ANNAEI LUCANI - BELLUM CIVILE - LIBER IV

I II III IV V VI VII VIII IX X

0

Āt prŏcŭl ēxtrēmīs tērrārūm Caēsăr ĭn ōrīs

Mārtēm saēvŭs ăgīt nōn mūltā caēdĕ nŏcēntēm,

māxĭmă sēd fātī dŭcĭbūs mōmēntă dătūrūm.

Iūrĕ părī rēctōr cāstrīs Āfrānĭŭs īllīs

āc Pĕtrĕīŭs ĕrāt: cōncōrdĭă dūxĭt ĭn aēquās5

īmpĕrĭūm cōmmūnĕ vĭcēs, tūtēlăquĕ vāllī

pērvĭgĭl āltērnō pārēt cūstōdĭă sīgnō.

Hīs praētēr Lătĭās ăcĭēs ĕrăt īnpĭgĕr Āstūr

Vēttōnēsquĕ lĕvēs prŏfŭgīque ā gēntĕ vĕtūstā

Gāllōrūm Cēltaē mīscēntēs nōmĕn Hĭbērīs.10

Cōllĕ tŭmēt mŏdĭcō lēnīque ēxcrēvĭt ĭn āltūm

pīnguĕ sŏlūm tŭmŭlō; sŭpĕr hūnc fūndātă vĕtūstā

sūrgĭt Ĭlērdă mănū; plăcĭdīs praēlābĭtŭr ūndīs

Hēspĕrĭōs īntēr Sĭcŏrīs nōn ūltĭmŭs āmnīs,

sāxeūs īngēntī quēm pōns āmplēctĭtŭr ārcū15

hībērnās pāssūrŭs ăquās. āt prōxĭmă rūpēs

sīgnă tĕnēt Māgnī; nēc Caēsār cōllĕ mĭnōrĕ

cāstră lĕvāt; mĕdĭūs dĭrĭmīt tēntōrĭă gūrgēs.

Ēxplĭcăt hīnc tēllūs cāmpōs ēffūsă pătēntīs

vīx ŏcŭlō prēndēntĕ mŏdūm, cāmpōsquĕ cŏērcēt20

Cīngă răpāx vĕtĭtūs flūctūs ēt lītŏră cūrsū

Ōcĕănī pĕpŭlīssĕ sŭō; nām gūrgĭtĕ mīxtō

quī praēstāt tērrīs, aūfērt tĭbĭ nōmĕn Hĭbērūs.

Prīmă dĭēs bēllī cēssāvīt Mārtĕ crŭēntō

spēctāndāsquĕ dŭcūm vīrēs nŭmĕrōsăquĕ sīgnă25

ēxpŏsŭīt. Pĭgŭīt scĕlĕrīs; pŭdŏr ārmă fŭrēntūm

cōntĭnŭīt, pătrĭaēque ēt rūptīs lēgĭbŭs ūnūm

dōnāvērĕ dĭēm; prōnō cūm Caēsăr Ŏlŷmpō

īn nōctēm sŭbĭtā cīrcūmdĕdĭt āgmĭnă fōssā,

dūm prīmaē pērstānt ăcĭēs, hōstēmquĕ fĕfēllīt30

ēt prŏpĕ cōnsērtīs ōbdūxīt cāstră mănīplīs.

Lūcĕ nŏvā cōllēm sŭbĭtō cōnscēndĕrĕ cūrsū,

quī mĕdĭūs tūtām cāstrīs dĭrĭmēbăt Ĭlērdām,

īmpĕrăt. hūc hōstēm părĭtēr tērrōrquĕ pŭdōrquĕ

īmpŭlĭt, ēt rāptō tŭmŭlūm prĭŏr āgmĭnĕ cēpīt.35

Hīs vīrtūs fērrūmquĕ lŏcūm prōmīttĭt, ăt īllīs

īpsĕ lŏcūs. Mīlēs rūpēs ŏnĕrātŭs ĭn āltās

nītĭtŭr, ādvērsōque ăcĭēs īn mōntĕ sŭpīnă

haērĕt ĕt īn tērgūm cāsūra ūmbōnĕ sĕquēntīs

ērĭgĭtūr. Nūllī tēlūm vībrārĕ văcāvīt,40

dūm lăbăt ēt fīxō fīrmāt vēstīgĭă pīlō,

dūm scŏpŭlōs stīrpēsquĕ tĕnēnt ātque hōstĕ rĕlīctō

caēdūnt ēnsĕ vĭām. vīdīt lāpsūră rŭīnā

āgmĭnă dūx ĕquĭtēmquĕ iŭbēt sūccēdĕrĕ bēllō

mūnītūmquĕ lătūs laēvō praēdūcĕrĕ gŷrō.45

Sīc pĕdĕs ēx făcĭlī nūllōque ūrguēntĕ rĕcēptūs,

īrrĭtŭs ēt vīctōr sūbdūctō Mārtĕ pĕpēndīt.

Hāctĕnŭs ārmōrūm dīscrīmĭnă; cētĕră bēllō

fātă dĕdīt vărĭīs īncērtūs mōtĭbŭs āēr.

Pīgrō brūmă gĕlū sīccīsque ăquĭlōnĭbŭs haērēns50

aēthĕrĕ cōnstrīctō plŭvĭās īn nūbĕ tĕnēbāt.

Ūrēbānt mōntānă nĭvēs cāmpōsquĕ iăcēntēs

nōn dūrātūraē cōnspēctō sōlĕ prŭīnaē,

ātque ōmnīs prŏpĭōr mērgēntī sīdĕră caēlō

ārŭĕrāt tēllūs hībērnō dūră sĕrēnō.55

Sēd pōstquām vērnūs călĭdūm Tītānă rĕcēpīt

sīdĕră rēspĭcĭēns dēlāpsaē pōrtĭtŏr Hēllēs,

ātque ĭtĕrum aēquātīs ād iūstaē pōndĕră Lībraē

tēmpŏrĭbūs vīcērĕ dĭēs, tūnc sōlĕ rĕlīctō

Cŷnthĭă, quō prīmūm cōrnū dŭbĭtāndă rĕfūlsīt,60

ēxclūsīt bōreān flāmmāsque āccēpĭt ĭn eūrō.

Īllĕ sŭō nūbēs quāscūmque īnvēnĭt ĭn āxĕ,

tōrsĭt ĭn ōccĭdŭūm Năbătēīs flātĭbŭs ōrbēm

ēt quās sēntĭt Ărābs ēt quās Gāngētĭcă tēllūs

ēxhālāt nĕbŭlās, quīcquīd cōncrēscĕrĕ prīmūs65

sōl pătĭtūr, quīcquīd caēlī fūscātŏr ĕōī

īntŭlĕrāt cōrūs, quīcquīd dēfēndĕrăt Īndōs.

Īncēndērĕ dĭēm nūbēs ŏrĭēntĕ rĕmōtaē

nēc mĕdĭō pŏtŭērĕ grăvēs īncūmbĕrĕ mūndō,

sēd nīmbī răpŭērĕ fŭgā. văcăt īmbrĭbŭs ārctōs70

ēt nŏtŭs, īn sōlām Cālpēn flŭĭt ūmĭdŭs āēr.

Hīc ŭbĭ iām zĕphўrī fīnēs ēt sūmmŭs Ŏlŷmpī

cārdŏ tĕnēt Tēthŷn, vĕtĭtaē trānscūrrĕrĕ dēnsōs

īnvōlvērĕ glŏbōs, cōngēstūmque āĕrĭs ātrī

vīx rĕcĭpīt spătĭūm quōd sēpărăt aēthĕrĕ tērrām.75

Iāmquĕ pŏlō prēssaē lārgōs dēnsāntŭr ĭn īmbrēs

spīssātaēquĕ flŭūnt, nēc sērvānt fūlmĭnă flāmmās.

Quāmvīs crēbră mĭcēnt, ēxstīnguīt fūlgŭră nīmbūs.

Hīnc īmpērfēctō cōmplēctĭtŭr āĕră gŷrō

ārcūs vīx ūllā vărĭātūs lūcĕ cŏlōrēm80

Ōcĕănūmquĕ bĭbīt rāptōsque ād nūbĭlă flūctūs

pērtŭlĭt ēt caēlō dēfūsūm rēddĭdĭt aēquōr.

Iāmquĕ Pўrēnaēaē, quās nūmquām sōlvĕrĕ Tītān

ēvălŭīt, flūxērĕ nĭvēs, frāctōquĕ mădēscūnt

sāxă gĕlū. Tūm, quaē sŏlĭtīs ē fōntĭbŭs ēxīt,85

nōn hăbĕt ūndă vĭās: tām lārgās ālvĕŭs ōmnīs

ā rīpīs āccēpĭt ăquās. Iām naūfrăgă cāmpō

Caēsărĭs ārmă nătānt, īmpūlsăquĕ gūrgĭtĕ mūltō

cāstră lăbānt; āltō rēstāgnānt flūmĭnă vāllō.

Nōn pĕcŏrūm rāptūs făcĭlēs, nōn pābŭlă mērsī90

ūllă fĕrūnt sūlcī; tēctārum ērrōrĕ vĭārūm

fāllĭtŭr ōccūltīs spārsūs pŏpŭlātŏr ĭn āgrīs.

Iāmquĕ cŏmēs sēmpēr māgnōrūm prīmă mălōrūm

saēvă fămēs ădĕrāt, nūllōque ōbsēssŭs ăb hōstĕ

mīlĕs ĕgēt; tōtō cēnsū nōn prōdĭgŭs ēmīt95

ēxĭgŭām Cĕrĕrēm. Prō lūcrī pāllĭdă tābēs!

Nōn dēst prōlātō iēiūnūs vēndĭtŏr aūrō.

Iām tŭmŭlī cōllēsquĕ lătēnt, iām flūmĭnă cūnctă

cōndĭdĭt ūnă pălūs vāstāquĕ vŏrāgĭnĕ mērsīt:

ābsōrpsīt pĕnĭtūs rūpēs āc tēctă fĕrārūm100

dētŭlĭt ātque īpsās haūsīt sŭbĭtīsquĕ frĕmēntīs

vērtĭcĭbūs cōntōrsĭt ăquās ēt rēppŭlĭt aēstūs

fōrtĭŏr Ōcĕănī. Nēc Phoēbūm sūrgĕrĕ sēntīt

nōx sūbtēxtă pŏlō: rērūm dīscrīmĭnă mīscēt

dēfōrmīs caēlī făcĭēs iūnctaēquĕ tĕnēbraē.105

Sīc mūndī pārs īmă iăcēt, quām zōnă nĭvālīs

pērpĕtŭaēquĕ prĕmūnt hĭĕmēs: nōn sīdĕră caēlō

ūllă vĭdēt, stĕrĭlī nōn quīdquām frīgŏrĕ gīgnīt,

sēd glăcĭē mĕdĭōs sīgnōrūm tēmpĕrăt īgnēs.

Sīc, ō sūmmĕ părēns mūndī, sīc, sōrtĕ sĕcūndā110

aēquŏrĕī rēctōr, făcĭās, Nēptūnĕ, trĭdēntīs,

ēt tū pērpĕtŭīs īmpēndās āĕră nīmbīs,

tū rĕmĕārĕ vĕtēs quōscūmque ēmīsĕrĭs aēstūs.

Nōn hăbĕānt āmnēs dēclīvem ād lītŏră cūrsūm

Sēd pĕlăgī rĕfĕrāntŭr ăquīs, cōncūssăquĕ tēllūs115

lāxĕt ĭtēr flŭvĭīs: hōs cāmpōs Rhēnŭs ĭnūndēt,

hōs Rhŏdănūs, vāstōs ōblīquēnt flūmĭnă fōntīs.

Rīphaēūs hīc sōlvĕ nĭvēs, hīc stāgnă lăcūsquĕ

ēt pīgrās, ŭbĭcūmquĕ iăcēnt, ēffūndĕ pălūdēs,

ēt mĭsĕrās bēllīs cīvīlĭbŭs ērĭpĕ tērrās.120

Sēd pārvō Fōrtūnă vĭrī cōntēntă păvōrĕ

plēnă rĕdīt, sŏlĭtōquĕ măgīs fāvērĕ sĕcūndī

ēt vĕnĭām mĕrŭērĕ dĕī. Iām rārĭŏr āēr

ēt pār Phoēbŭs ăquīs dēnsās īn vēllĕră nūbēs

spārsĕrăt ēt nōctēs vēntūrā lūcĕ rŭbēbānt,125

sērvātōquĕ lŏcō rērūm dīscēssĭt ăb āstrīs

ūmŏr, ĕt īmă pĕtīt quīcquīd pēndēbăt ăquārūm.

Tōllĕrĕ sīlvă cŏmās, stāgnīs ēmērgĕrĕ cōllēs

īncĭpĭūnt vīsōquĕ dĭē dūrēscĕrĕ vāllēs.

Ūtque hăbŭīt rīpās Sĭcŏrīs cāmpōsquĕ rĕlīquīt,130

prīmūm cānă sălīx mădĕfāctō vīmĭnĕ pārvām

tēxĭtŭr īn pūppīm caēsōque īndūctă iŭvēncō

vēctōrīs pătĭēns tŭmĭdūm sŭpĕrēnătăt āmnēm.

Sīc Vĕnĕtūs stāgnāntĕ Pădō fūsōquĕ Brĭtānnūs

nāvĭgăt Ōcĕănō; sīc, cūm tĕnĕt ōmnĭă Nīlūs,135

cōnsĕrĭtūr bĭbŭlā Mēmphītīs cŷmbă păpŷrō.

Hīs rătĭbūs trāiēctă mănūs fēstīnăt ŭtrīmquĕ

sūccīsūm cūrvārĕ nĕmūs flŭvĭīquĕ fĕrōcīs

īncrēmēntă tĭmēns nōn prīmīs rōbŏră rīpīs

īmpŏsŭīt, mĕdĭōs pōntēm dīstēndĭt ĭn āgrōs.140

Āc nē quīd Sĭcŏrīs rĕpĕtītīs aūdĕăt ūndīs,

spārgĭtŭr īn sūlcōs ēt scīssō gūrgĭtĕ rīvīs

dāt poēnās māiōrĭs ăquaē. Pōstquam ōmnĭă fātīs

Caēsărĭs īrĕ vĭdēt cēlsām Pētrēiŭs Ĭlērdām

dēsĕrĭt ēt nōtī dīffīsūs vīrĭbŭs ōrbīs145

īndŏmĭtōs quaērīt pŏpŭlōs ēt sēmpĕr ĭn ārmă

mōrtĭs ămōrĕ fĕrōs ēt tēndĭt ĭn ūltĭmă mūndī.

