Sēgne ĭtĕr ēmēnsō vīxdūm Tārpēiă vĭdērī
cūlmĭnă dēsĭĕrānt, tōrvōs cūm vērsŭs ăd ūrbēm
dūctŏr Ăgēnŏrĕūs vūltūs rĕmĕārĕ părābāt.
cāstră lŏcāt, nūllā laēdēns ŭbĭ grāmĭnă rīpā
Tūtīā dĕdŭcīt tĕnŭēm sĭnĕ nōmĭnĕ rīvūm5
ēt tăcĭtē Tūscīs īnglōrĭŭs āfflŭĭt ūndīs.
hīc mŏdŏ prīmōrēs sŏcĭūm, mŏdŏ iūssă dĕōrūm,
nūnc sēse īncrĕpĭtāt: "dīc ō, cuī Lŷdĭă caēdĕ
crēvērūnt stāgna ēt cōncūssa ēst Daūnĭă tēllūs
ārmōrūm tŏnĭtrū, quās ēxănĭmātŭs ĭn ōrās10
sīgnă rĕfērs? quī mūcrŏ tŭūm, quaē lāncĕă tāndēm
īntrāvīt pēctūs? sī nūnc ēxsīstĕrĕt ālmă
Cārthāgo ānte ŏcŭlōs tūrrītā cēlsă fĭgūrā,
quās ăbĭtūs, mīlēs, caūsās īllaēsĕ dĕdīssēs?
"īmbrēs, ō pătrĭa, ēt mīxtōs cūm grāndĭnĕ nīmbōs15
ēt tŏnĭtrūs fŭgĭō." prŏcŭl hānc ēxpēllĭtĕ gēntīs
fēmĭnĕām Tўrĭaē lābēm, nĭsĭ lūcĕ sĕrēnā
nēscīre āc lĭquĭdā Māvōrtem ăgĭtārĕ sŭb aēthrā."
Tērrŏr ădhūc ĭnĕrāt sŭpĕrum āc rĕdŏlēntĭa ĭn ārmīs
fūlmĭna ĕt ānte ŏcŭlōs īrātī pūgnă Tŏnāntīs.20
pārēndī tămĕn ēt cuīcūmque īncūmbĕrĕ iūssō
dūrābāt vĭgŏr, āc sēnsīm dīffūsŭs ăd ōmnēs
sīgnă rĕpōrtāndī crēscēbăt ĭn āgmĭnĕ fērvōr.
sīc ŭbĭ pērrūpīt stāgnāntēm cālcŭlŭs ūndām,
ēxĭgŭōs fōrmāt pēr prīmă vŏlūmĭnă gŷrōs,25
mōx trĕmŭlūm vībrāns mōtū glīscēntĕ lĭquōrēm
mūltĭplĭcāt crēbrōs sĭnŭātī gūrgĭtĭs ōrbēs,
dōnēc pōstrēmō lāxātīs cīrcŭlŭs ōrīs
cōntīngāt gĕmĭnās pătŭlō cūrvāmĭnĕ rīpās.
Āt cōntra Ārgўrĭpaē prāvūm dĕcŭs (īnclĭtă nāmquĕ30
sēmĭna ăb Oēnēā dūctōrīs stīrpĕ trăhēbāt
Aētōlī: Dăsĭō fŭĭt haūd īgnōbĭlĕ nōmēn)
laētŭs ŏpūm, sēd claūdă fĭdēs sēsēquĕ călēntī
āddĭdĕrāt Poēnō Lătĭaē dīffīsŭs hăbēnaē-
īs vōlvēns vĕtĕrūm mĕmŏrāta āntīquă părēntūm35
"lōngō mīlĕs" ăīt "quătĕrēt cūm Teūcrĭă bēllō
Pērgăma ĕt ād mūrōs stārēt sĭnĕ sānguĭnĕ Māvōrs,
sōllĭcĭtīs Cālchās (nām sīc fōrtīssĭmŭs hērōs
pōscēntī sŏcĕrō saēpe īntēr pōcŭlă Daūnō
nārrābāt mĕmŏrī Dĭŏmēdēs cōndĭtă mēntĕ)-40
sēd Cālchās Dănăīs, nĭsĭ claūsum ēx sēdĭbŭs ārcīs
ārmĭsŏnaē cūrēnt sĭmŭlācrum āvēllĕrĕ dīvaē,
nōn ūmquam āffīrmāt Thĕrăpnaēīs Īlĭŏn ārmīs
cēssūrum, aūt Lēdaē rĕdĭtūrūm nōmĕn Ămŷclās.
quīppĕ dĕīs vīsūm, nē cuī pērrūmpĕrĕ dētūr45
ēffĭgĭēs ĕă quās ūmquām pōssēdĕrĭt ūrbēs.
tūm mĕŭs ādiūnctō mōnstrātam ēvādĭt ĭn ārcēm
Tŷdīdēs Ĭthăco ēt dēxtra āmōlītŭs ĭn īpsō
cūstōdēs ădĭtū tēmplī caēlēstĕ rĕpōrtāt
Pāllădĭum āc nōstrīs ăpĕrīt mălă Pērgămă fātīs.50
nām pōstquam Oēnōtrīs fūndāvīt fīnĭbŭs ūrbēm,
aēgēr dēlīctī Phrўgĭūm plācārĕ cŏlēndō
nūmĕn ĕt Īlĭăcōs părăt ēxōrārĕ pĕnātēs.
īngēns iām tēmplūm cēlsā sūrgēbăt ĭn ārcĕ,
Lāŏmĕdōntēaē sēdēs īngrātă Mĭnērvaē,55
cūm mĕdĭōs īntēr sōmnōs āltāmquĕ quĭētēm
nēc cēlātă dĕam ēt mĭnĭtāns Trītōnĭă vīrgŏ:
"nōn haēc, Tŷdīdē, tāntaē prō laūdĭs hŏnōrĕ
dīgnă părās; nōn Gārgānūs nēc Daūnĭă tēllūs
dēbēntūr nōbīs. quaēre īn Laūrēntĭbŭs ārvīs60
quī nūnc prīmă lŏcānt mĕlĭōrīs moēnĭă Troīaē.
hūc vīttās cāstūmquĕ rĕfēr pĕnĕtrālĕ părēntūm."
quīs trĕpĭdūs mŏnĭtīs Sātūrnĭă rēgnă căpēssīt.
iām Phrŷx cōndēbāt Lāvīniā Pērgămă vīctōr
ārmăquĕ Laūrēntī fīgēbāt Trōĭă lūcō.65
vērum ŭbĭ Tŷrrhēnī pērvēntum ād flūmĭnĭs ūndās
cāstrăquĕ Tŷdīdēs pŏsŭīt fūlgēntĭă rīpā,
Prīămĭdae īntrĕmŭērĕ mĕtū. tūm pīgnŏră pācīs
praētēndēns dēxtrā rāmūm cānēntĭs ŏlīvaē
sīc ōrsūs Daūnī gĕnĕr īntēr mūrmŭră Teūcrūm:70
"pōne, Ānchīsĭădē, mĕmŏrēs īrāsquĕ mĕtūsquĕ.
quīcquĭd ăd Īdaēōs Xānthūm Sĭmŏēntăquĕ nōbīs
sānguĭnĕ sūdātūm Scaēaēque ād līmĭnă pōrtaē,
haūd nōstrum ēst: ēgērĕ dĕī dūraēquĕ sŏrōrēs.
nūnc ăgĕ, quōd sŭpĕrēst cūr nōn mĕlĭōrĭbŭs aēvī75
dūcĭmŭs aūspĭcĭīs? dēxtrās iūngāmŭs ĭnērmēs.
foēdĕrĭs ēn haēc tēstĭs ĕrīt." vĕnĭāmquĕ prĕcātūs
Trōiānam ōstēntāt trĕpĭdīs dē pūppĕ Mĭnērvām.
haēc aūsōs Cēltās īrrūmpĕrĕ moēnĭă Rōmaē
cōrrĭpŭīt lētō nĕquĕ tōt dē mīlĭbŭs ūnūm80
īngēntīs pŏpŭlī pătrĭās dīmīsĭt ăd ārās."
Hīs frāctūs dūctōr cōnvēllī sīgnă mănīplīs
ōptātō laētīs ăbĭtū iŭbĕt. ītŭr ĭn āgrōs,
dīvĕs ŭbi ānte ōmnēs cŏlĭtūr Fērōnĭă lūcō
ēt săcĕr ūmēctāt Flāvīnĭă rūră Căpēnās.85
fāma ēst īntāctās lōngaēvi ăb ŏrīgĭnĕ fānī
crēvīsse īn mĕdĭūm cōngēstīs ūndĭquĕ dōnīs
īmmēnsūm pēr tēmpŭs ŏpēs lūstrīsquĕ rĕlīctūm
īnnŭmĕrīs aūrūm sōlō sērvāntĕ păvōrĕ.
hāc ăvĭdās mēntēs āc bārbără cōrdă răpīnā90
pōllŭĭt ātque ārmāt cōntēmptū pēctŏră dīvūm.
āvĭă tūnc lōngīnquă plăcēnt, quaē sūlcăt ărātrō
ād frĕtă pōrrēctīs Trīnācrĭă Brūttĭŭs ārvīs.
Dūm Lĭbўs haūd laētūs Rhēgīna ād lītŏră tēndīt,
vīctōr sūmmōtō pătrĭīs ā fīnĭbŭs hōstĕ95
Fūlvĭŭs īnfaūstām Cāmpāna ād moēnĭă claūsīs
pōrtābāt fāmām mĭsĕrīsque ēxtrēmă mŏvēbāt.
tūm prēnsāns pāssīm cuīcūmque ēst nōmĕn ĭn ārmīs:
"dēdĕcŭs hōc dēfēndĕ mănū. cūr pērfĭda ĕt ūrbī
āltĕră Cārthāgō nōstraē pōst foēdĕră rūptă100
ēt mīssum ād pōrtās Poēnūm, pōst iūră pĕtītă
cōnsŭlĭs āltērnī stăt ădhūc ēt tūrrĭbŭs āltīs
Hānnĭbălem āc Lĭbўcās ēxspēctāt lēntă cŏhōrtēs?"
mīscēbāt dīctīs fācta ēt nūnc rōbŏrĕ cēlsās
ēdūcī tūrrēs, quīs vīncĕrĕt ārdŭă mūrī,105
cōgēbāt, nūnc cōniūnctās āstrīngĕrĕ nōdīs
īnstābāt fērrōquĕ trăbēs, quō frāngĕrĕt āltōs
pōrtārūm pōstēs quătĕrētquĕ mŏrāntĭă claūstră.
hīc lătĕra īntēxtūs stēllātīs āxĭbŭs āggēr,
hīc grăvĭda ārmātō sūrgēbāt vīnĕă dōrsō.110
āt pōstquām prŏpĕrātă sătīs quaē cōmmŏnĕt ūsūs,
dāt sīgnum ātque ălăcēr scālīs trānscēndĕrĕ mūrōs
īmpĕrăt āc saēvīs ūrbēm tērrōrĭbŭs īmplēt,
cūm sŭbĭtō dēxtrum ōffūlsīt cōnātĭbŭs ōmēn.
cērvă fŭīt rārō tērrīs spēctātă cŏlōrĕ,115
quaē cāndōrĕ nĭvēm, cāndōre ānteīrĕt ŏlōrēs.
hānc āgrēstĕ Căpŷs dōnūm, cūm moēnĭă sūlcō
sīgnārēt, grātō pārvaē mōllītŭs ămōrĕ
nūtrĭĕrāt sēnsūsque hŏmĭnīs dōnārăt ălēndō.
īnde ēxūtă fĕrām dŏcĭlīsque āccēdĕrĕ mēnsīs120
ātque ūltrō blānda āttāctū gaūdēbăt ĕrīlī.
aūrātō mātrēs āssuētaē pēctĭnĕ mītēm
cōmĕre ĕt ūmēntī flŭvĭō rĕvŏcārĕ cŏlōrēm.
nūmĕn ĕrāt iām cērvă lŏcī, fămŭlāmquĕ Dĭānaē
crēdēbānt, āc tūră dĕūm dē mōrĕ dăbāntūr.125
haēc aēvī vītaēquĕ tĕnāx fēlīxquĕ sĕnēctām
mīlle īndēfēssōs vĭrĭdēm dūxīssĕ pĕr ānnōs
saēclōrūm nŭmĕrō Trōiānīs cōndĭtă tēctă
aēquābāt; sēd iām lōngō nōx vēnĕrăt aēvō.
nām sŭbĭto īncūrsū saēvōrum ăgĭtātă lŭpōrūm,130
quī nōctīs tĕnĕbrīs ūrbēm (mĭsĕrābĭlĕ bēllō
prōdĭgĭum) īntrārānt, prīmōs ād lūmĭnĭs ōrtūs
ēxtŭlĕrāt sēsē pōrtīs păvĭdāquĕ pĕtēbāt
cōnstērnātă fŭgā pŏsĭtōs ād moēnĭă cāmpōs.
ēxcēptām laētō iŭvĕnūm cērtāmĭnĕ dūctōr135
māctāt, dīvă, tĭbī (tĭbi ĕnim haēc grātīssĭmă sācră)
Fūlvĭŭs ātque "ādsīs," ōrāt "Lātōnĭă, coēptīs."
Īnde ălăcēr fīdēnsquĕ dĕā cīrcūmdătă claūsīs
ārmă mŏvēt, quaēque ōblīquō cūrvāntŭr ĭn ōrbēm
moēnĭă flēxă sĭnū, spīssā vāllātă cŏrōnā140
āllĭgăt ēt tēlīs īn mōrem īndāgĭnĭs āmbīt.
dūm păvĭtānt, spūmāntĭs ĕquī fĕră cōrdă fătīgāns
ēvĕhĭtūr pōrtā sūblīmīs Taūrĕă crīstīs
bēllātōr, cuī Sīdŏnĭūs sŭpĕrārĕ lăcērtō
dūctŏr ĕt Aūtŏlŏlās dăbăt ēt Maūrūsĭă tēlă.145
īs trĕpĭdo āc lĭtŭūm tīnnītū stārĕ nĕgāntī
īmpĕrĭtāns vĭŏlēntĕr ĕquō, pōstquam aūrĭbŭs hōstīs
vīcīnūm sēsē vĭdĕt ēt clāmārĕ prŏpīnquūm,
"Claūdĭŭs huīc" īnquīt (praēstābāt Claūdĭŭs ārtĕ
bēllāndi ēt mĕrĭtā mīlle īntēr proēlĭă fāmā)150
"huīc" īnquīt "sōlūm, sī qua ēst fīdūcĭă dēxtraē,
dēt sēsē cāmpo ātque ĭnĕāt cērtāmĭnă mēcūm."
Ūnă mŏra Aēnĕădaē, pōstquām vōx āttĭgĭt aūrēs,
dūm dărĕt aūspĭcĭūm iūsque īn cērtāmĭnă dūctōr.
praēvĕtĭtūm nāmque ēt căpĭtāl cōmmīttĕrĕ Mārtēm155
spōntĕ vĭrīs. ērūmpĭt ŏvāns, ūt Fūlvĭŭs ārmă
īmpĕrĭō sōlvīt, pătŭlūmque īnvēctŭs ĭn aēquōr
ērĭgĭt ūndāntēm glŏmĕrātō pūlvĕrĕ nūbēm.
īndīgnātŭs ŏpem āmmēntī sŏcĭōquĕ iŭvārĕ
ēxpūlsūm nōdō iăcŭlum ātque āccērsĕrĕ vīrēs160
Taūrĕă vībrābāt nūdīs cōnātĭbŭs hāstām.
īndē ruēns īrā tēlūm cōntōrquĕt ĭn aūrās.
