Silii Italici-PUNICORUM LIBER XIII

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII

0

Sēgne ĭtĕr ēmēnsō vīxdūm Tārpēiă vĭdērī

cūlmĭnă dēsĭĕrānt, tōrvōs cūm vērsŭs ăd ūrbēm

dūctŏr Ăgēnŏrĕūs vūltūs rĕmĕārĕ părābāt.

cāstră lŏcāt, nūllā laēdēns ŭbĭ grāmĭnă rīpā

Tūtīā dĕdŭcīt tĕnŭēm sĭnĕ nōmĭnĕ rīvūm5

ēt tăcĭtē Tūscīs īnglōrĭŭs āfflŭĭt ūndīs.

hīc mŏdŏ prīmōrēs sŏcĭūm, mŏdŏ iūssă dĕōrūm,

nūnc sēse īncrĕpĭtāt: "dīc ō, cuī Lŷdĭă caēdĕ

crēvērūnt stāgna ēt cōncūssa ēst Daūnĭă tēllūs

ārmōrūm tŏnĭtrū, quās ēxănĭmātŭs ĭn ōrās10

sīgnă rĕfērs? quī mūcrŏ tŭūm, quaē lāncĕă tāndēm

īntrāvīt pēctūs? sī nūnc ēxsīstĕrĕt ālmă

Cārthāgo ānte ŏcŭlōs tūrrītā cēlsă fĭgūrā,

quās ăbĭtūs, mīlēs, caūsās īllaēsĕ dĕdīssēs?

"īmbrēs, ō pătrĭa, ēt mīxtōs cūm grāndĭnĕ nīmbōs15

ēt tŏnĭtrūs fŭgĭō." prŏcŭl hānc ēxpēllĭtĕ gēntīs

fēmĭnĕām Tўrĭaē lābēm, nĭsĭ lūcĕ sĕrēnā

nēscīre āc lĭquĭdā Māvōrtem ăgĭtārĕ sŭb aēthrā."

Tērrŏr ădhūc ĭnĕrāt sŭpĕrum āc rĕdŏlēntĭa ĭn ārmīs

fūlmĭna ĕt ānte ŏcŭlōs īrātī pūgnă Tŏnāntīs.20

pārēndī tămĕn ēt cuīcūmque īncūmbĕrĕ iūssō

dūrābāt vĭgŏr, āc sēnsīm dīffūsŭs ăd ōmnēs

sīgnă rĕpōrtāndī crēscēbăt ĭn āgmĭnĕ fērvōr.

sīc ŭbĭ pērrūpīt stāgnāntēm cālcŭlŭs ūndām,

ēxĭgŭōs fōrmāt pēr prīmă vŏlūmĭnă gŷrōs,25

mōx trĕmŭlūm vībrāns mōtū glīscēntĕ lĭquōrēm

mūltĭplĭcāt crēbrōs sĭnŭātī gūrgĭtĭs ōrbēs,

dōnēc pōstrēmō lāxātīs cīrcŭlŭs ōrīs

cōntīngāt gĕmĭnās pătŭlō cūrvāmĭnĕ rīpās.

Āt cōntra Ārgўrĭpaē prāvūm dĕcŭs (īnclĭtă nāmquĕ30

sēmĭna ăb Oēnēā dūctōrīs stīrpĕ trăhēbāt

Aētōlī: Dăsĭō fŭĭt haūd īgnōbĭlĕ nōmēn)

laētŭs ŏpūm, sēd claūdă fĭdēs sēsēquĕ călēntī

āddĭdĕrāt Poēnō Lătĭaē dīffīsŭs hăbēnaē-

īs vōlvēns vĕtĕrūm mĕmŏrāta āntīquă părēntūm35

"lōngō mīlĕs" ăīt "quătĕrēt cūm Teūcrĭă bēllō

Pērgăma ĕt ād mūrōs stārēt sĭnĕ sānguĭnĕ Māvōrs,

sōllĭcĭtīs Cālchās (nām sīc fōrtīssĭmŭs hērōs

pōscēntī sŏcĕrō saēpe īntēr pōcŭlă Daūnō

nārrābāt mĕmŏrī Dĭŏmēdēs cōndĭtă mēntĕ)-40

sēd Cālchās Dănăīs, nĭsĭ claūsum ēx sēdĭbŭs ārcīs

ārmĭsŏnaē cūrēnt sĭmŭlācrum āvēllĕrĕ dīvaē,

nōn ūmquam āffīrmāt Thĕrăpnaēīs Īlĭŏn ārmīs

cēssūrum, aūt Lēdaē rĕdĭtūrūm nōmĕn Ămŷclās.

quīppĕ dĕīs vīsūm, nē cuī pērrūmpĕrĕ dētūr45

ēffĭgĭēs ĕă quās ūmquām pōssēdĕrĭt ūrbēs.

tūm mĕŭs ādiūnctō mōnstrātam ēvādĭt ĭn ārcēm

Tŷdīdēs Ĭthăco ēt dēxtra āmōlītŭs ĭn īpsō

cūstōdēs ădĭtū tēmplī caēlēstĕ rĕpōrtāt

Pāllădĭum āc nōstrīs ăpĕrīt mălă Pērgămă fātīs.50

nām pōstquam Oēnōtrīs fūndāvīt fīnĭbŭs ūrbēm,

aēgēr dēlīctī Phrўgĭūm plācārĕ cŏlēndō

nūmĕn ĕt Īlĭăcōs părăt ēxōrārĕ pĕnātēs.

īngēns iām tēmplūm cēlsā sūrgēbăt ĭn ārcĕ,

Lāŏmĕdōntēaē sēdēs īngrātă Mĭnērvaē,55

cūm mĕdĭōs īntēr sōmnōs āltāmquĕ quĭētēm

nēc cēlātă dĕam ēt mĭnĭtāns Trītōnĭă vīrgŏ:

"nōn haēc, Tŷdīdē, tāntaē prō laūdĭs hŏnōrĕ

dīgnă părās; nōn Gārgānūs nēc Daūnĭă tēllūs

dēbēntūr nōbīs. quaēre īn Laūrēntĭbŭs ārvīs60

quī nūnc prīmă lŏcānt mĕlĭōrīs moēnĭă Troīaē.

hūc vīttās cāstūmquĕ rĕfēr pĕnĕtrālĕ părēntūm."

quīs trĕpĭdūs mŏnĭtīs Sātūrnĭă rēgnă căpēssīt.

iām Phrŷx cōndēbāt Lāvīniā Pērgămă vīctōr

ārmăquĕ Laūrēntī fīgēbāt Trōĭă lūcō.65

vērum ŭbĭ Tŷrrhēnī pērvēntum ād flūmĭnĭs ūndās

cāstrăquĕ Tŷdīdēs pŏsŭīt fūlgēntĭă rīpā,

Prīămĭdae īntrĕmŭērĕ mĕtū. tūm pīgnŏră pācīs

praētēndēns dēxtrā rāmūm cānēntĭs ŏlīvaē

sīc ōrsūs Daūnī gĕnĕr īntēr mūrmŭră Teūcrūm:70

"pōne, Ānchīsĭădē, mĕmŏrēs īrāsquĕ mĕtūsquĕ.

quīcquĭd ăd Īdaēōs Xānthūm Sĭmŏēntăquĕ nōbīs

sānguĭnĕ sūdātūm Scaēaēque ād līmĭnă pōrtaē,

haūd nōstrum ēst: ēgērĕ dĕī dūraēquĕ sŏrōrēs.

nūnc ăgĕ, quōd sŭpĕrēst cūr nōn mĕlĭōrĭbŭs aēvī75

dūcĭmŭs aūspĭcĭīs? dēxtrās iūngāmŭs ĭnērmēs.

foēdĕrĭs ēn haēc tēstĭs ĕrīt." vĕnĭāmquĕ prĕcātūs

Trōiānam ōstēntāt trĕpĭdīs dē pūppĕ Mĭnērvām.

haēc aūsōs Cēltās īrrūmpĕrĕ moēnĭă Rōmaē

cōrrĭpŭīt lētō nĕquĕ tōt dē mīlĭbŭs ūnūm80

īngēntīs pŏpŭlī pătrĭās dīmīsĭt ăd ārās."

Hīs frāctūs dūctōr cōnvēllī sīgnă mănīplīs

ōptātō laētīs ăbĭtū iŭbĕt. ītŭr ĭn āgrōs,

dīvĕs ŭbi ānte ōmnēs cŏlĭtūr Fērōnĭă lūcō

ēt săcĕr ūmēctāt Flāvīnĭă rūră Căpēnās.85

fāma ēst īntāctās lōngaēvi ăb ŏrīgĭnĕ fānī

crēvīsse īn mĕdĭūm cōngēstīs ūndĭquĕ dōnīs

īmmēnsūm pēr tēmpŭs ŏpēs lūstrīsquĕ rĕlīctūm

īnnŭmĕrīs aūrūm sōlō sērvāntĕ păvōrĕ.

hāc ăvĭdās mēntēs āc bārbără cōrdă răpīnā90

pōllŭĭt ātque ārmāt cōntēmptū pēctŏră dīvūm.

āvĭă tūnc lōngīnquă plăcēnt, quaē sūlcăt ărātrō

ād frĕtă pōrrēctīs Trīnācrĭă Brūttĭŭs ārvīs.

Dūm Lĭbўs haūd laētūs Rhēgīna ād lītŏră tēndīt,

vīctōr sūmmōtō pătrĭīs ā fīnĭbŭs hōstĕ95

Fūlvĭŭs īnfaūstām Cāmpāna ād moēnĭă claūsīs

pōrtābāt fāmām mĭsĕrīsque ēxtrēmă mŏvēbāt.

tūm prēnsāns pāssīm cuīcūmque ēst nōmĕn ĭn ārmīs:

"dēdĕcŭs hōc dēfēndĕ mănū. cūr pērfĭda ĕt ūrbī

āltĕră Cārthāgō nōstraē pōst foēdĕră rūptă100

ēt mīssum ād pōrtās Poēnūm, pōst iūră pĕtītă

cōnsŭlĭs āltērnī stăt ădhūc ēt tūrrĭbŭs āltīs

Hānnĭbălem āc Lĭbўcās ēxspēctāt lēntă cŏhōrtēs?"

mīscēbāt dīctīs fācta ēt nūnc rōbŏrĕ cēlsās

ēdūcī tūrrēs, quīs vīncĕrĕt ārdŭă mūrī,105

cōgēbāt, nūnc cōniūnctās āstrīngĕrĕ nōdīs

īnstābāt fērrōquĕ trăbēs, quō frāngĕrĕt āltōs

pōrtārūm pōstēs quătĕrētquĕ mŏrāntĭă claūstră.

hīc lătĕra īntēxtūs stēllātīs āxĭbŭs āggēr,

hīc grăvĭda ārmātō sūrgēbāt vīnĕă dōrsō.110

āt pōstquām prŏpĕrātă sătīs quaē cōmmŏnĕt ūsūs,

dāt sīgnum ātque ălăcēr scālīs trānscēndĕrĕ mūrōs

īmpĕrăt āc saēvīs ūrbēm tērrōrĭbŭs īmplēt,

cūm sŭbĭtō dēxtrum ōffūlsīt cōnātĭbŭs ōmēn.

cērvă fŭīt rārō tērrīs spēctātă cŏlōrĕ,115

quaē cāndōrĕ nĭvēm, cāndōre ānteīrĕt ŏlōrēs.

hānc āgrēstĕ Căpŷs dōnūm, cūm moēnĭă sūlcō

sīgnārēt, grātō pārvaē mōllītŭs ămōrĕ

nūtrĭĕrāt sēnsūsque hŏmĭnīs dōnārăt ălēndō.

īnde ēxūtă fĕrām dŏcĭlīsque āccēdĕrĕ mēnsīs120

ātque ūltrō blānda āttāctū gaūdēbăt ĕrīlī.

aūrātō mātrēs āssuētaē pēctĭnĕ mītēm

cōmĕre ĕt ūmēntī flŭvĭō rĕvŏcārĕ cŏlōrēm.

nūmĕn ĕrāt iām cērvă lŏcī, fămŭlāmquĕ Dĭānaē

crēdēbānt, āc tūră dĕūm dē mōrĕ dăbāntūr.125

haēc aēvī vītaēquĕ tĕnāx fēlīxquĕ sĕnēctām

mīlle īndēfēssōs vĭrĭdēm dūxīssĕ pĕr ānnōs

saēclōrūm nŭmĕrō Trōiānīs cōndĭtă tēctă

aēquābāt; sēd iām lōngō nōx vēnĕrăt aēvō.

nām sŭbĭto īncūrsū saēvōrum ăgĭtātă lŭpōrūm,130

quī nōctīs tĕnĕbrīs ūrbēm (mĭsĕrābĭlĕ bēllō

prōdĭgĭum) īntrārānt, prīmōs ād lūmĭnĭs ōrtūs

ēxtŭlĕrāt sēsē pōrtīs păvĭdāquĕ pĕtēbāt

cōnstērnātă fŭgā pŏsĭtōs ād moēnĭă cāmpōs.

ēxcēptām laētō iŭvĕnūm cērtāmĭnĕ dūctōr135

māctāt, dīvă, tĭbī (tĭbi ĕnim haēc grātīssĭmă sācră)

Fūlvĭŭs ātque "ādsīs," ōrāt "Lātōnĭă, coēptīs."

Īnde ălăcēr fīdēnsquĕ dĕā cīrcūmdătă claūsīs

ārmă mŏvēt, quaēque ōblīquō cūrvāntŭr ĭn ōrbēm

moēnĭă flēxă sĭnū, spīssā vāllātă cŏrōnā140

āllĭgăt ēt tēlīs īn mōrem īndāgĭnĭs āmbīt.

dūm păvĭtānt, spūmāntĭs ĕquī fĕră cōrdă fătīgāns

ēvĕhĭtūr pōrtā sūblīmīs Taūrĕă crīstīs

bēllātōr, cuī Sīdŏnĭūs sŭpĕrārĕ lăcērtō

dūctŏr ĕt Aūtŏlŏlās dăbăt ēt Maūrūsĭă tēlă.145

īs trĕpĭdo āc lĭtŭūm tīnnītū stārĕ nĕgāntī

īmpĕrĭtāns vĭŏlēntĕr ĕquō, pōstquam aūrĭbŭs hōstīs

vīcīnūm sēsē vĭdĕt ēt clāmārĕ prŏpīnquūm,

"Claūdĭŭs huīc" īnquīt (praēstābāt Claūdĭŭs ārtĕ

bēllāndi ēt mĕrĭtā mīlle īntēr proēlĭă fāmā)150

"huīc" īnquīt "sōlūm, sī qua ēst fīdūcĭă dēxtraē,

dēt sēsē cāmpo ātque ĭnĕāt cērtāmĭnă mēcūm."

Ūnă mŏra Aēnĕădaē, pōstquām vōx āttĭgĭt aūrēs,

dūm dărĕt aūspĭcĭūm iūsque īn cērtāmĭnă dūctōr.

praēvĕtĭtūm nāmque ēt căpĭtāl cōmmīttĕrĕ Mārtēm155

spōntĕ vĭrīs. ērūmpĭt ŏvāns, ūt Fūlvĭŭs ārmă

īmpĕrĭō sōlvīt, pătŭlūmque īnvēctŭs ĭn aēquōr

ērĭgĭt ūndāntēm glŏmĕrātō pūlvĕrĕ nūbēm.

īndīgnātŭs ŏpem āmmēntī sŏcĭōquĕ iŭvārĕ

ēxpūlsūm nōdō iăcŭlum ātque āccērsĕrĕ vīrēs160

Taūrĕă vībrābāt nūdīs cōnātĭbŭs hāstām.

īndē ruēns īrā tēlūm cōntōrquĕt ĭn aūrās.

āt nōn īdem ănĭmūs Rŭtŭlō: spĕcŭlātŭr ĕt ōmnī

cōrpŏrĕ pērlūstrāt, quā sīt cērtīssĭmă fērrō

īn vūlnūs vĭă. nūnc vībrāt, nūnc cōmprĭmĭt hāstām165

mēntītūrquĕ mĭnās. mĕdĭām tūnc trānsĭgĭt īctū

pārmām, sēd grātō fraūdāta ēst sānguĭnĕ cūspīs.

tūm strīctūm prŏpĕrē vāgīnā dētĕgĭt ēnsēm.