Nūdātōs Caēsār cōllēs dēsērtăquĕ cāstră

cōnspĭcĭēns căpĕre ārmă iŭbēt nēc quaērĕrĕ pōntēm

nēc vădă, sēd dūrīs flŭvĭūm sŭpĕrārĕ lăcērtīs.150

Pārētūr, răpŭītquĕ rŭēns īn proēlĭă mīlēs,

quōd fŭgĭēns tĭmŭīssĕt ĭtēr. Mōx ūdă rĕcēptīs

mēmbră fŏvēnt ārmīs gĕlĭdōsque ā gūrgĭtĕ cūrsū

rēstĭtŭūnt ārtūs, dōnēc dēcrēscĕrĕt ūmbră

īn mĕdĭūm sūrgēntĕ dĭē; iāmque āgmĭnă sūmmă155

cārpĭt ĕquēs, dŭbĭīquĕ fŭgaē pūgnaēquĕ tĕnēntūr.

Āttōllūnt cāmpō gĕmĭnaē iŭgă sāxĕă rūpēs

vāllĕ căvaē mĕdĭā; tēllūs hīnc ārdŭă cēlsōs

cōntĭnŭāt cōllēs, tūtaē quōs īntĕr ŏpācō

ānfrāctū lătŭērĕ vĭaē; quĭbŭs hōstĕ pŏtītō160

faūcĭbŭs ēmīttī tērrārum īn dēvĭă Mārtēm

īnquĕ fĕrās gēntēs Caēsār vĭdĕt: "Ītĕ sĭne ūllō

ōrdĭne" ăīt "rāptūmquĕ fŭgā cōnvērtĭtĕ bēllūm

ēt făcĭēm pūgnaē vūltūsque īnfērtĕ mĭnācēs,

nēc lĭcĕāt păvĭdīs īgnāva ōccūmbĕrĕ mōrtĕ:165

ēxcĭpĭānt rēctō fŭgĭēntēs pēctŏrĕ fērrūm."

Dīxĭt ĕt ād mōntīs tēndēntēm praēvĕnĭt hōstēm.

Īllīc ēxĭgŭō paūlūm dīstāntĭă vāllō

cāstră lŏcānt. Pōstquām spătĭō lānguēntĭă nūllō

mūtŭă cōnspĭcŭōs hăbŭērūnt lūmĭnă vūltūs,170

hīc frātrēs nātōsquĕ sŭōs vīdērĕ pătrēsquĕ,

dēprēnsum ēst cīvīlĕ nĕfās. Tĕnŭērĕ părūmpēr

ōră mĕtū, tāntūm nūtū mōtōquĕ sălūtānt

ēnsĕ sŭōs; mōx ūt stĭmŭlīs māiōrĭbŭs ārdēns

rūpĭt ămōr lēgēs, aūdēt trānscēndĕrĕ vāllūm175

mīlĕs, ĭn āmplēxūs ēffūsās tēndĕrĕ pālmās.

Hōspĭtĭs īllĕ cĭēt nōmēn, vŏcăt īllĕ prŏpīnquūm,

ādmŏnĕt hūnc stŭdĭīs cōnsōrs pŭĕrīlĭbŭs aētās;

nēc Rōmānŭs ĕrāt quī nōn āgnōvĕrăt hōstēm.

Ārmă rĭgānt lăcrĭmīs, sīngūltĭbŭs ōscŭlă rūmpūnt,180

ēt quămŭīs nūllō măcŭlātūs sānguĭnĕ mīlēs,

quaē pŏtŭīt fēcīssĕ, tĭmēt. Quīd pēctŏră pūlsās?

Quīd, vaēsānĕ, gĕmīs? Flētūs quīd fūndĭs ĭnānēs

nēc tē spōntĕ tŭā scĕlĕrī pārērĕ fătērīs?

Ūsque ādeōnĕ tĭmēs, quēm tū făcĭs īpsĕ tĭmēndūm?185

Clāssĭcă dēt bēllō: saēvōs tū nēglĕgĕ cāntūs;

sīgnă fĕrāt: cēssā; iămĭām cīvīlĭs Ĕrīnŷs

cōncĭdĕt, ēt Caēsār gĕnĕrūm prīvātŭs ămābīt.

Nūnc ădĕs, aētērnō cōmplēctēns ōmnĭă nēxū,

ō rērūm mīxtīquĕ sălūs, Cōncōrdĭă, mūndī190

ēt săcĕr ōrbĭs ămōr; māgnūm nūnc saēcŭlă nōstră

vēntūrī dīscrīmĕn hăbēnt. Pĕrĭērĕ lătēbraē

tōt scĕlĕrūm, pŏpŭlō vĕnĭa ēst ērēptă nŏcēntī:

āgnōvērĕ sŭōs. Prō nūmĭnĕ fātă sĭnīstrō

ēxĭgŭā rĕquĭē tāntās aūgēntĭă clādēs!195

Pāx ĕrăt, ēt mīlēs cāstrīs pērmīxtŭs ŭtrīsquĕ

ērrābāt; dūrō cōncōrdēs caēspĭtĕ mēnsās

īnstĭtŭūnt ēt pērmīxtō lībāmĭnă Bācchō;

grāmĭnĕī lūxērĕ fŏcī, iūnctōquĕ cŭbīlī

ēxtrăhĭt īnsōmnīs bēllōrūm fābŭlă nōctēs200

quō prīmūm stĕtĕrīnt cāmpō, quā lāncĕă dēxtrā

ēxĭĕrīt. Dūm quaē gēssērūnt fōrtĭă iāctānt,

ēt dūm mūltă nĕgānt, quōd sōlūm fātă pĕtēbānt,

ēst mĭsĕrīs rĕnŏvātă fĭdēs, ātque ōmnĕ fŭtūrūm

crēvĭt ămōrĕ nĕfās. Nām pōstquām foēdĕră pācīs205

cōgnĭtă Pētrēiō sēque ēt sŭă trādĭtă vēnūm

cāstră vĭdēt, fămŭlās scĕlĕrāta ād proēlĭă dēxtrās

ēxcĭtăt ātque hōstīs tūrbā stīpātŭs ĭnērmīs

praēcĭpĭtāt cāstrīs iūnctōsque āmplēxĭbŭs ēnsĕ

sēpărăt ēt mūltō dīstūrbāt sānguĭnĕ pācēm.210

Āddĭdĭt īră fĕrōx mōtūrās proēlĭă vōcēs:

"Īmmĕmŏr ō pătrĭaē, sīgnōrum ōblītĕ tŭōrūm,

nōn pŏtĕs hōc caūsaē, mīlēs, praēstārĕ, sĕnātūs

āssērtōr vīctō rĕdĕās ūt Caēsărĕ: cērtē

ūt vīncārĕ pŏtēs. Dūm fērrum īncērtăquĕ fātă215

quīquĕ flŭāt mūltō nōn dērīt vūlnĕrĕ sānguīs,

ībĭtĭs ād dŏmĭnūm dāmnātăquĕ sīgnă fĕrētīs?

Ūtque hăbĕāt fămŭlōs nūllō dīscrīmĭnĕ Caēsār,

ēxōrāndŭs ĕrīt! dŭcĭbūs quŏquĕ vītă pĕtītāst!

Nūmquām nōstră sălūs prĕtĭūm mērcēsquĕ nĕfāndaē220

prōdĭtĭōnĭs ĕrīt, nōn hōc cīvīlĭă bēllă

ūt vīvāmŭs ăgūnt. Trăhĭmūr sūb nōmĭnĕ pācīs.

Nōn chălўbēm gēntēs pĕnĭtūs fŭgĭēntĕ mĕtāllō

ērŭĕrēnt, nūllī vāllārēnt ōppĭdă mūrī,

nōn sŏnĭpēs īn bēllă fĕrōx, nōn īrĕt ĭn aēquōr225

tūrrĭgĕrās clāssīs pĕlăgō spārsūră cărīnās,

sī bĕnĕ lībērtās ūmquām prō pācĕ dărētūr.

Hōstēs nēmpĕ mĕōs scĕlĕrī iūrātă nĕfāndō

sācrāmēntă tĕnēnt; āt vōbīs vīlĭŏr hōc ēst

vēstră fĭdēs, quōd prō caūsā pūgnāntĭbŭs aēquā230

ēt vĕnĭām spērārĕ lĭcēt. Prō dīră pŭdōrīs

fūnĕră! nūnc tōtō fātōrum īgnārŭs ĭn ōrbĕ,

Māgnĕ, părās ăcĭēs mūndīque ēxtrēmă tĕnēntīs

sōllĭcĭtās rēgēs, cūm fōrsān foēdĕrĕ nōstrō

iām tĭbĭ sīt prōmīssă sălūs." Sīc fātŭr ĕt ōmnīs235

cōncūssīt mēntēs scĕlĕrūmquĕ rĕdūxĭt ămōrēm.

Sīc ŭbĭ dēsuētaē sīlvīs īn cārcĕrĕ clūsō

mānsuēvērĕ fĕrae ēt vūltūs pŏsŭērĕ mĭnācēs

ātque hŏmĭnēm dĭdĭcērĕ pătī: sī tōrrĭdă pārvūs

vēnĭt ĭn ōră crŭōr, rĕdĕūnt răbĭēsquĕ fŭrōrquĕ,240

ādmŏnĭtaēquĕ tŭmēnt gūstātō sānguĭnĕ faūcēs;

fērvĕt ĕt ā trĕpĭdō vīx ābstĭnĕt īră măgīstrō.

Ītŭr ĭn ōmnĕ nĕfās, ēt quaē fōrtūnă dĕōrūm

īnvĭdĭā caēcā bēllōrūm nōctĕ tŭlīssēt,

fēcīt mōnstră fĭdēs: īntēr mēnsāsquĕ tŏrōsquĕ,245

quaē mŏdŏ cōmplēxū fōvērūnt, pēctŏră caēdūnt;

ēt quāmvīs prīmō fērrūm strīnxērĕ gĕmēntēs,

ūt dēxtraē iūstī glădĭūs dīssuāsŏr ădhaēsīt,

dūm fĕrĭūnt, ōdērĕ sŭōs ănĭmōsquĕ lăbāntīs

cōnfīrmānt īctū. Fērvēnt iām cāstră tŭmūltū250

ēt scĕlĕrūm tūrbā, răpĭūntūr cōllă părēntūm,

āc vĕlŭt ōccūltūm pĕrĕāt scĕlŭs, ōmnĭă mōnstră

īn făcĭēm pŏsŭērĕ dŭcūm; iŭvăt ēssĕ nŏcēntīs.

Tū Caēsār, quămŭīs spŏlĭātūs mīlĭtĕ mūltō,

āgnōscīs sŭpĕrōs; nĕque ĕnīm tĭbĭ māiŏr ĭn ārvīs255

Ēmăthĭīs fōrtūnă fŭīt nēc Phōcĭdŏs ūndīs

Māssĭlĭaē, Phărĭō nēc tāntum ēst aēquŏrĕ gēstūm,

hōc sĭquĭdēm sōlō cīvīlīs crīmĭnĕ bēllī

dūx caūsaē mĕlĭōrĭs ĕrīs. Pōllūtă nĕfāndā

āgmĭnă caēdĕ dŭcēs iūnctīs cōmmīttĕrĕ cāstrīs260

nōn aūdēnt āltaēque ād moēnĭă rūrsŭs Ĭlērdaē

īntēndērĕ fŭgām. Cāmpōs ĕquĕs ōbvĭŭs ōmnīs

ābstŭlĭt ēt sīccīs īnclūsīt cōllĭbŭs hōstēm.

Tūnc ĭnŏpēs ūndaē praērūptā cīngĕrĕ fōssā

Caēsăr ăvēt nēc cāstră pătī cōntīngĕrĕ rīpās265

aūt cīrcūm lārgōs cūrvārī brācchĭă fōntēs.

Ūt lētī vīdērĕ vĭām, cōnvērsŭs ĭn īrām

praēcĭpĭtēm tĭmŏr ēst. Mīlēs nōn ūtĭlĕ claūsīs

aūxĭlĭūm māctāvĭt ĕquōs tāndēmquĕ cŏāctūs

spē pŏsĭtā dāmnārĕ fŭgām cāsūrŭs ĭn hōstēs270

fērtŭr. ŭt ēffūsō Caēsār dēcūrrĕrĕ pāssū

vīdĭt ĕt ād cērtām dēvōtōs tēndĕrĕ mōrtēm,

"Tēlă tĕnē iām, mīlĕs" ăīt "fērrūmquĕ rŭēntī

sūbtrăhĕ: nōn ūllō cōnstēt mĭhĭ sānguĭnĕ bēllūm.

Vīncĭtŭr haūd grātīs, iŭgŭlō quī prōvŏcăt hōstēm.275

Ēn sĭbĭ vīlĭs ădēst īnvīsā lūcĕ iŭvēntūs

iām dāmnō pĕrĭtūră mĕō; nōn sēntĭĕt īctūs,

īncūmbēt glădĭīs, gaūdēbīt sānguĭnĕ fūsō.

Dēsĕrăt hīc fērvōr mēntēs, cădăt īmpĕtŭs āmēns,

pērdānt vēllĕ mŏrī." Sīc dēflāgrārĕ mĭnācēs280

īncāssum ēt vĕtĭtō pāssūs lānguēscĕrĕ bēllō,

sūbstĭtŭīt mērsō dūm nōx sŭă lūmĭnă Phoēbō.

Īnde ŭbĭ nūllă dăta ēst mīscēndaē cōpĭă mōrtīs,

paūlātīm fŭgĭt īră fĕrōx, mēntēsquĕ tĕpēscūnt;

saūcĭă māiōrēs ănĭmōs ūt pēctŏră gēstānt,285

dūm dŏlŏr ēst īctūsquĕ rĕcēns ēt mōbĭlĕ nērvīs

cōnāmēn călĭdūs praēbēt crŭŏr ōssăquĕ nōndūm

āddūxērĕ cŭtīm; sī cōnscĭŭs ēnsĭs ădāctī

stāt vīctōr tĕnŭītquĕ mănūs, tūm frīgĭdŭs ārtūs

āllĭgăt ātque ănĭmūm sūbdūctō rōbŏrĕ tōrpōr,290

pōstquām sīccă rĭgēns āstrīnxīt vūlnĕră sānguīs.

Iāmque ĭnŏpēs ūndaē prīmūm tēllūrĕ rĕfōssā

ōccūltōs lătĭcēs ābstrūsăquĕ flūmĭnă quaērūnt;

nēc sōlūm rāstrīs dūrīsquĕ lĭgōnĭbŭs ārvă,

sēd glădĭīs fōdērĕ sŭīs, pŭtĕūsquĕ căvātī295

mōntĭs ăd īrrĭgŭī prĕmĭtūr fāstīgĭă cāmpī.

Nōn sē tām pĕnĭtūs, tām lōngē lūcĕ rĕlīctā

mērsĕrĭt Āstŭrĭī scrūtātōr pāllĭdŭs aūrī.

Nōn tămĕn aūt tēctīs sōnvērūnt cūrsĭbŭs āmnēs,

aūt mĭcŭērĕ nŏvī pērcūssō pūmĭcĕ fōntēs,300

āntră nĕque ēxĭgŭō stīllānt sūdāntĭă rōrĕ,

aūt īmpūlsă lĕvī tūrbātūr glārĕă vēnā.