āt nōn īdem ănĭmūs Rŭtŭlō: spĕcŭlātŭr ĕt ōmnī
cōrpŏrĕ pērlūstrāt, quā sīt cērtīssĭmă fērrō
īn vūlnūs vĭă. nūnc vībrāt, nūnc cōmprĭmĭt hāstām165
mēntītūrquĕ mĭnās. mĕdĭām tūnc trānsĭgĭt īctū
pārmām, sēd grātō fraūdāta ēst sānguĭnĕ cūspīs.
tūm strīctūm prŏpĕrē vāgīnā dētĕgĭt ēnsēm.
ēt iām fērrātā răpĭēbāt cālcĕ vŏlāntēm
Taūrĕă cōrnĭpĕdēm fŭgĭēns mĭnĭtāntĭă fātă.170
nēc Rŭtŭlūs lĕvĭōr cēdēntīs pērdĕrĕ tērgă
iām prŏfŭgō răpĭdūs fūsīs īnstābăt hăbēnīs,
ūtquĕ mĕtūs vīctūm, sīc īra ēt glōrĭă pōrtīs
ūltōrem īmmīsīt mĕrĭtīquĕ cŭpīdŏ crŭōrīs.
āc dūm vīx ŏcŭlīs, vīx crēdūnt mēntĭbŭs hōstēm175
cōnfīsūm nūllō cŏmĭtānte īrrūmpĕrĕ tēctīs,
pēr mĕdĭām prŏpĕrē trĕpĭdāntum īntērrĭtŭs ūrbēm
ēgĭt ĕquum ādvērsāque ēvāsĭt ăd āgmĭnă pōrtā.
Hīnc ārdōrĕ părī nīsūque īncūrrĕrĕ mūrīs
īgnēscūnt ănĭmī pĕnĕtrātăquĕ tēctă sŭbīrĕ.180
tēlă sĭmūl flāmmaēquĕ mĭcānt. tūnc sāxĕŭs īmbēr
īngrŭĭt ēt sūmmīs āscēndūnt tūrrĭbŭs hāstaē.
nēc prōnum aūdēndī vīrtūtem ēxcēllĕrĕ cuīquām:
aēquārūnt īraē dēxtrās. Dīctaēă pĕr aūrās
trānăt ĕt īn mĕdĭūm pērlābĭtŭr ūrbĭs hărūndŏ.185
laētātūr nōn hōrtāndī, nōn plūră mŏnēndī
Fūlvĭŭs ēssĕ lŏcūm. răpĭūnt sĭbĭ quīsquĕ lăbōrēm.
quōs ŭbĭ tam ērēctōs ănĭmī vĭdĕt, ēt sŭpĕr ēssĕ
fāctōrūm sĭbĭ quēmquĕ dŭcēm, rŭĭt īmpĕtĕ vāstō
ād pōrtām māgnaēque ōptāt dīscrīmĭnă fāmaē.190
Trēs claūstra aēquaēvō sērvābānt cōrpŏrĕ frātrēs,
quīs dēlēctă mănūs cēntēnī cuīquĕ fĕrēbānt
ēxcŭbĭās ūnāquĕ lŏcūm stătĭōnĕ tĕnēbānt.
fōrma ēx hīs Nŭmĭtōr, cūrsū plāntāquĕ vŏlūcrī
praēstābāt Laūrēns, mēmbrōrūm mōlĕ Tăbūrnūs.195
sēd nōn ūnă vĭrīs tēla: hīc mīrābĭlĭs ārcū,
īlle hāstām quătĕre āc mĕdĭcātaē cūspĭdĭs īctū
proēlĭă mōlīri ēt nūdō nōn crēdĕrĕ fērrō,
tērtĭŭs āptābāt flāmmīs āc sūlphŭrĕ taēdās,
quālĭs Ătlāntĭăcō mĕmŏrātūr lītŏrĕ quōndām200
mōnstrūm Gērўŏnēs īmmānĕ trĭcōrpŏrĭs īraē,
cuī trēs īn pūgnā dēxtraē vărĭa ārmă gĕrēbānt:
ūna īgnēs saēvōs, āst āltĕră pōnĕ săgīttās
fūndēbāt, vălĭdām tōrquēbāt tērtĭă cōrnūm,
ātque ūnō dīvērsă dăbāt trĭă vūlnĕră nīsū.205
hōs ŭbĭ nōn aēquīs vărĭāntēs proēlĭă cōnsūl
cōnspēxīt tēlīs ēt pōrtaē līmĭnă cīrcūm
strāgem āc pērfūsōs sŭbĕūntūm sānguĭnĕ pōstēs,
cōncĭtăt īntōrtām fŭrĭātīs vīrĭbŭs hāstām.
lētūm trīstĕ fĕrēns aūrās sĕcăt Ītălă tāxūs210
ēt quā nūdārāt, dūm fūndīt spīcŭlă, bālteō
ārcūm prōtēndēns Nŭmĭtōr lătŭs, īlĭă trānsīt.
āt nōn ōbsaēptō cōntēntūs līmĭnĕ Mārtēm
ēxērcērĕ, lĕvīs bēllō, sēd tūrbĭdŭs aūsī,
Vīrrĭŭs īncaūtō fērvōre ērūpĕrăt āmēns215
rēclūsa īn cāmpūm pōrtā mĭsĕrāmquĕ fŭrōrī
vīncēntum ōbtŭlĕrāt pūbēm. rŭĭt ōbvĭa ĭn ārmă
Scīpĭo ĕt ōblātūm mĕtĭt īnsătĭābĭlĭs āgmēn.
Tīfāta ūmbrĭfĕrō gĕnĕrātūm mōntĕ Călēnūm
nūtrĭĕrānt aūdērĕ trŭcēm, nēc cōrpŏrĕ māgnō220
mēns ĕrăt īnfĕrĭōr. sūbsīdĕrĕ saēpĕ lĕōnēm,
nūdŭs ĭnīrĕ căpūt pūgnās, cērtārĕ iŭvēncō
ātque ōblīquă trŭcīs dēdūcĕrĕ cōrnŭă taūrī
āssuērāt crūdōque ălĭquā se āttōllĕrĕ fāctō.
īs, dūm praēcĭpĭtēs ēxpēllīt Vīrrĭŭs ūrbĕ,225
seū sprētō, seū nē fĭĕrēt mŏră, nūdŭs ĭn aēquōr
thōrāce ēxĭĕrāt lĕvĭōrquĕ prĕmēbăt ănhēlōs
pōndĕrĕ lōrīcae ēt pālāntēs vīctŏr ăgēbāt.
iāmquĕ Vĕlītērnūm mĕdĭā trānsēgĕrăt ālvō,
iām sŏlĭtum aēquālī lūdō cōmmīttĕre ĕquēstrēs230
Scīpĭădaē pūgnās Mărĭūm tēllūrĕ rĕvūlsō
pērcŭlĕrāt sāxō. mĭsĕr īmplōrābăt ămīcūm
cūm gĕmĭtu ēxspīrāns, scŏpŭlūsquĕ prĕmēbăt hĭāntēm.
sēd vălĭdās saēvō vīrēs dŭplĭcāntĕ dŏlōrĕ
ēffūdīt lăcrĭmās părĭtēr cōrnūmquĕ sŏnāntēm235
Scīpĭŏ, sōlāmēn prŏpĕrāns ōptābĭle ĭn ārmīs
hōstēm prōstrātō mŏrĭēntem ōstēndĕre ămīcō.
trānāvīt vŏlŭcrīs, lĭquĭdās ceū fīndĕrĕt aūrās,
hāstă vĭrī pēctūs rūpītque īmmānĭă mēmbră,
quānta ēst vīs ăgĭlī pēr caērŭlă sūmmă Lĭbūrnaē,240
quaē, părĭtēr quŏtĭēns rĕvŏcātae ād pēctŏră tōnsaē
pērcūssērĕ frĕtūm, vēntīs fŭgĭt ōcĭŏr ēt sē,
quām lōnga ēst, ūnō rēmōrūm praētĕrĭt īctū.
Āscănĭūm Vŏlĕsūs, prōiēctīs ōcĭŭs ārmīs
quō lĕvĭōr pĕtĕrēt mūrōs, pĕr ăpērtă vŏlāntēm245
āssĕquĭtūr plāntā. dēiēctūm prōtĭnŭs ēnsĕ
āntĕ pĕdēs dŏmĭnī iăcŭīt căpŭt; īpsĕ sĕcūtūs
cōrrŭĭt ūltĕrĭōr prōcūrsūs īmpĕtĕ trūncūs.
nēc spēs ōbsēssīs ūltrā rĕsĕrātă tŭērī
moēnĭă. cōnvērtūnt grēssūs rĕcĭpīquĕ pĕtēntēs250
(īnfāndum) ēxclūdūnt sŏcĭōs, dūm cārdĭnĕ vērsō
ōbnīxī tōrquēnt ŏbĭcēs, mūnīmĭnă sēră.
ācrĭŭs hōc īnstānt Ĭtălī claūsōsquĕ fătīgānt.
ēt nī caēcă sĭnū tērrās nōx cōndĕrĕt ātrō,
pērfrāctaē răpĭdō pătŭīssēnt mīlĭtĕ pōrtaē.255
Sēd nōn īn rĕquĭēm părĭtēr cēssērĕ tĕnēbraē:
hīnc sŏpŏr īmpăvĭdūs, quālēm vīctōrĭă nōvīt;
āt Căpŭa aūt maēstīs ŭlŭlāntūm flēbĭlĕ mātrūm
quēstĭbŭs aūt gĕmĭtū trĕpĭdāntum ēxtērrĭtă pātrūm
tōrmēntīs fīnēm mētāmquĕ lăbōrĭbŭs ōrāt.260
mūssāt pērfĭdĭaē dūctōrquĕ căpūtquĕ sĕnātūs.
Vīrrĭŭs ā Poēnō nūllām dŏcĕt ēssĕ sălūtēm,
vōcĭfĕrāns pūlsīs vīvēndi ē pēctŏrĕ cūrīs:
"spērāvī scēptra Aūsŏnĭaē pĕpĭgīquĕ, sŭb ārmīs
sī dēxtēr Poēnīs dĕŭs ēt Fōrtūnă fŭīssēt,265
ūt Căpŭam Īlĭăcī mīgrārēnt rēgnă Quĭrīnī.
quī quătĕrēnt mūrōs Tārpēiăquĕ moēnĭă mīsī;
nēc mĭhĭ pōscēndī vĭgŏr āfŭĭt, āltĕr ŭt aēquōs
pōrtārēt fāscēs nōstrō dē nōmĭnĕ cōnsūl.
hāctĕnŭs ēst vīxīssĕ sătīs. dūm cōpĭă nōctīs,270
cuī cōrdī cŏmĕs aētērna ēst Ăchĕrōntĭs ăd ūndām
lībērtās, pĕtăt īllĕ mĕās mēnsāsquĕ dăpēsquĕ
ēt vīctūs mēntēm fūsō pēr mēmbră Lўaēō
sōpītōquĕ nĕcīs mōrsū mĕdĭcāmĭnă clādīs
haūrĭăt āc plăcĭdīs ēxārmēt fātă vĕnēnīs."275
haēc ăĭt ēt tūrbā rĕpĕtīt cŏmĭtāntĕ pĕnātēs.
Aēdĭbŭs īn mĕdĭīs cōnsūrgēns īlĭcĕ mūltā
ēxstrŭĭtūr rŏgŭs, hōspĭtĭūm cōmmūnĕ pĕrēmptīs.
nēc vūlgūm cēssāt fŭrĭārĕ dŏlōrquĕ păvōrquĕ.
nūnc mēntī Dĕcĭūs sēraē rĕdĭt ēt bŏnă vīrtūs280
ēxĭlĭō pūnītă trŭcī. dēspēctăt ăb āltō
sācră Fĭdēs ăgĭtātquĕ vĭrūm fāllācĭă cōrdă.
vōx ōccūltă sŭbīt pāssīm dīffūsă pĕr aūrās:
"foēdĕră, mōrtālēs, nē saēvō rūmpĭtĕ fērrō,
sēd cāstām sērvātĕ fĭdēm. fūlgēntĭbŭs ōstrō285
haēc pŏtĭōr rēgnīs. dŭbĭō quī frāngĕrĕ rērūm
gaūdēbīt pācta āc tĕnŭēs spēs līnquĕt ămīcī
nōn īllī dŏmŭs aūt cōniūnx aūt vītă mănēbīt
ūmquam ēxpērs lūctūs lăcrĭmaēque. ăgĕt aēquŏrĕ sēmpēr
āc tēllūrĕ prĕmēns, ăgĕt aēgrūm nōctĕ dĭēquĕ290
dēspēcta āc vĭŏlātă Fĭdēs." ădĭt ōmnĭă iāmquĕ
cōncĭlĭa āc mēnsās cōntīngĭt ĕt ābdĭtă nūbĕ
āccūmbītquĕ tŏrīs ĕpŭlātūrque īmprŏba Ĕrīnŷs.
īpsa ĕtĭām Stўgĭō spūmāntĭă pōcŭlă tābō
pōrrĭgĭt ēt lārgē poēnās lētūmquĕ mĭnīstrāt.295
Vīrrĭŭs īntĕrĕā, dūm dāt pĕnĕtrārĕ mĕdūllās
ēxĭtĭo, āscēndītquĕ pўram ātque āmplēxĭbŭs haērēt
iūngēntūm fāta ēt sŭbĭcī iŭbĕt ōcĭŭs īgnēs.
Strīngēbānt tĕnĕbraē mētās, vīctōrquĕ rŭēbāt,
iāmquĕ sŭpērstāntēm mūrō sŏcĭōsquĕ Mĭlōnēm300
vōce āttōllēntēm pūbēs Cāmpānă vĭdēbāt.
pāndūnt āttŏnĭtī pōrtās trĕpĭdōquĕ căpēssūnt
cāstra ĭnĭmīcă grădū, quīs lēto āvērtĕrĕ poēnās
dēfŭĕrānt ănĭmī. pătĕt ūrbs cōnfēssă fŭrōrēm
ēt rĕsĕrāt Tўrĭō măcŭlātās hōspĭtĕ sēdēs.305
mātrōnaē pŭĕrīquĕ rŭūnt maēstūmquĕ sĕnātūs
cōncĭlĭūm nūllīque hŏmĭnūm lăcrĭmābĭlĕ vūlgūs.
stābānt īnnīxī pīlīs ēxērcĭtŭs ōmnīs
spēctābāntquĕ vĭrōs ēt laēta ēt trīstĭă fērrĕ
īndŏcĭlēs nūnc prōpēxīs īn pēctŏră bārbīs310
vērrĕre hŭmūm, nūnc foēdāntēs īn pūlvĕrĕ crīnēm
cānēntem ēt tūrpī lăcrĭmā prĕcĭbūsquĕ pŭdēndīs
fēmĭnĕūm tĕnŭēs ŭlŭlātūm fūndĕre ĭn aūrās.
Ātque ĕă dūm mīlēs mīrātŭr ĭnērtĭă fāctă
ēxspēctātquĕ fĕrōx stērnēndī moēnĭă sīgnūm,315
ēccĕ rĕpēns tăcĭtō pērcūrrīt pēctŏră sēnsū
rēlĭgĭo ēt saēvās cōmpōnīt nūmĭnĕ mēntēs,
nē flāmmām taēdāsquĕ vĕlīnt, nē tēmplă sŭb ūnō
īn cĭnĕrēm trāxīssĕ rŏgō. sŭbĭt īntĭmă cōrdă
pērlābēns sēnsīm mītīs dĕŭs. īllĕ sŭpērbaē320
fūndāmēntă Căpŷn pŏsŭīsse āntīquĭtŭs ūrbī
nōn cuīquām vīsūs pāssīm mŏnĕt, īllĕ rĕfūsīs
īn spătĭum īmmēnsūm cāmpīs hăbĭtāndă rĕlīnquī
ūtĭlĕ tēctă dŏcēt. paūlātim ātrōcĭbŭs īraē
lānguēscūnt ănĭmīs ēt vīs mōllītă sĕnēscīt.325
Pān Iŏvĕ mīssŭs ĕrāt sērvārī tēctă vŏlēntĕ
Trōiā, pēndēntī sĭmĭlīs Pān sēmpĕr ĕt īmō
vīx ūlla īnscrībēns tērraē vēstīgĭă cōrnū.
dēxtĕră lāscīvīt caēsā Tĕgĕātĭdĕ cāprā
vērbĕră laētă mŏvēns fēstaē pēr cōmpĭtă caūdaē.330
cīngĭt ăcūtă cŏmās ĕt ŏpācāt tēmpŏră pīnūs
āc pārva ērūmpūnt rŭbĭcūndā cōrnŭă frōntĕ.
stānt aūrēs, īmōquĕ cădīt bārba hīspĭdă mēntō.
pāstōrālĕ dĕō băcŭlūm, pēllīsquĕ sĭnīstrūm
vēlāt grātă lătūs tĕnĕraē dē cōrpŏrĕ dāmmaē.335
nūlla īn praērūptūm tām prōna ĕt ĭnhōspĭtă caūtēs,
īn quā nōn lībrāns cōrpūs sĭmĭlīsquĕ vŏlāntī
cōrnĭpĕdēm tŭlĕrīt praēcīsă pĕr āvĭă plāntām.