ēt iām fērrātā răpĭēbāt cālcĕ vŏlāntēm

Taūrĕă cōrnĭpĕdēm fŭgĭēns mĭnĭtāntĭă fātă.170

nēc Rŭtŭlūs lĕvĭōr cēdēntīs pērdĕrĕ tērgă

iām prŏfŭgō răpĭdūs fūsīs īnstābăt hăbēnīs,

ūtquĕ mĕtūs vīctūm, sīc īra ēt glōrĭă pōrtīs

ūltōrem īmmīsīt mĕrĭtīquĕ cŭpīdŏ crŭōrīs.

āc dūm vīx ŏcŭlīs, vīx crēdūnt mēntĭbŭs hōstēm175

cōnfīsūm nūllō cŏmĭtānte īrrūmpĕrĕ tēctīs,

pēr mĕdĭām prŏpĕrē trĕpĭdāntum īntērrĭtŭs ūrbēm

ēgĭt ĕquum ādvērsāque ēvāsĭt ăd āgmĭnă pōrtā.

Hīnc ārdōrĕ părī nīsūque īncūrrĕrĕ mūrīs

īgnēscūnt ănĭmī pĕnĕtrātăquĕ tēctă sŭbīrĕ.180

tēlă sĭmūl flāmmaēquĕ mĭcānt. tūnc sāxĕŭs īmbēr

īngrŭĭt ēt sūmmīs āscēndūnt tūrrĭbŭs hāstaē.

nēc prōnum aūdēndī vīrtūtem ēxcēllĕrĕ cuīquām:

aēquārūnt īraē dēxtrās. Dīctaēă pĕr aūrās

trānăt ĕt īn mĕdĭūm pērlābĭtŭr ūrbĭs hărūndŏ.185

laētātūr nōn hōrtāndī, nōn plūră mŏnēndī

Fūlvĭŭs ēssĕ lŏcūm. răpĭūnt sĭbĭ quīsquĕ lăbōrēm.

quōs ŭbĭ tam ērēctōs ănĭmī vĭdĕt, ēt sŭpĕr ēssĕ

fāctōrūm sĭbĭ quēmquĕ dŭcēm, rŭĭt īmpĕtĕ vāstō

ād pōrtām māgnaēque ōptāt dīscrīmĭnă fāmaē.190

Trēs claūstra aēquaēvō sērvābānt cōrpŏrĕ frātrēs,

quīs dēlēctă mănūs cēntēnī cuīquĕ fĕrēbānt

ēxcŭbĭās ūnāquĕ lŏcūm stătĭōnĕ tĕnēbānt.

fōrma ēx hīs Nŭmĭtōr, cūrsū plāntāquĕ vŏlūcrī

praēstābāt Laūrēns, mēmbrōrūm mōlĕ Tăbūrnūs.195

sēd nōn ūnă vĭrīs tēla: hīc mīrābĭlĭs ārcū,

īlle hāstām quătĕre āc mĕdĭcātaē cūspĭdĭs īctū

proēlĭă mōlīri ēt nūdō nōn crēdĕrĕ fērrō,

tērtĭŭs āptābāt flāmmīs āc sūlphŭrĕ taēdās,

quālĭs Ătlāntĭăcō mĕmŏrātūr lītŏrĕ quōndām200

mōnstrūm Gērўŏnēs īmmānĕ trĭcōrpŏrĭs īraē,

cuī trēs īn pūgnā dēxtraē vărĭa ārmă gĕrēbānt:

ūna īgnēs saēvōs, āst āltĕră pōnĕ săgīttās

fūndēbāt, vălĭdām tōrquēbāt tērtĭă cōrnūm,

ātque ūnō dīvērsă dăbāt trĭă vūlnĕră nīsū.205

hōs ŭbĭ nōn aēquīs vărĭāntēs proēlĭă cōnsūl

cōnspēxīt tēlīs ēt pōrtaē līmĭnă cīrcūm

strāgem āc pērfūsōs sŭbĕūntūm sānguĭnĕ pōstēs,

cōncĭtăt īntōrtām fŭrĭātīs vīrĭbŭs hāstām.

lētūm trīstĕ fĕrēns aūrās sĕcăt Ītălă tāxūs210

ēt quā nūdārāt, dūm fūndīt spīcŭlă, bālteō

ārcūm prōtēndēns Nŭmĭtōr lătŭs, īlĭă trānsīt.

āt nōn ōbsaēptō cōntēntūs līmĭnĕ Mārtēm

ēxērcērĕ, lĕvīs bēllō, sēd tūrbĭdŭs aūsī,

Vīrrĭŭs īncaūtō fērvōre ērūpĕrăt āmēns215

rēclūsa īn cāmpūm pōrtā mĭsĕrāmquĕ fŭrōrī

vīncēntum ōbtŭlĕrāt pūbēm. rŭĭt ōbvĭa ĭn ārmă

Scīpĭo ĕt ōblātūm mĕtĭt īnsătĭābĭlĭs āgmēn.

Tīfāta ūmbrĭfĕrō gĕnĕrātūm mōntĕ Călēnūm

nūtrĭĕrānt aūdērĕ trŭcēm, nēc cōrpŏrĕ māgnō220

mēns ĕrăt īnfĕrĭōr. sūbsīdĕrĕ saēpĕ lĕōnēm,

nūdŭs ĭnīrĕ căpūt pūgnās, cērtārĕ iŭvēncō

ātque ōblīquă trŭcīs dēdūcĕrĕ cōrnŭă taūrī

āssuērāt crūdōque ălĭquā se āttōllĕrĕ fāctō.

īs, dūm praēcĭpĭtēs ēxpēllīt Vīrrĭŭs ūrbĕ,225

seū sprētō, seū nē fĭĕrēt mŏră, nūdŭs ĭn aēquōr

thōrāce ēxĭĕrāt lĕvĭōrquĕ prĕmēbăt ănhēlōs

pōndĕrĕ lōrīcae ēt pālāntēs vīctŏr ăgēbāt.

iāmquĕ Vĕlītērnūm mĕdĭā trānsēgĕrăt ālvō,

iām sŏlĭtum aēquālī lūdō cōmmīttĕre ĕquēstrēs230

Scīpĭădaē pūgnās Mărĭūm tēllūrĕ rĕvūlsō

pērcŭlĕrāt sāxō. mĭsĕr īmplōrābăt ămīcūm

cūm gĕmĭtu ēxspīrāns, scŏpŭlūsquĕ prĕmēbăt hĭāntēm.

sēd vălĭdās saēvō vīrēs dŭplĭcāntĕ dŏlōrĕ

ēffūdīt lăcrĭmās părĭtēr cōrnūmquĕ sŏnāntēm235

Scīpĭŏ, sōlāmēn prŏpĕrāns ōptābĭle ĭn ārmīs

hōstēm prōstrātō mŏrĭēntem ōstēndĕre ămīcō.

trānāvīt vŏlŭcrīs, lĭquĭdās ceū fīndĕrĕt aūrās,

hāstă vĭrī pēctūs rūpītque īmmānĭă mēmbră,

quānta ēst vīs ăgĭlī pēr caērŭlă sūmmă Lĭbūrnaē,240

quaē, părĭtēr quŏtĭēns rĕvŏcātae ād pēctŏră tōnsaē

pērcūssērĕ frĕtūm, vēntīs fŭgĭt ōcĭŏr ēt sē,

quām lōnga ēst, ūnō rēmōrūm praētĕrĭt īctū.

Āscănĭūm Vŏlĕsūs, prōiēctīs ōcĭŭs ārmīs

quō lĕvĭōr pĕtĕrēt mūrōs, pĕr ăpērtă vŏlāntēm245

āssĕquĭtūr plāntā. dēiēctūm prōtĭnŭs ēnsĕ

āntĕ pĕdēs dŏmĭnī iăcŭīt căpŭt; īpsĕ sĕcūtūs

cōrrŭĭt ūltĕrĭōr prōcūrsūs īmpĕtĕ trūncūs.

nēc spēs ōbsēssīs ūltrā rĕsĕrātă tŭērī

moēnĭă. cōnvērtūnt grēssūs rĕcĭpīquĕ pĕtēntēs250

(īnfāndum) ēxclūdūnt sŏcĭōs, dūm cārdĭnĕ vērsō

ōbnīxī tōrquēnt ŏbĭcēs, mūnīmĭnă sēră.

ācrĭŭs hōc īnstānt Ĭtălī claūsōsquĕ fătīgānt.

ēt nī caēcă sĭnū tērrās nōx cōndĕrĕt ātrō,

pērfrāctaē răpĭdō pătŭīssēnt mīlĭtĕ pōrtaē.255

Sēd nōn īn rĕquĭēm părĭtēr cēssērĕ tĕnēbraē:

hīnc sŏpŏr īmpăvĭdūs, quālēm vīctōrĭă nōvīt;

āt Căpŭa aūt maēstīs ŭlŭlāntūm flēbĭlĕ mātrūm

quēstĭbŭs aūt gĕmĭtū trĕpĭdāntum ēxtērrĭtă pātrūm

tōrmēntīs fīnēm mētāmquĕ lăbōrĭbŭs ōrāt.260

mūssāt pērfĭdĭaē dūctōrquĕ căpūtquĕ sĕnātūs.

Vīrrĭŭs ā Poēnō nūllām dŏcĕt ēssĕ sălūtēm,

vōcĭfĕrāns pūlsīs vīvēndi ē pēctŏrĕ cūrīs:

"spērāvī scēptra Aūsŏnĭaē pĕpĭgīquĕ, sŭb ārmīs

sī dēxtēr Poēnīs dĕŭs ēt Fōrtūnă fŭīssēt,265

ūt Căpŭam Īlĭăcī mīgrārēnt rēgnă Quĭrīnī.

quī quătĕrēnt mūrōs Tārpēiăquĕ moēnĭă mīsī;

nēc mĭhĭ pōscēndī vĭgŏr āfŭĭt, āltĕr ŭt aēquōs

pōrtārēt fāscēs nōstrō dē nōmĭnĕ cōnsūl.

hāctĕnŭs ēst vīxīssĕ sătīs. dūm cōpĭă nōctīs,270

cuī cōrdī cŏmĕs aētērna ēst Ăchĕrōntĭs ăd ūndām

lībērtās, pĕtăt īllĕ mĕās mēnsāsquĕ dăpēsquĕ

ēt vīctūs mēntēm fūsō pēr mēmbră Lўaēō

sōpītōquĕ nĕcīs mōrsū mĕdĭcāmĭnă clādīs

haūrĭăt āc plăcĭdīs ēxārmēt fātă vĕnēnīs."275

haēc ăĭt ēt tūrbā rĕpĕtīt cŏmĭtāntĕ pĕnātēs.

Aēdĭbŭs īn mĕdĭīs cōnsūrgēns īlĭcĕ mūltā

ēxstrŭĭtūr rŏgŭs, hōspĭtĭūm cōmmūnĕ pĕrēmptīs.

nēc vūlgūm cēssāt fŭrĭārĕ dŏlōrquĕ păvōrquĕ.

nūnc mēntī Dĕcĭūs sēraē rĕdĭt ēt bŏnă vīrtūs280

ēxĭlĭō pūnītă trŭcī. dēspēctăt ăb āltō

sācră Fĭdēs ăgĭtātquĕ vĭrūm fāllācĭă cōrdă.

vōx ōccūltă sŭbīt pāssīm dīffūsă pĕr aūrās:

"foēdĕră, mōrtālēs, nē saēvō rūmpĭtĕ fērrō,

sēd cāstām sērvātĕ fĭdēm. fūlgēntĭbŭs ōstrō285

haēc pŏtĭōr rēgnīs. dŭbĭō quī frāngĕrĕ rērūm

gaūdēbīt pācta āc tĕnŭēs spēs līnquĕt ămīcī

nōn īllī dŏmŭs aūt cōniūnx aūt vītă mănēbīt

ūmquam ēxpērs lūctūs lăcrĭmaēque. ăgĕt aēquŏrĕ sēmpēr

āc tēllūrĕ prĕmēns, ăgĕt aēgrūm nōctĕ dĭēquĕ290

dēspēcta āc vĭŏlātă Fĭdēs." ădĭt ōmnĭă iāmquĕ

cōncĭlĭa āc mēnsās cōntīngĭt ĕt ābdĭtă nūbĕ

āccūmbītquĕ tŏrīs ĕpŭlātūrque īmprŏba Ĕrīnŷs.

īpsa ĕtĭām Stўgĭō spūmāntĭă pōcŭlă tābō

pōrrĭgĭt ēt lārgē poēnās lētūmquĕ mĭnīstrāt.295

Vīrrĭŭs īntĕrĕā, dūm dāt pĕnĕtrārĕ mĕdūllās

ēxĭtĭo, āscēndītquĕ pўram ātque āmplēxĭbŭs haērēt

iūngēntūm fāta ēt sŭbĭcī iŭbĕt ōcĭŭs īgnēs.

Strīngēbānt tĕnĕbraē mētās, vīctōrquĕ rŭēbāt,

iāmquĕ sŭpērstāntēm mūrō sŏcĭōsquĕ Mĭlōnēm300

vōce āttōllēntēm pūbēs Cāmpānă vĭdēbāt.

pāndūnt āttŏnĭtī pōrtās trĕpĭdōquĕ căpēssūnt

cāstra ĭnĭmīcă grădū, quīs lēto āvērtĕrĕ poēnās

dēfŭĕrānt ănĭmī. pătĕt ūrbs cōnfēssă fŭrōrēm

ēt rĕsĕrāt Tўrĭō măcŭlātās hōspĭtĕ sēdēs.305

mātrōnaē pŭĕrīquĕ rŭūnt maēstūmquĕ sĕnātūs

cōncĭlĭūm nūllīque hŏmĭnūm lăcrĭmābĭlĕ vūlgūs.

stābānt īnnīxī pīlīs ēxērcĭtŭs ōmnīs

spēctābāntquĕ vĭrōs ēt laēta ēt trīstĭă fērrĕ

īndŏcĭlēs nūnc prōpēxīs īn pēctŏră bārbīs310

vērrĕre hŭmūm, nūnc foēdāntēs īn pūlvĕrĕ crīnēm

cānēntem ēt tūrpī lăcrĭmā prĕcĭbūsquĕ pŭdēndīs

fēmĭnĕūm tĕnŭēs ŭlŭlātūm fūndĕre ĭn aūrās.

Ātque ĕă dūm mīlēs mīrātŭr ĭnērtĭă fāctă

ēxspēctātquĕ fĕrōx stērnēndī moēnĭă sīgnūm,315

ēccĕ rĕpēns tăcĭtō pērcūrrīt pēctŏră sēnsū

rēlĭgĭo ēt saēvās cōmpōnīt nūmĭnĕ mēntēs,

nē flāmmām taēdāsquĕ vĕlīnt, nē tēmplă sŭb ūnō

īn cĭnĕrēm trāxīssĕ rŏgō. sŭbĭt īntĭmă cōrdă

pērlābēns sēnsīm mītīs dĕŭs. īllĕ sŭpērbaē320

fūndāmēntă Căpŷn pŏsŭīsse āntīquĭtŭs ūrbī

nōn cuīquām vīsūs pāssīm mŏnĕt, īllĕ rĕfūsīs

īn spătĭum īmmēnsūm cāmpīs hăbĭtāndă rĕlīnquī

ūtĭlĕ tēctă dŏcēt. paūlātim ātrōcĭbŭs īraē

lānguēscūnt ănĭmīs ēt vīs mōllītă sĕnēscīt.325

Pān Iŏvĕ mīssŭs ĕrāt sērvārī tēctă vŏlēntĕ

Trōiā, pēndēntī sĭmĭlīs Pān sēmpĕr ĕt īmō

vīx ūlla īnscrībēns tērraē vēstīgĭă cōrnū.

dēxtĕră lāscīvīt caēsā Tĕgĕātĭdĕ cāprā

vērbĕră laētă mŏvēns fēstaē pēr cōmpĭtă caūdaē.330

cīngĭt ăcūtă cŏmās ĕt ŏpācāt tēmpŏră pīnūs

āc pārva ērūmpūnt rŭbĭcūndā cōrnŭă frōntĕ.

stānt aūrēs, īmōquĕ cădīt bārba hīspĭdă mēntō.

pāstōrālĕ dĕō băcŭlūm, pēllīsquĕ sĭnīstrūm

vēlāt grātă lătūs tĕnĕraē dē cōrpŏrĕ dāmmaē.335

nūlla īn praērūptūm tām prōna ĕt ĭnhōspĭtă caūtēs,

īn quā nōn lībrāns cōrpūs sĭmĭlīsquĕ vŏlāntī

cōrnĭpĕdēm tŭlĕrīt praēcīsă pĕr āvĭă plāntām.