Tūnc ēxhaūstă sŭpēr mūltō sūdōrĕ iŭvēntūs

ēxtrăhĭtūr dūrīs sĭlĭcūm lāssātă mĕtāllīs;

quōquĕ mĭnūs pōssēnt sīccōs tŏlĕrārĕ văpōrēs,305

quaēsītaē fēcīstĭs ăquaē. Nēc lānguĭdă fēssī

cōrpŏră sūstēntānt ĕpŭlīs mēnsāsquĕ pĕrōsī

aūxĭlĭūm fēcērĕ fămēm. Sī mōllĭŭs ārvūm

prōdĭdĭt ūmōrēm, pīnguīs mănŭs ūtrăquĕ glaēbās

ēxprĭmĭt ōră sŭpēr; nīgrō sī tūrbĭdă līmō310

cōllŭvĭēs īmmōtă iăcēt, cădĭt ōmnĭs ĭn haūstūs

cērtătĭm ōbscaēnōs mīlēs mŏrĭēnsquĕ rĕcēpīt,

quās nōllēt vīctūrŭs, ăquās; rītūquĕ fĕrārūm

dīstēntās sīccānt pĕcŭdēs, ēt lāctĕ nĕgātō

sōrdĭdŭs ēxhaūstō sōrbētŭr ăb ūbĕrĕ sānguīs.315

Tūnc hērbās frōndēsquĕ tĕrūnt ēt rōrĕ mădēntīs

dēstrīngūnt rāmōs ēt sī quōs pālmĭtĕ crūdō

ārbŏrĭs aūt tĕnĕrā sūcōs prēssērĕ mĕdūllā.

Ō fōrtūnātī, fŭgĭēns quōs bārbărŭs hōstīs

fōntĭbŭs īmmīxtō strāvīt pēr rūră vĕnēnō.320

Hōs lĭcĕt īn flŭvĭōs sănĭēm tābēmquĕ fĕrārūm,

pāllĭdă Dīctaēīs, Caēsār, nāscēntĭă sāxīs

īnfūndās ăcŏnītă pălām, Rōmānă iŭvēntūs

nōn dēcēptă bĭbēt. Tōrrēntūr vīscĕră flāmmā,

ōrăquĕ sīccă rĭgēnt squāmōsīs āspĕră līnguīs;325

iām mārcēnt vēnaē, nūllōque ūmōrĕ rĭgātūs

āĕrīs āltērnōs āngūstāt pūlmŏ mĕātūs,

rēscīssōquĕ nŏcēnt sūspīrĭă dūră pălātō;

pāndūnt ōră tămēn nōctūrnūmque āĕră cāptānt.

Ēxspēctānt īmbrēs, quōrūm mŏdŏ cūnctă nătābānt330

īmpūlsu, ēt sīccīs vūltūs īn nūbĭbŭs haērēnt.

Quōquĕ măgīs mĭsĕrōs ūndaē iēiūnĭă sōlvānt,

nōn sŭpĕr ārēntēm Mēroēn Cāncrīquĕ sŭb āxĕ,

quā nūdī Gărămāntĕs ărānt, sēdērĕ, sĕd īntēr

stāgnāntēm Sĭcŏrim ēt răpĭdūm dēprēnsŭs Hĭbērūm335

spēctāt vīcīnōs sĭtĭēns ēxērcĭtŭs āmnēs.

Iām dŏmĭtī cēssērĕ dŭcēs, pācīsquĕ pĕtēndaē

aūctōr dāmnātīs sūpplēx Āfrānĭŭs ārmīs

sēmiănĭmēs īn cāstră trăhēns hōstīlĭă tūrmās

vīctōrīs stĕtĭt āntĕ pĕdēs. Sērvātă prĕcāntī340

maiestas, non fracta malis, interque priorem

fōrtūnām cāsūsquĕ nŏvōs gĕrĭt ōmnĭă vīctī,

sēd dŭcĭs, ēt vĕnĭām sēcūrō pēctŏrĕ pōscīt:

"Sī mē dēgĕnĕrī strāvīssēnt fātă sŭb hōstĕ,

nōn dērāt fōrtīs răpĭēndō dēxtĕră lētō.345

Āt nūnc caūsă mĭhi ēst ōrāndaē sōlă sălūtīs,

dīgnūm dōnāndā, Caēsār, tē crēdĕrĕ vītā.

Nōn pārtīs stŭdĭīs ăgĭmūr, nēc sūmpsĭmŭs ārmă

cōnsĭlĭīs ĭnĭmīcă tŭīs. nōs dēnĭquĕ bēllūm

īnvēnīt cīvīlĕ dŭcēs, caūsaēquĕ prĭōrī,350

dūm pŏtŭīt, sērvātă fĭdēs. Nīl fātă mŏrāmūr:

trādĭmŭs Hēspĕrĭās gēntēs, ăpĕrīmŭs ĕōās

sēcūrūmque ōrbīs pătĭmūr pōst tērgă rĕlīctī.

Nēc crŭŏr ēffūsūs cāmpīs tĭbĭ bēllă pĕrēgīt

nēc fērrūm lāssaēquĕ mănūs. Hōc hōstĭbŭs ūnūm,355

quōd vīncās, īgnōscĕ tŭīs. Nēc māgnă pĕtūntūr:

ōtĭă dēs fēssīs, vītām pătĭārĭs ĭnērmēs

dēgĕrĕ quām trĭbŭīs. Cāmpīs prōstrātă iăcērĕ

āgmĭnă nōstră pŭtēs; nĕc ĕnīm fēlīcĭbŭs ārmīs

mīscērī dāmnātă dĕcēt pārtēmquĕ trĭūmphī360

cāptōs fērrĕ tŭī; tūrba haēc sŭă fātă pĕrēgīt.

Hōc pĕtĭmūs, vīctōs nē tēcūm vīncĕrĕ cōgās."

Dīxĕrăt; āt Caēsār făcĭlīs vūltūquĕ sĕrēnūs

flēctĭtŭr ātque ūsūs bēllī poēnāmquĕ rĕmīttīt.

Ūt prīmūm iūstaē plăcŭērūnt foēdĕră pācīs,365

īncūstōdītōs dēcūrrīt mīlĕs ăd āmnēs,

īncūmbīt rīpīs pērmīssăquĕ flūmĭnă tūrbāt.

Cōntĭnŭūs mūltīs sŭbĭtārūm trāctŭs ăquārūm

āĕrā nōn pāssūs văcŭīs dīscūrrĕrĕ vēnīs

ārtāvīt clūsītque ănĭmām; nēc fērvĭdă pēstīs370

cēdĭt ădhūc, sēd mōrbŭs ĕgēns iām gūrgĭtĕ plēnīs

vīscĕrĭbūs sĭbĭ pōscĭt ăquās. Mōx rōbŏră nērvīs

ēt vīrēs rĕdĭērĕ vĭrīs. Ō prōdĭgă rērūm

lūxŭrĭēs nūmquām pārvō cōntēntă părātīs

ēt quaēsītōrūm tērrā pĕlăgōquĕ cĭbōrūm375

āmbĭtĭōsă fămēs ēt laūtaē glōrĭă mēnsaē,

dīscĭtĕ quām pārvō lĭcĕāt prōdūcĕrĕ vītām

ēt quāntūm nātūră pĕtāt. Nōn ērĭgĭt aēgrōs

nōbĭlĭs īgnōtō dīffūsūs cōnsŭlĕ Bācchūs,

nōn aūrō mūrrāquĕ bĭbūnt, sēd gūrgĭtĕ pūrō380

vītă rĕdīt; sătĭs ēst pŏpŭlīs flŭvĭūsquĕ Cĕrēsquĕ.

Heū mĭsĕrī quī bēllă gĕrūnt! Tūnc ārmă rĕlīnquēns

vīctōrī mīlēs spŏlĭātō pēctŏrĕ tūtūs

īnnŏcŭūsquĕ sŭās cūrārūm lībĕr ĭn ūrbēs

spārgĭtŭr. Ō quāntūm dōnātā pācĕ pŏtītōs385

ēxcūssīs ūmquām fērrūm vībrāssĕ lăcērtīs

paēnĭtŭīt, tŏlĕrāssĕ sĭtīm frūstrāquĕ rŏgāssĕ

prōspĕră bēllă dĕōs. Nēmpe ūsīs Mārtĕ sĕcūndō

tōt dŭbĭaē rēstānt ăcĭēs, tŏt ĭn ōrbĕ lăbōrēs;

ūt nūmquām fōrtūnă lăbēt sūccēssĭbŭs āncēps,390

vīncēndūm tŏtĭēns; tērrās fūndēndŭs ĭn ōmnīs

ēst crŭŏr ēt Caēsār pēr tōt sŭă fātă sĕquēndūs.

Fēlīx quī pŏtŭīt mūndī nūtāntĕ rŭīnā,

quō iăcĕāt iām scīrĕ lŏcō. Nōn proēlĭă fēssōs

ūllă vŏcānt, cērtōs nōn rūmpūnt clāssĭcă sōmnōs.395

Iām cōniūnx nātīquĕ rŭdēs ēt sōrdĭdă tēctă

ēt nōn dēdūctōs rĕcĭpīt sŭă tērră cŏlōnōs.

Hōc quŏquĕ sēcūrīs ŏnĕrīs fōrtūnă rĕmīsīt,

sōllĭcĭtūs mēntī quŏd ăbēst făvŏr: īllĕ sălūtīs

ēst aūctōr, dūx īllĕ fŭīt. Sīc proēlĭă sōlī400

fēlīcēs nūllō spēctānt cīvīlĭă vōtō.

Nōn ĕădēm bēllī tōtūm fōrtūnă pĕr ōrbēm

cōnstĭtĭt, īn pārtēs ălĭquīd sēd Caēsărĭs aūsāst.

Quā mărĭs Ādrĭăcī lōngās fĕrĭt ūndă Sălōnās

ēt tĕpĭdum īn mōllēs zĕphўrōs ēxcūrrĭt Ĭādēr405

īllīc bēllācī cōnfīsūs gēntĕ Cŭrīctūm,

quōs ălĭt Ādrĭăcō tēllūs cīrcūmflŭă pōntō,

claūdĭtŭr ēxtrēmā rĕsĭdēns Āntōnĭŭs ōrā

caūtŭs ăb īncūrsū bēllī, sī sōlă rĕcēdāt,

ēxpūgnāt quaē tūtă, fămēs. nōn pābŭlă tēllūs410

pāscēndīs sūmmīttĭt ĕquīs, nōn prōsĕrĭt ūllām

flāvă Cĕrēs sĕgĕtēm; spŏlĭābāt grāmĭnĕ cāmpūm

mīlĕs ĕt āttōnsō mĭsĕrīs iām dēntĭbŭs ārvō

cāstrōrūm sīccās dē caēspĭtĕ vūlsĕrăt hērbās.

Vt prīmum ādvērsaē sŏcĭōs īn lītŏrĕ tērraē415

ēt Băsĭlūm vīdērĕ dŭcēm, nŏvă fūrtă pĕr aēquōr

ēxquīsītă fŭgaē. Nĕque ĕnīm dē mōrĕ cărīnās

ēxtēndūnt pūppēsquĕ lĕvānt, sēd fīrmă gĕrēndīs

mōlĭbŭs īnsŏlĭtō cōntēxūnt rōbŏră dūctū;

nāmquĕ rătēm văcŭaē sūstēntānt ūndĭquĕ cūpaē,420

quārūm pōrrēctīs sĕrĭēs cōnstrīctă cătēnīs

ōrdĭnĭbūs gĕmĭnīs ōblīquās ēxcĭpĭt ālnōs;

nēc gĕrĭt ēxpŏsĭtūm tēlīs īn frōntĕ pătēntī

rēmĭgĭūm, sēd, quōd trăbĭbūs cīrcūmdĕdĭt aēquōr,

hōc fĕrĭt ēt tăcĭtī praēbēt mīrācŭlă cūrsūs,425

quōd nēc vēlă fĕrāt nĕc ăpērtās vērbĕrĕt ūndās.

Tūnc frĕtă sērvāntūr, dūm sē dēclīvĭbŭs ūndīs

aēstŭs ăgāt rĕflŭōquĕ mărī nūdēntŭr hărēnaē.

Iāmquĕ rĕlābēntī crēscēbānt lītŏră pōntō:

mīssă rătīs prōnō dēfērtūr lāpsă prŏfūndō430

ēt gĕmĭnaē cŏmĭtēs. Cūnctās sŭpĕr ārdŭă tūrrīs

ēmĭnĕt ēt trĕmŭlīs tăbŭlātă mĭnāntĭă pīnnīs.

Nōlvīt Īllўrĭcaē cūstōs Ōctāvĭŭs ūndaē

cōnfēstīm tēmptārĕ rătēm cĕlĕrēsquĕ cărīnās

cōntĭnŭīt, cūrsū crēscāt dūm praēdă sĕcūndō,435

ēt tĕmĕre īngrēssōs rĕpĕtēndum īnvītăt ăd aēquōr

pācĕ mărīs. Sīc dūm păvĭdōs fōrmīdĭnĕ cērvōs

claūdăt ŏdōrātaē mĕtŭēntīs āĕră pīnnaē,

aūt dūm dīspŏsĭtīs āttōllāt rētĭă vārīs,

vēnātōr tĕnĕt ōră lĕvīs clāmōsă Mŏlōssī,440

Spārtānōs Crētāsquĕ lĭgāt, nēc crēdĭtŭr ūllī

sīlvă cănī, nĭsĭ quī prēssō vēstīgĭă rōstrō

cōllĭgĭt ēt praēdā nēscīt lātrārĕ rĕpērtā

cōntēntūs trĕmŭlō mōnstrāssĕ cŭbīlĭă lōrō.

Nēc mŏră, cōmplēntūr mōlēs, ăvĭdēquĕ pĕtītīs445

īnsŭlă dēsĕrĭtūr rătĭbūs, quō tēmpŏrĕ prīmās

īmpĕdĭt ād nōctēm iām lūx ēxtrēmă tĕnēbrās.

Āt Pōmpēiānūs fraūdēs īnnēctĕrĕ pōntō

āntīquā părăt ārtĕ Cĭlīx pāssūsquĕ văcārĕ

sūmmă frĕtī, mĕdĭō sūspēndīt vīncŭlă pōntō450

ēt lāxē flŭĭtārĕ sĭnīt rĕlĭgātquĕ cătēnās

rūpĭs ăb Īllўrĭcaē scŏpŭlīs. Nēc prīmă nĕc īllă

quaē sĕquĭtūr tārdātă rătīs, sēd tērtĭă mōlēs

haēsĭt ĕt ād caūtēs āddūctō fūnĕ sĕcūtāst.

Īmpēndēnt căvă sāxă mărī, rŭĭtūrăquĕ sēmpēr455

stāt (mīrūm!) mōlēs ēt sīlvīs aēquŏr ĭnūmbrāt.

Hūc frāctās ăquĭlōnĕ rătēs sūmmērsăquĕ pōntūs

cōrpŏră saēpĕ tŭlīt caēcīsque ābscōndĭt ĭn āntrīs;

rēstĭtŭīt rāptūs tēctūm mărĕ, cūmquĕ căvērnaē

ēvŏmŭērĕ frĕtūm, cōntōrtī vērtĭcĭs ūndaē460

Taūrŏmĕnītānām vīncūnt fērvōrĕ Chărŷbdīm.