īntērdum īnflēxūs mĕdĭō nāscēntĭă tērgō
rēspĭcĭt ārrīdēns hīrtaē lūdībrĭă caūdaē,340
ōbtēndēnsquĕ mănūm sōlem īnfērvēscĕrĕ frōntī
ārcĕt ĕt ūmbrātō pērlūstrāt pāscŭă vīsū.
hīc pōstquām māndātă dĕī pērfēctă mălāmquĕ
sēdāvīt răbĭem ēt pērmūlsīt cōrdă fŭrēntūm,
Ārcădĭaē vŏlŭcrīs sāltūs ĕt ămātă rĕvīsīt345
Maēnăla, ŭbi ārgūtīs lōngē dē vērtĭcĕ sācrō
dūlcĕ sŏnāns călămīs dūcīt stăbŭla ōmnĭă cāntū.
Āt lĕgĭo Aūsŏnĭdūm flāmmās dūctōrĕ iŭbēntĕ
ārcērī pōrtīs stāntēsquĕ rĕlīnquĕrĕ mūrōs
(mītĕ dĕcūs mēntīs) cōndūnt ēnsēsquĕ făcēsquĕ.350
mūltă dĕūm tēmplīs dŏmĭbūsquĕ nĭtēntĭbŭs aūrō
ēgĕrĭtūr praēda ēt vīctūs ălĭmēntă sŭpērbī
quīsquĕ bŏnīs pĕrĭērĕ: vĭrūm dē cōrpŏrĕ vēstēs
fēmĭnĕaē mēnsaēque ălĭā tēllūrĕ pĕtītaē
pōcŭlăque Ēōā lūxum īrrītāntĭă gēmmā,355
nēc mŏdŭs ārgēntō, caēlātăquĕ pōndĕră fāctī
tāntum ĕpŭlīs aūrī, tūm pāssīm cōrpŏră lōngō
ōrdĭnĕ cāptīva ēt dŏmĭbūs dēprōmptă tălēntă
pāscĕrĕ lōngīnquūm nōn dēfĭcĭēntĭă bēllūm,
īmmēnsīquĕ grĕgēs fămŭlae ād cōnvīvĭă tūrbaē.360
Fūlvĭŭs ūt fīnēm spŏlĭāndīs aēdĭbŭs aērĕ
bēllĭgĕrō rĕvŏcāntĕ dĕdīt, sūblīmĭs ăb āltō
sūggēstū, māgnīs faūtōr nōn fūtĭlĭs aūsīs
"Lānŭvĭō gĕnĕrāte," īnquīt "quēm Sōspĭtă Iūnŏ
dāt nōbīs, Mĭlŏ, Grādīvī căpĕ vīctŏr hŏnōrēm365
tēmpŏră mūrālī cīnctūs tūrrītă cŏrōnā."
tūm sōntēs prŏcĕrūm mĕrĭtōsquĕ pĭācŭlă prīmă
āccĭĕt ēt iūstā pūnīt cōmmīssă sĕcūrī.
Hīc ātrōx vīrtūs (nĕc ĕnim ōccŭlŭīssĕ prŏbārīm
spēctātūm vĕl ĭn hōstĕ dĕcūs) clāmōrĕ fĕrōcī370
Taūrĕă "tūne" īnquīt "fērrō spŏlĭābĭs ĭnūltūs
tē māiōrem ănĭma ēt iūssō līctōrĕ rĕcīsă
īgnāvōs cădĕt āntĕ pĕdēs fōrtīssĭmă cērvīx?
haūd ūmquam hōc vōbīs dĕdĕrīt dĕŭs." īndĕ mĭnācī
ōbtūtū tōrvūm cōntra ēt fŭrĭālĕ rĕnīdēns375
bēllātōrem ălăcēr pēr pēctŏră trānsĭgĭt ēnsēm.
cuī dūctōr: "pătrĭām mŏrĭēns cŏmĭtārĕ cădēntēm.
quī nōbīs ănĭmūs, quaē dēxtĕră cuīquĕ vĭrītīm,
dēcērnēt Māvōrs. tĭbĭ, sī rēbārĕ pŭdēndūm
iūssă pătī, lĭcŭīt pūgnānti ōccūmbĕrĕ lētūm."380
Dūm Căpŭa īnfaūstām lŭĭt haūd sĭnĕ sānguĭnĕ cūlpām,
īntĕrĕā gĕmĭnōs tērrā crūdēlĭs Hĭbērā
fōrtūna ābstŭlĕrāt pērmīscēns trīstĭă laētīs
Scīpĭădās, māgnūmquĕ dĕcūs māgnūmquĕ dŏlōrēm.
fōrtĕ Dĭcārchēā iŭvĕnīs tūm sēdĭt ĭn ūrbĕ385
Scīpĭŏ pōst bēllī rĕpĕtēns ēxtrēmă pĕnātēs.
hūc trīstēs lăcrĭmās ēt fūnĕra ăcērbă sŭōrūm
fāmă tŭlīt. dūrīs quāmquām nōn cēdĕrĕ suētūs
pūlsātō lăcĕrāt vĭŏlēntēr pēctŏre ămīctūs.
nōn cŏmĭtēs tĕnŭīssĕ vălēnt, nōn ūllŭs hŏnōrūm390
mīlĭtĭaēvĕ pŭdōr. pĭĕtās īrātă sĭnīstrīs
caēlĭcŏlīs fŭrĭt ātque ōdīt sōlācĭă lūctūs.
iāmquĕ dĭēs ĭtĕrūmquĕ dĭēs ābsūmptă quĕrēlīs.
vērsātūr spĕcĭēs ānte ōra ŏcŭlōsquĕ părēntūm.
ērgo ēxcīrĕ părāt mānēs ănĭmāsquĕ sŭōrūm395
āllŏquĭōquĕ vĭrūm tāntōs mūlcērĕ dŏlōrēs.
hōrtātūr vīcīnă pălūs, ŭbĭ sīgnăt Ăvērnī
squālēntem īntrŏĭtūm stāgnāns Ăchĕrūsĭŭs ūmōr.
nōscĕrĕ vēntūrōs ăgĭtāt mēns prōtĭnŭs ānnōs.
Sīc ād Cŷmaēām, quaē tūm sūb nōmĭnĕ Phoēbī400
Aūtŏnŏē trĭpŏdās sācrōs āntrūmquĕ tĕnēbāt,
fērt grēssūs iŭvĕnīs cōnsūltăquĕ pēctŏrĭs aēgrī
pāndĭt ĕt āspēctūs ōrāt cōntīngĕrĕ pātrūm.
nēc cūnctātă dĭū vātēs "māctārĕ rĕpōstīs
mōs ūmbrīs" īnquīt "cōnsuētă pĭācŭlă nīgrās405
sūb lūcēm pĕcŭdēs rēclūsaēque ābdĕrĕ tērraē
mānāntēm iŭgŭlīs spīrāntūm caēdĕ crŭōrēm.
tūnc pŏpŭlōs tĭbĭ rēgnă sŭōs pāllēntĭă mīttēnt.
cētĕră quaē pōscīs, māiōrī vātĕ cănēntūr.
nāmquĕ tĭbi Ēlўsĭō rĕpĕtīta ōrācŭlă cāmpō410
ēlĭcĭām vĕtĕrīsquĕ dăbo īntēr sācră Sĭbŷllaē
cērnĕrĕ fātĭdĭcām Phoēbēī pēctŏrĭs ūmbrām.
vāde ăge ĕt ā mĕdĭō cūm sē nōx ūmĭdă cūrsū
flēxĕrĭt, ād faūcēs vīcīnī cāstŭs Ăvērnī
dūc praēdīctă săcra ēt dūrō plācāmĭnă Dītī;415
mēllă sĭmūl tēcum ēt pūrī fēr dōnă Lўaēī.
Hōc ălăcēr mŏnĭtu ēt prōmīssaē nōmĭnĕ vātīs
āppărăt ōccūltō mōnstrātă pĭācŭlă coēptō.
īnde ŭbĭ nōx iūssām prōcēdēns cōntĭgĭt hōrām
ēt spătĭa aēquārūnt tĕnĕbrās trānsāctă fŭtūrās,420
cōnsūrgīt strātīs pērgītque ād tūrbĭdă pōrtaē
ōstĭă Tārtărĕaē, pĕnĭtūs quīs ābdĭtă vātēs
prōmīssa īmplērāt Stўgĭōquĕ sĕdēbăt ĭn āntrō.
tūm quā sē prīmūm rūptā tēllūrĕ rĕclūdīt
īnvīsūs caēlō spĕcŭs ātque ērūctăt ăcērbām425
Cōcŷtī lāxō sūspīrāns ōrĕ pălūdēm,
īndūcīt iŭvĕnēm fērrōquĕ căvārĕ rĕfōssām
ōcĭŭs ūrgĕt hŭmum ātque ārcānūm mūrmŭr ănhēlāns
ōrdĭnĕ māctārī pĕcŭdēs iŭbĕt: ātĕr ŏpērtō
ānte ōmnēs taūrūs rēgī, tūm prōxĭmă dīvaē430
caēdĭtŭr Hēnnaēaē cāstā cērvīcĕ iŭvēncă.
īndĕ tĭbi, Āllēctō, tĭbĭ, nūmquām laētă Mĕgaēră,
cōrpŏră lānĭgĕrūm prōcūmbūnt lēctă bĭdēntūm.
fūndūnt mēllă sŭpēr Bācchīque ēt lāctĭs hŏnōrēm.
"stā, iŭvĕnīs, făcĭēmque Ĕrĕbō quaē sūrgĭt ăb ōmnī"435
ēxclāmāt vātēs "pătĕre. āccēdēntĭă cērnō
Tārtăra ĕt ānte ŏcŭlōs āssīstĕrĕ tērtĭă rēgnă.
ēccĕ rŭūnt vărĭaē spĕcĭēs ēt quīcquĭd ăb īpsō
nātum hŏmĭnum ēxstīnctūmquĕ chăo ēst" (iām cūnctă vĭdēbāt,
Cŷclōpās Scŷllāmque ēt pāstōs mēmbră vĭrōrūm440
Ōdrўsĭaē tēllūrĭs ĕquōs), "cōntēndĕ tŭērī
ēdūctūmquĕ tĕnē vāgīna īntērrĭtŭs ēnsēm.
quaēcūmque ānte ănĭmaē tēndēnt pōtārĕ crŭōrēm
dīsĭcĕ, dūm cāstaē prōcēdăt ĭmāgŏ Sĭbŷllaē.
īntĕrĕā cērne, ūt grēssūs ĭnhŭmātă cĭtātōs445
fērt ūmbra ēt prŏpĕrāt tēcūm cōniūngĕrĕ dīctă,
cuī dătŭr ānte ātrōs ābsūmptī cōrpŏrĭs īgnēs
sānguĭnĕ nōn tāctō sŏlĭtās ēffūndĕrĕ vōcēs."
āspĭcĭt ēt sŭbĭtō tūrbātūs Scīpĭŏ vīsū
"quīnām tē, quī cāsŭs," ăīt "dūx māxĭmĕ, fēssaē450
ērĭpŭīt pătrĭaē, cūm tālēs hōrrĭdă pōscānt
bēllă vĭrōs? nĕc ĕnīm dēxtrā cōncēssĕrĭt ūllī
Āppĭŭs aūt āstū. dĕcĭmūm lūx rēttŭlĭt ōrtūm,
ūt tē, cūm Căpŭā rĕmĕārēm, vūlnĕră vīdī
mūlcēntem, hōc ūnō maēstūm, quŏd ădīrĕ nĕquīrēs455
saūcĭŭs ād mūrōs ēt Mārtĭs hŏnōrĕ cărērēs."
Cōntrā quaē dūctōr: "fēssō mĭhĭ prōxĭmă tāndēm
lūx grātōs Phăĕthōntĭs ĕquōs āvērtĭt ĕt ātrīs
aētērnūm dēmīsĭt ăquīs. sēd lēntă mĕōrūm
dūm vānōs rītūs cūra ēt sōllēmnĭă vūlgī460
ēxsĕquĭtūr, cēssāt flāmmīs īmpōnĕrĕ cōrpūs,
ūt pōrtēt tŭmŭlīs pēr lōngūm mēmbră pătērnīs.
quōd tē pēr nōstrī Mārtīs prĕcŏr aēmŭlă fāctă,
ārcē quaē pūtrēs ārtūs mĕdĭcāmĭnă sērvānt
dāquĕ văgō pōrtās quām prīmum Ăchĕrōntĭs ădīrĕ."465
Tūnc iŭvĕnīs: "gēns ō vĕtĕrīs pūlchērrĭmă Claūsī,
haūd ūlla āntĕ tŭām, quāmquām nōn pārvă fătīgēnt,
cūrārūm prĭŏr ēxstĭtĕrīt. nāmque īstă pĕr ōmnēs
dīscrīmēn sērvāt pŏpŭlōs vărĭātquĕ iăcēntūm
ēxsĕquĭās tŭmŭli ēt cĭnĕrūm sēntēntĭă dīscōrs.470
tēllūre, ūt pĕrhĭbēnt, īs mōs āntīquŭs Hĭbērā:
ēxănĭma ōbscēnūs cōnsūmīt cōrpŏră vūltūr.
rēgĭă cūm lūcēm pŏsŭērūnt mēmbră, prŏbātūmst
Hŷrcānīs ădhĭbērĕ cănēs. Aēgŷptĭă tēllūs
claūdĭt ŏdōrātō pōst fūnūs stāntĭă sāxō475
cōrpŏra ĕt ā mēnsīs ēxsānguem haūd sēpărăt ūmbrām.
ēxhaūsto īnstĭtŭīt Pōntūs văcŭārĕ cĕrēbrō
ōră vĭrum ēt lōngūm mĕdĭcātă rĕpōnĭt ĭn aēvūm.
quīd, quī rēclūsā nūdōs Gărămāntĕs hărēnā
īnfŏdĭūnt? quīd, quī saēvō sĕpĕlīrĕ prŏfūndō480
ēxănĭmōs māndānt Lĭbўcīs Năsămōnĕs ĭn ōrīs?
āt Cēltaē văcŭī căpĭtīs cīrcūmdărĕ gaūdēnt
ōssă, nĕfās, aūro āc mēnsīs ĕă pōcŭlă sērvānt.
Cēcrŏpĭdae ōb pătrĭām Māvōrtīs sōrtĕ pĕrēmptōs
dēcrēvērĕ sĭmūl cōmmūnĭbŭs ūrĕrĕ flāmmīs.485
āt gēnte īn Scўthĭcā sūffīxă cădāvĕră trūncīs
lēntă dĭēs sĕpĕlīt pūtrī līquēntĭă tābō."