īntērdum īnflēxūs mĕdĭō nāscēntĭă tērgō

rēspĭcĭt ārrīdēns hīrtaē lūdībrĭă caūdaē,340

ōbtēndēnsquĕ mănūm sōlem īnfērvēscĕrĕ frōntī

ārcĕt ĕt ūmbrātō pērlūstrāt pāscŭă vīsū.

hīc pōstquām māndātă dĕī pērfēctă mălāmquĕ

sēdāvīt răbĭem ēt pērmūlsīt cōrdă fŭrēntūm,

Ārcădĭaē vŏlŭcrīs sāltūs ĕt ămātă rĕvīsīt345

Maēnăla, ŭbi ārgūtīs lōngē dē vērtĭcĕ sācrō

dūlcĕ sŏnāns călămīs dūcīt stăbŭla ōmnĭă cāntū.

Āt lĕgĭo Aūsŏnĭdūm flāmmās dūctōrĕ iŭbēntĕ

ārcērī pōrtīs stāntēsquĕ rĕlīnquĕrĕ mūrōs

(mītĕ dĕcūs mēntīs) cōndūnt ēnsēsquĕ făcēsquĕ.350

mūltă dĕūm tēmplīs dŏmĭbūsquĕ nĭtēntĭbŭs aūrō

ēgĕrĭtūr praēda ēt vīctūs ălĭmēntă sŭpērbī

quīsquĕ bŏnīs pĕrĭērĕ: vĭrūm dē cōrpŏrĕ vēstēs

fēmĭnĕaē mēnsaēque ălĭā tēllūrĕ pĕtītaē

pōcŭlăque Ēōā lūxum īrrītāntĭă gēmmā,355

nēc mŏdŭs ārgēntō, caēlātăquĕ pōndĕră fāctī

tāntum ĕpŭlīs aūrī, tūm pāssīm cōrpŏră lōngō

ōrdĭnĕ cāptīva ēt dŏmĭbūs dēprōmptă tălēntă

pāscĕrĕ lōngīnquūm nōn dēfĭcĭēntĭă bēllūm,

īmmēnsīquĕ grĕgēs fămŭlae ād cōnvīvĭă tūrbaē.360

Fūlvĭŭs ūt fīnēm spŏlĭāndīs aēdĭbŭs aērĕ

bēllĭgĕrō rĕvŏcāntĕ dĕdīt, sūblīmĭs ăb āltō

sūggēstū, māgnīs faūtōr nōn fūtĭlĭs aūsīs

"Lānŭvĭō gĕnĕrāte," īnquīt "quēm Sōspĭtă Iūnŏ

dāt nōbīs, Mĭlŏ, Grādīvī căpĕ vīctŏr hŏnōrēm365

tēmpŏră mūrālī cīnctūs tūrrītă cŏrōnā."

tūm sōntēs prŏcĕrūm mĕrĭtōsquĕ pĭācŭlă prīmă

āccĭĕt ēt iūstā pūnīt cōmmīssă sĕcūrī.

Hīc ātrōx vīrtūs (nĕc ĕnim ōccŭlŭīssĕ prŏbārīm

spēctātūm vĕl ĭn hōstĕ dĕcūs) clāmōrĕ fĕrōcī370

Taūrĕă "tūne" īnquīt "fērrō spŏlĭābĭs ĭnūltūs

tē māiōrem ănĭma ēt iūssō līctōrĕ rĕcīsă

īgnāvōs cădĕt āntĕ pĕdēs fōrtīssĭmă cērvīx?

haūd ūmquam hōc vōbīs dĕdĕrīt dĕŭs." īndĕ mĭnācī

ōbtūtū tōrvūm cōntra ēt fŭrĭālĕ rĕnīdēns375

bēllātōrem ălăcēr pēr pēctŏră trānsĭgĭt ēnsēm.

cuī dūctōr: "pătrĭām mŏrĭēns cŏmĭtārĕ cădēntēm.

quī nōbīs ănĭmūs, quaē dēxtĕră cuīquĕ vĭrītīm,

dēcērnēt Māvōrs. tĭbĭ, sī rēbārĕ pŭdēndūm

iūssă pătī, lĭcŭīt pūgnānti ōccūmbĕrĕ lētūm."380

Dūm Căpŭa īnfaūstām lŭĭt haūd sĭnĕ sānguĭnĕ cūlpām,

īntĕrĕā gĕmĭnōs tērrā crūdēlĭs Hĭbērā

fōrtūna ābstŭlĕrāt pērmīscēns trīstĭă laētīs

Scīpĭădās, māgnūmquĕ dĕcūs māgnūmquĕ dŏlōrēm.

fōrtĕ Dĭcārchēā iŭvĕnīs tūm sēdĭt ĭn ūrbĕ385

Scīpĭŏ pōst bēllī rĕpĕtēns ēxtrēmă pĕnātēs.

hūc trīstēs lăcrĭmās ēt fūnĕra ăcērbă sŭōrūm

fāmă tŭlīt. dūrīs quāmquām nōn cēdĕrĕ suētūs

pūlsātō lăcĕrāt vĭŏlēntēr pēctŏre ămīctūs.

nōn cŏmĭtēs tĕnŭīssĕ vălēnt, nōn ūllŭs hŏnōrūm390

mīlĭtĭaēvĕ pŭdōr. pĭĕtās īrātă sĭnīstrīs

caēlĭcŏlīs fŭrĭt ātque ōdīt sōlācĭă lūctūs.

iāmquĕ dĭēs ĭtĕrūmquĕ dĭēs ābsūmptă quĕrēlīs.

vērsātūr spĕcĭēs ānte ōra ŏcŭlōsquĕ părēntūm.

ērgo ēxcīrĕ părāt mānēs ănĭmāsquĕ sŭōrūm395

āllŏquĭōquĕ vĭrūm tāntōs mūlcērĕ dŏlōrēs.

hōrtātūr vīcīnă pălūs, ŭbĭ sīgnăt Ăvērnī

squālēntem īntrŏĭtūm stāgnāns Ăchĕrūsĭŭs ūmōr.

nōscĕrĕ vēntūrōs ăgĭtāt mēns prōtĭnŭs ānnōs.

Sīc ād Cŷmaēām, quaē tūm sūb nōmĭnĕ Phoēbī400

Aūtŏnŏē trĭpŏdās sācrōs āntrūmquĕ tĕnēbāt,

fērt grēssūs iŭvĕnīs cōnsūltăquĕ pēctŏrĭs aēgrī

pāndĭt ĕt āspēctūs ōrāt cōntīngĕrĕ pātrūm.

nēc cūnctātă dĭū vātēs "māctārĕ rĕpōstīs

mōs ūmbrīs" īnquīt "cōnsuētă pĭācŭlă nīgrās405

sūb lūcēm pĕcŭdēs rēclūsaēque ābdĕrĕ tērraē

mānāntēm iŭgŭlīs spīrāntūm caēdĕ crŭōrēm.

tūnc pŏpŭlōs tĭbĭ rēgnă sŭōs pāllēntĭă mīttēnt.

cētĕră quaē pōscīs, māiōrī vātĕ cănēntūr.

nāmquĕ tĭbi Ēlўsĭō rĕpĕtīta ōrācŭlă cāmpō410

ēlĭcĭām vĕtĕrīsquĕ dăbo īntēr sācră Sĭbŷllaē

cērnĕrĕ fātĭdĭcām Phoēbēī pēctŏrĭs ūmbrām.

vāde ăge ĕt ā mĕdĭō cūm sē nōx ūmĭdă cūrsū

flēxĕrĭt, ād faūcēs vīcīnī cāstŭs Ăvērnī

dūc praēdīctă săcra ēt dūrō plācāmĭnă Dītī;415

mēllă sĭmūl tēcum ēt pūrī fēr dōnă Lўaēī.

Hōc ălăcēr mŏnĭtu ēt prōmīssaē nōmĭnĕ vātīs

āppărăt ōccūltō mōnstrātă pĭācŭlă coēptō.

īnde ŭbĭ nōx iūssām prōcēdēns cōntĭgĭt hōrām

ēt spătĭa aēquārūnt tĕnĕbrās trānsāctă fŭtūrās,420

cōnsūrgīt strātīs pērgītque ād tūrbĭdă pōrtaē

ōstĭă Tārtărĕaē, pĕnĭtūs quīs ābdĭtă vātēs

prōmīssa īmplērāt Stўgĭōquĕ sĕdēbăt ĭn āntrō.

tūm quā sē prīmūm rūptā tēllūrĕ rĕclūdīt

īnvīsūs caēlō spĕcŭs ātque ērūctăt ăcērbām425

Cōcŷtī lāxō sūspīrāns ōrĕ pălūdēm,

īndūcīt iŭvĕnēm fērrōquĕ căvārĕ rĕfōssām

ōcĭŭs ūrgĕt hŭmum ātque ārcānūm mūrmŭr ănhēlāns

ōrdĭnĕ māctārī pĕcŭdēs iŭbĕt: ātĕr ŏpērtō

ānte ōmnēs taūrūs rēgī, tūm prōxĭmă dīvaē430

caēdĭtŭr Hēnnaēaē cāstā cērvīcĕ iŭvēncă.

īndĕ tĭbi, Āllēctō, tĭbĭ, nūmquām laētă Mĕgaēră,

cōrpŏră lānĭgĕrūm prōcūmbūnt lēctă bĭdēntūm.

fūndūnt mēllă sŭpēr Bācchīque ēt lāctĭs hŏnōrēm.

"stā, iŭvĕnīs, făcĭēmque Ĕrĕbō quaē sūrgĭt ăb ōmnī"435

ēxclāmāt vātēs "pătĕre. āccēdēntĭă cērnō

Tārtăra ĕt ānte ŏcŭlōs āssīstĕrĕ tērtĭă rēgnă.

ēccĕ rŭūnt vărĭaē spĕcĭēs ēt quīcquĭd ăb īpsō

nātum hŏmĭnum ēxstīnctūmquĕ chăo ēst" (iām cūnctă vĭdēbāt,

Cŷclōpās Scŷllāmque ēt pāstōs mēmbră vĭrōrūm440

Ōdrўsĭaē tēllūrĭs ĕquōs), "cōntēndĕ tŭērī

ēdūctūmquĕ tĕnē vāgīna īntērrĭtŭs ēnsēm.

quaēcūmque ānte ănĭmaē tēndēnt pōtārĕ crŭōrēm

dīsĭcĕ, dūm cāstaē prōcēdăt ĭmāgŏ Sĭbŷllaē.

īntĕrĕā cērne, ūt grēssūs ĭnhŭmātă cĭtātōs445

fērt ūmbra ēt prŏpĕrāt tēcūm cōniūngĕrĕ dīctă,

cuī dătŭr ānte ātrōs ābsūmptī cōrpŏrĭs īgnēs

sānguĭnĕ nōn tāctō sŏlĭtās ēffūndĕrĕ vōcēs."

āspĭcĭt ēt sŭbĭtō tūrbātūs Scīpĭŏ vīsū

"quīnām tē, quī cāsŭs," ăīt "dūx māxĭmĕ, fēssaē450

ērĭpŭīt pătrĭaē, cūm tālēs hōrrĭdă pōscānt

bēllă vĭrōs? nĕc ĕnīm dēxtrā cōncēssĕrĭt ūllī

Āppĭŭs aūt āstū. dĕcĭmūm lūx rēttŭlĭt ōrtūm,

ūt tē, cūm Căpŭā rĕmĕārēm, vūlnĕră vīdī

mūlcēntem, hōc ūnō maēstūm, quŏd ădīrĕ nĕquīrēs455

saūcĭŭs ād mūrōs ēt Mārtĭs hŏnōrĕ cărērēs."

Cōntrā quaē dūctōr: "fēssō mĭhĭ prōxĭmă tāndēm

lūx grātōs Phăĕthōntĭs ĕquōs āvērtĭt ĕt ātrīs

aētērnūm dēmīsĭt ăquīs. sēd lēntă mĕōrūm

dūm vānōs rītūs cūra ēt sōllēmnĭă vūlgī460

ēxsĕquĭtūr, cēssāt flāmmīs īmpōnĕrĕ cōrpūs,

ūt pōrtēt tŭmŭlīs pēr lōngūm mēmbră pătērnīs.

quōd tē pēr nōstrī Mārtīs prĕcŏr aēmŭlă fāctă,

ārcē quaē pūtrēs ārtūs mĕdĭcāmĭnă sērvānt

dāquĕ văgō pōrtās quām prīmum Ăchĕrōntĭs ădīrĕ."465

Tūnc iŭvĕnīs: "gēns ō vĕtĕrīs pūlchērrĭmă Claūsī,

haūd ūlla āntĕ tŭām, quāmquām nōn pārvă fătīgēnt,

cūrārūm prĭŏr ēxstĭtĕrīt. nāmque īstă pĕr ōmnēs

dīscrīmēn sērvāt pŏpŭlōs vărĭātquĕ iăcēntūm

ēxsĕquĭās tŭmŭli ēt cĭnĕrūm sēntēntĭă dīscōrs.470

tēllūre, ūt pĕrhĭbēnt, īs mōs āntīquŭs Hĭbērā:

ēxănĭma ōbscēnūs cōnsūmīt cōrpŏră vūltūr.

rēgĭă cūm lūcēm pŏsŭērūnt mēmbră, prŏbātūmst

Hŷrcānīs ădhĭbērĕ cănēs. Aēgŷptĭă tēllūs

claūdĭt ŏdōrātō pōst fūnūs stāntĭă sāxō475

cōrpŏra ĕt ā mēnsīs ēxsānguem haūd sēpărăt ūmbrām.

ēxhaūsto īnstĭtŭīt Pōntūs văcŭārĕ cĕrēbrō

ōră vĭrum ēt lōngūm mĕdĭcātă rĕpōnĭt ĭn aēvūm.

quīd, quī rēclūsā nūdōs Gărămāntĕs hărēnā

īnfŏdĭūnt? quīd, quī saēvō sĕpĕlīrĕ prŏfūndō480

ēxănĭmōs māndānt Lĭbўcīs Năsămōnĕs ĭn ōrīs?

āt Cēltaē văcŭī căpĭtīs cīrcūmdărĕ gaūdēnt

ōssă, nĕfās, aūro āc mēnsīs ĕă pōcŭlă sērvānt.

Cēcrŏpĭdae ōb pătrĭām Māvōrtīs sōrtĕ pĕrēmptōs

dēcrēvērĕ sĭmūl cōmmūnĭbŭs ūrĕrĕ flāmmīs.485

āt gēnte īn Scўthĭcā sūffīxă cădāvĕră trūncīs

lēntă dĭēs sĕpĕlīt pūtrī līquēntĭă tābō."

Tālĭă dūm mĕmŏrānt, ūmbrā vĕnĭēntĕ Sĭbŷllaē

Aūtŏnŏē "fīnem hīc" īnquīt "sērmōnĭbŭs āddĕ

āltērnīs. haēc, haēc vērī fēcūndă săcērdōs,490

cuī tāntūm pătŭīt rērūm, quāntum īpsĕ nĕgārīt

plūs nōvīssĕ dĕūs. mē iām cŏmĭtāntĕ tŭōrūm

tēmpŭs ăbīrĕ glŏbo ēt pĕcŭdēs īmpōnĕrĕ flāmmīs."

Āt grăvĭda ārcānīs Cŷmēs ănŭs āttĭgĭt ōrĕ

pōstquām sācrĭfĭcūm dēlībāvītquĕ crŭōrēm,495

īn dĕcŭs ēgrĕgĭaē vūltūs īntēntă iŭvēntaē

"aēthĕrĭā frŭĕrēr cūm lūce, haūd sēgnĭtĕr" īnquīt

"Cŷmaēō pŏpŭlīs vōx nōstră sŏnābăt ĭn āntrō.

tūm tē pērmīxtūm saēclīs rēbūsquĕ fŭtūrīs

Aēnĕădūm cĕcĭnī. Sēd nōn sāt dīgnă mĕārūm500

cūră tŭīs vōcūm. Nĕc ĕnīm cōnquīrĕrĕ dīctă

aūt sērvārĕ fŭīt prŏăvīs sōllērtĭă vēstrīs.

vērum ăgĕ dīscĕ, pŭēr, quŏnĭām cōgnōscĕrĕ cōrdīst,

iām tŭă dēquĕ tŭīs pēndēntĭă Dārdănă fātīs.