Hīc Ŏpĭtērgīnīs mōlēs ŏnĕrātă cŏlōnīs

cōnstĭtĭt, hānc ōmnī pūppēs stătĭōnĕ sŏlūtaē

cīrcŭmĕūnt, ălĭī rūpēs āc lītŏră cōmplēnt.

Vūltĕĭūs tăcĭtās sēntīt sūb gūrgĭtĕ fraūdēs.465

Dūx ĕrăt īllĕ rătīs; frūstrā quī vīncŭlă fērrō

rūmpĕrĕ cōnātūs pōscīt spē proēlĭă nūllā

īncērtūs quā tērgă dărēt, quā pēctŏră bēllō.

Hōc tămĕn īn cāsū, quāntūm dēprēnsă vălēbāt,

ēffēcīt vīrtūs: īntēr tōt mīlĭă cāptaē470

cīrcūmfūsă răti ēt plēnām vīx īndĕ cŏhōrtēm

pūgnă fŭīt, nōn lōngă quĭdēm; nām cōndĭdĭt ūmbrā

nōx lūcēm dŭbĭām, pācēmque hăbŭērĕ tĕnēbraē.

Tūnc sīc āttŏnĭtām vēntūrăquĕ fātă păvēntēm

rēxīt māgnănĭmā Vūltēiūs vōcĕ cŏhōrtēm:475

"Lībĕră nōn ūltrā pārvā quām nōctĕ iŭvēntūs,

cōnsŭlĭte ēxtrēmīs āngūsto īn tēmpŏrĕ rēbūs.

Vītă brĕvīs nūllī sŭpĕrēst quī tēmpŭs ĭn īllā

quaērēndaē sĭbĭ mōrtĭs hăbēt, nēc glōrĭă lētī

īnfĕrĭōr, iŭvĕnēs, ādmōto ōccūrrĕrĕ fātō.480

Ōmnĭbŭs īncērtō vēntūraē tēmpŏrĕ vītaē

pār ănĭmī laūs ēst ēt quōs spērāvĕrĭs ānnōs

pērdĕre ĕt ēxtrēmaē mōmēntum ābrūmpĕrĕ lūcīs,

ārcēssās dūm fātă mănū; nōn cōgĭtŭr ūllūs

vēllĕ mŏrī. Fŭgă nūllă pătēt, stānt ūndĭquĕ nōstrīs485

īntēntī cīvēs iŭgŭlīs: dēcērnĭtĕ lētūm,

ēt mĕtŭs ōmnĭs ăbēst; cŭpĭās quōdcūmquĕ nĕcēssēst.

Nōn tămĕn īn caēcā bēllōrūm nūbĕ cădēndūmst,

aūt cūm pērmīxtās ăcĭēs sŭă tēlă tĕnēbrīs

īnvōlvēnt cōnfērtă iăcēnt cūm cōrpŏră cāmpō,490

īn mĕdĭūm mōrs ōmnĭs ăbīt, pĕrĭt ōbrŭtă vīrtūs.

Nōs īn cōnspĭcŭā sŏcĭīs hōstīquĕ cărīnā

cōnstĭtŭērĕ dĕī. Praēbēbūnt aēquŏră tēstēs,

praēbēbūnt tērraē, sūmmīs dăbĭt īnsŭlă sāxīs,

spēctābūnt gĕmĭnaē dīvērsō lītŏrĕ pārtēs.495

Nēscĭŏ quōd nōstrīs māgnum ēt mĕmŏrābĭlĕ fātīs

ēxēmplūm, Fōrtūnă, părās. Quaēcūmquĕ pĕr aēvūm

ēxhĭbŭīt mŏnŭmēntă fĭdēs sērvātăquĕ fērrō

mīlĭtĭaē pĭĕtās, trānsīssēt nōstră iŭvēntūs;

nāmquĕ sŭīs prō tē glădĭīs īncūmbĕrĕ, Caēsār,500

ēssĕ părūm scīmūs; sēd nōn māiōră sŭpērsūnt

ōbsēssīs, tāntī quaē pīgnŏră dēmŭs ămōrīs.

Ābscīdīt nōstraē mūltūm fōrs īnvĭdă laūdī,

quōd nōn cūm sĕnĭbūs cāptī nātīsquĕ tĕnēmūr.

Īndŏmĭtōs scĭăt ēssĕ vĭrōs tĭmĕātquĕ fŭrēntīs505

ēt mōrtī făcĭlēs ănĭmōs ēt gaūdĕăt hōstīs

nōn plūrēs haēsīssĕ rătēs. tēmptārĕ părābūnt

foēdĕrĭbūs tūrpīquĕ vŏlēnt cōrrūmpĕrĕ vītā.

Ō | ŭtĭnām, quō plūs hăbĕāt mōrs ūnĭcă fāmaē,

prōmīttānt vĕnĭām, iŭbĕānt spērārĕ sălūtēm,510

nē nōs, cūm călĭdō fŏdĭēmūs vīscĕră fērrō,

dēspērāssĕ pŭtēnt. māgnā vīrtūtĕ mĕrēndūmst,

Caēsăr ŭt āmīssīs īntēr tōt mīlĭă paūcīs

hōc dāmnūm clādēmquĕ vŏcēt. Dēnt fātă rĕcēssūm

ēmīttāntquĕ lĭcēt, vītāre īnstāntĭă nōlīm.515

Prōiēcī vītām, cŏmĭtēs, tōtūsquĕ fŭtūraē

mōrtĭs ăgōr stĭmŭlīs; fŭrŏr ēst. Āgnōscĕrĕ sōlīs

pērmīssūm quōs iām tāngīt vīcīnĭă fātī,

vīctūrōsquĕ dĕī cēlānt, ūt vīvĕrĕ dūrēnt,

fēlīx ēssĕ mŏrī." sīc cūnctās sūstŭlĭt ārdōr520

nōbĭlĭūm mēntēs iŭvĕnūm: cūm sīdĕră caēlī

āntĕ dŭcīs vōcēs ŏcŭlīs ūmēntĭbŭs ōmnēs

āspĭcĕrēnt flēxōque Ūrsaē tēmōnĕ păvērēnt,

īdēm, cūm fōrtēs ănĭmōs praēcēptă sŭbīssēnt,

ōptāvērĕ dĭēm. Nēc sēgnīs vērgĕrĕ pōntō525

tūnc ĕrăt āstră pŏlūs; nām sōl Lēdaēă tĕnēbāt

sīdĕră, vīcīnō cūm lūx āltīssĭmă Cāncrōst;

nōx tūm Thēssălĭcās ūrgēbāt pārvă săgīttās.

Dētĕgĭt ōrtă dĭēs stāntīs īn rūpĭbŭs Hīstrōs

pūgnācēsquĕ mărī Grăĭā cūm clāssĕ Lĭbūrnōs.530

Tēmptāvērĕ prĭūs sūspēnsō vīncĕrĕ bēllō

foēdĕrĭbūs, fĭĕrēt cāptīs sī dūlcĭŏr īpsā

mōrtīs vītă mŏrā. Stābāt dēvōtă iŭvēntūs

dāmnātā iām lūcĕ fĕrōx sēcūrăquĕ pūgnaē

prōmīssō sĭbĭ fīnĕ mănū, nūllīquĕ tŭmūltūs535

ēxcūssērĕ vĭrīs mēntēs ād sūmmă părātās,

īnnŭmĕrāsquĕ sĭmūl paūcī tērrāquĕ mărīquĕ

sūstĭnŭērĕ mănūs; tānta ēst fīdūcĭă mōrtīs.

Ūtquĕ sătīs bēllō vīsum ēst flūxīssĕ crŭōrīs,

vērsŭs ăb hōstĕ fŭrōr. Prīmūs dūx īpsĕ cărīnaē540

Vūltēiūs iŭgŭlō pōscēns iām fātă rĕtēctō

"Ēcquĭs" ăīt "iŭvĕnum ēst, cūiūs sīt dēxtră crŭōrĕ

dīgnă mĕō cērtāquĕ fĭdē pēr vūlnĕră nōstră

tēstētūr sē vēllĕ mŏrī?" Nēc plūră lŏcūtō

vīscĕră nōn ūnūs iāmdūdūm trānsĭgĭt ēnsīs.545

Cōllaūdāt cūnctōs, sēd eūm cuī vūlnĕră prīmă

dēbēbāt grātō mŏrĭēns īntērfĭcĭt īctū.

Cōncūrrūnt ălĭī tōtūmque īn pārtĭbŭs ūnīs

bēllōrūm fēcērĕ nĕfās. Sīc sēmĭnĕ Cādmī

ēmĭcŭīt Dīrcaēă cŏhōrs cĕcĭdītquĕ sŭōrūm550

vūlnĕrĭbūs dīrūm Thēbānīs frātrĭbŭs ōmēn;

Phāsĭdŏs ēt cāmpīs īnsōmnī dēntĕ crĕātī

tērrĭgĕnaē mīssā măgĭcīs ē cāntĭbŭs īrā

cōgnātō tāntōs īmplērūnt sānguĭnĕ sūlcōs,

īpsăque ĭnēxpērtīs quōd prīmūm fēcĕrăt hērbīs,555

ēxpāvīt Mēdēă nĕfās. Sīc mūtŭă pāctī

fātă cădūnt iŭvĕnēs, mĭnĭmūmque īn mōrtĕ vĭrōrūm

mōrs vīrtūtĭs hăbēt; părĭtēr stērnūntquĕ cădūntquĕ

vūlnĕrĕ lētālī; nēc quēmquām dēxtră fĕfēllīt,

cūm fĕrĭāt mŏrĭēntĕ mănū. Nēc vūlnŭs ădāctīs560

dēbētūr glădĭīs: pērcūssum ēst pēctŏrĕ fērrūm,

ēt iŭgŭlī prēssērĕ mănūm. Cūm sōrtĕ crŭēntā

frātrĭbŭs īncūrrānt frātrēs nātūsquĕ părēntī,

haūt trĕpĭdāntĕ tămēn tōtō cūm pōndĕrĕ dēxtrā

ēxēgēre ēnsēs. Pĭĕtās fĕrĭēntĭbŭs ūnă565

nōn rĕpĕtīssĕ fŭīt. Iām lātīs vīscĕră lāpsă

sēmiănĭmēs trāxērĕ fŏrīs mūltūmquĕ crŭōrēm

īnfūdērĕ mărī. dēspēctām cērnĕrĕ lūcēm

vīctōrēsquĕ sŭōs vūltū spēctārĕ sŭpērbō

ēt mōrtēm sēntīrĕ iŭvāt. Iām strāgĕ crŭēntā570

cōnspĭcĭtūr cŭmŭlātă rătīs būstīsquĕ rĕmīttūnt

cōrpŏră vīctōrēs dŭcĭbūs mīrāntĭbŭs, ūllī

ēssĕ dŭcēm tāntī. nūllām māiōrĕ lŏcūtāst

ōrĕ rătēm tōtūm dīscūrrēns Fāmă pĕr ōrbēm.

Nōn tămĕn īgnāvaē pōst haēc ēxēmplă vĭrōrūm575

pērcĭpĭēnt gēntēs quām sīt nōn ārdŭă vīrtūs

sērvĭtĭūm fūgīssĕ mănū. Sēd rēgnă tĭmēntūr

ōb fērrum, ēt saēvīs lībērtās sūbdĭtŭr ārmīs,

īgnōrāntquĕ dătōs, nē quīsquām sērvĭăt, ēnsēs.

Mōrs, ŭtĭnām păvĭdōs vītaē sūbdūcĕrĕ nōllēs580

sēd vīrtūs tē sōlă dărēt! Nōn sēgnĭŏr īllō

Mārtĕ fŭīt quī tūm Lĭbўcīs ēxārsĭt ĭn ārvīs.

Nāmquĕ rătēs aūdāx Lĭlўbaēō lītŏrĕ sōlvīt

Cūrĭŏ nēc fōrtī vēlīs ăquĭlōnĕ rĕcēptō

īntēr sēmĭrŭtās māgnaē Cārthāgĭnĭs ārcēs585

ēt Clŭpĕām tĕnŭīt stătĭōnīs lītŏră nōtaē

prīmăquĕ cāstră lŏcāt cānō prŏcŭl aēquŏrĕ, quā sē

Bāgrădă lēntŭs ăgīt sīccaē sūlcātŏr hărēnaē.

Īndĕ pĕtīt tŭmŭlōs ēxēsāsque ūndĭquĕ rūpēs,

Āntaēī quās rēgnă vŏcāt nōn vānă vĕtūstās.590

Nōmĭnĭs āntīquī cŭpĭēntēm nōscĕrĕ caūsās

cōgnĭtă pēr mūltōs dŏcŭīt rŭdĭs īncŏlă pātrēs:

"Nōndūm pōst gĕnĭtōs tēllūs ēffētă gĭgāntās

tērrĭbĭlēm Lĭbўcīs pārtūm cōncēpĭt ĭn āntrīs;

nēc tām iūstă fŭīt tērrārūm glōrĭă Tŷphōn595

aūt Tĭtўōs Brĭăreūsquĕ fĕrōx, caēlōquĕ pĕpērcīt

quōd nōn Phlēgraēīs Āntaēūm sūstŭlĭt ārvīs.

Hōc quŏquĕ tām vāstās cŭmŭlāvīt mūnĕrĕ vīrēs

tērră sŭī fētūs, quōd, cūm tĕtĭgērĕ părēntēm,

iām dēfēctă vĭgēnt rĕnŏvātō rōbŏrĕ mēmbră.600

Haēc īllī spēlūncă dŏmūs; lătŭīssĕ sŭb āltā

rūpĕ fĕrūnt, ĕpŭlās rāptōs hăbŭīssĕ lĕōnēs;

ād sōmnōs nōn tērgă fĕraē praēbērĕ cŭbīlĕ

ādsŭĕrūnt, nōn sīlvă tŏrūm, vīrēsquĕ rĕsūmīt

īn nūdā tēllūrĕ iăcēns. Pĕrĭērĕ cŏlōnī605

ārvōrūm Lĭbўaē, pĕrĕūnt quōs āppŭlĭt aēquōr;

aūxĭlĭōquĕ dĭū vīrtūs nōn ūsă cădēndī

tērraē spērnĭt ŏpēs: īnvīctūs rōbŏrĕ cūnctīs,

quāmvīs stārĕt, ĕrāt. Tāndēm vūlgātă crŭēntī

fāmă mălī tērrās mōnstrīs aēquōrquĕ lĕvāntēm610

māgnănĭmum Ālcīdēn Lĭbўcās ēxcīvĭt ĭn ōrās.

Īllĕ Clĕōnaēī prōiēcīt tērgă lĕōnīs,

Āntaēūs Lĭbўcī; pērfūndīt mēmbră lĭquōrĕ

hōspĕs Ŏlŷmpĭăcaē sērvātō mōrĕ pălaēstraē,

īllĕ părūm fīdēns pĕdĭbūs cōntīngĕrĕ mātrēm615

aūxĭlĭūm mēmbrīs călĭdās īnfūdĭt hărēnās.