Tālĭă dūm mĕmŏrānt, ūmbrā vĕnĭēntĕ Sĭbŷllaē
Aūtŏnŏē "fīnem hīc" īnquīt "sērmōnĭbŭs āddĕ
āltērnīs. haēc, haēc vērī fēcūndă săcērdōs,490
cuī tāntūm pătŭīt rērūm, quāntum īpsĕ nĕgārīt
plūs nōvīssĕ dĕūs. mē iām cŏmĭtāntĕ tŭōrūm
tēmpŭs ăbīrĕ glŏbo ēt pĕcŭdēs īmpōnĕrĕ flāmmīs."
Āt grăvĭda ārcānīs Cŷmēs ănŭs āttĭgĭt ōrĕ
pōstquām sācrĭfĭcūm dēlībāvītquĕ crŭōrēm,495
īn dĕcŭs ēgrĕgĭaē vūltūs īntēntă iŭvēntaē
"aēthĕrĭā frŭĕrēr cūm lūce, haūd sēgnĭtĕr" īnquīt
"Cŷmaēō pŏpŭlīs vōx nōstră sŏnābăt ĭn āntrō.
tūm tē pērmīxtūm saēclīs rēbūsquĕ fŭtūrīs
Aēnĕădūm cĕcĭnī. Sēd nōn sāt dīgnă mĕārūm500
cūră tŭīs vōcūm. Nĕc ĕnīm cōnquīrĕrĕ dīctă
aūt sērvārĕ fŭīt prŏăvīs sōllērtĭă vēstrīs.
vērum ăgĕ dīscĕ, pŭēr, quŏnĭām cōgnōscĕrĕ cōrdīst,
iām tŭă dēquĕ tŭīs pēndēntĭă Dārdănă fātīs.
Nāmquĕ tĭbī cērnō prŏpĕrātum ōrācŭlă vītaē505
hīnc pĕtĕre ēt pătrĭōs vīsū cōntīngĕrĕ mānēs.
ārmĭfĕrō vīctōr pātrem ūlcīscērĭs Hĭbērō,
crēdĭtŭs ānte ānnōs Mārtēm, fērrōquĕ rĕsōlvēs
gaūdĭă Poēnōrum ēt mīssūm laētābĕrĕ bēllō
ōmĕn Hĭbērĭăcīs vīctā Cārthāgĭnĕ tērrīs.510
bēllĭgĕrōs, dūrā Grādīvī sōrtĕ crĕātōs,
āltĕră, quī lēgēs pŏsŭēre ātque īnclĭtă iūră
gēntĭbŭs ēt prīmās fūndārūnt moēnĭbŭs ūrbēs.
tērtĭă rūrĭcŏlās, Cĕrĕrīs iūstīssĭmă tūrbă
quaē vĕnĭt ād mānēs ēt fraūdum īllaēsă vĕnēnō.515
ēxīn, quī laētās ārtēs vītaēquĕ cŏlēndaē
īnvēnērĕ vĭām nēc dēdīgnāndă părēntī
māiŭs ăd īmpĕrĭūm pōsthāc căpĭērĕ, nĕc āntĕ
Iūppĭtĕr ābsīstēt cūrā quām cūnctă fŭgārīt
īn Lĭbўām bēlla ēt vīncēndūm dūxĕrĭt īpsĕ520
Sīdŏnĭūm tĭbĭ rēctōrēm. pŭdĕt ūrbĭs ĭnīquaē,
quōd pōst haēc dĕcŭs hōc pătrĭāquĕ dŏmōquĕ cărēbīt."
sīc vātēs grēssūmquĕ lăcūs vērtēbăt ăd ātrōs.
Tūm iŭvĕnīs "quaēcūmquĕ dătūr sōrs dūrĭŏr aēvī,
ōbnītēmŭr," ăīt "cūlpā mŏdŏ pēctŏră cēssēnt.525
sēd te ōrō, quŏnĭām vītaē tĭbĭ caūsă lăbōrēs
hūmānōs iūvīssĕ fŭīt, sīste, īnclĭtă vīrgŏ,
paūlīspēr grēssum ēt nōbīs mānēsquĕ sĭlēntūm
ēnŭmĕrā Stўgĭaēque ăpĕrī fōrmīdĭnĭs aūlām."
Ānnŭĭt īllă quĭdēm, sēd "nōn ōptāndă rĕclūdīs530
rēgna:" ăĭt "hīc tĕnĕbrās hăbĭtānt vŏlĭtāntquĕ pĕr ūmbrās
īnnŭmĕrī quōndām pŏpŭlī. dŏmŭs ōmnĭbŭs ūnă.
īn mĕdĭō vāstūm lātē sē tēndĭt ĭnānĕ;
hūc quīcquīd tērraē, quīcquīd frĕta ĕt īgnĕŭs āēr
nūtrīvīt prīmō mūndī gĕnĭtālĭs ăb aēvō535
mōrs cōmmūnĭs ăgīt; dēscēndūnt cūnctă, căpītquĕ
cāmpŭs ĭnērs quāntum īntĕrĭīt rēstātquĕ fŭtūrūm.
cīngūnt rēgnă dĕcēm pōrtaē. quārum ūnă rĕcēptāt
cārmĭnă fūdērūnt Phoēbō, sŭă līmĭnă sērvānt.
prōxĭmă, quōs vēntī saēvaēque haūsērĕ prŏcēllaē,540
naūfrăgă pōrtă răpīt; sīc īllām nōmĭnĕ dīcūnt.
fīnĭtĭma huīc nōxā grăvĭdo ēt pēccāssĕ fătēntī
vāstă pătēt pŏpŭlō. poēnās Rhădămānthŭs ĭn īpsō
ēxpĕtĭt īntrŏĭtū mōrtēmque ēxērcĕt ĭnānēm.
sēptĭmă fēmĭnĕīs rĕsĕrātūr pōrtă cătērvīs,545
ūmēntēs ŭbĭ cāstă fŏvēt Prōsērpĭnă lūcōs.
īnfāntum hīnc grĕgĭbūs vērsāsque ād fūnĕră taēdās
pāssīs vīrgĭnĭbūs tūrbaēque īn līmĭnĕ lūcīs
ēst ĭtĕr ēxstīnctae ēt vāgītū iānŭă nōtă.
tūm sēdūctă lŏco ēt lāxātā lūcĭdă nōctĕ550
claūstră nĭtēnt, quaē sēcrētī pēr līmĭtĭs ūmbrām
Ēlўsĭōs dūcūnt cāmpōs. hīc tūrbă pĭōrūm,
nēc Stўgĭo īn rēgnō, caēlī nēc pōstă sŭb āxĕ,
vērum ūltra Ōcĕănūm sācrō cōntērmĭnă fōntī
Lēthaēōs pōtāt lătĭcēs, ōblīvĭă mēntīs.555
ēxtrēma hīnc aūrō fūlgēns iām lūcĭs hŏnōrēm
sēntĭt ĕt ādmōtō splēndēt ceū sīdĕrĕ lūnaē.
hāc ănĭmaē caēlūm rĕpĕtūnt āc mīllĕ pĕrāctīs
ōblītaē Dītēm rĕdĕūnt īn cōrpŏră lūstrīs.
hās pāssīm nīgrūm pāndēns Mōrs lūrĭdă rīctūm560
ītquĕ rĕdītquĕ vĭās ēt pōrtīs ōmnĭbŭs ērrāt.
Tūm iăcĕt īn spătĭūm sĭnĕ cōrpŏrĕ pīgră vŏrāgŏ
līmōsīquĕ lăcūs. lārge ēxūndāntĭbŭs ūrīt
rīpās saēvŭs ăquīs Phlĕgĕthōn ēt tūrbĭne ănhēlō
flāmmārūm rĕsŏnāns sāxōsa īncēndĭă tōrquēt.565
pārte ălĭā tōrrēns Cōcŷtōs sānguĭnĭs ātrī
vērtĭcĭbūs fŭrĭt ēt spūmāntī gūrgĭtĕ fērtūr.
āt māgnīs sēmpēr dīvīs rēgīquĕ dĕōrūm
iūrārī dīgnātă pălūs pĭcĭs hōrrĭdă rīvō
fūmĭfĕrūm vōlvīt Stŷx īntēr sūlphŭră līmūm.570
trīstĭŏr hīs Ăchĕrōn sănĭē crāssōquĕ vĕnēnō
aēstŭăt ēt gĕlĭdam ērūctāns cūm mūrmŭre hărēnām
dēscēndīt nīgrā lēntūs pēr stāgnă pălūdĕ.
hānc pōtāt sănĭēm nōn ūnō Cērbĕrŭs ōrĕ,
haēc ēt Tīsĭphŏnēs sūnt pōcŭla, ĕt ātră Mĕgaēră575
hīnc sĭtĭt, āc nūllō răbĭēs rēstīnguĭtŭr haūstū.
ūltĭmŭs ērūmpīt lăcrĭmārūm fōntĭbŭs āmnīs
ānte aūlam ātque ădĭtūs ĕt ĭnēxōrābĭlĕ līmēn.
Quāntă cŏhōrs ōmnī stăbŭlāntĕ pĕr ātrĭă mōnstrō
ēxcŭbăt ēt mānēs pērmīxtō mūrmŭrĕ tērrēt!580
Lūctŭs ĕdāx Măcĭēsquĕ, mălīs cŏmĕs āddĭtă mōrbīs,
ēt Maērōr pāstūs flētu ēt sĭnĕ sānguĭnĕ Pāllōr
Cūraēque Īnsĭdĭaēque ātque hīnc quĕrĭbūndă Sĕnēctūs,
hīnc āngēns ūtrāquĕ mănū sŭă gūttŭră Līvōr
ēt, dēfōrmĕ mălum āc scĕlĕrī prōclīvĭs, Ĕgēstās585
Ērrōrque īnfīdō grēssu ēt Dīscōrdĭă gaūdēns
pērmīscērĕ frĕtūm caēlō. sĕdĕt ōstĭă Dītīs
cēntēnīs suētūs Brĭăreūs rēclūdĕrĕ pālmīs
ēt Sphīnx vīrgĭnĕōs rīctūs īnfēctă crŭōrĕ
Scŷllăquĕ Cēntaūrīquĕ trŭcēs ūmbraēquĕ Gĭgāntūm.590
Cērbĕrŭs hīc rūptīs pĕrăgrāt cūm Tārtără vīnclīs,
nōn īpsa Āllēctō, nōn fētă fŭrōrĕ Mĕgaēră
aūdĕt ădīrĕ fĕrūm, dūm frāctūs mīllĕ cătēnīs
vīpĕrĕā lātrāns cīrcūmlĭgăt īlĭă caūdā.
Dēxtrā vāstă cŏmās nĕmŏrōsăquĕ brācchĭă fūndīt595
tāxūs Cōcŷtī rĭgŭā frōndōsĭŏr ūndā.
hīc dīraē vŏlŭcrēs pāstūsquĕ cădāvĕrĕ vūltūr
ēt mūltūs būbo āc spārsīs strīx sānguĭnĕ pēnnīs
Hārpŷiaēquĕ fŏvēnt nīdōs ātque ōmnĭbŭs haērēnt
cōndēnsaē fŏlĭīs; saēvīt strīdōrĭbŭs ārbōr.600
hās īntēr fōrmās cōniūnx Iūnōnĭs Ăvērnaē
sūggēstū rĕsĭdēns cōgnōscīt crīmĭnă rēgūm.
stānt vīnctī sērōquĕ pĭgēt sūb iūdĭcĕ cūlpaē.
cīrcum ērrānt Fŭrĭaē Poēnārūmque ōmnĭs ĭmāgŏ.
quām vēllēnt nūmquām scēptrīs fūlsīssĕ sŭpērbīs!605
īnsūltānt dūro īmpĕrĭō nōn dīgnă nĕc aēquă
ād sŭpĕrōs pāssī mānēs, quaēque āntĕ prŏfārī
nōn lĭcĭtūm vīvīs, tāndēm pērmīssă quĕrūntūr.
tūnc ălĭūs saēvīs rĕlĭgātūr rūpĕ cătēnīs,
āst ălĭūs sŭbĭgīt sāxūm cōntra ārdŭă mōntīs,610
vīpĕrĕō dŏmăt hūnc aētērnă Mĕgaēră flăgēllō.
tālĭă lētĭfĕrīs rēstānt pătĭēndă tўrānnīs.
sēd tē mātērnōs tēmpūs cōgnōscĕrĕ vūltūs,
cūiūs prīmă vĕnīt nōn tārdīs pāssĭbŭs ūmbră."
Āstābāt fēcūndă Iŏvīs Pōmpōnĭă fūrtō.615
nāmque ŭbĭ cōgnōvīt Lătĭō sūrgēntĭă bēllă
Poēnōrūm Vĕnŭs, īnsĭdĭās ānteīrĕ lăbōrāns
Iūnōnīs fūsā sēnsīm pēr pēctŏră pātrēm
īmplĭcŭīt flāmmā. quaē nī prōvīsă fŭīssēnt,
Sīdŏnĭa Īlĭăcās nūnc vīrgo āccēndĕrĕt ārās.620
ērgo ŭbĭ gūstātūs crŭŏr ādmŏnŭītquĕ Sĭbŷllă
ēt dĕdĭt āltērnōs āmbōbūs nōscĕrĕ vūltūs,
sīc iŭvĕnīs prĭŏr: "ō māgnī mĭhĭ nūmĭnĭs īnstār,
cāră părēns, quām, te ūt nōbīs vīdīssĕ lĭcērēt,
ōptāssēm Stўgĭās vēl lēto īntrārĕ tĕnēbrās.625
quaē sōrs nōstră fŭīt, cuī tē cūm prīmă sŭbīrēt
ērĭpŭīt sĭne hŏnōrĕ dĭēs ēt fūnĕrĕ cārpsīt!"
ēxcĭpĭt hīs mātēr: "nūllōs, ō nātĕ, lăbōrēs
mōrs hăbŭīt nōstra; aēthĕrĭō dūm pōndĕrĕ pārtū
ēxsōlvōr, mītī dēxtrā Cŷllēnĭă prōlēs630
īmpĕrĭō Iŏvĭs Ēlўsĭās dēdūxĭt ĭn ōrās
āttrĭbŭītquĕ părēs sēdēs, ŭbĭ māgnă mŏrātūr
Ālcīdaē gĕnĕtrīx, ŭbĭ sācrō mūnĕrĕ Lēdă.
vērum ăgĕ, nātĕ, tŭōs ōrtūs, nē bēllă păvēscās
ūllă nĕc īn caēlūm dŭbĭtēs te āttōllĕrĕ fāctīs,635
quāndo ăpĕrīrĕ dătūr nōbīs, nūnc dēnĭquĕ dīscĕ.
sōlă dĭē căpĕrēm mĕdĭō cūm fōrtĕ pĕtītōs
ād rĕquĭēm sōmnōs, sŭbĭtūs mĭhĭ mēmbră lĭgāvīt
āmplēxūs, nōn īllĕ mĕō vĕnĭēntĕ mărītō
āssuētūs făcĭlīsquĕ mĭhī. tūm lūcĕ cŏrūscā,640
īmplēbāt quāmquām lānguēntĭă lūmĭnă sōmnūs,
vīdī, crēdĕ, Iŏvēm. nēc mē mūtātă fĕfēllīt
fōrmă dĕī, quōd squālēntēm cōnvērsŭs ĭn ānguēm
īngēntī trāxīt cūrvātă vŏlūmĭnă gŷrō.
sēd mĭhĭ pōst pārtūm nōn ūltrā dūcĕrĕ vītām645
cōncēssum. heū, quāntūm gĕmŭī, quōd spīrĭtŭs āntĕ
haēc tĭbĭ quām nōscēndă dărēm dīscēssĭt ĭn aūrās!"
hīs ălăcēr cōlla āmplēxū mātērnă pĕtēbāt,
ūmbrăquĕ tēr frūstrā pĕr ĭnānĕ pĕtītă fĕfēllīt.