Nāmquĕ tĭbī cērnō prŏpĕrātum ōrācŭlă vītaē505

hīnc pĕtĕre ēt pătrĭōs vīsū cōntīngĕrĕ mānēs.

ārmĭfĕrō vīctōr pātrem ūlcīscērĭs Hĭbērō,

crēdĭtŭs ānte ānnōs Mārtēm, fērrōquĕ rĕsōlvēs

gaūdĭă Poēnōrum ēt mīssūm laētābĕrĕ bēllō

ōmĕn Hĭbērĭăcīs vīctā Cārthāgĭnĕ tērrīs.510

bēllĭgĕrōs, dūrā Grādīvī sōrtĕ crĕātōs,

āltĕră, quī lēgēs pŏsŭēre ātque īnclĭtă iūră

gēntĭbŭs ēt prīmās fūndārūnt moēnĭbŭs ūrbēs.

tērtĭă rūrĭcŏlās, Cĕrĕrīs iūstīssĭmă tūrbă

quaē vĕnĭt ād mānēs ēt fraūdum īllaēsă vĕnēnō.515

ēxīn, quī laētās ārtēs vītaēquĕ cŏlēndaē

īnvēnērĕ vĭām nēc dēdīgnāndă părēntī

māiŭs ăd īmpĕrĭūm pōsthāc căpĭērĕ, nĕc āntĕ

Iūppĭtĕr ābsīstēt cūrā quām cūnctă fŭgārīt

īn Lĭbўām bēlla ēt vīncēndūm dūxĕrĭt īpsĕ520

Sīdŏnĭūm tĭbĭ rēctōrēm. pŭdĕt ūrbĭs ĭnīquaē,

quōd pōst haēc dĕcŭs hōc pătrĭāquĕ dŏmōquĕ cărēbīt."

sīc vātēs grēssūmquĕ lăcūs vērtēbăt ăd ātrōs.

Tūm iŭvĕnīs "quaēcūmquĕ dătūr sōrs dūrĭŏr aēvī,

ōbnītēmŭr," ăīt "cūlpā mŏdŏ pēctŏră cēssēnt.525

sēd te ōrō, quŏnĭām vītaē tĭbĭ caūsă lăbōrēs

hūmānōs iūvīssĕ fŭīt, sīste, īnclĭtă vīrgŏ,

paūlīspēr grēssum ēt nōbīs mānēsquĕ sĭlēntūm

ēnŭmĕrā Stўgĭaēque ăpĕrī fōrmīdĭnĭs aūlām."

Ānnŭĭt īllă quĭdēm, sēd "nōn ōptāndă rĕclūdīs530

rēgna:" ăĭt "hīc tĕnĕbrās hăbĭtānt vŏlĭtāntquĕ pĕr ūmbrās

īnnŭmĕrī quōndām pŏpŭlī. dŏmŭs ōmnĭbŭs ūnă.

īn mĕdĭō vāstūm lātē sē tēndĭt ĭnānĕ;

hūc quīcquīd tērraē, quīcquīd frĕta ĕt īgnĕŭs āēr

nūtrīvīt prīmō mūndī gĕnĭtālĭs ăb aēvō535

mōrs cōmmūnĭs ăgīt; dēscēndūnt cūnctă, căpītquĕ

cāmpŭs ĭnērs quāntum īntĕrĭīt rēstātquĕ fŭtūrūm.

cīngūnt rēgnă dĕcēm pōrtaē. quārum ūnă rĕcēptāt

cārmĭnă fūdērūnt Phoēbō, sŭă līmĭnă sērvānt.

prōxĭmă, quōs vēntī saēvaēque haūsērĕ prŏcēllaē,540

naūfrăgă pōrtă răpīt; sīc īllām nōmĭnĕ dīcūnt.

fīnĭtĭma huīc nōxā grăvĭdo ēt pēccāssĕ fătēntī

vāstă pătēt pŏpŭlō. poēnās Rhădămānthŭs ĭn īpsō

ēxpĕtĭt īntrŏĭtū mōrtēmque ēxērcĕt ĭnānēm.

sēptĭmă fēmĭnĕīs rĕsĕrātūr pōrtă cătērvīs,545

ūmēntēs ŭbĭ cāstă fŏvēt Prōsērpĭnă lūcōs.

īnfāntum hīnc grĕgĭbūs vērsāsque ād fūnĕră taēdās

pāssīs vīrgĭnĭbūs tūrbaēque īn līmĭnĕ lūcīs

ēst ĭtĕr ēxstīnctae ēt vāgītū iānŭă nōtă.

tūm sēdūctă lŏco ēt lāxātā lūcĭdă nōctĕ550

claūstră nĭtēnt, quaē sēcrētī pēr līmĭtĭs ūmbrām

Ēlўsĭōs dūcūnt cāmpōs. hīc tūrbă pĭōrūm,

nēc Stўgĭo īn rēgnō, caēlī nēc pōstă sŭb āxĕ,

vērum ūltra Ōcĕănūm sācrō cōntērmĭnă fōntī

Lēthaēōs pōtāt lătĭcēs, ōblīvĭă mēntīs.555

ēxtrēma hīnc aūrō fūlgēns iām lūcĭs hŏnōrēm

sēntĭt ĕt ādmōtō splēndēt ceū sīdĕrĕ lūnaē.

hāc ănĭmaē caēlūm rĕpĕtūnt āc mīllĕ pĕrāctīs

ōblītaē Dītēm rĕdĕūnt īn cōrpŏră lūstrīs.

hās pāssīm nīgrūm pāndēns Mōrs lūrĭdă rīctūm560

ītquĕ rĕdītquĕ vĭās ēt pōrtīs ōmnĭbŭs ērrāt.

Tūm iăcĕt īn spătĭūm sĭnĕ cōrpŏrĕ pīgră vŏrāgŏ

līmōsīquĕ lăcūs. lārge ēxūndāntĭbŭs ūrīt

rīpās saēvŭs ăquīs Phlĕgĕthōn ēt tūrbĭne ănhēlō

flāmmārūm rĕsŏnāns sāxōsa īncēndĭă tōrquēt.565

pārte ălĭā tōrrēns Cōcŷtōs sānguĭnĭs ātrī

vērtĭcĭbūs fŭrĭt ēt spūmāntī gūrgĭtĕ fērtūr.

āt māgnīs sēmpēr dīvīs rēgīquĕ dĕōrūm

iūrārī dīgnātă pălūs pĭcĭs hōrrĭdă rīvō

fūmĭfĕrūm vōlvīt Stŷx īntēr sūlphŭră līmūm.570

trīstĭŏr hīs Ăchĕrōn sănĭē crāssōquĕ vĕnēnō

aēstŭăt ēt gĕlĭdam ērūctāns cūm mūrmŭre hărēnām

dēscēndīt nīgrā lēntūs pēr stāgnă pălūdĕ.

hānc pōtāt sănĭēm nōn ūnō Cērbĕrŭs ōrĕ,

haēc ēt Tīsĭphŏnēs sūnt pōcŭla, ĕt ātră Mĕgaēră575

hīnc sĭtĭt, āc nūllō răbĭēs rēstīnguĭtŭr haūstū.

ūltĭmŭs ērūmpīt lăcrĭmārūm fōntĭbŭs āmnīs

ānte aūlam ātque ădĭtūs ĕt ĭnēxōrābĭlĕ līmēn.

Quāntă cŏhōrs ōmnī stăbŭlāntĕ pĕr ātrĭă mōnstrō

ēxcŭbăt ēt mānēs pērmīxtō mūrmŭrĕ tērrēt!580

Lūctŭs ĕdāx Măcĭēsquĕ, mălīs cŏmĕs āddĭtă mōrbīs,

ēt Maērōr pāstūs flētu ēt sĭnĕ sānguĭnĕ Pāllōr

Cūraēque Īnsĭdĭaēque ātque hīnc quĕrĭbūndă Sĕnēctūs,

hīnc āngēns ūtrāquĕ mănū sŭă gūttŭră Līvōr

ēt, dēfōrmĕ mălum āc scĕlĕrī prōclīvĭs, Ĕgēstās585

Ērrōrque īnfīdō grēssu ēt Dīscōrdĭă gaūdēns

pērmīscērĕ frĕtūm caēlō. sĕdĕt ōstĭă Dītīs

cēntēnīs suētūs Brĭăreūs rēclūdĕrĕ pālmīs

ēt Sphīnx vīrgĭnĕōs rīctūs īnfēctă crŭōrĕ

Scŷllăquĕ Cēntaūrīquĕ trŭcēs ūmbraēquĕ Gĭgāntūm.590

Cērbĕrŭs hīc rūptīs pĕrăgrāt cūm Tārtără vīnclīs,

nōn īpsa Āllēctō, nōn fētă fŭrōrĕ Mĕgaēră

aūdĕt ădīrĕ fĕrūm, dūm frāctūs mīllĕ cătēnīs

vīpĕrĕā lātrāns cīrcūmlĭgăt īlĭă caūdā.

Dēxtrā vāstă cŏmās nĕmŏrōsăquĕ brācchĭă fūndīt595

tāxūs Cōcŷtī rĭgŭā frōndōsĭŏr ūndā.

hīc dīraē vŏlŭcrēs pāstūsquĕ cădāvĕrĕ vūltūr

ēt mūltūs būbo āc spārsīs strīx sānguĭnĕ pēnnīs

Hārpŷiaēquĕ fŏvēnt nīdōs ātque ōmnĭbŭs haērēnt

cōndēnsaē fŏlĭīs; saēvīt strīdōrĭbŭs ārbōr.600

hās īntēr fōrmās cōniūnx Iūnōnĭs Ăvērnaē

sūggēstū rĕsĭdēns cōgnōscīt crīmĭnă rēgūm.

stānt vīnctī sērōquĕ pĭgēt sūb iūdĭcĕ cūlpaē.

cīrcum ērrānt Fŭrĭaē Poēnārūmque ōmnĭs ĭmāgŏ.

quām vēllēnt nūmquām scēptrīs fūlsīssĕ sŭpērbīs!605

īnsūltānt dūro īmpĕrĭō nōn dīgnă nĕc aēquă

ād sŭpĕrōs pāssī mānēs, quaēque āntĕ prŏfārī

nōn lĭcĭtūm vīvīs, tāndēm pērmīssă quĕrūntūr.

tūnc ălĭūs saēvīs rĕlĭgātūr rūpĕ cătēnīs,

āst ălĭūs sŭbĭgīt sāxūm cōntra ārdŭă mōntīs,610

vīpĕrĕō dŏmăt hūnc aētērnă Mĕgaēră flăgēllō.

tālĭă lētĭfĕrīs rēstānt pătĭēndă tўrānnīs.

sēd tē mātērnōs tēmpūs cōgnōscĕrĕ vūltūs,

cūiūs prīmă vĕnīt nōn tārdīs pāssĭbŭs ūmbră."

Āstābāt fēcūndă Iŏvīs Pōmpōnĭă fūrtō.615

nāmque ŭbĭ cōgnōvīt Lătĭō sūrgēntĭă bēllă

Poēnōrūm Vĕnŭs, īnsĭdĭās ānteīrĕ lăbōrāns

Iūnōnīs fūsā sēnsīm pēr pēctŏră pātrēm

īmplĭcŭīt flāmmā. quaē nī prōvīsă fŭīssēnt,

Sīdŏnĭa Īlĭăcās nūnc vīrgo āccēndĕrĕt ārās.620

ērgo ŭbĭ gūstātūs crŭŏr ādmŏnŭītquĕ Sĭbŷllă

ēt dĕdĭt āltērnōs āmbōbūs nōscĕrĕ vūltūs,

sīc iŭvĕnīs prĭŏr: "ō māgnī mĭhĭ nūmĭnĭs īnstār,

cāră părēns, quām, te ūt nōbīs vīdīssĕ lĭcērēt,

ōptāssēm Stўgĭās vēl lēto īntrārĕ tĕnēbrās.625

quaē sōrs nōstră fŭīt, cuī tē cūm prīmă sŭbīrēt

ērĭpŭīt sĭne hŏnōrĕ dĭēs ēt fūnĕrĕ cārpsīt!"

ēxcĭpĭt hīs mātēr: "nūllōs, ō nātĕ, lăbōrēs

mōrs hăbŭīt nōstra; aēthĕrĭō dūm pōndĕrĕ pārtū

ēxsōlvōr, mītī dēxtrā Cŷllēnĭă prōlēs630

īmpĕrĭō Iŏvĭs Ēlўsĭās dēdūxĭt ĭn ōrās

āttrĭbŭītquĕ părēs sēdēs, ŭbĭ māgnă mŏrātūr

Ālcīdaē gĕnĕtrīx, ŭbĭ sācrō mūnĕrĕ Lēdă.

vērum ăgĕ, nātĕ, tŭōs ōrtūs, nē bēllă păvēscās

ūllă nĕc īn caēlūm dŭbĭtēs te āttōllĕrĕ fāctīs,635

quāndo ăpĕrīrĕ dătūr nōbīs, nūnc dēnĭquĕ dīscĕ.

sōlă dĭē căpĕrēm mĕdĭō cūm fōrtĕ pĕtītōs

ād rĕquĭēm sōmnōs, sŭbĭtūs mĭhĭ mēmbră lĭgāvīt

āmplēxūs, nōn īllĕ mĕō vĕnĭēntĕ mărītō

āssuētūs făcĭlīsquĕ mĭhī. tūm lūcĕ cŏrūscā,640

īmplēbāt quāmquām lānguēntĭă lūmĭnă sōmnūs,

vīdī, crēdĕ, Iŏvēm. nēc mē mūtātă fĕfēllīt

fōrmă dĕī, quōd squālēntēm cōnvērsŭs ĭn ānguēm

īngēntī trāxīt cūrvātă vŏlūmĭnă gŷrō.

sēd mĭhĭ pōst pārtūm nōn ūltrā dūcĕrĕ vītām645

cōncēssum. heū, quāntūm gĕmŭī, quōd spīrĭtŭs āntĕ

haēc tĭbĭ quām nōscēndă dărēm dīscēssĭt ĭn aūrās!"

hīs ălăcēr cōlla āmplēxū mātērnă pĕtēbāt,

ūmbrăquĕ tēr frūstrā pĕr ĭnānĕ pĕtītă fĕfēllīt.

Sūccēdūnt sĭmŭlācră vĭrūm cōncōrdĭă, pātrīs650

ūnănĭmīquĕ sĭmūl pătrŭī. rŭĭt īpsĕ pĕr ūmbrām

ōscŭlă vānă pĕtēns iŭvĕnīs fūmōquĕ vŏlūcrī

ēt nĕbŭlīs sĭmĭlēs ănĭmās āpprēndĕrĕ cērtāt.