Cōnsĕrŭērĕ mănūs ēt mūltō brācchĭă nēxū;

cōllă dĭū grăvĭbūs frūstrā tēmptātă lăcērtīs,

īmmōtūmquĕ căpūt fīxā cūm frōntĕ tĕnētūr;

mīrāntūrque hăbŭīssĕ părēm. Nēc vīrĭbŭs ūtī620

Ālcīdēs prīmō vŏlŭīt cērtāmĭnĕ tōtīs

ēxhaūsītquĕ vĭrūm, quōd crēbĕr ănhēlĭtŭs īllī

prōdĭdĭt ēt gĕlĭdūs fēssō dē cōrpŏrĕ sūdōr.

Tūnc cērvīx lāssātă quătī, tūnc pēctŏrĕ pēctūs

ūrguērī, tūnc ōblīquā pērcūssă lăbārĕ625

crūră mănū. Iām tērgă vĭrī cēdēntĭă vīctōr

āllĭgăt ēt mĕdĭūm cōmprēssīs īlĭbŭs ārtāt

īnguĭnăque īnsērtīs pĕdĭbūs dīstēndĭt ĕt ōmnēm

ēxplĭcŭīt pēr mēmbră vĭrūm. Răpĭt ārĭdă tēllūs

sūdōrēm: călĭdō cōmplēntūr sānguĭnĕ vēnaē,630

īntŭmŭērĕ tŏrī, tōtōsque īndūrŭĭt ārtūs

Hērcŭlĕōsquĕ nŏvō lāxāvīt cōrpŏrĕ nōdōs.

Cōnstĭtĭt Ālcīdēs stŭpĕfāctūs rōbŏrĕ tāntō

nēc sīc Īnăchĭīs, quāmvīs rŭdĭs ēssĕt, ĭn ūndīs

dēsēctām tĭmŭīt rĕpărātīs ānguĭbŭs hŷdrām.635

Cōnflīxērĕ părēs, tēllūrīs vīrĭbŭs īllĕ,

īllĕ sŭīs. Nūmquām saēvaē spērārĕ nŏvērcaē

plūs lĭcŭīt; vĭdĕt ēxhaūstōs sūdōrĭbŭs ārtūs

cērvīcēmquĕ vĭrī sīccām, cūm fērrĕt Ŏlŷmpūm.

Ūtque ĭtĕrūm fēssīs ĭnĭēcīt brācchĭă mēmbrīs,640

nōn ēxspēctātīs Āntaēūs vīrĭbŭs hōstīs

spōntĕ cădīt māiōrque āccēptō rōbŏrĕ sūrgīt.

Quīsquĭs ĭnēst tērrīs, īn fēssōs spīrĭtŭs ārtūs

ēgĕrĭtūr, tēllūsquĕ vĭrō lūctāntĕ lăbōrāt.

Ūt tāndem aūxĭlĭūm tāctaē prōdēssĕ părēntīs645

Ālcīdēs sēnsīt, "Stāndum ēst tĭbĭ" dīxĭt "ĕt ūltrā

nōn crēdērĕ sŏlō stērnīquĕ vĕtābĕrĕ tērrā,

haērēbīs prēssīs īntrā mĕă pēctŏră mēmbrīs,

hūc, Āntaēĕ, cădēs." sīc fātūs sūstŭlĭt āltē

nītēntem īn tērrās iŭvĕnēm. Mŏrĭēntĭs ĭn ārtūs650

nōn pŏtŭīt nātī tēllūs pērmīttĕrĕ vīrēs:

Ālcīdēs mĕdĭō tĕnŭīt iām pēctŏră pīgrō

strīctă gĕlū tērrīsquĕ dĭū nōn crēdĭdĭt hōstēm.

Hīnc, aēvī vĕtĕrīs cūstōs, fāmōsă vĕtūstās

mīrātrīxquĕ sŭī sīgnāvīt nōmĭnĕ tērrās.655

Sēd māiōră dĕdīt cōgnōmĭnă cōllĭbŭs īstīs,

Poēnūm quī Lătĭīs rĕvŏcāvĭt ăb ārcĭbŭs hōstēm,

Scīpĭŏ. Nām sēdēs Lĭbўcā tēllūrĕ pŏtītō

haēc fŭĭt. Ēn vĕtĕrīs cērnīs vēstīgĭă vāllī;

Rōmāna hōs prīmūm tĕnŭīt vīctōrĭă cāmpōs."660

Cūrĭŏ laētātūs, tāmquām fōrtūnă lŏcōrūm

bēllă gĕrāt sērvētquĕ dŭcūm sĭbĭ fātă prĭōrūm,

fēlīcī nōn faūstă lŏcō tēntōrĭă pōnēns

īndūlsīt cāstrīs ēt cōllĭbŭs ābstŭlĭt ōmēn

sōllĭcĭtātquĕ fĕrōs nōn aēquīs vīrĭbŭs hōstīs.665

Ōmnīs Rōmānīs quaē cēssĕrăt Āfrĭcă sīgnīs,

tūnc Vārī sūb iūrĕ fŭīt, quī rōbŏrĕ quāmquām

cōnfīsūs Lătĭō rēgīs tămĕn ūndĭquĕ vīrēs

ēxcīvīt, Lĭbўaē gēntīs, ēxtrēmăquĕ mūndī

sīgnă sŭūm cŏmĭtātă Iŭbām. Nōn fūsĭŏr ūllī670

tērră fŭīt dŏmĭnō: quā sūnt lōngīssĭmă rēgnī,

cārdĭne ăb ōccĭdŭō vīcīnūs Gādĭbŭs Ātlās

tērmĭnăt, ā mĕdĭō cōnfīnīs Sŷrtĭbŭs Hāmmōn;

āt quā lātă iăcēt, vāstī plăgă fērvĭdă rēgnī

dīstĭnĕt Ōcĕănūm zōnaēque ēxūstă călēntīs.675

Sūffĭcĭūnt spătĭō pŏpŭlī: tōt cāstră sĕquūntūr

Aūtŏlŏlēs Nŭmĭdaēquĕ văgī sēmpērquĕ părātūs

īncūltō Gaētūlŭs ĕquō, tūm cōncŏlŏr Īndō

Maūrŭs, ĭnōps Năsămōn, mīxtī Gărămāntĕ pĕrūstō

Mārmărĭdaē vŏlŭcrēs aēquātūrūsquĕ săgīttās680

Mēdōrūm, trĕmŭlūm cūm tōrsīt mīssĭlĕ, Māzāx

ēt gēns quaē nūdō rĕsĭdēns Māssŷlĭă dōrsō

ōră lĕvī flēctīt frēnōrūm nēscĭă vīrgā,

ēt sŏlĭtūs văcŭīs ērrārĕ măpālĭbŭs Āfēr

vēnātōr, fērrīquĕ sĭmūl fīdūcĭă nōn ēst,685

vēstĭbŭs īrātōs lāxīs ŏpĕrīrĕ lĕōnēs.

Nēc sōlūm stŭdĭīs cīvīlĭbŭs ārmă părābāt,

prīvātaē sēd bēllă dăbāt Iŭbă cōncĭtŭs īraē.

Hūnc quŏquĕ, quō sŭpĕrōs hūmānăquĕ pōllŭĭt, ānnō

lēgĕ trĭbūnĭcĭā sŏlĭō dēpēllĕre ăvōrūm690

Cūrĭŏ tēmptārāt Lĭbўāmque aūfērrĕ tўrānnō,

dūm rēgnūm tē, Rōmă, făcīt. mĕmŏr īllĕ dŏlōrīs

hōc bēllūm scēptrī frūctūm pŭtăt ēssĕ rĕtēntī.

Hāc ĭgĭtūr rēgīs trĕpĭdāt iām Cūrĭŏ fāmā,

ēt quōd Caēsărĕīs nūmquām dēvōtă iŭvēntūs695

īllă nĭmīs cāstrīs nēc Rhēnī mīlĕs ĭn ūndīs

ēxplōrātŭs ĕrāt, Cōrfīnī cāptŭs ĭn ārcĕ;

īnfīdūsquĕ nŏvīs dŭcĭbūs dŭbĭūsquĕ prĭōrī

fās ūtrūmquĕ pŭtāt. sēd pōstquām lānguĭdă sēgnī

cērnīt cūnctă mĕtū nōctūrnăquĕ mūnĭă vāllī700

dēsōlātă fŭgā, trĕpĭdā sīc mēntĕ prŏfātūr:

"Aūdēndō māgnūs tĕgĭtūr tĭmŏr, ārmă căpēssām

īpsĕ prĭōr, cāmpūm mīlēs dēscēndăt ĭn aēquūm,

dūm mĕŭs ēst; vărĭām sēmpēr dānt ōtĭă mēntēm.

Ērĭpĕ cōnsĭlĭūm pūgnā; cūm dīră vŏlūptās705

ēnsĕ sŭbīt prēssō, gălĕaē tēxērĕ pŭdōrēm,

quīs cōnfērrĕ dŭcēs mĕmĭnīt? quīs pēndĕrĕ caūsās?

Quā stĕtĭt, īndĕ făvēt; vĕlŭtī fātālĭs hărēnaē

mūnĕrĭbūs nōn īră vĕtūs cōncūrrĕrĕ cōgīt

prōdūctōs, ōdērĕ părēs." Sīc fātŭs ăpērtīs710

īnstrūxīt cāmpīs ăcĭēs; quēm blāndă fŭtūrīs

dēcēptūră mălīs bēllī fōrtūnă rĕcēpīt.

Nām pĕpŭlīt Vārūm cāmpō nūdātăquĕ foēdā

tērgă fŭgā, dōnēc vĕtŭērūnt cāstră, cĕcīdīt.

Trīstĭă sēd pōstquām sŭpĕrātī proēlĭă Vārī715

sūnt aūdītă Iŭbaē, laētūs quōd glōrĭă bēllī

sīt rēbūs sērvātă sŭīs, răpĭt āgmĭnă fūrtīm

ōbscūrātquĕ sŭām pēr iūssă sĭlēntĭă fāmām

hōc sōlūm mĕtŭēns īncaūto āb hōstĕ, tĭmērī.

Mīttĭtŭr, ēxĭgŭā quī proēlĭă prīmă lăcēssāt720

ēlĭcĭātquĕ mănū, Nŭmĭdīs ā rēgĕ sĕcūndūs,

ūt sĭbĭ cōmmīssī sĭmŭlātōr Sābbŭră bēllī;

īpsĕ căvā rēgnī vīrēs īn vāllĕ rĕtēntāt:

āspĭdăs ūt Phărĭās caūdā sōllērtĭŏr hōstīs

lūdĭt ĕt īrātās īncērtā prōvŏcăt ūmbrā725

ōblīquūsquĕ căpūt vānās sērpēntĭs ĭn aūrās

ēffūsaē tūtō cōmprēndīt gūttŭră mōrsū

lētĭfĕrām cītrā sănĭēm; tūnc īrrĭtă pēstīs

ēxprĭmĭtūr, faūcēsquĕ flŭūnt pĕrĕūntĕ vĕnēnō.

Fraūdĭbŭs ēvēntūm dĕdĕrāt fōrtūnă, fĕrōxquĕ730

nōn ēxplōrātīs ōccūltī vīrĭbŭs hōstīs

Cūrĭŏ nōctūrnūm cāstrīs ērūmpĕrĕ cōgīt

īgnōtīsque ĕquĭtēm lātē dēcūrrĕrĕ cāmpīs.

Īpsĕ sŭb aūrōraē prīmōs ēxcēdĕrĕ mōtūs

sīgnă iŭbēt cāstrīs mūltūm frūstrāquĕ rŏgātūs,735

ūt Lĭbўcās mĕtŭāt fraūdēs īnfēctăquĕ sēmpēr

Pūnĭcă bēllă dŏlīs. Lētī fōrtūnă prŏpīnquī

trādĭdĕrāt fātīs iŭvĕnēm, bēllūmquĕ trăhēbāt

aūctōrēm cīvīlĕ sŭūm. Sŭpĕr ārdŭă dūcīt

sāxă, sŭpēr caūtēs ābrūptō līmĭtĕ sīgnă,740

cūm prŏcŭl ē sūmmīs cōnspēctī cōllĭbŭs hōstēs.

Fraūdĕ sŭā cēssērĕ părūm, dūm cōllĕ rĕlīctō

ēffūsām pătŭlīs ăcĭēm cōmmīttĕrĕt ārvīs:

īllĕ fŭgām crēdēns sĭmŭlātaē nēscĭŭs ārtīs,

ūt vīctōr, mērsōs ăcĭēm dĕĭēcĭt ĭn āgrōs.745

Tūnc prīmūm pătŭērĕ dŏlī, Nŭmĭdaēquĕ fŭgācēs

ūndĭquĕ cōmplētīs claūsērūnt mōntĭbŭs āgmēn.

Ōbstĭpŭīt dūx īpsĕ sĭmūl pĕrĭtūrăquĕ tūrbă.

Nōn tĭmĭdī pĕtĭērĕ fŭgām, nōn proēlĭă fōrtēs:

quīppe ŭbĭ nōn sŏnĭpēs mōtūs clāngōrĕ tŭbārūm750

sāxă quătīt pūlsū rĭgĭdōs vēxāntĭă frēnōs

ōră tĕrēns spārgītquĕ iŭbās ēt sūbrĭgĭt aūrēs

īncērtōquĕ pĕdūm pūgnāt nōn stārĕ tŭmūltū;

fēssă iăcēt cērvīx, fūmānt sūdōrĭbŭs ārtūs,

ōrăquĕ prōiēctā squālēnt ārēntĭă līnguā,755

pēctŏră raūcă gĕmūnt quaē crēbĕr ănhēlĭtŭs ūrgēt,

ēt dēfēctă grăvīs lōngē trăhĭt īlĭă pūlsūs,

sīccăquĕ sānguĭnĕīs dūrēscīt spūmă lŭpātīs.

Iāmquĕ grădūm nĕquĕ vērbĕrĭbūs stĭmŭlīsquĕ cŏāctī

nēc quămŭīs crēbrīs iūssī cālcārĭbŭs āddūnt;760

vūlnĕrĭbūs cōgūntŭr ĕquī, nēc prōfŭĭt ūllī

cōrnĭpĕdīs rūpīssĕ mŏrās; nĕque ĕnim īmpĕtŭs īllĕ

īncūrsūsquĕ fŭīt: tāntūm pērfērtŭr ăd hōstēm

ēt spătĭūm iăcŭlīs ōblātō vūlnĕrĕ dōnāt.

Āt văgŭs Āfĕr ĕquōs ūt prīmum ēmīsĭt ĭn āgmēn,765

tūnc cāmpī trĕmŭērĕ sŏnō, tērrāquĕ sŏlūtā,

quāntūs Bīstŏnĭō tōrquētūr tūrbĭnĕ pūlvīs,

āĕră nūbĕ sŭā tēxīt trāxītquĕ tĕnēbrās.