Sūccēdūnt sĭmŭlācră vĭrūm cōncōrdĭă, pātrīs650
ūnănĭmīquĕ sĭmūl pătrŭī. rŭĭt īpsĕ pĕr ūmbrām
ōscŭlă vānă pĕtēns iŭvĕnīs fūmōquĕ vŏlūcrī
ēt nĕbŭlīs sĭmĭlēs ănĭmās āpprēndĕrĕ cērtāt.
"quīs tē, cārĕ pătēr, quō stābānt Ītălă rēgnă,
ēxōsūs Lătĭūm dĕŭs ābstŭlĭt? eī mĭhĭ! nām cūr655
ūllă fŭēre ădĕō, quĭbŭs ā tē saēvŭs ăbēssēm,
mōmēnta? ōppŏsĭtō mūtāssēm pēctŏrĕ mōrtēm.
quāntōs fūnĕrĭbūs vēstrīs gēns Ītălă pāssīm
dāt gĕmĭtūs! tŭmŭlūs vōbīs cēnsēntĕ sĕnātū
Māvōrtīs gĕmĭnūs sūrgīt pēr grāmĭnă cāmpō."660
nēc pāssī plūra īn mĕdĭō sērmōnĕ lŏquēntīs
sīc ădĕo īncĭpĭūnt; prĭŏr haēc gĕnĭtōrĭs ĭmāgŏ:
"īpsă quĭdēm vīrtūs sĭbĭmēt pūlchērrĭmă mērcēs;
dūlcĕ tămēn vĕnĭt ād mānēs, cūm grātĭă vītaē
dūrăt ăpūd sŭpĕrōs, nĕc ĕdūnt ōblīvĭă laūdēm.665
vērum ăgĕ, fārĕ, dĕcūs nōstrūm, tē quāntă fătīgēt
mīlĭtĭa. heū, quŏtĭēns īntrāt mĕă pēctŏră tērrōr,
cūm rĕpĕtō, quām saēvŭs ĕās, ŭbĭ māgnă pĕrīclă
cōntīngūnt tĭbĭ! pēr nōstrī, fōrtīssĭmĕ, lētī
ōbtēstōr caūsās, Mārtīs mŏdĕrārĕ fŭrōrī.670
sāt tĭbĭ sīnt dŏcŭmēntă dŏmūs! ōctāvă tĕrēbāt
ārēntēm cūlmīs mēssēm crĕpĭtāntĭbŭs aēstās,
ēx quō cūnctă mĭhī cālcātă mĕōquĕ sŭbībāt
gērmānō dēvīctă iŭgūm Tārtēssĭă tēllūs.
nōs mĭsĕraē mūrōs ēt tēctă rĕnātă Săgūntō,675
nōs dĕdĭmūs Baētēm nūllō pōtārĕ sŭb hōstĕ,
nōbīs īndŏmĭtūs cōnvērtīt tērquĕ quătērquĕ
gērmānūs tērga Hānnĭbălīs. prō bārbără nūmquām
īmpōllūtă fĭdēs! pĕtĕrēm cūm vīctŏr ădēsūm
clādĭbŭs Hāsdrŭbălēm, sŭbĭtō vēnālĕ, cŏhōrtēs680
Hīspānaē, vūlgūs, Lĭbўcī quās fēcĕrăt aūrī
Hāsdrŭbăl, ābrūptō līquērūnt āgmĭnĕ sīgnă.
tūnc hōstīs sŏcĭō dēsērtōs mīlĭtĕ mūltūm
dītĭŏr īpsĕ vĭrīs spīssō cīrcūmdĕdĭt ōrbĕ.
nōn sēgnīs nōbīs nĕc ĭnūltīs, nātĕ, pĕrāctāst685
īllă sŭprēmă dĭēs, ēt laūde īnclūsĭmŭs aēvūm."
Ēxcĭpĭt īndĕ sŭōs frātēr cōniūngĕrĕ cāsūs:
"ēxcēlsaē tūrrīs pōst ūltĭmă rēbŭs ĭn ārtīs
sūbsĭdĭum ōptārām sūprēmăquĕ bēllă cĭēbām.
fūmāntēs taēdās āc lāta īncēndĭă pāssīm690
ēt mīlle īniēcērĕ făcēs. nīl nōmĭnĕ lētī
dē sŭpĕrīs quĕrŏr; haūd pārvō dătă mēmbră sĕpūlcrō
nōstră crĕmāvērūnt īn mōrte haērēntĭbŭs ārmīs.
sēd mē lūctŭs hăbēt, gĕmĭnaē nē clādĕ rŭīnaē
cēssĕrĭt āffūsīs ōpprēssa Hīspānĭă Poēnīs."695
Cōntrā quaē iŭvĕnīs tūrbātō flētĭbŭs ōrĕ:
"dī, quaēso, ūt mĕrĭta ēst, dīgnās prō tālĭbŭs aūsīs
Cārthāgo ēxpēndāt poēnās. sēd cōntĭnĕt ācrēs
Pŷrēnēs pŏpŭlōs quī vēstrō Mārtĕ prŏbātūs
ēxcēpīt fēssōs ēt nōtīs Mārcĭŭs ārmīs700
sūccēssīt bēllō. fūsōs quŏquĕ fāmă fĕrēbāt
vīctōrēs ăcĭe ātque ēxāctă pĭācŭlă caēdīs."
hīs laētī rĕdĭērĕ dŭcēs lŏca ămoēnă pĭōrūm,
prōsĕquĭtūrque ŏcŭlīs pŭĕr ādvĕnĕrātŭs ĕūntēs.
Iāmque ădĕrāt mūltā vīx āgnōscēndŭs ĭn ūmbrā705
Paūlŭs ĕt ēpōtō fūndēbāt sānguĭnĕ vērbă:
"lūx Ĭtălūm, cūiūs spēctāvī Mārtĭă fāctă
mūltum ūnō māiōră vĭrō, dēscēndĕrĕ nōctī
ātque hăbĭtāndă sĕmēl sŭbĭgīt quīs vīsĕrĕ rēgnă?"
cuī cōntrā tālēs ēffūndīt Scīpĭŏ vōcēs:710
"ārmĭpŏtēns dūctōr, quām sūnt tŭă fātă pĕr ūrbēm
lāmēntātă dĭū! quām paēnĕ rŭēntĭă tēcūm
trāxīsti ād Stўgĭās Oēnōtrĭă tēctă tĕnēbrās!
tūm tĭbĭ dēfūnctō tŭmŭlūm Sīdōnĭŭs hōstīs
cōnstĭtŭīt laūdēmquĕ tŭō quaēsīvĭt hŏnōrĕ."715
dūmque aūdīt lăcrĭmāns hōstīlĭă fūnĕră Paūlūs
ānte ŏcŭlōs iām Flāmĭnĭūs, iām Grācchŭs ĕt aēgrō
ābsūmptūs Cānnīs stābāt Sērvīlĭŭs ōrĕ.
āppēllārĕ vĭrōs ĕrăt ārdŏr ĕt āddĕrĕ vērbă,
sēd rāptābăt ămōr prīscōs cōgnōscĕrĕ mānēs.720
Nūnc mĕrĭtūm saēvā Brūtum īmmōrtālĕ sĕcūrī
nōmēn, nūnc sŭpĕrōs aēquāntēm laūdĕ Cămīllūm,
nūnc aūrō Cŭrĭūm nōn ūmquām cērnĭt ămīcūm.
ōră Sĭbŷllă dŏcēt vĕnĭēntum ēt nōmĭnă pāndīt:
"hīc fraūdēs pācīs Pŷrrhūmque ā līmĭnĕ pōrtaē725
dēiēcīt vīsūs ōrbūs, tŭlĭt īllĕ rŭēntēm
Thŷbrĭdĭs īn rīpās rēgēm sōlūsquĕ rĕvūlsō
pōnĕ fĕrōx pōnte ēxclūsīt rĕdĕūntĭă rēgnă.
sī tĭbĭ dūlcĕ vĭrūm, prīmō quī foēdĕră bēllō
Phoēnīcūm pĕpĭgīt, vīdīsse: hīc īnclĭtŭs īllĕ730
aēquŏrĕīs vīctōr cūm clāssĕ Lŭtātĭŭs ārvīs.
sī stŭdĭum ēt saēvām cōgnōscĕre Hămīlcărĭs ūmbrām:
īlla ēst (cērnĕ prŏcūl) cuī frōns nēc mōrtĕ rĕmīssă
īrārūm sērvāt răbĭēm. sī iūngĕrĕ cōrdīst
cōllŏquĭūm, sĭnĕ gūstātō dēt sānguĭnĕ vōcēm."735
ātque ŭbĭ pērmīssum ēt sĭtĭēns se īmplēvĭt ĭmāgŏ,
sīc prĭŏr īncrĕpĭtāt nōn mītīs Scīpĭŏ vūltū:
"tāliāne, ō fraūdūm gĕnĭtōr, sūnt foēdĕră vōbīs?
aūt haēc Sīcănĭā pĕpĭgīstī cāptŭs ĭn ōrā?
bēllă tŭūs tōtō nātūs cōntra ōmnĭă pāctă740
ēxērcēt Lătĭo ēt pērrūptīs mōlĭbŭs Ālpēs
ēlūctātŭs ădēst, fērvēt gēns Ītălă Mārtĕ
bārbărĭco, ēt rĕflŭūnt ōbstrūctī strāgĭbŭs āmnēs."
pōst quaē Poēnŭs ăīt: "dĕcĭmūm mŏdŏ coēpĕrăt ānnūm
ēxcēssīssĕ pŭēr, nōstrō cūm bēllă Lătīnīs745
cōncēpīt iūssū, lĭcĭtūm nēc fāllĕrĕ dīvōs
iūrātōs pātrī. quōd sī Laūrēntĭă vāstāt
nūnc īgnī rēgna ēt Phrўgĭās rēs vērtĕrĕ tēmptāt,
ō pĭĕtās, ō sānctă fĭdēs, ō vēră prŏpāgŏ!
Ātque ŭtĭnam āmīssūm rĕpărēt dĕcŭs!" īndĕ cĭtātō750
cēlsŭs ăbīt grēssū, māiōrquĕ rĕcēssĭt ĭmāgŏ.
Ēxīn dēsīgnāt vātēs, quī iūră sŭb ārmīs
pōscēntī dĕdĕrīnt pŏpŭlō prīmīquĕ pĕtītās
mīscŭĕrīnt Ĭtălīs Pīraēō lītŏrĕ lēgēs.
laētātūr spēctātquĕ vĭrum īnsătĭābĭlĭs ōră755
Scīpĭo ĕt āppēllēt cūnctōs, nī māgnă săcērdōs
ādmŏnĕāt tūrbae īnnŭmĕraē: "quōt mīlĭă tōtō
crēdĭs ĭn ōrbĕ, pŭēr, lūstrās dūm sīngŭlă vīsū,
dēscēndīsse Ĕrĕbō? nūllō nōn tēmpŏre ăbūndāns
ūmbrārum hūc ăgĭtūr tōrrēns, vēctātquĕ căpācī760
āgmĭnă mōlĕ Chărōn ēt sūffĭcĭt īmprŏbă pūppīs."
Pōst haēc ōstēndēns iŭvĕnēm sīc vīrgŏ prŏfātūr:
"hīc īlle ēst, tēllūrĕ văgūs quī vīctŏr ĭn ōmnī
cūrsū sīgnă tŭlīt, cuī pērvĭă Bāctră Dăhaēquĕ,
quī Gāngēn bĭbĭt ēt Pēllaēō pōntĕ Nĭphātēn765
āstrīnxīt, cuī stānt sācrō sŭă moēnĭă Nīlō."
īncĭpĭt Aēnĕădēs: "Lĭbўcī cērtīssĭmă prōlēs
Hāmmōnīs, quāndo ēxsŭpĕrāt tŭă glōrĭă cūnctōs
īndŭbĭtātă dŭcēs sĭmĭlīquĕ cŭpīdĭnĕ rērūm
pēctŏră nōstră călēnt, quaē tē vĭă, fārĕ, sŭpērbūm770
ād dĕcŭs ēt sūmmās laūdūm pērdūxĕrĭt ārcēs."
īllĕ sŭb haēc: "tūrpīs lēntī sōllērtĭă Mārtīs.
aūdēndō bēlla ēxpĕdĭās. pīgra ēxtŭlĭt āstrīs
haūd ūmquām sēsē vīrtūs. tū māgnă gĕrēndī
praēcĭpĭtā tēmpūs. mōrs ātra īmpēndĕt ăgēntī."775
haēc ēffātŭs ăbīt. Croēsī mōx ādvŏlăt ūmbră,
dīvĕs ăpūd sŭpĕrōs, sēd mōrs aēquārăt ĕgēnīs.
Ātque hīc Ēlўsĭō tēndēntēm līmĭtĕ cērnēns
ēffĭgĭēm iŭvĕnīs, cāstē cuī vīttă lĭgābāt
pūrpŭrĕa ēffūsōs pēr cōllă nĭtēntĭă crīnēs:780
"dīc," ăĭt "hīc quīnām, vīrgō? nām lūcĕ rĕfūlgēt
praēcĭpŭā frōns sācră vĭrō, mūltaēquĕ sĕquūntūr
mīrāntēs ănĭmae ēt laētō clāmōrĕ frĕquēntānt.
quī vūltūs! quēm, sī Stўgĭā nōn ēssĕt ĭn ūmbrā,
dīxīssēm făcĭle ēssĕ dĕūm." "nōn fāllĕrĭs;" īnquīt785
dōctă cŏmēs Trĭvĭaē "mĕrŭīt dĕŭs ēssĕ vĭdērī,
ēt fŭĭt īn tāntō nōn pārvūm pēctŏrĕ nūmēn.
cārmĭnĕ cōmplēxūs tērrām, mărĕ, sīdĕră, mānēs
ēt cāntū Mūsās ēt Phoēbum aēquāvĭt hŏnōrĕ.
ātque haēc cūnctă, prĭūs quām cērnĕrĕt, ōrdĭnĕ tērrīs790
prōdĭdĭt āc vēstrām tŭlĭt ūsque ād sīdĕră Trōiām."
Scīpĭŏ pērlūstrāns ŏcŭlīs laētāntĭbŭs ūmbrām
"sī nūnc fātă dărēnt, ūt Rōmŭlă fāctă pĕr ōrbēm
hīc cănĕrēt vātēs, quāntō māiōră fŭtūrōs
fācta ĕădem īntrārēnt hōc" īnquīt "tēstĕ nĕpōtēs!795
fēlīx Aēăcĭdē, cuī tālī cōntĭgĭt ōrĕ
gēntĭbŭs ōstēndī! crēvīt tŭă cārmĭnĕ vīrtūs."
Sēd, quaē tānta ădĕō grātāntūm tūrbă, rĕquīrēns,
hērōum ēffĭgĭēs māiōrēsque āccĭpĭt ūmbrās
īrĕ vĭrō. stŭpĕt Aēăcĭdē, stŭpĕt Hēctŏrĕ māgnō800
Aīācīsquĕ grădūm vĕnĕrāndăquĕ Nēstŏrĭs ōră
mīrātūr, gĕmĭnōs āspēctāt laētŭs Ătrīdās
iāmque Ĭthăcūm cōrde aēquāntēm Pēlēĭă fāctă.
vīctūram hīnc cērnīt Lēdaēī Cāstŏrĭs ūmbrām;
āltērnām lūcēm pĕrăgēbăt ĭn aēthĕrĕ Pōllūx.805
Sēd sŭbĭtō vūltūs mōnstrātă Lăvīnĭă trāxīt.
nām vīrgo ādmŏnŭīt tēmpūs cōgnōscĕrĕ mānēs
fēmĭnĕōs, nē cūnctāntēm lūx ālmă vŏcārēt.
"fēlīx haēc" īnquīt "Vĕnĕrīs nŭrŭs ōrdĭnĕ lōngō
Trōiŭgĕnās iūnxīt sŏcĭātā prōlĕ Lătīnīs.810
vīs ēt Mārtĭgĕnaē thălămōs spēctārĕ Quĭrīnī?