"quīs tē, cārĕ pătēr, quō stābānt Ītălă rēgnă,

ēxōsūs Lătĭūm dĕŭs ābstŭlĭt? eī mĭhĭ! nām cūr655

ūllă fŭēre ădĕō, quĭbŭs ā tē saēvŭs ăbēssēm,

mōmēnta? ōppŏsĭtō mūtāssēm pēctŏrĕ mōrtēm.

quāntōs fūnĕrĭbūs vēstrīs gēns Ītălă pāssīm

dāt gĕmĭtūs! tŭmŭlūs vōbīs cēnsēntĕ sĕnātū

Māvōrtīs gĕmĭnūs sūrgīt pēr grāmĭnă cāmpō."660

nēc pāssī plūra īn mĕdĭō sērmōnĕ lŏquēntīs

sīc ădĕo īncĭpĭūnt; prĭŏr haēc gĕnĭtōrĭs ĭmāgŏ:

"īpsă quĭdēm vīrtūs sĭbĭmēt pūlchērrĭmă mērcēs;

dūlcĕ tămēn vĕnĭt ād mānēs, cūm grātĭă vītaē

dūrăt ăpūd sŭpĕrōs, nĕc ĕdūnt ōblīvĭă laūdēm.665

vērum ăgĕ, fārĕ, dĕcūs nōstrūm, tē quāntă fătīgēt

mīlĭtĭa. heū, quŏtĭēns īntrāt mĕă pēctŏră tērrōr,

cūm rĕpĕtō, quām saēvŭs ĕās, ŭbĭ māgnă pĕrīclă

cōntīngūnt tĭbĭ! pēr nōstrī, fōrtīssĭmĕ, lētī

ōbtēstōr caūsās, Mārtīs mŏdĕrārĕ fŭrōrī.670

sāt tĭbĭ sīnt dŏcŭmēntă dŏmūs! ōctāvă tĕrēbāt

ārēntēm cūlmīs mēssēm crĕpĭtāntĭbŭs aēstās,

ēx quō cūnctă mĭhī cālcātă mĕōquĕ sŭbībāt

gērmānō dēvīctă iŭgūm Tārtēssĭă tēllūs.

nōs mĭsĕraē mūrōs ēt tēctă rĕnātă Săgūntō,675

nōs dĕdĭmūs Baētēm nūllō pōtārĕ sŭb hōstĕ,

nōbīs īndŏmĭtūs cōnvērtīt tērquĕ quătērquĕ

gērmānūs tērga Hānnĭbălīs. prō bārbără nūmquām

īmpōllūtă fĭdēs! pĕtĕrēm cūm vīctŏr ădēsūm

clādĭbŭs Hāsdrŭbălēm, sŭbĭtō vēnālĕ, cŏhōrtēs680

Hīspānaē, vūlgūs, Lĭbўcī quās fēcĕrăt aūrī

Hāsdrŭbăl, ābrūptō līquērūnt āgmĭnĕ sīgnă.

tūnc hōstīs sŏcĭō dēsērtōs mīlĭtĕ mūltūm

dītĭŏr īpsĕ vĭrīs spīssō cīrcūmdĕdĭt ōrbĕ.

nōn sēgnīs nōbīs nĕc ĭnūltīs, nātĕ, pĕrāctāst685

īllă sŭprēmă dĭēs, ēt laūde īnclūsĭmŭs aēvūm."

Ēxcĭpĭt īndĕ sŭōs frātēr cōniūngĕrĕ cāsūs:

"ēxcēlsaē tūrrīs pōst ūltĭmă rēbŭs ĭn ārtīs

sūbsĭdĭum ōptārām sūprēmăquĕ bēllă cĭēbām.

fūmāntēs taēdās āc lāta īncēndĭă pāssīm690

ēt mīlle īniēcērĕ făcēs. nīl nōmĭnĕ lētī

dē sŭpĕrīs quĕrŏr; haūd pārvō dătă mēmbră sĕpūlcrō

nōstră crĕmāvērūnt īn mōrte haērēntĭbŭs ārmīs.

sēd mē lūctŭs hăbēt, gĕmĭnaē nē clādĕ rŭīnaē

cēssĕrĭt āffūsīs ōpprēssa Hīspānĭă Poēnīs."695

Cōntrā quaē iŭvĕnīs tūrbātō flētĭbŭs ōrĕ:

"dī, quaēso, ūt mĕrĭta ēst, dīgnās prō tālĭbŭs aūsīs

Cārthāgo ēxpēndāt poēnās. sēd cōntĭnĕt ācrēs

Pŷrēnēs pŏpŭlōs quī vēstrō Mārtĕ prŏbātūs

ēxcēpīt fēssōs ēt nōtīs Mārcĭŭs ārmīs700

sūccēssīt bēllō. fūsōs quŏquĕ fāmă fĕrēbāt

vīctōrēs ăcĭe ātque ēxāctă pĭācŭlă caēdīs."

hīs laētī rĕdĭērĕ dŭcēs lŏca ămoēnă pĭōrūm,

prōsĕquĭtūrque ŏcŭlīs pŭĕr ādvĕnĕrātŭs ĕūntēs.

Iāmque ădĕrāt mūltā vīx āgnōscēndŭs ĭn ūmbrā705

Paūlŭs ĕt ēpōtō fūndēbāt sānguĭnĕ vērbă:

"lūx Ĭtălūm, cūiūs spēctāvī Mārtĭă fāctă

mūltum ūnō māiōră vĭrō, dēscēndĕrĕ nōctī

ātque hăbĭtāndă sĕmēl sŭbĭgīt quīs vīsĕrĕ rēgnă?"

cuī cōntrā tālēs ēffūndīt Scīpĭŏ vōcēs:710

"ārmĭpŏtēns dūctōr, quām sūnt tŭă fātă pĕr ūrbēm

lāmēntātă dĭū! quām paēnĕ rŭēntĭă tēcūm

trāxīsti ād Stўgĭās Oēnōtrĭă tēctă tĕnēbrās!

tūm tĭbĭ dēfūnctō tŭmŭlūm Sīdōnĭŭs hōstīs

cōnstĭtŭīt laūdēmquĕ tŭō quaēsīvĭt hŏnōrĕ."715

dūmque aūdīt lăcrĭmāns hōstīlĭă fūnĕră Paūlūs

ānte ŏcŭlōs iām Flāmĭnĭūs, iām Grācchŭs ĕt aēgrō

ābsūmptūs Cānnīs stābāt Sērvīlĭŭs ōrĕ.

āppēllārĕ vĭrōs ĕrăt ārdŏr ĕt āddĕrĕ vērbă,

sēd rāptābăt ămōr prīscōs cōgnōscĕrĕ mānēs.720

Nūnc mĕrĭtūm saēvā Brūtum īmmōrtālĕ sĕcūrī

nōmēn, nūnc sŭpĕrōs aēquāntēm laūdĕ Cămīllūm,

nūnc aūrō Cŭrĭūm nōn ūmquām cērnĭt ămīcūm.

ōră Sĭbŷllă dŏcēt vĕnĭēntum ēt nōmĭnă pāndīt:

"hīc fraūdēs pācīs Pŷrrhūmque ā līmĭnĕ pōrtaē725

dēiēcīt vīsūs ōrbūs, tŭlĭt īllĕ rŭēntēm

Thŷbrĭdĭs īn rīpās rēgēm sōlūsquĕ rĕvūlsō

pōnĕ fĕrōx pōnte ēxclūsīt rĕdĕūntĭă rēgnă.

sī tĭbĭ dūlcĕ vĭrūm, prīmō quī foēdĕră bēllō

Phoēnīcūm pĕpĭgīt, vīdīsse: hīc īnclĭtŭs īllĕ730

aēquŏrĕīs vīctōr cūm clāssĕ Lŭtātĭŭs ārvīs.

sī stŭdĭum ēt saēvām cōgnōscĕre Hămīlcărĭs ūmbrām:

īlla ēst (cērnĕ prŏcūl) cuī frōns nēc mōrtĕ rĕmīssă

īrārūm sērvāt răbĭēm. sī iūngĕrĕ cōrdīst

cōllŏquĭūm, sĭnĕ gūstātō dēt sānguĭnĕ vōcēm."735

ātque ŭbĭ pērmīssum ēt sĭtĭēns se īmplēvĭt ĭmāgŏ,

sīc prĭŏr īncrĕpĭtāt nōn mītīs Scīpĭŏ vūltū:

"tāliāne, ō fraūdūm gĕnĭtōr, sūnt foēdĕră vōbīs?

aūt haēc Sīcănĭā pĕpĭgīstī cāptŭs ĭn ōrā?

bēllă tŭūs tōtō nātūs cōntra ōmnĭă pāctă740

ēxērcēt Lătĭo ēt pērrūptīs mōlĭbŭs Ālpēs

ēlūctātŭs ădēst, fērvēt gēns Ītălă Mārtĕ

bārbărĭco, ēt rĕflŭūnt ōbstrūctī strāgĭbŭs āmnēs."

pōst quaē Poēnŭs ăīt: "dĕcĭmūm mŏdŏ coēpĕrăt ānnūm

ēxcēssīssĕ pŭēr, nōstrō cūm bēllă Lătīnīs745

cōncēpīt iūssū, lĭcĭtūm nēc fāllĕrĕ dīvōs

iūrātōs pātrī. quōd sī Laūrēntĭă vāstāt

nūnc īgnī rēgna ēt Phrўgĭās rēs vērtĕrĕ tēmptāt,

ō pĭĕtās, ō sānctă fĭdēs, ō vēră prŏpāgŏ!

Ātque ŭtĭnam āmīssūm rĕpărēt dĕcŭs!" īndĕ cĭtātō750

cēlsŭs ăbīt grēssū, māiōrquĕ rĕcēssĭt ĭmāgŏ.

Ēxīn dēsīgnāt vātēs, quī iūră sŭb ārmīs

pōscēntī dĕdĕrīnt pŏpŭlō prīmīquĕ pĕtītās

mīscŭĕrīnt Ĭtălīs Pīraēō lītŏrĕ lēgēs.

laētātūr spēctātquĕ vĭrum īnsătĭābĭlĭs ōră755

Scīpĭo ĕt āppēllēt cūnctōs, nī māgnă săcērdōs

ādmŏnĕāt tūrbae īnnŭmĕraē: "quōt mīlĭă tōtō

crēdĭs ĭn ōrbĕ, pŭēr, lūstrās dūm sīngŭlă vīsū,

dēscēndīsse Ĕrĕbō? nūllō nōn tēmpŏre ăbūndāns

ūmbrārum hūc ăgĭtūr tōrrēns, vēctātquĕ căpācī760

āgmĭnă mōlĕ Chărōn ēt sūffĭcĭt īmprŏbă pūppīs."

Pōst haēc ōstēndēns iŭvĕnēm sīc vīrgŏ prŏfātūr:

"hīc īlle ēst, tēllūrĕ văgūs quī vīctŏr ĭn ōmnī

cūrsū sīgnă tŭlīt, cuī pērvĭă Bāctră Dăhaēquĕ,

quī Gāngēn bĭbĭt ēt Pēllaēō pōntĕ Nĭphātēn765

āstrīnxīt, cuī stānt sācrō sŭă moēnĭă Nīlō."

īncĭpĭt Aēnĕădēs: "Lĭbўcī cērtīssĭmă prōlēs

Hāmmōnīs, quāndo ēxsŭpĕrāt tŭă glōrĭă cūnctōs

īndŭbĭtātă dŭcēs sĭmĭlīquĕ cŭpīdĭnĕ rērūm

pēctŏră nōstră călēnt, quaē tē vĭă, fārĕ, sŭpērbūm770

ād dĕcŭs ēt sūmmās laūdūm pērdūxĕrĭt ārcēs."

īllĕ sŭb haēc: "tūrpīs lēntī sōllērtĭă Mārtīs.

aūdēndō bēlla ēxpĕdĭās. pīgra ēxtŭlĭt āstrīs

haūd ūmquām sēsē vīrtūs. tū māgnă gĕrēndī

praēcĭpĭtā tēmpūs. mōrs ātra īmpēndĕt ăgēntī."775

haēc ēffātŭs ăbīt. Croēsī mōx ādvŏlăt ūmbră,

dīvĕs ăpūd sŭpĕrōs, sēd mōrs aēquārăt ĕgēnīs.

Ātque hīc Ēlўsĭō tēndēntēm līmĭtĕ cērnēns

ēffĭgĭēm iŭvĕnīs, cāstē cuī vīttă lĭgābāt

pūrpŭrĕa ēffūsōs pēr cōllă nĭtēntĭă crīnēs:780

"dīc," ăĭt "hīc quīnām, vīrgō? nām lūcĕ rĕfūlgēt

praēcĭpŭā frōns sācră vĭrō, mūltaēquĕ sĕquūntūr

mīrāntēs ănĭmae ēt laētō clāmōrĕ frĕquēntānt.

quī vūltūs! quēm, sī Stўgĭā nōn ēssĕt ĭn ūmbrā,

dīxīssēm făcĭle ēssĕ dĕūm." "nōn fāllĕrĭs;" īnquīt785

dōctă cŏmēs Trĭvĭaē "mĕrŭīt dĕŭs ēssĕ vĭdērī,

ēt fŭĭt īn tāntō nōn pārvūm pēctŏrĕ nūmēn.

cārmĭnĕ cōmplēxūs tērrām, mărĕ, sīdĕră, mānēs

ēt cāntū Mūsās ēt Phoēbum aēquāvĭt hŏnōrĕ.

ātque haēc cūnctă, prĭūs quām cērnĕrĕt, ōrdĭnĕ tērrīs790

prōdĭdĭt āc vēstrām tŭlĭt ūsque ād sīdĕră Trōiām."

Scīpĭŏ pērlūstrāns ŏcŭlīs laētāntĭbŭs ūmbrām

"sī nūnc fātă dărēnt, ūt Rōmŭlă fāctă pĕr ōrbēm

hīc cănĕrēt vātēs, quāntō māiōră fŭtūrōs

fācta ĕădem īntrārēnt hōc" īnquīt "tēstĕ nĕpōtēs!795

fēlīx Aēăcĭdē, cuī tālī cōntĭgĭt ōrĕ

gēntĭbŭs ōstēndī! crēvīt tŭă cārmĭnĕ vīrtūs."

Sēd, quaē tānta ădĕō grātāntūm tūrbă, rĕquīrēns,

hērōum ēffĭgĭēs māiōrēsque āccĭpĭt ūmbrās

īrĕ vĭrō. stŭpĕt Aēăcĭdē, stŭpĕt Hēctŏrĕ māgnō800

Aīācīsquĕ grădūm vĕnĕrāndăquĕ Nēstŏrĭs ōră

mīrātūr, gĕmĭnōs āspēctāt laētŭs Ătrīdās

iāmque Ĭthăcūm cōrde aēquāntēm Pēlēĭă fāctă.

vīctūram hīnc cērnīt Lēdaēī Cāstŏrĭs ūmbrām;

āltērnām lūcēm pĕrăgēbăt ĭn aēthĕrĕ Pōllūx.805

Sēd sŭbĭtō vūltūs mōnstrātă Lăvīnĭă trāxīt.

nām vīrgo ādmŏnŭīt tēmpūs cōgnōscĕrĕ mānēs

fēmĭnĕōs, nē cūnctāntēm lūx ālmă vŏcārēt.

"fēlīx haēc" īnquīt "Vĕnĕrīs nŭrŭs ōrdĭnĕ lōngō

Trōiŭgĕnās iūnxīt sŏcĭātā prōlĕ Lătīnīs.810

vīs ēt Mārtĭgĕnaē thălămōs spēctārĕ Quĭrīnī?

Hērsĭlĭām cērne; hīrsūtōs cūm spērnĕrĕt ōlīm

gēns vīcīnă prŏcōs, pāstōrī rāptă mărītō

īntrāvītquĕ căsaē cūlmīque ē strāmĭnĕ fūltūm

prēssīt laētă tŏrum ēt sŏcĕrōs rĕvŏcāvĭt ăb ārmīs.815

āspĭcĕ Cārmēntīs grēssūs. Ēvāndrĭă mātēr

haēc fŭĭt ēt nōstrōs tĕtĭgīt praēsāgă lăbōrēs.

vīs ēt, quōs Tănăquīl vūltūs gĕrăt? haēc quŏquĕ cāstaē

aūgŭrĭō vălŭīt mēntīs vēntūrăquĕ dīxīt

rēgnă vĭro ēt dēxtrōs āgnōvĭt ĭn ālĭtĕ dīvōs.820

ēccĕ pŭdīcĭtĭaē Lătĭūm dĕcŭs, īnclĭtă lētī

fērt frōntem ātque ŏcŭlōs tērraē Lūcrētĭă fīxōs.

nōn dătŭr, heū, tĭbĭ, Rōmă (nĕc ēst, quōd māllĕ dĕcērēt)

hānc laūdēm rĕtĭnērĕ dĭū. Vērgīnĭă iūxtā,

cērnĕ, crŭēntātō vūlnūs sūb pēctŏrĕ sērvāt,825

trīstĭă dēfēnsī fērrō mŏnŭmēntă pŭdōrīs,

ēt pătrĭām laūdāt mĭsĕrāndo īn vūlnĕrĕ dēxtrām.

īlla ēst, quaē Thŷbrīm, quaē frēgīt Lŷdĭă bēllă,

nōndūm pāssă mărēm, quālēs ōptābĭt hăbērĕ

quōndām Rōmă vĭrōs, cōntēmptrīx Cloēlĭă sēxūs"830

cūm sŭbĭto āspēctū tūrbātūs Scīpĭŏ pōscīt,

quaē poēnaē caūsa ēt quī sīnt īn crīmĭnĕ mānēs.

tūm vīrgō: "pătrĭōs frēgīt quaē cūrrĭbŭs ārtūs

ēt stĕtĭt āddūctīs sŭpĕr ōră trĕmēntĭă frēnīs,

Tūllĭă nōn ūllōs sătĭs ēxhaūstūră lăbōrēs835

ārdēntī Phlĕgĕthōntĕ nătāt; fōrnācĭbŭs ātrīs

fōns răpĭdūs fŭrĭt ātque ūstās sūb gūrgĭtĕ caūtēs

ēgĕrĭt ēt scŏpŭlīs pūlsāt flāgrāntĭbŭs ōră.

