos quoque, di patrii, quorum delubra piantur

820caedibus atque coli gaudent formidine matrum,

huc laetos vultus totasque advertite mentes.

namque paro sacra et maiores molior aras.

tu, Mago, adversi conside in vertice montis,

tu laevos propior colles accede, Choaspe,

825ad claustra et fauces ducat per opaca Sychaeus.

ast ego te, Thrasymenne, vago cum milite praeceps

lustrabo et superis quaeram libamina belli.

namque haud parva deus promissis spondet apertis

quae spectata, viri, patriam referatis in urbem."