Hērsĭlĭām cērne; hīrsūtōs cūm spērnĕrĕt ōlīm
gēns vīcīnă prŏcōs, pāstōrī rāptă mărītō
īntrāvītquĕ căsaē cūlmīque ē strāmĭnĕ fūltūm
prēssīt laētă tŏrum ēt sŏcĕrōs rĕvŏcāvĭt ăb ārmīs.815
āspĭcĕ Cārmēntīs grēssūs. Ēvāndrĭă mātēr
haēc fŭĭt ēt nōstrōs tĕtĭgīt praēsāgă lăbōrēs.
vīs ēt, quōs Tănăquīl vūltūs gĕrăt? haēc quŏquĕ cāstaē
aūgŭrĭō vălŭīt mēntīs vēntūrăquĕ dīxīt
rēgnă vĭro ēt dēxtrōs āgnōvĭt ĭn ālĭtĕ dīvōs.820
ēccĕ pŭdīcĭtĭaē Lătĭūm dĕcŭs, īnclĭtă lētī
fērt frōntem ātque ŏcŭlōs tērraē Lūcrētĭă fīxōs.
nōn dătŭr, heū, tĭbĭ, Rōmă (nĕc ēst, quōd māllĕ dĕcērēt)
hānc laūdēm rĕtĭnērĕ dĭū. Vērgīnĭă iūxtā,
cērnĕ, crŭēntātō vūlnūs sūb pēctŏrĕ sērvāt,825
trīstĭă dēfēnsī fērrō mŏnŭmēntă pŭdōrīs,
ēt pătrĭām laūdāt mĭsĕrāndo īn vūlnĕrĕ dēxtrām.
īlla ēst, quaē Thŷbrīm, quaē frēgīt Lŷdĭă bēllă,
nōndūm pāssă mărēm, quālēs ōptābĭt hăbērĕ
quōndām Rōmă vĭrōs, cōntēmptrīx Cloēlĭă sēxūs"830
cūm sŭbĭto āspēctū tūrbātūs Scīpĭŏ pōscīt,
quaē poēnaē caūsa ēt quī sīnt īn crīmĭnĕ mānēs.
tūm vīrgō: "pătrĭōs frēgīt quaē cūrrĭbŭs ārtūs
ēt stĕtĭt āddūctīs sŭpĕr ōră trĕmēntĭă frēnīs,
Tūllĭă nōn ūllōs sătĭs ēxhaūstūră lăbōrēs835
ārdēntī Phlĕgĕthōntĕ nătāt; fōrnācĭbŭs ātrīs
fōns răpĭdūs fŭrĭt ātque ūstās sūb gūrgĭtĕ caūtēs
ēgĕrĭt ēt scŏpŭlīs pūlsāt flāgrāntĭbŭs ōră.
īlla aūtēm, quaē tōndētūr praēcōrdĭă rōstrō
ālĭtĭs (ēn quāntūm rĕsŏnāt plāngēntĭbŭs ālīs840
ārmĭgĕr ād pāstūs rĕdĭēns Iŏvĭs!) hōstĭbŭs ārcēm
vīrgo, īmmānĕ nĕfās, ădămātō prōdĭdĭt aūrō
Tārpēia ēt pāctīs rĕsĕrāvīt claūstră Săbīnīs.
iūxtā (nōnnĕ vĭdēs? nĕque ĕnīm lĕvĭōră dŏmāntūr
dēlīcta) īllātrāt iēiūnīs faūcĭbŭs Ōrthūs,845
ārmēntī quōndām cūstōs īmmānĭs Hĭbērī,
ēt mōrsū pĕtĭt ēt pōllūto ēvīscĕrăt ūnguĕ.
nēc pār poēnă tămēn scĕlĕrī; sācrārĭă Vēstaē
pōllŭĭt ēxūtā sĭbĭ vīrgĭnĭtātĕ săcērdōs.
sēd sătĭs haēc vīdīssĕ, sătīs." Mōx deīndĕ: "vĭdēntī850
nūnc ănĭmās tĭbĭ, quaē pōtānt ōblīvĭă, paūcās
īn fīne ēnŭmĕrāssĕ păro ēt rĕmĕārĕ tĕnēbrīs.
hīc Mărĭūs; nēc mūltă dĭēs iām rēstăt ĭtūrō
aēthĕrĭam īn lūcēm; vĕnĭēt tĭbi ŏrīgĭnĕ pārvā
īn lōngum īmpĕrĭūm cōnsūl. nēc Sūllă mŏrārī855
iūssă pŏtēst, aūt āmnĕ dĭū pōtārĕ sŏpōrō.
lūx vŏcăt ēt nūllī dīvūm mūtābĭlĕ fātūm.
īmpĕrĭum hīc prīmūs răpĭēt, sēd glōrĭă cūlpaē,
quōd rēddēt sōlūs, nēc tānto īn nōmĭnĕ quīsquām
ēxsīstēt, Sūllaē quī sē vĕlĭt ēssĕ sĕcūndūm.860
īlle, hīrtā cuī sūbrĭgĭtūr cŏmă frōntĕ, dĕcōrūm
ēt grātūm tērrīs Māgnūs căpŭt. īllĕ, dĕūm gēns,
stēllĭgĕrum āttōllēns ăpĭcēm Trōiānŭs Ĭūlō
Caēsăr ăvō. quāntās mōlēs, cūm sēdĕ rĕclūsā
hāc tāndem ērūmpēnt, tērrāquĕ mărīquĕ mŏvēbūnt!865
heū mĭsĕrī, quŏtĭēns tōtō pūgnābĭtŭr ōrbĕ!
nēc lĕvĭōră lŭēs quām vīctūs crīmĭnă, vīctōr."
Tūm iŭvĕnīs lăcrĭmāns: "rēstāre haēc ōrdĭnĕ dūrō
lāmēntōr rēbūs Lătĭīs. sēd lūcĕ rĕmōtā
sī nūlla ēst vĕnĭa ēt mĕrĭtō mōrs īpsă lăbōrāt,870
pērfĭdĭaē Poēnūs quĭbŭs aūt Phlĕgĕthōntĭs ĭn ūndīs
ēxūrēt dūctōr scĕlŭs, aūt quaē dīgnă rĕnātōs
ālĕs ĭn aētērnūm lănĭābīt mōrsĭbŭs ārtūs?"
"nē mĕtŭe!" ēxclāmāt vātēs. "nōn vītă sĕquētūr
īnvĭŏlātă vĭrūm; pătrĭā nōn ōssă quĭēscēnt.875
nāmque ŭbĭ frāctŭs ŏpūm māgnaē cērtāmĭnĕ pūgnaē
pērtŭlĕrīt vīncī tūrpēmque ōrārĕ sălūtēm,
rūrsūs bēllă vŏlēt Măcĕtum īnstaūrārĕ sŭb ārmīs,
dāmnātūsquĕ dŏlī, dēsērtīs cōniŭgĕ fīdā
ēt dūlcī nātō līnquēt Cārthāgĭnĭs ārcēs880
ātque ūnā prŏfŭgūs lūstrābīt caērŭlă pūppĕ.
hīnc Cĭlĭcīs Taūrī sāxōsă căcūmĭnă vīsēt.
prō! quāntō lĕvĭūs mōrtālĭbŭs aēgră sŭbīrĕ
sērvĭtĭa ātque hĭĕmēs aēstūsquĕ fŭgāmquĕ frĕtūmquĕ
ātquĕ fămēm quām pōssĕ mŏrī! pōst Ītălă bēllă885
Āssўrĭō fămŭlūs rēgī fālsūsquĕ cŭpītī
Aūsŏnĭaē mōtūs dŭbĭō pĕtĕt aēquŏră vēlō,
dōnēc Prūsĭăcās dēlātūs sēgnĭtĕr ōrās
āltĕră sērvĭtĭa īmbēllī pătĭētŭr ĭn aēvō
ēt lătĕbrām mūnūs rēgnī. pērstāntĭbŭs īndĕ890
Aēnĕădīs rēddīquĕ sĭbī pōscēntĭbŭs hōstēm
pōcŭlă fūrtīvō răpĭēt prŏpĕrātă vĕnēnō
āc tāndēm tērrās lōngā fōrmīdĭnĕ sōlvēt."
Haēc vātēs, Ĕrĕbīquĕ căvīs sē rēttŭlĭt ūmbrīs.
tūm laētūs sŏcĭōs iŭvĕnīs pōrtūmquĕ rĕvīsīt.895
Segne iter emenso vixdum Tarpeia videri
culmina desierant, torvos cum versus ad urbem
ductor Agenoreus vultus remeare parabat.
castra locat, nulla laedens ubi gramina ripa
5Tutia deducit tenuem sine nomine rivum
et tacite Tuscis inglorius affluit undis.
hic modo primores socium, modo iussa deorum,
nunc sese increpitat: "dic o, cui Lydia caede
creverunt stagna et concussa est Daunia tellus
10armorum tonitru, quas exanimatus in oras
signa refers? qui mucro tuum, quae lancea tandem
intravit pectus? si nunc exsisteret alma
Carthago ante oculos turrita celsa figura,
quas abitus, miles, causas illaese dedisses?
15"imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos
et tonitrus fugio." procul hanc expellite gentis
femineam Tyriae labem, nisi luce serena
nescire ac liquida Mavortem agitare sub aethra."
Terror adhuc inerat superum ac redolentia in armis
20fulmina et ante oculos irati pugna Tonantis.
parendi tamen et cuicumque incumbere iusso
durabat vigor, ac sensim diffusus ad omnes
signa reportandi crescebat in agmine fervor.
sic ubi perrupit stagnantem calculus undam,
25exiguos format per prima volumina gyros,
mox tremulum vibrans motu gliscente liquorem
multiplicat crebros sinvati gurgitis orbes,
donec postremo laxatis circulus oris
contingat geminas patulo curvamine ripas.
30At contra Argyripae pravum decus (inclita namque
semina ab Oenea ductoris stirpe trahebat
Aetoli: Dasio fuit haud ignobile nomen)
laetus opum, sed clauda fides seseque calenti
addiderat Poeno Latiae diffisus habenae-
35is volvens veterum memorata antiqua parentum
"longo miles" ait "quateret cum Teucria bello
Pergama et ad muros staret sine sanguine Mavors,
sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros
poscenti socero saepe inter pocula Dauno
40narrabat memori Diomedes condita mente)-
sed Calchas Danais, nisi clausum ex sedibus arcis
armisonae curent simulacrum avellere divae,
non umquam affirmat Therapnaeis Ilion armis
cessurum, aut Ledae rediturum nomen Amyclas.
45quippe deis visum, ne cui perrumpere detur
effigies ea quas umquam possederit urbes.
tum meus adiuncto monstratam evadit in arcem
Tydides Ithaco et dextra amolitus in ipso
custodes aditu templi caeleste reportat
50Palladium ac nostris aperit mala Pergama fatis.
nam postquam Oenotris fundavit finibus urbem,
aeger delicti Phrygium placare colendo
numen et Iliacos parat exorare penates.
ingens iam templum celsa surgebat in arce,
55Laomedonteae sedes ingrata Minervae,
cum medios inter somnos altamque quietem
nec celata deam et minitans Tritonia virgo:
"non haec, Tydide, tantae pro laudis honore
digna paras; non Garganus nec Daunia tellus
60debentur nobis. quaere in Laurentibus arvis
qui nunc prima locant melioris moenia Troiae.
huc vittas castumque refer penetrale parentum."
quis trepidus monitis Saturnia regna capessit.
iam Phryx condebat Lavinia Pergama victor
65armaque Laurenti figebat Troia luco.
verum ubi Tyrrheni perventum ad fluminis undas
castraque Tydides posuit fulgentia ripa,
Priamidae intremuere metu. tum pignora pacis
praetendens dextra ramum canentis olivae
70sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum:
"pone, Anchisiade, memores irasque metusque.
quicquid ad Idaeos Xanthum Simoëntaque nobis
sanguine sudatum Scaeaeque ad limina portae,
haud nostrum est: egere dei duraeque sorores.
75nunc age, quod superest cur non melioribus aevi
ducimus auspiciis? dextras iungamus inermes.
foederis en haec testis erit." veniamque precatus
Troianam ostentat trepidis de puppe Minervam.
haec ausos Celtas irrumpere moenia Romae
80corripuit leto neque tot de milibus unum
ingentis populi patrias dimisit ad aras."
His fractus ductor convelli signa maniplis
optato laetis abitu iubet. itur in agros,
dives ubi ante omnes colitur Feronia luco
85et sacer umectat Flavinia rura Capenas.
fama est intactas longaevi ab origine fani
crevisse in medium congestis undique donis
immensum per tempus opes lustrisque relictum
innumeris aurum solo servante pavore.
90hac avidas mentes ac barbara corda rapina
polluit atque armat contemptu pectora divum.
avia tunc longinqua placent, quae sulcat aratro
ad freta porrectis Trinacria Bruttius arvis.
Dum Libys haud laetus Rhegina ad litora tendit,
95victor summoto patriis a finibus hoste
Fulvius infaustam Campana ad moenia clausis
portabat famam miserisque extrema movebat.
tum prensans passim cuicumque est nomen in armis:
"dedecus hoc defende manu. cur perfida et urbi
100altera Carthago nostrae post foedera rupta
et missum ad portas Poenum, post iura petita
consulis alterni stat adhuc et turribus altis
Hannibalem ac Libycas exspectat lenta cohortes?"
miscebat dictis facta et nunc robore celsas
105educi turres, quis vinceret ardua muri,
cogebat, nunc coniunctas astringere nodis
instabat ferroque trabes, quo frangeret altos
portarum postes quateretque morantia claustra.
hic latera intextus stellatis axibus agger,
110hic gravida armato surgebat vinea dorso.
at postquam properata satis quae commonet usus,
dat signum atque alacer scalis transcendere muros
imperat ac saevis urbem terroribus implet,
cum subito dextrum offulsit conatibus omen.
115cerva fuit raro terris spectata colore,
quae candore nivem, candore anteiret olores.
hanc agreste Capys donum, cum moenia sulco
signaret, grato parvae mollitus amore
nutrierat sensusque hominis donarat alendo.
120inde exuta feram docilisque accedere mensis
atque ultro blanda attactu gaudebat erili.
aurato matres assuetae pectine mitem
comere et umenti fluvio revocare colorem.
numen erat iam cerva loci, famulamque Dianae
125credebant, ac tura deum de more dabantur.
haec aevi vitaeque tenax felixque senectam
mille indefessos viridem duxisse per annos
saeclorum numero Troianis condita tecta
aequabat; sed iam longo nox venerat aevo.
130nam subito incursu saevorum agitata luporum,
qui noctis tenebris urbem (miserabile bello
prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus
extulerat sese portis pavidaque petebat
consternata fuga positos ad moenia campos.
135exceptam laeto iuvenum certamine ductor
mactat, diva, tibi (tibi enim haec gratissima sacra)
Fulvius atque "adsis," orat "Latonia, coeptis."
Inde alacer fidensque dea circumdata clausis
arma movet, quaeque obliquo curvantur in orbem
140moenia flexa sinu, spissa vallata corona
alligat et telis in morem indaginis ambit.
dum pavitant, spumantis equi fera corda fatigans
evehitur porta sublimis Taurea cristis
bellator, cui Sidonius superare lacerto
145ductor et Autololas dabat et Maurusia tela.
is trepido ac lituum tinnitu stare neganti
imperitans violenter equo, postquam auribus hostis
vicinum sese videt et clamare propinquum,
"Claudius huic" inquit (praestabat Claudius arte
150bellandi et merita mille inter proelia fama)
"huic" inquit "solum, si qua est fiducia dextrae,
det sese campo atque ineat certamina mecum."
Una mora Aeneadae, postquam vox attigit aures,
dum daret auspicium iusque in certamina ductor.