īlla aūtēm, quaē tōndētūr praēcōrdĭă rōstrō

ālĭtĭs (ēn quāntūm rĕsŏnāt plāngēntĭbŭs ālīs840

ārmĭgĕr ād pāstūs rĕdĭēns Iŏvĭs!) hōstĭbŭs ārcēm

vīrgo, īmmānĕ nĕfās, ădămātō prōdĭdĭt aūrō

Tārpēia ēt pāctīs rĕsĕrāvīt claūstră Săbīnīs.

iūxtā (nōnnĕ vĭdēs? nĕque ĕnīm lĕvĭōră dŏmāntūr

dēlīcta) īllātrāt iēiūnīs faūcĭbŭs Ōrthūs,845

ārmēntī quōndām cūstōs īmmānĭs Hĭbērī,

ēt mōrsū pĕtĭt ēt pōllūto ēvīscĕrăt ūnguĕ.

nēc pār poēnă tămēn scĕlĕrī; sācrārĭă Vēstaē

pōllŭĭt ēxūtā sĭbĭ vīrgĭnĭtātĕ săcērdōs.

sēd sătĭs haēc vīdīssĕ, sătīs." Mōx deīndĕ: "vĭdēntī850

nūnc ănĭmās tĭbĭ, quaē pōtānt ōblīvĭă, paūcās

īn fīne ēnŭmĕrāssĕ păro ēt rĕmĕārĕ tĕnēbrīs.

hīc Mărĭūs; nēc mūltă dĭēs iām rēstăt ĭtūrō

aēthĕrĭam īn lūcēm; vĕnĭēt tĭbi ŏrīgĭnĕ pārvā

īn lōngum īmpĕrĭūm cōnsūl. nēc Sūllă mŏrārī855

iūssă pŏtēst, aūt āmnĕ dĭū pōtārĕ sŏpōrō.

lūx vŏcăt ēt nūllī dīvūm mūtābĭlĕ fātūm.

īmpĕrĭum hīc prīmūs răpĭēt, sēd glōrĭă cūlpaē,

quōd rēddēt sōlūs, nēc tānto īn nōmĭnĕ quīsquām

ēxsīstēt, Sūllaē quī sē vĕlĭt ēssĕ sĕcūndūm.860

īlle, hīrtā cuī sūbrĭgĭtūr cŏmă frōntĕ, dĕcōrūm

ēt grātūm tērrīs Māgnūs căpŭt. īllĕ, dĕūm gēns,

stēllĭgĕrum āttōllēns ăpĭcēm Trōiānŭs Ĭūlō

Caēsăr ăvō. quāntās mōlēs, cūm sēdĕ rĕclūsā

hāc tāndem ērūmpēnt, tērrāquĕ mărīquĕ mŏvēbūnt!865

heū mĭsĕrī, quŏtĭēns tōtō pūgnābĭtŭr ōrbĕ!

nēc lĕvĭōră lŭēs quām vīctūs crīmĭnă, vīctōr."

Tūm iŭvĕnīs lăcrĭmāns: "rēstāre haēc ōrdĭnĕ dūrō

lāmēntōr rēbūs Lătĭīs. sēd lūcĕ rĕmōtā

sī nūlla ēst vĕnĭa ēt mĕrĭtō mōrs īpsă lăbōrāt,870

pērfĭdĭaē Poēnūs quĭbŭs aūt Phlĕgĕthōntĭs ĭn ūndīs

ēxūrēt dūctōr scĕlŭs, aūt quaē dīgnă rĕnātōs

ālĕs ĭn aētērnūm lănĭābīt mōrsĭbŭs ārtūs?"

"nē mĕtŭe!" ēxclāmāt vātēs. "nōn vītă sĕquētūr

īnvĭŏlātă vĭrūm; pătrĭā nōn ōssă quĭēscēnt.875

nāmque ŭbĭ frāctŭs ŏpūm māgnaē cērtāmĭnĕ pūgnaē

pērtŭlĕrīt vīncī tūrpēmque ōrārĕ sălūtēm,

rūrsūs bēllă vŏlēt Măcĕtum īnstaūrārĕ sŭb ārmīs,

dāmnātūsquĕ dŏlī, dēsērtīs cōniŭgĕ fīdā

ēt dūlcī nātō līnquēt Cārthāgĭnĭs ārcēs880

ātque ūnā prŏfŭgūs lūstrābīt caērŭlă pūppĕ.

hīnc Cĭlĭcīs Taūrī sāxōsă căcūmĭnă vīsēt.

prō! quāntō lĕvĭūs mōrtālĭbŭs aēgră sŭbīrĕ

sērvĭtĭa ātque hĭĕmēs aēstūsquĕ fŭgāmquĕ frĕtūmquĕ

ātquĕ fămēm quām pōssĕ mŏrī! pōst Ītălă bēllă885

Āssўrĭō fămŭlūs rēgī fālsūsquĕ cŭpītī

Aūsŏnĭaē mōtūs dŭbĭō pĕtĕt aēquŏră vēlō,

dōnēc Prūsĭăcās dēlātūs sēgnĭtĕr ōrās

āltĕră sērvĭtĭa īmbēllī pătĭētŭr ĭn aēvō

ēt lătĕbrām mūnūs rēgnī. pērstāntĭbŭs īndĕ890

Aēnĕădīs rēddīquĕ sĭbī pōscēntĭbŭs hōstēm

pōcŭlă fūrtīvō răpĭēt prŏpĕrātă vĕnēnō

āc tāndēm tērrās lōngā fōrmīdĭnĕ sōlvēt."

Haēc vātēs, Ĕrĕbīquĕ căvīs sē rēttŭlĭt ūmbrīs.

tūm laētūs sŏcĭōs iŭvĕnīs pōrtūmquĕ rĕvīsīt.895

Segne iter emenso vixdum Tarpeia videri

culmina desierant, torvos cum versus ad urbem

ductor Agenoreus vultus remeare parabat.

castra locat, nulla laedens ubi gramina ripa

5Tutia deducit tenuem sine nomine rivum

et tacite Tuscis inglorius affluit undis.

hic modo primores socium, modo iussa deorum,

nunc sese increpitat: "dic o, cui Lydia caede

creverunt stagna et concussa est Daunia tellus

10armorum tonitru, quas exanimatus in oras

signa refers? qui mucro tuum, quae lancea tandem

intravit pectus? si nunc exsisteret alma

Carthago ante oculos turrita celsa figura,

quas abitus, miles, causas illaese dedisses?

15"imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos

et tonitrus fugio." procul hanc expellite gentis

femineam Tyriae labem, nisi luce serena

nescire ac liquida Mavortem agitare sub aethra."

Terror adhuc inerat superum ac redolentia in armis

20fulmina et ante oculos irati pugna Tonantis.

parendi tamen et cuicumque incumbere iusso

durabat vigor, ac sensim diffusus ad omnes

signa reportandi crescebat in agmine fervor.

sic ubi perrupit stagnantem calculus undam,

25exiguos format per prima volumina gyros,

mox tremulum vibrans motu gliscente liquorem

multiplicat crebros sinvati gurgitis orbes,

donec postremo laxatis circulus oris

contingat geminas patulo curvamine ripas.

30At contra Argyripae pravum decus (inclita namque

semina ab Oenea ductoris stirpe trahebat

Aetoli: Dasio fuit haud ignobile nomen)

laetus opum, sed clauda fides seseque calenti

addiderat Poeno Latiae diffisus habenae-

35is volvens veterum memorata antiqua parentum

"longo miles" ait "quateret cum Teucria bello

Pergama et ad muros staret sine sanguine Mavors,

sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros

poscenti socero saepe inter pocula Dauno

40narrabat memori Diomedes condita mente)-

sed Calchas Danais, nisi clausum ex sedibus arcis

armisonae curent simulacrum avellere divae,

non umquam affirmat Therapnaeis Ilion armis

cessurum, aut Ledae rediturum nomen Amyclas.

45quippe deis visum, ne cui perrumpere detur

effigies ea quas umquam possederit urbes.

tum meus adiuncto monstratam evadit in arcem

Tydides Ithaco et dextra amolitus in ipso

custodes aditu templi caeleste reportat

50Palladium ac nostris aperit mala Pergama fatis.

nam postquam Oenotris fundavit finibus urbem,

aeger delicti Phrygium placare colendo

numen et Iliacos parat exorare penates.

ingens iam templum celsa surgebat in arce,

55Laomedonteae sedes ingrata Minervae,

cum medios inter somnos altamque quietem

nec celata deam et minitans Tritonia virgo:

"non haec, Tydide, tantae pro laudis honore

digna paras; non Garganus nec Daunia tellus

60debentur nobis. quaere in Laurentibus arvis

qui nunc prima locant melioris moenia Troiae.

huc vittas castumque refer penetrale parentum."

quis trepidus monitis Saturnia regna capessit.

iam Phryx condebat Lavinia Pergama victor

65armaque Laurenti figebat Troia luco.

verum ubi Tyrrheni perventum ad fluminis undas

castraque Tydides posuit fulgentia ripa,

Priamidae intremuere metu. tum pignora pacis

praetendens dextra ramum canentis olivae

70sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum:

"pone, Anchisiade, memores irasque metusque.

quicquid ad Idaeos Xanthum Simoëntaque nobis

sanguine sudatum Scaeaeque ad limina portae,

haud nostrum est: egere dei duraeque sorores.

75nunc age, quod superest cur non melioribus aevi

ducimus auspiciis? dextras iungamus inermes.

foederis en haec testis erit." veniamque precatus

Troianam ostentat trepidis de puppe Minervam.

haec ausos Celtas irrumpere moenia Romae

80corripuit leto neque tot de milibus unum

ingentis populi patrias dimisit ad aras."

His fractus ductor convelli signa maniplis

optato laetis abitu iubet. itur in agros,

dives ubi ante omnes colitur Feronia luco

85et sacer umectat Flavinia rura Capenas.

fama est intactas longaevi ab origine fani

crevisse in medium congestis undique donis

immensum per tempus opes lustrisque relictum

innumeris aurum solo servante pavore.

90hac avidas mentes ac barbara corda rapina

polluit atque armat contemptu pectora divum.

avia tunc longinqua placent, quae sulcat aratro

ad freta porrectis Trinacria Bruttius arvis.

Dum Libys haud laetus Rhegina ad litora tendit,

95victor summoto patriis a finibus hoste

Fulvius infaustam Campana ad moenia clausis

portabat famam miserisque extrema movebat.

tum prensans passim cuicumque est nomen in armis:

"dedecus hoc defende manu. cur perfida et urbi

100altera Carthago nostrae post foedera rupta

et missum ad portas Poenum, post iura petita

consulis alterni stat adhuc et turribus altis

Hannibalem ac Libycas exspectat lenta cohortes?"

miscebat dictis facta et nunc robore celsas

105educi turres, quis vinceret ardua muri,

cogebat, nunc coniunctas astringere nodis

instabat ferroque trabes, quo frangeret altos

portarum postes quateretque morantia claustra.

hic latera intextus stellatis axibus agger,

110hic gravida armato surgebat vinea dorso.

at postquam properata satis quae commonet usus,

dat signum atque alacer scalis transcendere muros

imperat ac saevis urbem terroribus implet,

cum subito dextrum offulsit conatibus omen.

115cerva fuit raro terris spectata colore,

quae candore nivem, candore anteiret olores.

hanc agreste Capys donum, cum moenia sulco

signaret, grato parvae mollitus amore

nutrierat sensusque hominis donarat alendo.

120inde exuta feram docilisque accedere mensis

atque ultro blanda attactu gaudebat erili.

aurato matres assuetae pectine mitem

comere et umenti fluvio revocare colorem.

numen erat iam cerva loci, famulamque Dianae

125credebant, ac tura deum de more dabantur.

haec aevi vitaeque tenax felixque senectam

mille indefessos viridem duxisse per annos

saeclorum numero Troianis condita tecta

aequabat; sed iam longo nox venerat aevo.

130nam subito incursu saevorum agitata luporum,

qui noctis tenebris urbem (miserabile bello

prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus

extulerat sese portis pavidaque petebat

consternata fuga positos ad moenia campos.

135exceptam laeto iuvenum certamine ductor

mactat, diva, tibi (tibi enim haec gratissima sacra)

Fulvius atque "adsis," orat "Latonia, coeptis."

Inde alacer fidensque dea circumdata clausis

arma movet, quaeque obliquo curvantur in orbem

140moenia flexa sinu, spissa vallata corona

alligat et telis in morem indaginis ambit.

dum pavitant, spumantis equi fera corda fatigans

evehitur porta sublimis Taurea cristis

bellator, cui Sidonius superare lacerto

145ductor et Autololas dabat et Maurusia tela.

is trepido ac lituum tinnitu stare neganti

imperitans violenter equo, postquam auribus hostis

vicinum sese videt et clamare propinquum,

"Claudius huic" inquit (praestabat Claudius arte

150bellandi et merita mille inter proelia fama)

"huic" inquit "solum, si qua est fiducia dextrae,

det sese campo atque ineat certamina mecum."

Una mora Aeneadae, postquam vox attigit aures,

dum daret auspicium iusque in certamina ductor.

155praevetitum namque et capital committere Martem

sponte viris. erumpit ovans, ut Fulvius arma

imperio solvit, patulumque invectus in aequor

erigit undantem glomerato pulvere nubem.

indignatus opem ammenti socioque iuvare

160expulsum nodo iaculum atque accersere vires

Taurea vibrabat nudis conatibus hastam.

inde ruens ira telum contorquet in auras.

at non idem animus Rutulo: speculatur et omni

corpore perlustrat, qua sit certissima ferro

165in vulnus via. nunc vibrat, nunc comprimit hastam

mentiturque minas. mediam tunc transigit ictu

parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis.

tum strictum propere vagina detegit ensem.

et iam ferrata rapiebat calce volantem

170Taurea cornipedem fugiens minitantia fata.

nec Rutulus levior cedentis perdere terga

iam profugo rapidus fusis instabat habenis,

utque metus victum, sic ira et gloria portis

ultorem immisit meritique cupido cruoris.

175ac dum vix oculis, vix credunt mentibus hostem

confisum nullo comitante irrumpere tectis,

per mediam propere trepidantum interritus urbem

egit equum adversaque evasit ad agmina porta.

Hinc ardore pari nisuque incurrere muris

180ignescunt animi penetrataque tecta subire.

tela simul flammaeque micant. tunc saxeus imber

ingruit et summis ascendunt turribus hastae.

nec pronum audendi virtutem excellere cuiquam:

aequarunt irae dextras. Dictaea per auras

185tranat et in medium perlabitur urbis harundo.

laetatur non hortandi, non plura monendi

Fulvius esse locum. rapiunt sibi quisque laborem.

quos ubi tam erectos animi videt, et super esse

factorum sibi quemque ducem, ruit impete vasto

190ad portam magnaeque optat discrimina famae.

Tres claustra aequaevo servabant corpore fratres,

quis delecta manus centeni cuique ferebant

excubias unaque locum statione tenebant.

forma ex his Numitor, cursu plantaque volucri

195praestabat Laurens, membrorum mole Taburnus.

sed non una viris tela: hic mirabilis arcu,

ille hastam quatere ac medicatae cuspidis ictu

proelia moliri et nudo non credere ferro,

tertius aptabat flammis ac sulphure taedas,

200qualis Atlantiaco memoratur litore quondam

monstrum Geryones immane tricorporis irae,

cui tres in pugna dextrae varia arma gerebant:

una ignes saevos, ast altera pone sagittas

fundebat, validam torquebat tertia cornum,

205atque uno diversa dabat tria vulnera nisu.

hos ubi non aequis variantes proelia consul

conspexit telis et portae limina circum

stragem ac perfusos subeuntum sanguine postes,

concitat intortam furiatis viribus hastam.

210letum triste ferens auras secat Itala taxus

et qua nudarat, dum fundit spicula, balteo

arcum protendens Numitor latus, ilia transit.

at non obsaepto contentus limine Martem

exercere, levis bello, sed turbidus ausi,

215Virrius incauto fervore eruperat amens

reclusa in campum porta miseramque furori

vincentum obtulerat pubem. ruit obvia in arma

Scipio et oblatum metit insatiabilis agmen.