Ūt vēro īn pĕdĭtēs fātūm mĭsĕrābĭlĕ bēllī

īncŭbŭīt, nūllō dŭbĭī dīscrīmĭnĕ Mārtīs770

āncĭpĭtēs stĕtĕrūnt cāsūs, sēd tēmpŏră pūgnaē

mōrs tĕnŭīt; nĕque ĕnīm lĭcŭīt prōcūrrĕrĕ cōntrā

ēt mīscērĕ mănūs. Sīc ūndĭquĕ saēptă iŭvēntūs

cōmmĭnŭs ōblīquīs ēt rēctīs ēmĭnŭs hāstīs

ōbrŭĭtūr, nōn vūlnĕrĭbūs nēc sānguĭnĕ sōlūm,775

tēlōrūm nīmbō pĕrĭtūra ēt pōndĕrĕ fērrī.

Ērgo ăcĭēs tāntaē pārvūm spīssāntŭr ĭn ōrbēm,

āc, sī quīs mĕtŭēns mĕdĭūm cōrrēpsĭt ĭn āgmēn,

vīx īmpūnĕ sŭōs īntēr cōnvērtĭtŭr ēnsēs;

dēnsātūrquĕ glŏbūs, quāntūm pĕdĕ prīmă rĕlātō780

cōnstrīnxīt gŷrōs ăcĭēs. nōn ārmă mŏvēndī

iām lŏcŭs ēst prēssīs, stīpātăquĕ mēmbră tĕrūntūr;

frāngĭtŭr ārmātūm cōllīsō pēctŏrĕ pēctūs.

Nōn tām laētă tŭlīt vīctōr spēctācŭlă Maūrūs

quām fōrtūnă dăbāt; flŭvĭōs nōn īllĕ crŭōrīs785

membrorumque uidet lapsum et ferientia terram

cōrpŏră: cōmprēssūm tūrbā stĕtĭt ōmnĕ cădāvēr.

Ēxcĭtĕt īnvīsās dīraē Cārthāgĭnĭs ūmbrās

īnfĕrĭīs fōrtūnă nŏvīs, fĕrăt īstă crŭēntūs

Hānnĭbăl ēt Poēnī tām dīră pĭācŭlă mānēs.790

Rōmānām, sŭpĕrī, Lĭbўcā tēllūrĕ rŭīnām

Pōmpēiō prōdēssĕ nĕfās vōtīsquĕ sĕnātūs!

Āfrĭcă nōs pŏtĭūs vīncāt sĭbĭ. Cūrĭŏ fūsās

ūt vīdīt cāmpīs ăcĭēs ēt cērnĕrĕ tāntās

pērmīsīt clādēs cōmprēssūs sānguĭnĕ pūlvīs,795

nōn tŭlĭt ādflīctīs ănĭmām prōdūcĕrĕ rēbūs

aūt spērārĕ fŭgām cĕcĭdītque īn strāgĕ sŭōrūm

īmpĭgĕr ād lētum ēt fōrtīs vīrtūtĕ cŏāctā.

Quīd nūnc rōstră tĭbī prōsūnt tūrbātă fŏrūmquĕ,

ūndĕ trĭbūnĭcĭā plēbēiūs sīgnĭfĕr ārcĕ800

ārmă dăbās pŏpŭlīs? quīd prōdĭtă iūră sĕnātūs

ēt gĕnĕr ātquĕ sŏcēr bēllō cōncūrrĕrĕ iūssī?

Āntĕ iăcēs quām dīră dŭcēs Phārsālĭă cōnfērt,

spēctāndūmquĕ tĭbī bēllūm cīvīlĕ nĕgātūmst.

Hās ūrbī mĭsĕraē vēstrō dē sānguĭnĕ poēnās805

fērrĕ dătīs, lŭĭtīs iŭgŭlō sīc ārmă, pŏtēntēs.

Fēlīx Rōmă quĭdēm cīvīsque hăbĭtūră bĕātōs,

sī lībērtātīs sŭpĕrīs tām cūră plăcērēt,

quām vīndīctă plăcēt! Lĭbўcās ēn nōbĭlĕ cōrpūs

pāscĭt ăvēs, nūllō cōntēctūs Cūrĭŏ būstō.810

Āt tĭbĭ nōs, quāndō nōn prōdĕrĭt īstă sĭlērĕ,

ā quĭbŭs ōmne aēvī sĕnĭūm sŭă fāmă rĕpēllīt,

dīgnă dămūs, iŭvĕnīs, mĕrĭtaē praēcōnĭă vītaē.

Haūt ălĭūm tāntā cīvēm tŭlĭt īndŏlĕ Rōmă

aūt cuī plūs lēgēs dēbērēnt rēctă sĕquēntī.815

Pērdĭtă tūnc Ūrbī nŏcŭērūnt saēcŭlă, pōstquām

āmbĭtŭs ēt lūxūs ĕt ŏpūm mĕtŭēndă făcūltās

transuerso mentem dubiam torrente tulerunt;

mōmēntūmquĕ fŭīt mūtātūs Cūrĭŏ rērūm,

Gāllōrūm cāptūs spŏlĭīs ēt Caēsărĭs aūrō.820

Iūs lĭcĕt īn iŭgŭlōs nōstrōs sĭbĭ fēcĕrĭt ēnsīs

Sūllă pŏtēns Mărĭūsquĕ fĕrōx ēt Cīnnă crŭēntūs

Caēsărĕaēquĕ dŏmūs sĕrĭēs, cuī tāntă pŏtēstās

cōncēssa ēst? ēmēre ōmnēs, hīc vēndĭdĭt Ūrbēm.

At procul extremis terrarum Caesar in oris

Martem saevus agit non multa caede nocentem,

maxima sed fati ducibus momenta daturum.

Iure pari rector castris Afranius illis

5ac Petreius erat: concordia duxit in aequas

imperium commune vices, tutelaque valli

pervigil alterno paret custodia signo.

His praeter Latias acies erat inpiger Astur

Vettonesque leves profugique a gente vetusta

10Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis.

Colle tumet modico lenique excrevit in altum

pingue solum tumulo; super hunc fundata vetusta

surgit Ilerda manu; placidis praelabitur undis

Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis,

15saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu

hibernas passurus aquas. at proxima rupes

signa tenet Magni; nec Caesar colle minore

castra levat; medius dirimit tentoria gurges.

Explicat hinc tellus campos effusa patentis

20vix oculo prendente modum, camposque coercet

Cinga rapax vetitus fluctus et litora cursu

Oceani pepulisse suo; nam gurgite mixto

qui praestat terris, aufert tibi nomen Hiberus.

Prima dies belli cessavit Marte cruento

25spectandasque ducum vires numerosaque signa

exposuit. Piguit sceleris; pudor arma furentum

continuit, patriaeque et ruptis legibus unum

donavere diem; prono cum Caesar Olympo

in noctem subita circumdedit agmina fossa,

30dum primae perstant acies, hostemque fefellit

et prope consertis obduxit castra maniplis.

Luce nova collem subito conscendere cursu,

qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam,

imperat. huc hostem pariter terrorque pudorque

35impulit, et rapto tumulum prior agmine cepit.

His virtus ferrumque locum promittit, at illis

ipse locus. Miles rupes oneratus in altas

nititur, adversoque acies in monte supina

haeret et in tergum casura umbone sequentis

40erigitur. Nulli telum vibrare vacavit,

dum labat et fixo firmat vestigia pilo,

dum scopulos stirpesque tenent atque hoste relicto

caedunt ense viam. vidit lapsura ruina

agmina dux equitemque iubet succedere bello

45munitumque latus laevo praeducere gyro.

Sic pedes ex facili nulloque urguente receptus,

irritus et victor subducto Marte pependit.

Hactenus armorum discrimina; cetera bello

fata dedit variis incertus motibus aër.

50Pigro bruma gelu siccisque aquilonibus haerens

aethere constricto pluvias in nube tenebat.

Urebant montana nives camposque iacentes

non duraturae conspecto sole pruinae,

atque omnis propior mergenti sidera caelo

55arverat tellus hiberno dura sereno.

Sed postquam vernus calidum Titana recepit

sidera respiciens delapsae portitor Helles,

atque iterum aequatis ad iustae pondera Librae

temporibus vicere dies, tunc sole relicto

60Cynthia, quo primum cornu dubitanda refulsit,

exclusit borean flammasque accepit in euro.

Ille suo nubes quascumque invenit in axe,

torsit in occiduum Nabateis flatibus orbem

et quas sentit Arabs et quas Gangetica tellus

65exhalat nebulas, quicquid concrescere primus

sol patitur, quicquid caeli fuscator eoi

intulerat corus, quicquid defenderat Indos.

Incendere diem nubes oriente remotae

nec medio potuere graves incumbere mundo,

70sed nimbi rapuere fuga. vacat imbribus arctos

et notus, in solam Calpen fluit umidus aër.

Hic ubi iam zephyri fines et summus Olympi

cardo tenet Tethyn, vetitae transcurrere densos

involvere globos, congestumque aëris atri

75vix recipit spatium quod separat aethere terram.

Iamque polo pressae largos densantur in imbres

spissataeque fluunt, nec servant fulmina flammas.

Quamuis crebra micent, exstinguit fulgura nimbus.

Hinc imperfecto complectitur aëra gyro

80arcus vix ulla variatus luce colorem

Oceanumque bibit raptosque ad nubila fluctus

pertulit et caelo defusum reddidit aequor.

Iamque Pyrenaeae, quas numquam solvere Titan

evaluit, fluxere nives, fractoque madescunt

85saxa gelu. Tum, quae solitis e fontibus exit,

non habet unda vias: tam largas alveus omnis

a ripis accepit aquas. Iam naufraga campo

Caesaris arma natant, impulsaque gurgite multo

castra labant; alto restagnant flumina vallo.

90Non pecorum raptus faciles, non pabula mersi

ulla ferunt sulci; tectarum errore viarum

fallitur occultis sparsus populator in agris.

Iamque comes semper magnorum prima malorum

saeva fames aderat, nulloque obsessus ab hoste

95miles eget; toto censu non prodigus emit

exiguam Cererem. Pro lucri pallida tabes!

Non dest prolato ieiunus venditor auro.

Iam tumuli collesque latent, iam flumina cuncta

condidit una palus vastaque voragine mersit:

100absorpsit penitus rupes ac tecta ferarum

detulit atque ipsas hausit subitisque frementis

verticibus contorsit aquas et reppulit aestus

fortior Oceani. Nec Phoebum surgere sentit

nox subtexta polo: rerum discrimina miscet

105deformis caeli facies iunctaeque tenebrae.

Sic mundi pars ima iacet, quam zona nivalis

perpetuaeque premunt hiemes: non sidera caelo

ulla videt, sterili non quidquam frigore gignit,

sed glacie medios signorum temperat ignes.

110Sic, o summe parens mundi, sic, sorte secunda

aequorei rector, facias, Neptune, tridentis,

et tu perpetuis impendas aëra nimbis,

tu remeare vetes quoscumque emiseris aestus.

Non habeant amnes declivem ad litora cursum

115Sed pelagi referantur aquis, concussaque tellus

laxet iter fluviis: hos campos Rhenus inundet,

hos Rhodanus, vastos obliquent flumina fontis.

Riphaeus hic solve nives, hic stagna lacusque

et pigras, ubicumque iacent, effunde paludes,

120et miseras bellis civilibus eripe terras.

Sed parvo Fortuna viri contenta pavore

plena redit, solitoque magis favere secundi

et veniam meruere dei. Iam rarior aër

et par Phoebus aquis densas in vellera nubes

125sparserat et noctes ventura luce rubebant,

servatoque loco rerum discessit ab astris

umor, et ima petit quicquid pendebat aquarum.

Tollere silva comas, stagnis emergere colles

incipiunt visoque die durescere valles.

130Utque habuit ripas Sicoris camposque reliquit,

primum cana salix madefacto vimine parvam

texitur in puppim caesoque inducta iuvenco

vectoris patiens tumidum superenatat amnem.

Sic Venetus stagnante Pado fusoque Britannus

135navigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus,

conseritur bibula Memphitis cymba papyro.

His ratibus traiecta manus festinat utrimque

succisum curvare nemus fluviique ferocis

incrementa timens non primis robora ripis

140imposuit, medios pontem distendit in agros.

Ac ne quid Sicoris repetitis audeat undis,

spargitur in sulcos et scisso gurgite rivis

dat poenas maioris aquae. Postquam omnia fatis

Caesaris ire videt celsam Petreius Ilerdam

145deserit et noti diffisus viribus orbis

indomitos quaerit populos et semper in arma

mortis amore feros et tendit in ultima mundi.

Nudatos Caesar colles desertaque castra

conspiciens capere arma iubet nec quaerere pontem

150nec vada, sed duris fluvium superare lacertis.

Paretur, rapuitque ruens in proelia miles,

quod fugiens timuisset iter. Mox uda receptis

membra fovent armis gelidosque a gurgite cursu

restituunt artus, donec decresceret umbra

155in medium surgente die; iamque agmina summa

carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur.

Attollunt campo geminae iuga saxea rupes

valle cavae media; tellus hinc ardua celsos

continuat colles, tutae quos inter opaco

160anfractu latuere viae; quibus hoste potito

faucibus emitti terrarum in devia Martem

inque feras gentes Caesar videt: "Ite sine ullo

ordine" ait "raptumque fuga convertite bellum

et faciem pugnae vultusque inferte minaces,

165nec liceat pavidis ignava occumbere morte:

excipiant recto fugientes pectore ferrum."

Dixit et ad montis tendentem praevenit hostem.

Illic exiguo paulum distantia vallo

castra locant. Postquam spatio languentia nullo

170mutua conspicuos habuerunt lumina vultus,

hic fratres natosque suos videre patresque,

deprensum est civile nefas. Tenvere parumper

ora metu, tantum nutu motoque salutant

ense suos; mox ut stimulis maioribus ardens

175rupit amor leges, audet transcendere vallum

miles, in amplexus effusas tendere palmas.

Hospitis ille ciet nomen, vocat ille propinquum,

admonet hunc studiis consors puerilibus aetas;

nec Romanus erat qui non agnoverat hostem.

180Arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt,

et quamuis nullo maculatus sanguine miles,

quae potuit fecisse, timet. Quid pectora pulsas?

Quid, vaesane, gemis? Fletus quid fundis inanes

nec te sponte tua sceleri parere fateris?

185Usque adeone times, quem tu facis ipse timendum?

Classica det bello: saevos tu neglege cantus;

signa ferat: cessa; iamiam civilis Erinys

concidet, et Caesar generum privatus amabit.

Nunc ades, aeterno complectens omnia nexu,

190o rerum mixtique salus, Concordia, mundi

et sacer orbis amor; magnum nunc saecula nostra

venturi discrimen habent. Periere latebrae

tot scelerum, populo venia est erepta nocenti:

agnovere suos. Pro numine fata sinistro

195exigua requie tantas augentia clades!