155praevetitum namque et capital committere Martem
sponte viris. erumpit ovans, ut Fulvius arma
imperio solvit, patulumque invectus in aequor
erigit undantem glomerato pulvere nubem.
indignatus opem ammenti socioque iuvare
160expulsum nodo iaculum atque accersere vires
Taurea vibrabat nudis conatibus hastam.
inde ruens ira telum contorquet in auras.
at non idem animus Rutulo: speculatur et omni
corpore perlustrat, qua sit certissima ferro
165in vulnus via. nunc vibrat, nunc comprimit hastam
mentiturque minas. mediam tunc transigit ictu
parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis.
tum strictum propere vagina detegit ensem.
et iam ferrata rapiebat calce volantem
170Taurea cornipedem fugiens minitantia fata.
nec Rutulus levior cedentis perdere terga
iam profugo rapidus fusis instabat habenis,
utque metus victum, sic ira et gloria portis
ultorem immisit meritique cupido cruoris.
175ac dum vix oculis, vix credunt mentibus hostem
confisum nullo comitante irrumpere tectis,
per mediam propere trepidantum interritus urbem
egit equum adversaque evasit ad agmina porta.
Hinc ardore pari nisuque incurrere muris
180ignescunt animi penetrataque tecta subire.
tela simul flammaeque micant. tunc saxeus imber
ingruit et summis ascendunt turribus hastae.
nec pronum audendi virtutem excellere cuiquam:
aequarunt irae dextras. Dictaea per auras
185tranat et in medium perlabitur urbis harundo.
laetatur non hortandi, non plura monendi
Fulvius esse locum. rapiunt sibi quisque laborem.
quos ubi tam erectos animi videt, et super esse
factorum sibi quemque ducem, ruit impete vasto
190ad portam magnaeque optat discrimina famae.
Tres claustra aequaevo servabant corpore fratres,
quis delecta manus centeni cuique ferebant
excubias unaque locum statione tenebant.
forma ex his Numitor, cursu plantaque volucri
195praestabat Laurens, membrorum mole Taburnus.
sed non una viris tela: hic mirabilis arcu,
ille hastam quatere ac medicatae cuspidis ictu
proelia moliri et nudo non credere ferro,
tertius aptabat flammis ac sulphure taedas,
200qualis Atlantiaco memoratur litore quondam
monstrum Geryones immane tricorporis irae,
cui tres in pugna dextrae varia arma gerebant:
una ignes saevos, ast altera pone sagittas
fundebat, validam torquebat tertia cornum,
205atque uno diversa dabat tria vulnera nisu.
hos ubi non aequis variantes proelia consul
conspexit telis et portae limina circum
stragem ac perfusos subeuntum sanguine postes,
concitat intortam furiatis viribus hastam.
210letum triste ferens auras secat Itala taxus
et qua nudarat, dum fundit spicula, balteo
arcum protendens Numitor latus, ilia transit.
at non obsaepto contentus limine Martem
exercere, levis bello, sed turbidus ausi,
215Virrius incauto fervore eruperat amens
reclusa in campum porta miseramque furori
vincentum obtulerat pubem. ruit obvia in arma
Scipio et oblatum metit insatiabilis agmen.
Tifata umbrifero generatum monte Calenum
220nutrierant audere trucem, nec corpore magno
mens erat inferior. subsidere saepe leonem,
nudus inire caput pugnas, certare iuvenco
atque obliqua trucis deducere cornua tauri
assuerat crudoque aliqua se attollere facto.
225is, dum praecipites expellit Virrius urbe,
seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in aequor
thorace exierat leviorque premebat anhelos
pondere loricae et palantes victor agebat.
iamque Veliternum media transegerat alvo,
230iam solitum aequali ludo committere equestres
Scipiadae pugnas Marium tellure revulso
perculerat saxo. miser implorabat amicum
cum gemitu exspirans, scopulusque premebat hiantem.
sed validas saevo vires duplicante dolore
235effudit lacrimas pariter cornumque sonantem
Scipio, solamen properans optabile in armis
hostem prostrato morientem ostendere amico.
tranavit volucris, liquidas ceu finderet auras,
hasta viri pectus rupitque immania membra,
240quanta est vis agili per caerula summa Liburnae,
quae, pariter quotiens revocatae ad pectora tonsae
percussere fretum, ventis fugit ocior et se,
quam longa est, uno remorum praeterit ictu.
Ascanium Volesus, proiectis ocius armis
245quo levior peteret muros, per aperta volantem
assequitur planta. deiectum protinus ense
ante pedes domini iacuit caput; ipse secutus
corruit ulterior procursus impete truncus.
nec spes obsessis ultra reserata tueri
250moenia. convertunt gressus recipique petentes
(infandum) excludunt socios, dum cardine verso
obnixi torquent obices, munimina sera.
acrius hoc instant Itali clausosque fatigant.
et ni caeca sinu terras nox conderet atro,
255perfractae rapido patuissent milite portae.
Sed non in requiem pariter cessere tenebrae:
hinc sopor impavidus, qualem victoria novit;
at Capua aut maestis ululantum flebile matrum
questibus aut gemitu trepidantum exterrita patrum
260tormentis finem metamque laboribus orat.
mussat perfidiae ductorque caputque senatus.
Virrius a Poeno nullam docet esse salutem,
vociferans pulsis vivendi e pectore curis:
"speravi sceptra Ausoniae pepigique, sub armis
265si dexter Poenis deus et Fortuna fuisset,
ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini.
qui quaterent muros Tarpeiaque moenia misi;
nec mihi poscendi vigor afuit, alter ut aequos
portaret fasces nostro de nomine consul.
270hactenus est vixisse satis. dum copia noctis,
cui cordi comes aeterna est Acherontis ad undam
libertas, petat ille meas mensasque dapesque
et victus mentem fuso per membra Lyaeo
sopitoque necis morsu medicamina cladis
275hauriat ac placidis exarmet fata venenis."
haec ait et turba repetit comitante penates.
Aedibus in mediis consurgens ilice multa
exstruitur rogus, hospitium commune peremptis.
nec vulgum cessat furiare dolorque pavorque.
280nunc menti Decius serae redit et bona virtus
exilio punita truci. despectat ab alto
sacra Fides agitatque virum fallacia corda.
vox occulta subit passim diffusa per auras:
"foedera, mortales, ne saevo rumpite ferro,
285sed castam servate fidem. fulgentibus ostro
haec potior regnis. dubio qui frangere rerum
gaudebit pacta ac tenues spes linquet amici
non illi domus aut coniunx aut vita manebit
umquam expers luctus lacrimaeque. aget aequore semper
290ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque
despecta ac violata Fides." adit omnia iamque
concilia ac mensas contingit et abdita nube
accumbitque toris epulaturque improba Erinys.
ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo
295porrigit et large poenas letumque ministrat.
Virrius interea, dum dat penetrare medullas
exitio, ascenditque pyram atque amplexibus haeret
iungentum fata et subici iubet ocius ignes.
Stringebant tenebrae metas, victorque ruebat,
300iamque superstantem muro sociosque Milonem
voce attollentem pubes Campana videbat.
pandunt attoniti portas trepidoque capessunt
castra inimica gradu, quis leto avertere poenas
defuerant animi. patet urbs confessa furorem
305et reserat Tyrio maculatas hospite sedes.
matronae puerique ruunt maestumque senatus
concilium nullique hominum lacrimabile vulgus.
stabant innixi pilis exercitus omnis
spectabantque viros et laeta et tristia ferre
310indociles nunc propexis in pectora barbis
verrere humum, nunc foedantes in pulvere crinem
canentem et turpi lacrima precibusque pudendis
femineum tenues ululatum fundere in auras.
Atque ea dum miles miratur inertia facta
315exspectatque ferox sternendi moenia signum,
ecce repens tacito percurrit pectora sensu
religio et saevas componit numine mentes,
ne flammam taedasque velint, ne templa sub uno
in cinerem traxisse rogo. subit intima corda
320perlabens sensim mitis deus. ille superbae
fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi
non cuiquam visus passim monet, ille refusis
in spatium immensum campis habitanda relinqui
utile tecta docet. paulatim atrocibus irae
325languescunt animis et vis mollita senescit.
Pan Iove missus erat servari tecta volente
Troia, pendenti similis Pan semper et imo
vix ulla inscribens terrae vestigia cornu.
dextera lascivit caesa Tegeatide capra
330verbera laeta movens festae per compita caudae.
cingit acuta comas et opacat tempora pinus
ac parva erumpunt rubicunda cornua fronte.
stant aures, imoque cadit barba hispida mento.
pastorale deo baculum, pellisque sinistrum
335velat grata latus tenerae de corpore dammae.
nulla in praeruptum tam prona et inhospita cautes,
in qua non librans corpus similisque volanti
cornipedem tulerit praecisa per avia plantam.
interdum inflexus medio nascentia tergo
340respicit arridens hirtae ludibria caudae,
obtendensque manum solem infervescere fronti
arcet et umbrato perlustrat pascua visu.
hic postquam mandata dei perfecta malamque
sedavit rabiem et permulsit corda furentum,
345Arcadiae volucris saltus et amata revisit
Maenala, ubi argutis longe de vertice sacro
dulce sonans calamis ducit stabula omnia cantu.
At legio Ausonidum flammas ductore iubente
arceri portis stantesque relinquere muros
350(mite decus mentis) condunt ensesque facesque.
multa deum templis domibusque nitentibus auro
egeritur praeda et victus alimenta superbi
quisque bonis periere: virum de corpore vestes
femineae mensaeque alia tellure petitae
355poculaque Eoa luxum irritantia gemma,
nec modus argento, caelataque pondera facti
tantum epulis auri, tum passim corpora longo
ordine captiva et domibus deprompta talenta
pascere longinquum non deficientia bellum,
360immensique greges famulae ad convivia turbae.
Fulvius ut finem spoliandis aedibus aere
belligero revocante dedit, sublimis ab alto
suggestu, magnis fautor non futilis ausis
"Lanvvio generate," inquit "quem Sospita Iuno
365dat nobis, Milo, Gradivi cape victor honorem
tempora murali cinctus turrita corona."
tum sontes procerum meritosque piacula prima
acciet et iusta punit commissa securi.
Hic atrox virtus (nec enim occulvisse probarim
370spectatum vel in hoste decus) clamore feroci
Taurea "tune" inquit "ferro spoliabis inultus
te maiorem anima et iusso lictore recisa
ignavos cadet ante pedes fortissima cervix?
haud umquam hoc vobis dederit deus." inde minaci
375obtutu torvum contra et furiale renidens
bellatorem alacer per pectora transigit ensem.
cui ductor: "patriam moriens comitare cadentem.
qui nobis animus, quae dextera cuique viritim,
decernet Mavors. tibi, si rebare pudendum
380iussa pati, licuit pugnanti occumbere letum."
Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,
interea geminos terra crudelis Hibera
fortuna abstulerat permiscens tristia laetis
Scipiadas, magnumque decus magnumque dolorem.
385forte Dicarchea iuvenis tum sedit in urbe
Scipio post belli repetens extrema penates.
huc tristes lacrimas et funera acerba suorum
fama tulit. duris quamquam non cedere suetus
pulsato lacerat violenter pectore amictus.
390non comites tenuisse valent, non ullus honorum
militiaeve pudor. pietas irata sinistris
caelicolis furit atque odit solacia luctus.
iamque dies iterumque dies absumpta querelis.
versatur species ante ora oculosque parentum.
395ergo excire parat manes animasque suorum
alloquioque virum tantos mulcere dolores.
hortatur vicina palus, ubi signat Averni
squalentem introitum stagnans Acherusius umor.
noscere venturos agitat mens protinus annos.
400Sic ad Cymaeam, quae tum sub nomine Phoebi
Autonoë tripodas sacros antrumque tenebat,
fert gressus iuvenis consultaque pectoris aegri
pandit et aspectus orat contingere patrum.
nec cunctata diu vates "mactare repostis
405mos umbris" inquit "consueta piacula nigras
sub lucem pecudes reclusaeque abdere terrae
manantem iugulis spirantum caede cruorem.
tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.
cetera quae poscis, maiori vate canentur.
410namque tibi Elysio repetita oracula campo
eliciam veterisque dabo inter sacra Sibyllae
cernere fatidicam Phoebei pectoris umbram.
vade age et a medio cum se nox umida cursu
flexerit, ad fauces vicini castus Averni
415duc praedicta sacra et duro placamina Diti;
mella simul tecum et puri fer dona Lyaei.
Hoc alacer monitu et promissae nomine vatis
apparat occulto monstrata piacula coepto.
inde ubi nox iussam procedens contigit horam
420et spatia aequarunt tenebras transacta futuras,
consurgit stratis pergitque ad turbida portae
ostia Tartareae, penitus quis abdita vates
promissa implerat Stygioque sedebat in antro.
tum qua se primum rupta tellure recludit
425invisus caelo specus atque eructat acerbam
Cocyti laxo suspirans ore paludem,
inducit iuvenem ferroque cavare refossam
ocius urget humum atque arcanum murmur anhelans
ordine mactari pecudes iubet: ater operto
430ante omnes taurus regi, tum proxima divae
caeditur Hennaeae casta cervice iuvenca.
inde tibi, Allecto, tibi, numquam laeta Megaera,
corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.
fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.
435"sta, iuvenis, faciemque Erebo quae surgit ab omni"
exclamat vates "patere. accedentia cerno
Tartara et ante oculos assistere tertia regna.
ecce ruunt variae species et quicquid ab ipso
natum hominum exstinctumque chao est" (iam cuncta videbat,
440Cyclopas Scyllamque et pastos membra virorum
Odrysiae telluris equos), "contende tueri
eductumque tene vagina interritus ensem.
quaecumque ante animae tendent potare cruorem
disice, dum castae procedat imago Sibyllae.
445interea cerne, ut gressus inhumata citatos
fert umbra et properat tecum coniungere dicta,
cui datur ante atros absumpti corporis ignes
sanguine non tacto solitas effundere voces."
aspicit et subito turbatus Scipio visu
450"quinam te, qui casus," ait "dux maxime, fessae
eripuit patriae, cum tales horrida poscant
bella viros? nec enim dextra concesserit ulli
Appius aut astu. decimum lux rettulit ortum,
ut te, cum Capua remearem, vulnera vidi
455mulcentem, hoc uno maestum, quod adire nequires
saucius ad muros et Martis honore careres."
Contra quae ductor: "fesso mihi proxima tandem
lux gratos Phaëthontis equos avertit et atris
aeternum demisit aquis. sed lenta meorum
460dum vanos ritus cura et sollemnia vulgi
exsequitur, cessat flammis imponere corpus,
ut portet tumulis per longum membra paternis.
quod te per nostri Martis precor aemula facta,
arce quae putres artus medicamina servant
465daque vago portas quam primum Acherontis adire."
Tunc iuvenis: "gens o veteris pulcherrima Clausi,
haud ulla ante tuam, quamquam non parva fatigent,
curarum prior exstiterit. namque ista per omnes
discrimen servat populos variatque iacentum
470exsequias tumuli et cinerum sententia discors.
tellure, ut perhibent, is mos antiquus Hibera:
exanima obscenus consumit corpora vultur.
regia cum lucem posuerunt membra, probatumst
Hyrcanis adhibere canes. Aegyptia tellus
475claudit odorato post funus stantia saxo
corpora et a mensis exsanguem haud separat umbram.
exhausto instituit Pontus vacuare cerebro
ora virum et longum medicata reponit in aevum.
quid, qui reclusa nudos Garamantes harena
480infodiunt? quid, qui saevo sepelire profundo
exanimos mandant Libycis Nasamones in oris?
at Celtae vacui capitis circumdare gaudent
ossa, nefas, auro ac mensis ea pocula servant.
Cecropidae ob patriam Mavortis sorte peremptos
485decrevere simul communibus urere flammis.
at gente in Scythica suffixa cadavera truncis
lenta dies sepelit putri liquentia tabo."
Talia dum memorant, umbra veniente Sibyllae
Autonoë "finem hic" inquit "sermonibus adde
490alternis. haec, haec veri fecunda sacerdos,
cui tantum patuit rerum, quantum ipse negarit
plus novisse deus. me iam comitante tuorum
tempus abire globo et pecudes imponere flammis."