Tifata umbrifero generatum monte Calenum

220nutrierant audere trucem, nec corpore magno

mens erat inferior. subsidere saepe leonem,

nudus inire caput pugnas, certare iuvenco

atque obliqua trucis deducere cornua tauri

assuerat crudoque aliqua se attollere facto.

225is, dum praecipites expellit Virrius urbe,

seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in aequor

thorace exierat leviorque premebat anhelos

pondere loricae et palantes victor agebat.

iamque Veliternum media transegerat alvo,

230iam solitum aequali ludo committere equestres

Scipiadae pugnas Marium tellure revulso

perculerat saxo. miser implorabat amicum

cum gemitu exspirans, scopulusque premebat hiantem.

sed validas saevo vires duplicante dolore

235effudit lacrimas pariter cornumque sonantem

Scipio, solamen properans optabile in armis

hostem prostrato morientem ostendere amico.

tranavit volucris, liquidas ceu finderet auras,

hasta viri pectus rupitque immania membra,

240quanta est vis agili per caerula summa Liburnae,

quae, pariter quotiens revocatae ad pectora tonsae

percussere fretum, ventis fugit ocior et se,

quam longa est, uno remorum praeterit ictu.

Ascanium Volesus, proiectis ocius armis

245quo levior peteret muros, per aperta volantem

assequitur planta. deiectum protinus ense

ante pedes domini iacuit caput; ipse secutus

corruit ulterior procursus impete truncus.

nec spes obsessis ultra reserata tueri

250moenia. convertunt gressus recipique petentes

(infandum) excludunt socios, dum cardine verso

obnixi torquent obices, munimina sera.

acrius hoc instant Itali clausosque fatigant.

et ni caeca sinu terras nox conderet atro,

255perfractae rapido patuissent milite portae.

Sed non in requiem pariter cessere tenebrae:

hinc sopor impavidus, qualem victoria novit;

at Capua aut maestis ululantum flebile matrum

questibus aut gemitu trepidantum exterrita patrum

260tormentis finem metamque laboribus orat.

mussat perfidiae ductorque caputque senatus.

Virrius a Poeno nullam docet esse salutem,

vociferans pulsis vivendi e pectore curis:

"speravi sceptra Ausoniae pepigique, sub armis

265si dexter Poenis deus et Fortuna fuisset,

ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini.

qui quaterent muros Tarpeiaque moenia misi;

nec mihi poscendi vigor afuit, alter ut aequos

portaret fasces nostro de nomine consul.

270hactenus est vixisse satis. dum copia noctis,

cui cordi comes aeterna est Acherontis ad undam

libertas, petat ille meas mensasque dapesque

et victus mentem fuso per membra Lyaeo

sopitoque necis morsu medicamina cladis

275hauriat ac placidis exarmet fata venenis."

haec ait et turba repetit comitante penates.

Aedibus in mediis consurgens ilice multa

exstruitur rogus, hospitium commune peremptis.

nec vulgum cessat furiare dolorque pavorque.

280nunc menti Decius serae redit et bona virtus

exilio punita truci. despectat ab alto

sacra Fides agitatque virum fallacia corda.

vox occulta subit passim diffusa per auras:

"foedera, mortales, ne saevo rumpite ferro,

285sed castam servate fidem. fulgentibus ostro

haec potior regnis. dubio qui frangere rerum

gaudebit pacta ac tenues spes linquet amici

non illi domus aut coniunx aut vita manebit

umquam expers luctus lacrimaeque. aget aequore semper

290ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque

despecta ac violata Fides." adit omnia iamque

concilia ac mensas contingit et abdita nube

accumbitque toris epulaturque improba Erinys.

ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo

295porrigit et large poenas letumque ministrat.

Virrius interea, dum dat penetrare medullas

exitio, ascenditque pyram atque amplexibus haeret

iungentum fata et subici iubet ocius ignes.

Stringebant tenebrae metas, victorque ruebat,

300iamque superstantem muro sociosque Milonem

voce attollentem pubes Campana videbat.

pandunt attoniti portas trepidoque capessunt

castra inimica gradu, quis leto avertere poenas

defuerant animi. patet urbs confessa furorem

305et reserat Tyrio maculatas hospite sedes.

matronae puerique ruunt maestumque senatus

concilium nullique hominum lacrimabile vulgus.

stabant innixi pilis exercitus omnis

spectabantque viros et laeta et tristia ferre

310indociles nunc propexis in pectora barbis

verrere humum, nunc foedantes in pulvere crinem

canentem et turpi lacrima precibusque pudendis

femineum tenues ululatum fundere in auras.

Atque ea dum miles miratur inertia facta

315exspectatque ferox sternendi moenia signum,

ecce repens tacito percurrit pectora sensu

religio et saevas componit numine mentes,

ne flammam taedasque velint, ne templa sub uno

in cinerem traxisse rogo. subit intima corda

320perlabens sensim mitis deus. ille superbae

fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi

non cuiquam visus passim monet, ille refusis

in spatium immensum campis habitanda relinqui

utile tecta docet. paulatim atrocibus irae

325languescunt animis et vis mollita senescit.

Pan Iove missus erat servari tecta volente

Troia, pendenti similis Pan semper et imo

vix ulla inscribens terrae vestigia cornu.

dextera lascivit caesa Tegeatide capra

330verbera laeta movens festae per compita caudae.

cingit acuta comas et opacat tempora pinus

ac parva erumpunt rubicunda cornua fronte.

stant aures, imoque cadit barba hispida mento.

pastorale deo baculum, pellisque sinistrum

335velat grata latus tenerae de corpore dammae.

nulla in praeruptum tam prona et inhospita cautes,

in qua non librans corpus similisque volanti

cornipedem tulerit praecisa per avia plantam.

interdum inflexus medio nascentia tergo

340respicit arridens hirtae ludibria caudae,

obtendensque manum solem infervescere fronti

arcet et umbrato perlustrat pascua visu.

hic postquam mandata dei perfecta malamque

sedavit rabiem et permulsit corda furentum,

345Arcadiae volucris saltus et amata revisit

Maenala, ubi argutis longe de vertice sacro

dulce sonans calamis ducit stabula omnia cantu.

At legio Ausonidum flammas ductore iubente

arceri portis stantesque relinquere muros

350(mite decus mentis) condunt ensesque facesque.

multa deum templis domibusque nitentibus auro

egeritur praeda et victus alimenta superbi

quisque bonis periere: virum de corpore vestes

femineae mensaeque alia tellure petitae

355poculaque Eoa luxum irritantia gemma,

nec modus argento, caelataque pondera facti

tantum epulis auri, tum passim corpora longo

ordine captiva et domibus deprompta talenta

pascere longinquum non deficientia bellum,

360immensique greges famulae ad convivia turbae.

Fulvius ut finem spoliandis aedibus aere

belligero revocante dedit, sublimis ab alto

suggestu, magnis fautor non futilis ausis

"Lanvvio generate," inquit "quem Sospita Iuno

365dat nobis, Milo, Gradivi cape victor honorem

tempora murali cinctus turrita corona."

tum sontes procerum meritosque piacula prima

acciet et iusta punit commissa securi.

Hic atrox virtus (nec enim occulvisse probarim

370spectatum vel in hoste decus) clamore feroci

Taurea "tune" inquit "ferro spoliabis inultus

te maiorem anima et iusso lictore recisa

ignavos cadet ante pedes fortissima cervix?

haud umquam hoc vobis dederit deus." inde minaci

375obtutu torvum contra et furiale renidens

bellatorem alacer per pectora transigit ensem.

cui ductor: "patriam moriens comitare cadentem.

qui nobis animus, quae dextera cuique viritim,

decernet Mavors. tibi, si rebare pudendum

380iussa pati, licuit pugnanti occumbere letum."

Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,

interea geminos terra crudelis Hibera

fortuna abstulerat permiscens tristia laetis

Scipiadas, magnumque decus magnumque dolorem.

385forte Dicarchea iuvenis tum sedit in urbe

Scipio post belli repetens extrema penates.

huc tristes lacrimas et funera acerba suorum

fama tulit. duris quamquam non cedere suetus

pulsato lacerat violenter pectore amictus.

390non comites tenuisse valent, non ullus honorum

militiaeve pudor. pietas irata sinistris

caelicolis furit atque odit solacia luctus.

iamque dies iterumque dies absumpta querelis.

versatur species ante ora oculosque parentum.

395ergo excire parat manes animasque suorum

alloquioque virum tantos mulcere dolores.

hortatur vicina palus, ubi signat Averni

squalentem introitum stagnans Acherusius umor.

noscere venturos agitat mens protinus annos.

400Sic ad Cymaeam, quae tum sub nomine Phoebi

Autonoë tripodas sacros antrumque tenebat,

fert gressus iuvenis consultaque pectoris aegri

pandit et aspectus orat contingere patrum.

nec cunctata diu vates "mactare repostis

405mos umbris" inquit "consueta piacula nigras

sub lucem pecudes reclusaeque abdere terrae

manantem iugulis spirantum caede cruorem.

tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.

cetera quae poscis, maiori vate canentur.

410namque tibi Elysio repetita oracula campo

eliciam veterisque dabo inter sacra Sibyllae

cernere fatidicam Phoebei pectoris umbram.

vade age et a medio cum se nox umida cursu

flexerit, ad fauces vicini castus Averni

415duc praedicta sacra et duro placamina Diti;

mella simul tecum et puri fer dona Lyaei.

Hoc alacer monitu et promissae nomine vatis

apparat occulto monstrata piacula coepto.

inde ubi nox iussam procedens contigit horam

420et spatia aequarunt tenebras transacta futuras,

consurgit stratis pergitque ad turbida portae

ostia Tartareae, penitus quis abdita vates

promissa implerat Stygioque sedebat in antro.

tum qua se primum rupta tellure recludit

425invisus caelo specus atque eructat acerbam

Cocyti laxo suspirans ore paludem,

inducit iuvenem ferroque cavare refossam

ocius urget humum atque arcanum murmur anhelans

ordine mactari pecudes iubet: ater operto

430ante omnes taurus regi, tum proxima divae

caeditur Hennaeae casta cervice iuvenca.

inde tibi, Allecto, tibi, numquam laeta Megaera,

corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.

fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.

435"sta, iuvenis, faciemque Erebo quae surgit ab omni"

exclamat vates "patere. accedentia cerno

Tartara et ante oculos assistere tertia regna.

ecce ruunt variae species et quicquid ab ipso

natum hominum exstinctumque chao est" (iam cuncta videbat,

440Cyclopas Scyllamque et pastos membra virorum

Odrysiae telluris equos), "contende tueri

eductumque tene vagina interritus ensem.

quaecumque ante animae tendent potare cruorem

disice, dum castae procedat imago Sibyllae.

445interea cerne, ut gressus inhumata citatos

fert umbra et properat tecum coniungere dicta,

cui datur ante atros absumpti corporis ignes

sanguine non tacto solitas effundere voces."

aspicit et subito turbatus Scipio visu

450"quinam te, qui casus," ait "dux maxime, fessae

eripuit patriae, cum tales horrida poscant

bella viros? nec enim dextra concesserit ulli

Appius aut astu. decimum lux rettulit ortum,

ut te, cum Capua remearem, vulnera vidi

455mulcentem, hoc uno maestum, quod adire nequires

saucius ad muros et Martis honore careres."

Contra quae ductor: "fesso mihi proxima tandem

lux gratos Phaëthontis equos avertit et atris

aeternum demisit aquis. sed lenta meorum

460dum vanos ritus cura et sollemnia vulgi

exsequitur, cessat flammis imponere corpus,

ut portet tumulis per longum membra paternis.

quod te per nostri Martis precor aemula facta,

arce quae putres artus medicamina servant

465daque vago portas quam primum Acherontis adire."

Tunc iuvenis: "gens o veteris pulcherrima Clausi,

haud ulla ante tuam, quamquam non parva fatigent,

curarum prior exstiterit. namque ista per omnes

discrimen servat populos variatque iacentum

470exsequias tumuli et cinerum sententia discors.

tellure, ut perhibent, is mos antiquus Hibera:

exanima obscenus consumit corpora vultur.

regia cum lucem posuerunt membra, probatumst

Hyrcanis adhibere canes. Aegyptia tellus

475claudit odorato post funus stantia saxo

corpora et a mensis exsanguem haud separat umbram.

exhausto instituit Pontus vacuare cerebro

ora virum et longum medicata reponit in aevum.

quid, qui reclusa nudos Garamantes harena

480infodiunt? quid, qui saevo sepelire profundo

exanimos mandant Libycis Nasamones in oris?

at Celtae vacui capitis circumdare gaudent

ossa, nefas, auro ac mensis ea pocula servant.

Cecropidae ob patriam Mavortis sorte peremptos

485decrevere simul communibus urere flammis.

at gente in Scythica suffixa cadavera truncis

lenta dies sepelit putri liquentia tabo."

Talia dum memorant, umbra veniente Sibyllae

Autonoë "finem hic" inquit "sermonibus adde

490alternis. haec, haec veri fecunda sacerdos,

cui tantum patuit rerum, quantum ipse negarit

plus novisse deus. me iam comitante tuorum

tempus abire globo et pecudes imponere flammis."

At gravida arcanis Cymes anus attigit ore

495postquam sacrificum delibavitque cruorem,

in decus egregiae vultus intenta iuventae

"aetheria fruerer cum luce, haud segniter" inquit

"Cymaeo populis vox nostra sonabat in antro.

tum te permixtum saeclis rebusque futuris

500Aeneadum cecini. Sed non sat digna mearum

cura tuis vocum. Nec enim conquirere dicta

aut servare fuit proavis sollertia vestris.

verum age disce, puer, quoniam cognoscere cordist,

iam tua deque tuis pendentia Dardana fatis.

505Namque tibi cerno properatum oracula vitae

hinc petere et patrios visu contingere manes.

armifero victor patrem ulcisceris Hibero,

creditus ante annos Martem, ferroque resolves

gaudia Poenorum et missum laetabere bello

510omen Hiberiacis victa Carthagine terris.

belligeros, dura Gradivi sorte creatos,

altera, qui leges posuere atque inclita iura

gentibus et primas fundarunt moenibus urbes.

tertia ruricolas, Cereris iustissima turba

515quae venit ad manes et fraudum illaesa veneno.

exin, qui laetas artes vitaeque colendae

invenere viam nec dedignanda parenti

maius ad imperium posthac capiere, nec ante

Iuppiter absistet cura quam cuncta fugarit

520in Libyam bella et vincendum duxerit ipse

Sidonium tibi rectorem. pudet urbis iniquae,

quod post haec decus hoc patriaque domoque carebit."

sic vates gressumque lacus vertebat ad atros.

Tum iuvenis "quaecumque datur sors durior aevi,

525obnitemur," ait "culpa modo pectora cessent.

sed te oro, quoniam vitae tibi causa labores

humanos iuvisse fuit, siste, inclita virgo,

paulisper gressum et nobis manesque silentum

enumera Stygiaeque aperi formidinis aulam."

530Annuit illa quidem, sed "non optanda recludis

regna:" ait "hic tenebras habitant volitantque per umbras

innumeri quondam populi. domus omnibus una.

in medio vastum late se tendit inane;

huc quicquid terrae, quicquid freta et igneus aër

535nutrivit primo mundi genitalis ab aevo

mors communis agit; descendunt cuncta, capitque

campus iners quantum interiit restatque futurum.

cingunt regna decem portae. quarum una receptat

carmina fuderunt Phoebo, sua limina servant.

540proxima, quos venti saevaeque hausere procellae,

naufraga porta rapit; sic illam nomine dicunt.

finitima huic noxa gravido et peccasse fatenti

vasta patet populo. poenas Rhadamanthus in ipso

expetit introitu mortemque exercet inanem.

545septima femineis reseratur porta catervis,

umentes ubi casta fovet Proserpina lucos.

infantum hinc gregibus versasque ad funera taedas

passis virginibus turbaeque in limine lucis

est iter exstinctae et vagitu ianua nota.

550tum seducta loco et laxata lucida nocte

claustra nitent, quae secreti per limitis umbram

Elysios ducunt campos. hic turba piorum,

nec Stygio in regno, caeli nec posta sub axe,

verum ultra Oceanum sacro contermina fonti

555Lethaeos potat latices, oblivia mentis.

extrema hinc auro fulgens iam lucis honorem

sentit et admoto splendet ceu sidere lunae.

hac animae caelum repetunt ac mille peractis

oblitae Ditem redeunt in corpora lustris.