Pax erat, et miles castris permixtus utrisque

errabat; duro concordes caespite mensas

instituunt et permixto libamina Baccho;

graminei luxere foci, iunctoque cubili

200extrahit insomnis bellorum fabula noctes

quo primum steterint campo, qua lancea dextra

exierit. Dum quae gesserunt fortia iactant,

et dum multa negant, quod solum fata petebant,

est miseris renovata fides, atque omne futurum

205crevit amore nefas. Nam postquam foedera pacis

cognita Petreio seque et sua tradita venum

castra videt, famulas scelerata ad proelia dextras

excitat atque hostis turba stipatus inermis

praecipitat castris iunctosque amplexibus ense

210separat et multo disturbat sanguine pacem.

Addidit ira ferox moturas proelia voces:

"Immemor o patriae, signorum oblite tuorum,

non potes hoc causae, miles, praestare, senatus

assertor victo redeas ut Caesare: certe

215ut vincare potes. Dum ferrum incertaque fata

quique fluat multo non derit vulnere sanguis,

ibitis ad dominum damnataque signa feretis?

Utque habeat famulos nullo discrimine Caesar,

exorandus erit! ducibus quoque vita petitast!

220Numquam nostra salus pretium mercesque nefandae

proditionis erit, non hoc civilia bella

ut vivamus agunt. Trahimur sub nomine pacis.

Non chalybem gentes penitus fugiente metallo

erverent, nulli vallarent oppida muri,

225non sonipes in bella ferox, non iret in aequor

turrigeras classis pelago sparsura carinas,

si bene libertas umquam pro pace daretur.

Hostes nempe meos sceleri iurata nefando

sacramenta tenent; at vobis vilior hoc est

230vestra fides, quod pro causa pugnantibus aequa

et veniam sperare licet. Pro dira pudoris

funera! nunc toto fatorum ignarus in orbe,

Magne, paras acies mundique extrema tenentis

sollicitas reges, cum forsan foedere nostro

235iam tibi sit promissa salus." Sic fatur et omnis

concussit mentes scelerumque reduxit amorem.

Sic ubi desuetae silvis in carcere cluso

mansuevere ferae et vultus posuere minaces

atque hominem didicere pati: si torrida parvus

240venit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque,

admonitaeque tument gustato sanguine fauces;

fervet et a trepido vix abstinet ira magistro.

Itur in omne nefas, et quae fortuna deorum

invidia caeca bellorum nocte tulisset,

245fecit monstra fides: inter mensasque torosque,

quae modo complexu foverunt, pectora caedunt;

et quamuis primo ferrum strinxere gementes,

ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit,

dum feriunt, odere suos animosque labantis

250confirmant ictu. Fervent iam castra tumultu

et scelerum turba, rapiuntur colla parentum,

ac velut occultum pereat scelus, omnia monstra

in faciem posuere ducum; iuvat esse nocentis.

Tu Caesar, quamuis spoliatus milite multo,

255agnoscis superos; neque enim tibi maior in arvis

Emathiis fortuna fuit nec Phocidos undis

Massiliae, Phario nec tantum est aequore gestum,

hoc siquidem solo civilis crimine belli

dux causae melioris eris. Polluta nefanda

260agmina caede duces iunctis committere castris

non audent altaeque ad moenia rursus Ilerdae

intendere fugam. Campos eques obvius omnis

abstulit et siccis inclusit collibus hostem.

Tunc inopes undae praerupta cingere fossa

265Caesar avet nec castra pati contingere ripas

aut circum largos curvari bracchia fontes.

Ut leti videre viam, conversus in iram

praecipitem timor est. Miles non utile clausis

auxilium mactavit equos tandemque coactus

270spe posita damnare fugam casurus in hostes

fertur. ut effuso Caesar decurrere passu

vidit et ad certam devotos tendere mortem,

"Tela tene iam, miles" ait "ferrumque ruenti

subtrahe: non ullo constet mihi sanguine bellum.

275Vincitur haud gratis, iugulo qui provocat hostem.

En sibi vilis adest invisa luce iuventus

iam damno peritura meo; non sentiet ictus,

incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso.

Deserat hic fervor mentes, cadat impetus amens,

280perdant velle mori." Sic deflagrare minaces

incassum et vetito passus languescere bello,

substituit merso dum nox sua lumina Phoebo.

Inde ubi nulla data est miscendae copia mortis,

paulatim fugit ira ferox, mentesque tepescunt;

285saucia maiores animos ut pectora gestant,

dum dolor est ictusque recens et mobile nervis

conamen calidus praebet cruor ossaque nondum

adduxere cutim; si conscius ensis adacti

stat victor tenuitque manus, tum frigidus artus

290alligat atque animum subducto robore torpor,

postquam sicca rigens astrinxit vulnera sanguis.

Iamque inopes undae primum tellure refossa

occultos latices abstrusaque flumina quaerunt;

nec solum rastris durisque ligonibus arva,

295sed gladiis fodere suis, puteusque cavati

montis ad irrigui premitur fastigia campi.

Non se tam penitus, tam longe luce relicta

merserit Asturii scrutator pallidus auri.

Non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnes,

300aut micuere novi percusso pumice fontes,

antra neque exiguo stillant sudantia rore,

aut impulsa levi turbatur glarea vena.

Tunc exhausta super multo sudore iuventus

extrahitur duris silicum lassata metallis;

305quoque minus possent siccos tolerare vapores,

quaesitae fecistis aquae. Nec languida fessi

corpora sustentant epulis mensasque perosi

auxilium fecere famem. Si mollius arvum

prodidit umorem, pinguis manus utraque glaebas

310exprimit ora super; nigro si turbida limo

colluvies immota iacet, cadit omnis in haustus

certatim obscaenos miles moriensque recepit,

quas nollet victurus, aquas; rituque ferarum

distentas siccant pecudes, et lacte negato

315sordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis.

Tunc herbas frondesque terunt et rore madentis

destringunt ramos et si quos palmite crudo

arboris aut tenera sucos pressere medulla.

O fortunati, fugiens quos barbarus hostis

320fontibus immixto stravit per rura veneno.

Hos licet in fluvios saniem tabemque ferarum,

pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxis

infundas aconita palam, Romana iuventus

non decepta bibet. Torrentur viscera flamma,

325oraque sicca rigent squamosis aspera linguis;

iam marcent venae, nulloque umore rigatus

aëris alternos angustat pulmo meatus,

rescissoque nocent suspiria dura palato;

pandunt ora tamen nocturnumque aëra captant.

330Exspectant imbres, quorum modo cuncta natabant

impulsu, et siccis vultus in nubibus haerent.

Quoque magis miseros undae ieiunia solvant,

non super arentem Meroen Cancrique sub axe,

qua nudi Garamantes arant, sedere, sed inter

335stagnantem Sicorim et rapidum deprensus Hiberum

spectat vicinos sitiens exercitus amnes.

Iam domiti cessere duces, pacisque petendae

auctor damnatis supplex Afranius armis

semianimes in castra trahens hostilia turmas

340victoris stetit ante pedes. Servata precanti

maiestas, non fracta malis, interque priorem

fortunam casusque novos gerit omnia victi,

sed ducis, et veniam securo pectore poscit:

"Si me degeneri stravissent fata sub hoste,

345non derat fortis rapiendo dextera leto.

At nunc causa mihi est orandae sola salutis,

dignum donanda, Caesar, te credere vita.

Non partis studiis agimur, nec sumpsimus arma

consiliis inimica tuis. nos denique bellum

350invenit civile duces, causaeque priori,

dum potuit, servata fides. Nil fata moramur:

tradimus Hesperias gentes, aperimus eoas

securumque orbis patimur post terga relicti.

Nec cruor effusus campis tibi bella peregit

355nec ferrum lassaeque manus. Hoc hostibus unum,

quod vincas, ignosce tuis. Nec magna petuntur:

otia des fessis, vitam patiaris inermes

degere quam tribuis. Campis prostrata iacere

agmina nostra putes; nec enim felicibus armis

360misceri damnata decet partemque triumphi

captos ferre tui; turba haec sua fata peregit.

Hoc petimus, victos ne tecum vincere cogas."

Dixerat; at Caesar facilis vultuque serenus

flectitur atque usus belli poenamque remittit.

365Ut primum iustae placuerunt foedera pacis,

incustoditos decurrit miles ad amnes,

incumbit ripis permissaque flumina turbat.

Continuus multis subitarum tractus aquarum

aëra non passus vacuis discurrere venis

370artavit clusitque animam; nec fervida pestis

cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenis

visceribus sibi poscit aquas. Mox robora nervis

et vires rediere viris. O prodiga rerum

luxuries numquam parvo contenta paratis

375et quaesitorum terra pelagoque ciborum

ambitiosa fames et lautae gloria mensae,

discite quam parvo liceat producere vitam

et quantum natura petat. Non erigit aegros

nobilis ignoto diffusus consule Bacchus,

380non auro murraque bibunt, sed gurgite puro

vita redit; satis est populis fluviusque Ceresque.

Heu miseri qui bella gerunt! Tunc arma relinquens

victori miles spoliato pectore tutus

innocuusque suas curarum liber in urbes

385spargitur. O quantum donata pace potitos

excussis umquam ferrum vibrasse lacertis

paenituit, tolerasse sitim frustraque rogasse

prospera bella deos. Nempe usis Marte secundo

tot dubiae restant acies, tot in orbe labores;

390ut numquam fortuna labet successibus anceps,

vincendum totiens; terras fundendus in omnis

est cruor et Caesar per tot sua fata sequendus.

Felix qui potuit mundi nutante ruina,

quo iaceat iam scire loco. Non proelia fessos

395ulla vocant, certos non rumpunt classica somnos.

Iam coniunx natique rudes et sordida tecta

et non deductos recipit sua terra colonos.

Hoc quoque securis oneris fortuna remisit,

sollicitus menti quod abest favor: ille salutis

400est auctor, dux ille fuit. Sic proelia soli

felices nullo spectant civilia voto.

Non eadem belli totum fortuna per orbem

constitit, in partes aliquid sed Caesaris ausast.

Qua maris Adriaci longas ferit unda Salonas

405et tepidum in molles zephyros excurrit Iader

illic bellaci confisus gente Curictum,

quos alit Adriaco tellus circumflua ponto,

clauditur extrema residens Antonius ora

cautus ab incursu belli, si sola recedat,

410expugnat quae tuta, fames. non pabula tellus

pascendis summittit equis, non proserit ullam

flava Ceres segetem; spoliabat gramine campum

miles et attonso miseris iam dentibus arvo

castrorum siccas de caespite vulserat herbas.

415Ut primum adversae socios in litore terrae

et Basilum videre ducem, nova furta per aequor

exquisita fugae. Neque enim de more carinas

extendunt puppesque levant, sed firma gerendis

molibus insolito contexunt robora ductu;

420namque ratem vacuae sustentant undique cupae,

quarum porrectis series constricta catenis

ordinibus geminis obliquas excipit alnos;

nec gerit expositum telis in fronte patenti

remigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor,

425hoc ferit et taciti praebet miracula cursus,

quod nec vela ferat nec apertas verberet undas.

Tunc freta servantur, dum se declivibus undis

aestus agat refluoque mari nudentur harenae.

Iamque relabenti crescebant litora ponto:

430missa ratis prono defertur lapsa profundo

et geminae comites. Cunctas super ardua turris

eminet et tremulis tabulata minantia pinnis.

Nolvit Illyricae custos Octavius undae

confestim temptare ratem celeresque carinas

435continuit, cursu crescat dum praeda secundo,

et temere ingressos repetendum invitat ad aequor

pace maris. Sic dum pavidos formidine cervos

claudat odoratae metuentis aëra pinnae,

aut dum dispositis attollat retia varis,

440venator tenet ora levis clamosa Molossi,

Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli

silva cani, nisi qui presso vestigia rostro

colligit et praeda nescit latrare reperta

contentus tremulo monstrasse cubilia loro.

445Nec mora, complentur moles, avideque petitis

insula deseritur ratibus, quo tempore primas

impedit ad noctem iam lux extrema tenebras.

At Pompeianus fraudes innectere ponto

antiqua parat arte Cilix passusque vacare

450summa freti, medio suspendit vincula ponto

et laxe fluitare sinit religatque catenas

rupis ab Illyricae scopulis. Nec prima nec illa

quae sequitur tardata ratis, sed tertia moles

haesit et ad cautes adducto fune secutast.

455Impendent cava saxa mari, ruituraque semper

stat (mirum!) moles et silvis aequor inumbrat.

Huc fractas aquilone rates summersaque pontus

corpora saepe tulit caecisque abscondit in antris;

restituit raptus tectum mare, cumque cavernae

460evomuere fretum, contorti verticis undae

Tauromenitanam vincunt fervore Charybdim.

Hic Opiterginis moles onerata colonis

constitit, hanc omni puppes statione solutae

circumeunt, alii rupes ac litora complent.

465Vulteius tacitas sentit sub gurgite fraudes.

Dux erat ille ratis; frustra qui vincula ferro

rumpere conatus poscit spe proelia nulla

incertus qua terga daret, qua pectora bello.

Hoc tamen in casu, quantum deprensa valebat,

470effecit virtus: inter tot milia captae

circumfusa rati et plenam vix inde cohortem

pugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbra

nox lucem dubiam, pacemque habuere tenebrae.

Tunc sic attonitam venturaque fata paventem

475rexit magnanima Vulteius voce cohortem:

"Libera non ultra parva quam nocte iuventus,

consulite extremis angusto in tempore rebus.

Vita brevis nulli superest qui tempus in illa

quaerendae sibi mortis habet, nec gloria leti

480inferior, iuvenes, admoto occurrere fato.

Omnibus incerto venturae tempore vitae

par animi laus est et quos speraveris annos

perdere et extremae momentum abrumpere lucis,

arcessas dum fata manu; non cogitur ullus

485velle mori. Fuga nulla patet, stant undique nostris

intenti cives iugulis: decernite letum,

et metus omnis abest; cupias quodcumque necessest.

Non tamen in caeca bellorum nube cadendumst,

aut cum permixtas acies sua tela tenebris

490involvent conferta iacent cum corpora campo,

in medium mors omnis abit, perit obruta virtus.

Nos in conspicua sociis hostique carina

constituere dei. Praebebunt aequora testes,

praebebunt terrae, summis dabit insula saxis,

495spectabunt geminae diverso litore partes.

Nescio quod nostris magnum et memorabile fatis

exemplum, Fortuna, paras. Quaecumque per aevum

exhibuit monumenta fides servataque ferro

militiae pietas, transisset nostra iuventus;

500namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar,

esse parum scimus; sed non maiora supersunt

obsessis, tanti quae pignora demus amoris.

Abscidit nostrae multum fors invida laudi,

quod non cum senibus capti natisque tenemur.

505Indomitos sciat esse viros timeatque furentis

et morti faciles animos et gaudeat hostis

non plures haesisse rates. temptare parabunt

foederibus turpique volent corrumpere vita.