560has passim nigrum pandens Mors lurida rictum

itque reditque vias et portis omnibus errat.

Tum iacet in spatium sine corpore pigra vorago

limosique lacus. large exundantibus urit

ripas saevus aquis Phlegethon et turbine anhelo

565flammarum resonans saxosa incendia torquet.

parte alia torrens Cocytos sanguinis atri

verticibus furit et spumanti gurgite fertur.

at magnis semper divis regique deorum

iurari dignata palus picis horrida rivo

570fumiferum volvit Styx inter sulphura limum.

tristior his Acheron sanie crassoque veneno

aestuat et gelidam eructans cum murmure harenam

descendit nigra lentus per stagna palude.

hanc potat saniem non uno Cerberus ore,

575haec et Tisiphones sunt pocula, et atra Megaera

hinc sitit, ac nullo rabies restinguitur haustu.

ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis

ante aulam atque aditus et inexorabile limen.

Quanta cohors omni stabulante per atria monstro

580excubat et manes permixto murmure terret!

Luctus edax Maciesque, malis comes addita morbis,

et Maeror pastus fletu et sine sanguine Pallor

Curaeque Insidiaeque atque hinc queribunda Senectus,

hinc angens utraque manu sua guttura Livor

585et, deforme malum ac sceleri proclivis, Egestas

Errorque infido gressu et Discordia gaudens

permiscere fretum caelo. sedet ostia Ditis

centenis suetus Briareus recludere palmis

et Sphinx virgineos rictus infecta cruore

590Scyllaque Centaurique truces umbraeque Gigantum.

Cerberus hic ruptis peragrat cum Tartara vinclis,

non ipsa Allecto, non feta furore Megaera

audet adire ferum, dum fractus mille catenis

viperea latrans circumligat ilia cauda.

595Dextra vasta comas nemorosaque bracchia fundit

taxus Cocyti rigua frondosior unda.

hic dirae volucres pastusque cadavere vultur

et multus bubo ac sparsis strix sanguine pennis

Harpyiaeque fovent nidos atque omnibus haerent

600condensae foliis; saevit stridoribus arbor.

has inter formas coniunx Iunonis Avernae

suggestu residens cognoscit crimina regum.

stant vincti seroque piget sub iudice culpae.

circum errant Furiae Poenarumque omnis imago.

605quam vellent numquam sceptris fulsisse superbis!

insultant duro imperio non digna nec aequa

ad superos passi manes, quaeque ante profari

non licitum vivis, tandem permissa queruntur.

tunc alius saevis religatur rupe catenis,

610ast alius subigit saxum contra ardua montis,

vipereo domat hunc aeterna Megaera flagello.

talia letiferis restant patienda tyrannis.

sed te maternos tempus cognoscere vultus,

cuius prima venit non tardis passibus umbra."

615Astabat fecunda Iovis Pomponia furto.

namque ubi cognovit Latio surgentia bella

Poenorum Venus, insidias anteire laborans

Iunonis fusa sensim per pectora patrem

implicuit flamma. quae ni provisa fuissent,

620Sidonia Iliacas nunc virgo accenderet aras.

ergo ubi gustatus cruor admonvitque Sibylla

et dedit alternos ambobus noscere vultus,

sic iuvenis prior: "o magni mihi numinis instar,

cara parens, quam, te ut nobis vidisse liceret,

625optassem Stygias vel leto intrare tenebras.

quae sors nostra fuit, cui te cum prima subiret

eripuit sine honore dies et funere carpsit!"

excipit his mater: "nullos, o nate, labores

mors habuit nostra; aetherio dum pondere partu

630exsolvor, miti dextra Cyllenia proles

imperio Iovis Elysias deduxit in oras

attribuitque pares sedes, ubi magna moratur

Alcidae genetrix, ubi sacro munere Leda.

verum age, nate, tuos ortus, ne bella pavescas

635ulla nec in caelum dubites te attollere factis,

quando aperire datur nobis, nunc denique disce.

sola die caperem medio cum forte petitos

ad requiem somnos, subitus mihi membra ligavit

amplexus, non ille meo veniente marito

640assuetus facilisque mihi. tum luce corusca,

implebat quamquam languentia lumina somnus,

vidi, crede, Iovem. nec me mutata fefellit

forma dei, quod squalentem conversus in anguem

ingenti traxit curvata volumina gyro.

645sed mihi post partum non ultra ducere vitam

concessum. heu, quantum gemui, quod spiritus ante

haec tibi quam noscenda darem discessit in auras!"

his alacer colla amplexu materna petebat,

umbraque ter frustra per inane petita fefellit.

650Succedunt simulacra virum concordia, patris

unanimique simul patrui. ruit ipse per umbram

oscula vana petens iuvenis fumoque volucri

et nebulis similes animas apprendere certat.

"quis te, care pater, quo stabant Itala regna,

655exosus Latium deus abstulit? ei mihi! nam cur

ulla fuere adeo, quibus a te saevus abessem,

momenta? opposito mutassem pectore mortem.

quantos funeribus vestris gens Itala passim

dat gemitus! tumulus vobis censente senatu

660Mavortis geminus surgit per gramina campo."

nec passi plura in medio sermone loquentis

sic adeo incipiunt; prior haec genitoris imago:

"ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces;

dulce tamen venit ad manes, cum gratia vitae

665durat apud superos, nec edunt oblivia laudem.

verum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget

militia. heu, quotiens intrat mea pectora terror,

cum repeto, quam saevus eas, ubi magna pericla

contingunt tibi! per nostri, fortissime, leti

670obtestor causas, Martis moderare furori.

sat tibi sint documenta domus! octava terebat

arentem culmis messem crepitantibus aestas,

ex quo cuncta mihi calcata meoque subibat

germano devicta iugum Tartessia tellus.

675nos miserae muros et tecta renata Sagunto,

nos dedimus Baetem nullo potare sub hoste,

nobis indomitus convertit terque quaterque

germanus terga Hannibalis. pro barbara numquam

impolluta fides! peterem cum victor adesum

680cladibus Hasdrubalem, subito venale, cohortes

Hispanae, vulgus, Libyci quas fecerat auri

Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.

tunc hostis socio desertos milite multum

ditior ipse viris spisso circumdedit orbe.

685non segnis nobis nec inultis, nate, peractast

illa suprema dies, et laude inclusimus aevum."

Excipit inde suos frater coniungere casus:

"excelsae turris post ultima rebus in artis

subsidium optaram supremaque bella ciebam.

690fumantes taedas ac lata incendia passim

et mille iniecere faces. nil nomine leti

de superis queror; haud parvo data membra sepulcro

nostra cremaverunt in morte haerentibus armis.

sed me luctus habet, geminae ne clade ruinae

695cesserit affusis oppressa Hispania Poenis."

Contra quae iuvenis turbato fletibus ore:

"di, quaeso, ut merita est, dignas pro talibus ausis

Carthago expendat poenas. sed continet acres

Pyrenes populos qui vestro Marte probatus

700excepit fessos et notis Marcius armis

successit bello. fusos quoque fama ferebat

victores acie atque exacta piacula caedis."

his laeti rediere duces loca amoena piorum,

prosequiturque oculis puer adveneratus euntes.

705Iamque aderat multa vix agnoscendus in umbra

Paulus et epoto fundebat sanguine verba:

"lux Italum, cuius spectavi Martia facta

multum uno maiora viro, descendere nocti

atque habitanda semel subigit quis visere regna?"

710cui contra tales effundit Scipio voces:

"armipotens ductor, quam sunt tua fata per urbem

lamentata diu! quam paene ruentia tecum

traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras!

tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis

715constituit laudemque tuo quaesivit honore."

dumque audit lacrimans hostilia funera Paulus

ante oculos iam Flaminius, iam Gracchus et aegro

absumptus Cannis stabat Servilius ore.

appellare viros erat ardor et addere verba,

720sed raptabat amor priscos cognoscere manes.

Nunc meritum saeva Brutum immortale securi

nomen, nunc superos aequantem laude Camillum,

nunc auro Curium non umquam cernit amicum.

ora Sibylla docet venientum et nomina pandit:

725"hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portae

deiecit visus orbus, tulit ille ruentem

Thybridis in ripas regem solusque revulso

pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.

si tibi dulce virum, primo qui foedera bello

730Phoenicum pepigit, vidisse: hic inclitus ille

aequoreis victor cum classe Lutatius arvis.

si studium et saevam cognoscere Hamilcaris umbram:

illa est (cerne procul) cui frons nec morte remissa

irarum servat rabiem. si iungere cordist

735colloquium, sine gustato det sanguine vocem."

atque ubi permissum et sitiens se implevit imago,

sic prior increpitat non mitis Scipio vultu:

"taliane, o fraudum genitor, sunt foedera vobis?

aut haec Sicania pepigisti captus in ora?

740bella tuus toto natus contra omnia pacta

exercet Latio et perruptis molibus Alpes

eluctatus adest, fervet gens Itala Marte

barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes."

post quae Poenus ait: "decimum modo coeperat annum

745excessisse puer, nostro cum bella Latinis

concepit iussu, licitum nec fallere divos

iuratos patri. quod si Laurentia vastat

nunc igni regna et Phrygias res vertere temptat,

o pietas, o sancta fides, o vera propago!

750Atque utinam amissum reparet decus!" inde citato

celsus abit gressu, maiorque recessit imago.

Exin designat vates, qui iura sub armis

poscenti dederint populo primique petitas

miscuerint Italis Piraeo litore leges.

755laetatur spectatque virum insatiabilis ora

Scipio et appellet cunctos, ni magna sacerdos

admoneat turbae innumerae: "quot milia toto

credis in orbe, puer, lustras dum singula visu,

descendisse Erebo? nullo non tempore abundans

760umbrarum huc agitur torrens, vectatque capaci

agmina mole Charon et sufficit improba puppis."

Post haec ostendens iuvenem sic virgo profatur:

"hic ille est, tellure vagus qui victor in omni

cursu signa tulit, cui pervia Bactra Dahaeque,

765qui Gangen bibit et Pellaeo ponte Niphaten

astrinxit, cui stant sacro sua moenia Nilo."

incipit Aeneades: "Libyci certissima proles

Hammonis, quando exsuperat tua gloria cunctos

indubitata duces similique cupidine rerum

770pectora nostra calent, quae te via, fare, superbum

ad decus et summas laudum perduxerit arces."

ille sub haec: "turpis lenti sollertia Martis.

audendo bella expedias. pigra extulit astris

haud umquam sese virtus. tu magna gerendi

775praecipita tempus. mors atra impendet agenti."

haec effatus abit. Croesi mox advolat umbra,

dives apud superos, sed mors aequarat egenis.

Atque hic Elysio tendentem limite cernens

effigiem iuvenis, caste cui vitta ligabat

780purpurea effusos per colla nitentia crines:

"dic," ait "hic quinam, virgo? nam luce refulget

praecipua frons sacra viro, multaeque sequuntur

mirantes animae et laeto clamore frequentant.

qui vultus! quem, si Stygia non esset in umbra,

785dixissem facile esse deum." "non falleris;" inquit

docta comes Triviae "meruit deus esse videri,

et fuit in tanto non parvum pectore numen.

carmine complexus terram, mare, sidera, manes

et cantu Musas et Phoebum aequavit honore.

790atque haec cuncta, prius quam cerneret, ordine terris

prodidit ac vestram tulit usque ad sidera Troiam."

Scipio perlustrans oculis laetantibus umbram

"si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem

hic caneret vates, quanto maiora futuros

795facta eadem intrarent hoc" inquit "teste nepotes!

felix Aeacide, cui tali contigit ore

gentibus ostendi! crevit tua carmine virtus."

Sed, quae tanta adeo gratantum turba, requirens,

heroum effigies maioresque accipit umbras

800ire viro. stupet Aeacide, stupet Hectore magno

Aiacisque gradum venerandaque Nestoris ora

miratur, geminos aspectat laetus Atridas

iamque Ithacum corde aequantem Peleia facta.

victuram hinc cernit Ledaei Castoris umbram;

805alternam lucem peragebat in aethere Pollux.

Sed subito vultus monstrata Lavinia traxit.

nam virgo admonvit tempus cognoscere manes

femineos, ne cunctantem lux alma vocaret.

"felix haec" inquit "Ueneris nurus ordine longo

810Troiugenas iunxit sociata prole Latinis.

vis et Martigenae thalamos spectare Quirini?

Hersiliam cerne; hirsutos cum sperneret olim

gens vicina procos, pastori rapta marito

intravitque casae culmique e stramine fultum

815pressit laeta torum et soceros revocavit ab armis.

aspice Carmentis gressus. Evandria mater

haec fuit et nostros tetigit praesaga labores.

vis et, quos Tanaquil vultus gerat? haec quoque castae

augurio valuit mentis venturaque dixit

820regna viro et dextros agnovit in alite divos.

ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti

fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos.

non datur, heu, tibi, Roma (nec est, quod malle deceret)

hanc laudem retinere diu. Verginia iuxta,

825cerne, cruentato vulnus sub pectore servat,

tristia defensi ferro monumenta pudoris,

et patriam laudat miserando in vulnere dextram.

illa est, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella,

nondum passa marem, quales optabit habere

830quondam Roma viros, contemptrix Cloelia sexus"

cum subito aspectu turbatus Scipio poscit,

quae poenae causa et qui sint in crimine manes.

tum virgo: "patrios fregit quae curribus artus

et stetit adductis super ora trementia frenis,

835Tullia non ullos satis exhaustura labores

ardenti Phlegethonte natat; fornacibus atris

fons rapidus furit atque ustas sub gurgite cautes

egerit et scopulis pulsat flagrantibus ora.

illa autem, quae tondetur praecordia rostro

840alitis (en quantum resonat plangentibus alis

armiger ad pastus rediens Iovis!) hostibus arcem

virgo, immane nefas, adamato prodidit auro

Tarpeia et pactis reseravit claustra Sabinis.

iuxta (nonne vides? neque enim leviora domantur

845delicta) illatrat ieiunis faucibus Orthus,

armenti quondam custos immanis Hiberi,

et morsu petit et polluto eviscerat ungue.

nec par poena tamen sceleri; sacraria Vestae

polluit exuta sibi virginitate sacerdos.

850sed satis haec vidisse, satis." Mox deinde: "videnti

nunc animas tibi, quae potant oblivia, paucas

in fine enumerasse paro et remeare tenebris.

hic Marius; nec multa dies iam restat ituro

aetheriam in lucem; veniet tibi origine parva

855in longum imperium consul. nec Sulla morari

iussa potest, aut amne diu potare soporo.

lux vocat et nulli divum mutabile fatum.

imperium hic primus rapiet, sed gloria culpae,

quod reddet solus, nec tanto in nomine quisquam

860exsistet, Sullae qui se velit esse secundum.

ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum

et gratum terris Magnus caput. ille, deum gens,

stelligerum attollens apicem Troianus Iulo

Caesar avo. quantas moles, cum sede reclusa

865hac tandem erumpent, terraque marique movebunt!

heu miseri, quotiens toto pugnabitur orbe!

nec leviora lues quam victus crimina, victor."

Tum iuvenis lacrimans: "restare haec ordine duro

lamentor rebus Latiis. sed luce remota

870si nulla est venia et merito mors ipsa laborat,

perfidiae Poenus quibus aut Phlegethontis in undis

exuret ductor scelus, aut quae digna renatos

ales in aeternum laniabit morsibus artus?"

"ne metve!" exclamat vates. "non vita sequetur

875inviolata virum; patria non ossa quiescent.

namque ubi fractus opum magnae certamine pugnae

pertulerit vinci turpemque orare salutem,

rursus bella volet Macetum instaurare sub armis,

damnatusque doli, desertis coniuge fida

880et dulci nato linquet Carthaginis arces

atque una profugus lustrabit caerula puppe.

hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina viset.

pro! quanto levius mortalibus aegra subire

servitia atque hiemes aestusque fugamque fretumque

885atque famem quam posse mori! post Itala bella

Assyrio famulus regi falsusque cupiti

Ausoniae motus dubio petet aequora velo,

donec Prusiacas delatus segniter oras

altera servitia imbelli patietur in aevo

890et latebram munus regni. perstantibus inde

Aeneadis reddique sibi poscentibus hostem

pocula furtivo rapiet properata veneno

ac tandem terras longa formidine solvet."

Haec vates, Erebique cavis se rettulit umbris.

895tum laetus socios iuvenis portumque revisit.