O | utinam, quo plus habeat mors unica famae,

510promittant veniam, iubeant sperare salutem,

ne nos, cum calido fodiemus viscera ferro,

desperasse putent. magna virtute merendumst,

Caesar ut amissis inter tot milia paucis

hoc damnum clademque vocet. Dent fata recessum

515emittantque licet, vitare instantia nolim.

Proieci vitam, comites, totusque futurae

mortis agor stimulis; furor est. Agnoscere solis

permissum quos iam tangit vicinia fati,

victurosque dei celant, ut vivere durent,

520felix esse mori." sic cunctas sustulit ardor

nobilium mentes iuvenum: cum sidera caeli

ante ducis voces oculis umentibus omnes

aspicerent flexoque Ursae temone paverent,

idem, cum fortes animos praecepta subissent,

525optavere diem. Nec segnis vergere ponto

tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebat

sidera, vicino cum lux altissima Cancrost;

nox tum Thessalicas urgebat parva sagittas.

Detegit orta dies stantis in rupibus Histros

530pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos.

Temptavere prius suspenso vincere bello

foederibus, fieret captis si dulcior ipsa

mortis vita mora. Stabat devota iuventus

damnata iam luce ferox securaque pugnae

535promisso sibi fine manu, nullique tumultus

excussere viris mentes ad summa paratas,

innumerasque simul pauci terraque marique

sustinuere manus; tanta est fiducia mortis.

Utque satis bello visum est fluxisse cruoris,

540versus ab hoste furor. Primus dux ipse carinae

Vulteius iugulo poscens iam fata retecto

"Ecquis" ait "iuvenum est, cuius sit dextra cruore

digna meo certaque fide per vulnera nostra

testetur se velle mori?" Nec plura locuto

545viscera non unus iamdudum transigit ensis.

Collaudat cunctos, sed eum cui vulnera prima

debebat grato moriens interficit ictu.

Concurrunt alii totumque in partibus unis

bellorum fecere nefas. Sic semine Cadmi

550emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum

vulneribus dirum Thebanis fratribus omen;

Phasidos et campis insomni dente creati

terrigenae missa magicis e cantibus ira

cognato tantos implerunt sanguine sulcos,

555ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis,

expavit Medea nefas. Sic mutua pacti

fata cadunt iuvenes, minimumque in morte virorum

mors virtutis habet; pariter sternuntque caduntque

vulnere letali; nec quemquam dextra fefellit,

560cum feriat moriente manu. Nec vulnus adactis

debetur gladiis: percussum est pectore ferrum,

et iuguli pressere manum. Cum sorte cruenta

fratribus incurrant fratres natusque parenti,

haut trepidante tamen toto cum pondere dextra

565exegere enses. Pietas ferientibus una

non repetisse fuit. Iam latis viscera lapsa

semianimes traxere foris multumque cruorem

infudere mari. despectam cernere lucem

victoresque suos vultu spectare superbo

570et mortem sentire iuvat. Iam strage cruenta

conspicitur cumulata ratis bustisque remittunt

corpora victores ducibus mirantibus, ulli

esse ducem tanti. nullam maiore locutast

ore ratem totum discurrens Fama per orbem.

575Non tamen ignavae post haec exempla virorum

percipient gentes quam sit non ardua virtus

servitium fugisse manu. Sed regna timentur

ob ferrum, et saevis libertas subditur armis,

ignorantque datos, ne quisquam serviat, enses.

580Mors, utinam pavidos vitae subducere nolles

sed virtus te sola daret! Non segnior illo

Marte fuit qui tum Libycis exarsit in arvis.

Namque rates audax Lilybaeo litore solvit

Curio nec forti velis aquilone recepto

585inter semirutas magnae Carthaginis arces

et Clupeam tenuit stationis litora notae

primaque castra locat cano procul aequore, qua se

Bagrada lentus agit siccae sulcator harenae.

Inde petit tumulos exesasque undique rupes,

590Antaei quas regna vocat non vana vetustas.

Nominis antiqui cupientem noscere causas

cognita per multos docuit rudis incola patres:

"Nondum post genitos tellus effeta gigantas

terribilem Libycis partum concepit in antris;

595nec tam iusta fuit terrarum gloria Typhon

aut Tityos Briareusque ferox, caeloque pepercit

quod non Phlegraeis Antaeum sustulit arvis.

Hoc quoque tam vastas cumulavit munere vires

terra sui fetus, quod, cum tetigere parentem,

600iam defecta vigent renovato robore membra.

Haec illi spelunca domus; latuisse sub alta

rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones;

ad somnos non terga ferae praebere cubile

adsuerunt, non silva torum, viresque resumit

605in nuda tellure iacens. Periere coloni

arvorum Libyae, pereunt quos appulit aequor;

auxilioque diu virtus non usa cadendi

terrae spernit opes: invictus robore cunctis,

quamuis staret, erat. Tandem vulgata cruenti

610fama mali terras monstris aequorque levantem

magnanimum Alciden Libycas excivit in oras.

Ille Cleonaei proiecit terga leonis,

Antaeus Libyci; perfundit membra liquore

hospes Olympiacae servato more palaestrae,

615ille parum fidens pedibus contingere matrem

auxilium membris calidas infudit harenas.

Conservere manus et multo bracchia nexu;

colla diu gravibus frustra temptata lacertis,

immotumque caput fixa cum fronte tenetur;

620miranturque habuisse parem. Nec viribus uti

Alcides primo volvit certamine totis

exhausitque virum, quod creber anhelitus illi

prodidit et gelidus fesso de corpore sudor.

Tunc cervix lassata quati, tunc pectore pectus

625urgueri, tunc obliqua percussa labare

crura manu. Iam terga viri cedentia victor

alligat et medium compressis ilibus artat

inguinaque insertis pedibus distendit et omnem

explicuit per membra virum. Rapit arida tellus

630sudorem: calido complentur sanguine venae,

intumuere tori, totosque induruit artus

Herculeosque novo laxavit corpore nodos.

Constitit Alcides stupefactus robore tanto

nec sic Inachiis, quamuis rudis esset, in undis

635desectam timuit reparatis anguibus hydram.

Conflixere pares, telluris viribus ille,

ille suis. Numquam saevae sperare novercae

plus licuit; videt exhaustos sudoribus artus

cervicemque viri siccam, cum ferret Olympum.

640Utque iterum fessis iniecit bracchia membris,

non exspectatis Antaeus viribus hostis

sponte cadit maiorque accepto robore surgit.

Quisquis inest terris, in fessos spiritus artus

egeritur, tellusque viro luctante laborat.

645Ut tandem auxilium tactae prodesse parentis

Alcides sensit, "Standum est tibi" dixit "et ultra

non credere solo sternique vetabere terra,

haerebis pressis intra mea pectora membris,

huc, Antaee, cades." sic fatus sustulit alte

650nitentem in terras iuvenem. Morientis in artus

non potuit nati tellus permittere vires:

Alcides medio tenuit iam pectora pigro

stricta gelu terrisque diu non credidit hostem.

Hinc, aevi veteris custos, famosa vetustas

655miratrixque sui signavit nomine terras.

Sed maiora dedit cognomina collibus istis,

Poenum qui Latiis revocavit ab arcibus hostem,

Scipio. Nam sedes Libyca tellure potito

haec fuit. En veteris cernis vestigia valli;

660Romana hos primum tenuit victoria campos."

Curio laetatus, tamquam fortuna locorum

bella gerat servetque ducum sibi fata priorum,

felici non fausta loco tentoria ponens

indulsit castris et collibus abstulit omen

665sollicitatque feros non aequis viribus hostis.

Omnis Romanis quae cesserat Africa signis,

tunc Vari sub iure fuit, qui robore quamquam

confisus Latio regis tamen undique vires

excivit, Libyae gentis, extremaque mundi

670signa suum comitata Iubam. Non fusior ulli

terra fuit domino: qua sunt longissima regni,

cardine ab occiduo vicinus Gadibus Atlas

terminat, a medio confinis Syrtibus Hammon;

at qua lata iacet, vasti plaga fervida regni

675distinet Oceanum zonaeque exusta calentis.

Sufficiunt spatio populi: tot castra sequuntur

Autololes Numidaeque vagi semperque paratus

inculto Gaetulus equo, tum concolor Indo

Maurus, inops Nasamon, mixti Garamante perusto

680Marmaridae volucres aequaturusque sagittas

Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax

et gens quae nudo residens Massylia dorso

ora levi flectit frenorum nescia virga,

et solitus vacuis errare mapalibus Afer

685venator, ferrique simul fiducia non est,

vestibus iratos laxis operire leones.

Nec solum studiis civilibus arma parabat,

privatae sed bella dabat Iuba concitus irae.

Hunc quoque, quo superos humanaque polluit, anno

690lege tribunicia solio depellere avorum

Curio temptarat Libyamque auferre tyranno,

dum regnum te, Roma, facit. memor ille doloris

hoc bellum sceptri fructum putat esse retenti.

Hac igitur regis trepidat iam Curio fama,

695et quod Caesareis numquam devota iuventus

illa nimis castris nec Rheni miles in undis

exploratus erat, Corfini captus in arce;

infidusque novis ducibus dubiusque priori

fas utrumque putat. sed postquam languida segni

700cernit cuncta metu nocturnaque munia valli

desolata fuga, trepida sic mente profatur:

"Audendo magnus tegitur timor, arma capessam

ipse prior, campum miles descendat in aequum,

dum meus est; variam semper dant otia mentem.

705Eripe consilium pugna; cum dira voluptas

ense subit presso, galeae texere pudorem,

quis conferre duces meminit? quis pendere causas?

Qua stetit, inde favet; veluti fatalis harenae

muneribus non ira vetus concurrere cogit

710productos, odere pares." Sic fatus apertis

instruxit campis acies; quem blanda futuris

deceptura malis belli fortuna recepit.

Nam pepulit Varum campo nudataque foeda

terga fuga, donec vetuerunt castra, cecidit.

715Tristia sed postquam superati proelia Vari

sunt audita Iubae, laetus quod gloria belli

sit rebus servata suis, rapit agmina furtim

obscuratque suam per iussa silentia famam

hoc solum metuens incauto ab hoste, timeri.

720Mittitur, exigua qui proelia prima lacessat

eliciatque manu, Numidis a rege secundus,

ut sibi commissi simulator Sabbura belli;

ipse cava regni vires in valle retentat:

aspidas ut Pharias cauda sollertior hostis

725ludit et iratas incerta provocat umbra

obliquusque caput vanas serpentis in auras

effusae tuto comprendit guttura morsu

letiferam citra saniem; tunc irrita pestis

exprimitur, faucesque fluunt pereunte veneno.

730Fraudibus eventum dederat fortuna, feroxque

non exploratis occulti viribus hostis

Curio nocturnum castris erumpere cogit

ignotisque equitem late decurrere campis.

Ipse sub aurorae primos excedere motus

735signa iubet castris multum frustraque rogatus,

ut Libycas metuat fraudes infectaque semper

Punica bella dolis. Leti fortuna propinqui

tradiderat fatis iuvenem, bellumque trahebat

auctorem civile suum. Super ardua ducit

740saxa, super cautes abrupto limite signa,

cum procul e summis conspecti collibus hostes.

Fraude sua cessere parum, dum colle relicto

effusam patulis aciem committeret arvis:

ille fugam credens simulatae nescius artis,

745ut victor, mersos aciem deiecit in agros.

Tunc primum patuere doli, Numidaeque fugaces

undique completis clauserunt montibus agmen.

Obstipuit dux ipse simul perituraque turba.

Non timidi petiere fugam, non proelia fortes:

750quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum

saxa quatit pulsu rigidos vexantia frenos

ora terens spargitque iubas et subrigit aures

incertoque pedum pugnat non stare tumultu;

fessa iacet cervix, fumant sudoribus artus,

755oraque proiecta squalent arentia lingua,

pectora rauca gemunt quae creber anhelitus urget,

et defecta gravis longe trahit ilia pulsus,

siccaque sanguineis durescit spuma lupatis.

Iamque gradum neque verberibus stimulisque coacti

760nec quamuis crebris iussi calcaribus addunt;

vulneribus coguntur equi, nec profuit ulli

cornipedis rupisse moras; neque enim impetus ille

incursusque fuit: tantum perfertur ad hostem

et spatium iaculis oblato vulnere donat.

765At vagus Afer equos ut primum emisit in agmen,

tunc campi tremuere sono, terraque soluta,

quantus Bistonio torquetur turbine pulvis,

aëra nube sua texit traxitque tenebras.

Ut vero in pedites fatum miserabile belli

770incubuit, nullo dubii discrimine Martis

ancipites steterunt casus, sed tempora pugnae

mors tenuit; neque enim licuit procurrere contra

et miscere manus. Sic undique saepta iuventus

comminus obliquis et rectis eminus hastis

775obruitur, non vulneribus nec sanguine solum,

telorum nimbo peritura et pondere ferri.

Ergo acies tantae parvum spissantur in orbem,

ac, si quis metuens medium correpsit in agmen,

vix impune suos inter convertitur enses;

780densaturque globus, quantum pede prima relato

constrinxit gyros acies. non arma movendi

iam locus est pressis, stipataque membra teruntur;

frangitur armatum colliso pectore pectus.

Non tam laeta tulit victor spectacula Maurus

785quam fortuna dabat; fluvios non ille cruoris

membrorumque videt lapsum et ferientia terram

corpora: compressum turba stetit omne cadaver.

Excitet invisas dirae Carthaginis umbras

inferiis fortuna novis, ferat ista cruentus

790Hannibal et Poeni tam dira piacula manes.

Romanam, superi, Libyca tellure ruinam

Pompeio prodesse nefas votisque senatus!

Africa nos potius vincat sibi. Curio fusas

ut vidit campis acies et cernere tantas

795permisit clades compressus sanguine pulvis,

non tulit adflictis animam producere rebus

aut sperare fugam ceciditque in strage suorum

impiger ad letum et fortis virtute coacta.

Quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumque,

800unde tribunicia plebeius signifer arce

arma dabas populis? quid prodita iura senatus

et gener atque socer bello concurrere iussi?

Ante iaces quam dira duces Pharsalia confert,

spectandumque tibi bellum civile negatumst.

805Has urbi miserae vestro de sanguine poenas

ferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes.

Felix Roma quidem civisque habitura beatos,

si libertatis superis tam cura placeret,

quam vindicta placet! Libycas en nobile corpus

810pascit aves, nullo contectus Curio busto.

At tibi nos, quando non proderit ista silere,

a quibus omne aevi senium sua fama repellit,

digna damus, iuvenis, meritae praeconia vitae.

Haut alium tanta civem tulit indole Roma

815aut cui plus leges deberent recta sequenti.

Perdita tunc Urbi nocuerunt saecula, postquam

ambitus et luxus et opum metuenda facultas

transuerso mentem dubiam torrente tulerunt;

momentumque fuit mutatus Curio rerum,

820Gallorum captus spoliis et Caesaris auro.

Ius licet in iugulos nostros sibi fecerit ensis

Sulla potens Mariusque ferox et Cinna cruentus

Caesareaeque domus series, cui tanta potestas

concessa est? emere omnes, hic vendidit Urbem.