At gravida arcanis Cymes anus attigit ore
495postquam sacrificum delibavitque cruorem,
in decus egregiae vultus intenta iuventae
"aetheria fruerer cum luce, haud segniter" inquit
"Cymaeo populis vox nostra sonabat in antro.
tum te permixtum saeclis rebusque futuris
500Aeneadum cecini. Sed non sat digna mearum
cura tuis vocum. Nec enim conquirere dicta
aut servare fuit proavis sollertia vestris.
verum age disce, puer, quoniam cognoscere cordist,
iam tua deque tuis pendentia Dardana fatis.
505Namque tibi cerno properatum oracula vitae
hinc petere et patrios visu contingere manes.
armifero victor patrem ulcisceris Hibero,
creditus ante annos Martem, ferroque resolves
gaudia Poenorum et missum laetabere bello
510omen Hiberiacis victa Carthagine terris.
belligeros, dura Gradivi sorte creatos,
altera, qui leges posuere atque inclita iura
gentibus et primas fundarunt moenibus urbes.
tertia ruricolas, Cereris iustissima turba
515quae venit ad manes et fraudum illaesa veneno.
exin, qui laetas artes vitaeque colendae
invenere viam nec dedignanda parenti
maius ad imperium posthac capiere, nec ante
Iuppiter absistet cura quam cuncta fugarit
520in Libyam bella et vincendum duxerit ipse
Sidonium tibi rectorem. pudet urbis iniquae,
quod post haec decus hoc patriaque domoque carebit."
sic vates gressumque lacus vertebat ad atros.
Tum iuvenis "quaecumque datur sors durior aevi,
525obnitemur," ait "culpa modo pectora cessent.
sed te oro, quoniam vitae tibi causa labores
humanos iuvisse fuit, siste, inclita virgo,
paulisper gressum et nobis manesque silentum
enumera Stygiaeque aperi formidinis aulam."
530Annuit illa quidem, sed "non optanda recludis
regna:" ait "hic tenebras habitant volitantque per umbras
innumeri quondam populi. domus omnibus una.
in medio vastum late se tendit inane;
huc quicquid terrae, quicquid freta et igneus aër
535nutrivit primo mundi genitalis ab aevo
mors communis agit; descendunt cuncta, capitque
campus iners quantum interiit restatque futurum.
cingunt regna decem portae. quarum una receptat
carmina fuderunt Phoebo, sua limina servant.
540proxima, quos venti saevaeque hausere procellae,
naufraga porta rapit; sic illam nomine dicunt.
finitima huic noxa gravido et peccasse fatenti
vasta patet populo. poenas Rhadamanthus in ipso
expetit introitu mortemque exercet inanem.
545septima femineis reseratur porta catervis,
umentes ubi casta fovet Proserpina lucos.
infantum hinc gregibus versasque ad funera taedas
passis virginibus turbaeque in limine lucis
est iter exstinctae et vagitu ianua nota.
550tum seducta loco et laxata lucida nocte
claustra nitent, quae secreti per limitis umbram
Elysios ducunt campos. hic turba piorum,
nec Stygio in regno, caeli nec posta sub axe,
verum ultra Oceanum sacro contermina fonti
555Lethaeos potat latices, oblivia mentis.
extrema hinc auro fulgens iam lucis honorem
sentit et admoto splendet ceu sidere lunae.
hac animae caelum repetunt ac mille peractis
oblitae Ditem redeunt in corpora lustris.
560has passim nigrum pandens Mors lurida rictum
itque reditque vias et portis omnibus errat.
Tum iacet in spatium sine corpore pigra vorago
limosique lacus. large exundantibus urit
ripas saevus aquis Phlegethon et turbine anhelo
565flammarum resonans saxosa incendia torquet.
parte alia torrens Cocytos sanguinis atri
verticibus furit et spumanti gurgite fertur.
at magnis semper divis regique deorum
iurari dignata palus picis horrida rivo
570fumiferum volvit Styx inter sulphura limum.
tristior his Acheron sanie crassoque veneno
aestuat et gelidam eructans cum murmure harenam
descendit nigra lentus per stagna palude.
hanc potat saniem non uno Cerberus ore,
575haec et Tisiphones sunt pocula, et atra Megaera
hinc sitit, ac nullo rabies restinguitur haustu.
ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis
ante aulam atque aditus et inexorabile limen.
Quanta cohors omni stabulante per atria monstro
580excubat et manes permixto murmure terret!
Luctus edax Maciesque, malis comes addita morbis,
et Maeror pastus fletu et sine sanguine Pallor
Curaeque Insidiaeque atque hinc queribunda Senectus,
hinc angens utraque manu sua guttura Livor
585et, deforme malum ac sceleri proclivis, Egestas
Errorque infido gressu et Discordia gaudens
permiscere fretum caelo. sedet ostia Ditis
centenis suetus Briareus recludere palmis
et Sphinx virgineos rictus infecta cruore
590Scyllaque Centaurique truces umbraeque Gigantum.
Cerberus hic ruptis peragrat cum Tartara vinclis,
non ipsa Allecto, non feta furore Megaera
audet adire ferum, dum fractus mille catenis
viperea latrans circumligat ilia cauda.
595Dextra vasta comas nemorosaque bracchia fundit
taxus Cocyti rigua frondosior unda.
hic dirae volucres pastusque cadavere vultur
et multus bubo ac sparsis strix sanguine pennis
Harpyiaeque fovent nidos atque omnibus haerent
600condensae foliis; saevit stridoribus arbor.
has inter formas coniunx Iunonis Avernae
suggestu residens cognoscit crimina regum.
stant vincti seroque piget sub iudice culpae.
circum errant Furiae Poenarumque omnis imago.
605quam vellent numquam sceptris fulsisse superbis!
insultant duro imperio non digna nec aequa
ad superos passi manes, quaeque ante profari
non licitum vivis, tandem permissa queruntur.
tunc alius saevis religatur rupe catenis,
610ast alius subigit saxum contra ardua montis,
vipereo domat hunc aeterna Megaera flagello.
talia letiferis restant patienda tyrannis.
sed te maternos tempus cognoscere vultus,
cuius prima venit non tardis passibus umbra."
615Astabat fecunda Iovis Pomponia furto.
namque ubi cognovit Latio surgentia bella
Poenorum Venus, insidias anteire laborans
Iunonis fusa sensim per pectora patrem
implicuit flamma. quae ni provisa fuissent,
620Sidonia Iliacas nunc virgo accenderet aras.
ergo ubi gustatus cruor admonvitque Sibylla
et dedit alternos ambobus noscere vultus,
sic iuvenis prior: "o magni mihi numinis instar,
cara parens, quam, te ut nobis vidisse liceret,
625optassem Stygias vel leto intrare tenebras.
quae sors nostra fuit, cui te cum prima subiret
eripuit sine honore dies et funere carpsit!"
excipit his mater: "nullos, o nate, labores
mors habuit nostra; aetherio dum pondere partu
630exsolvor, miti dextra Cyllenia proles
imperio Iovis Elysias deduxit in oras
attribuitque pares sedes, ubi magna moratur
Alcidae genetrix, ubi sacro munere Leda.
verum age, nate, tuos ortus, ne bella pavescas
635ulla nec in caelum dubites te attollere factis,
quando aperire datur nobis, nunc denique disce.
sola die caperem medio cum forte petitos
ad requiem somnos, subitus mihi membra ligavit
amplexus, non ille meo veniente marito
640assuetus facilisque mihi. tum luce corusca,
implebat quamquam languentia lumina somnus,
vidi, crede, Iovem. nec me mutata fefellit
forma dei, quod squalentem conversus in anguem
ingenti traxit curvata volumina gyro.
645sed mihi post partum non ultra ducere vitam
concessum. heu, quantum gemui, quod spiritus ante
haec tibi quam noscenda darem discessit in auras!"
his alacer colla amplexu materna petebat,
umbraque ter frustra per inane petita fefellit.
650Succedunt simulacra virum concordia, patris
unanimique simul patrui. ruit ipse per umbram
oscula vana petens iuvenis fumoque volucri
et nebulis similes animas apprendere certat.
"quis te, care pater, quo stabant Itala regna,
655exosus Latium deus abstulit? ei mihi! nam cur
ulla fuere adeo, quibus a te saevus abessem,
momenta? opposito mutassem pectore mortem.
quantos funeribus vestris gens Itala passim
dat gemitus! tumulus vobis censente senatu
660Mavortis geminus surgit per gramina campo."
nec passi plura in medio sermone loquentis
sic adeo incipiunt; prior haec genitoris imago:
"ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces;
dulce tamen venit ad manes, cum gratia vitae
665durat apud superos, nec edunt oblivia laudem.
verum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget
militia. heu, quotiens intrat mea pectora terror,
cum repeto, quam saevus eas, ubi magna pericla
contingunt tibi! per nostri, fortissime, leti
670obtestor causas, Martis moderare furori.
sat tibi sint documenta domus! octava terebat
arentem culmis messem crepitantibus aestas,
ex quo cuncta mihi calcata meoque subibat
germano devicta iugum Tartessia tellus.
675nos miserae muros et tecta renata Sagunto,
nos dedimus Baetem nullo potare sub hoste,
nobis indomitus convertit terque quaterque
germanus terga Hannibalis. pro barbara numquam
impolluta fides! peterem cum victor adesum
680cladibus Hasdrubalem, subito venale, cohortes
Hispanae, vulgus, Libyci quas fecerat auri
Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.
tunc hostis socio desertos milite multum
ditior ipse viris spisso circumdedit orbe.
685non segnis nobis nec inultis, nate, peractast
illa suprema dies, et laude inclusimus aevum."
Excipit inde suos frater coniungere casus:
"excelsae turris post ultima rebus in artis
subsidium optaram supremaque bella ciebam.
690fumantes taedas ac lata incendia passim
et mille iniecere faces. nil nomine leti
de superis queror; haud parvo data membra sepulcro
nostra cremaverunt in morte haerentibus armis.
sed me luctus habet, geminae ne clade ruinae
695cesserit affusis oppressa Hispania Poenis."
Contra quae iuvenis turbato fletibus ore:
"di, quaeso, ut merita est, dignas pro talibus ausis
Carthago expendat poenas. sed continet acres
Pyrenes populos qui vestro Marte probatus
700excepit fessos et notis Marcius armis
successit bello. fusos quoque fama ferebat
victores acie atque exacta piacula caedis."
his laeti rediere duces loca amoena piorum,
prosequiturque oculis puer adveneratus euntes.
705Iamque aderat multa vix agnoscendus in umbra
Paulus et epoto fundebat sanguine verba:
"lux Italum, cuius spectavi Martia facta
multum uno maiora viro, descendere nocti
atque habitanda semel subigit quis visere regna?"
710cui contra tales effundit Scipio voces:
"armipotens ductor, quam sunt tua fata per urbem
lamentata diu! quam paene ruentia tecum
traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras!
tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis
715constituit laudemque tuo quaesivit honore."
dumque audit lacrimans hostilia funera Paulus
ante oculos iam Flaminius, iam Gracchus et aegro
absumptus Cannis stabat Servilius ore.
appellare viros erat ardor et addere verba,
720sed raptabat amor priscos cognoscere manes.
Nunc meritum saeva Brutum immortale securi
nomen, nunc superos aequantem laude Camillum,
nunc auro Curium non umquam cernit amicum.
ora Sibylla docet venientum et nomina pandit:
725"hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portae
deiecit visus orbus, tulit ille ruentem
Thybridis in ripas regem solusque revulso
pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.
si tibi dulce virum, primo qui foedera bello
730Phoenicum pepigit, vidisse: hic inclitus ille
aequoreis victor cum classe Lutatius arvis.
si studium et saevam cognoscere Hamilcaris umbram:
illa est (cerne procul) cui frons nec morte remissa
irarum servat rabiem. si iungere cordist
735colloquium, sine gustato det sanguine vocem."
atque ubi permissum et sitiens se implevit imago,
sic prior increpitat non mitis Scipio vultu:
"taliane, o fraudum genitor, sunt foedera vobis?
aut haec Sicania pepigisti captus in ora?
740bella tuus toto natus contra omnia pacta
exercet Latio et perruptis molibus Alpes
eluctatus adest, fervet gens Itala Marte
barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes."
post quae Poenus ait: "decimum modo coeperat annum
745excessisse puer, nostro cum bella Latinis
concepit iussu, licitum nec fallere divos
iuratos patri. quod si Laurentia vastat
nunc igni regna et Phrygias res vertere temptat,
o pietas, o sancta fides, o vera propago!
750Atque utinam amissum reparet decus!" inde citato
celsus abit gressu, maiorque recessit imago.
Exin designat vates, qui iura sub armis
poscenti dederint populo primique petitas
miscuerint Italis Piraeo litore leges.
755laetatur spectatque virum insatiabilis ora
Scipio et appellet cunctos, ni magna sacerdos
admoneat turbae innumerae: "quot milia toto
credis in orbe, puer, lustras dum singula visu,
descendisse Erebo? nullo non tempore abundans
760umbrarum huc agitur torrens, vectatque capaci
agmina mole Charon et sufficit improba puppis."
Post haec ostendens iuvenem sic virgo profatur:
"hic ille est, tellure vagus qui victor in omni
cursu signa tulit, cui pervia Bactra Dahaeque,
765qui Gangen bibit et Pellaeo ponte Niphaten
astrinxit, cui stant sacro sua moenia Nilo."
incipit Aeneades: "Libyci certissima proles
Hammonis, quando exsuperat tua gloria cunctos
indubitata duces similique cupidine rerum
770pectora nostra calent, quae te via, fare, superbum
ad decus et summas laudum perduxerit arces."
ille sub haec: "turpis lenti sollertia Martis.
audendo bella expedias. pigra extulit astris
haud umquam sese virtus. tu magna gerendi
775praecipita tempus. mors atra impendet agenti."
haec effatus abit. Croesi mox advolat umbra,
dives apud superos, sed mors aequarat egenis.
Atque hic Elysio tendentem limite cernens
effigiem iuvenis, caste cui vitta ligabat
780purpurea effusos per colla nitentia crines:
"dic," ait "hic quinam, virgo? nam luce refulget
praecipua frons sacra viro, multaeque sequuntur
mirantes animae et laeto clamore frequentant.
qui vultus! quem, si Stygia non esset in umbra,
785dixissem facile esse deum." "non falleris;" inquit
docta comes Triviae "meruit deus esse videri,
et fuit in tanto non parvum pectore numen.
carmine complexus terram, mare, sidera, manes
et cantu Musas et Phoebum aequavit honore.
790atque haec cuncta, prius quam cerneret, ordine terris
prodidit ac vestram tulit usque ad sidera Troiam."
Scipio perlustrans oculis laetantibus umbram
"si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem
hic caneret vates, quanto maiora futuros
795facta eadem intrarent hoc" inquit "teste nepotes!
felix Aeacide, cui tali contigit ore
gentibus ostendi! crevit tua carmine virtus."
Sed, quae tanta adeo gratantum turba, requirens,
heroum effigies maioresque accipit umbras
800ire viro. stupet Aeacide, stupet Hectore magno
Aiacisque gradum venerandaque Nestoris ora
miratur, geminos aspectat laetus Atridas
iamque Ithacum corde aequantem Peleia facta.
victuram hinc cernit Ledaei Castoris umbram;
805alternam lucem peragebat in aethere Pollux.
Sed subito vultus monstrata Lavinia traxit.
nam virgo admonvit tempus cognoscere manes
femineos, ne cunctantem lux alma vocaret.
"felix haec" inquit "Ueneris nurus ordine longo
810Troiugenas iunxit sociata prole Latinis.
vis et Martigenae thalamos spectare Quirini?
Hersiliam cerne; hirsutos cum sperneret olim
gens vicina procos, pastori rapta marito
intravitque casae culmique e stramine fultum
815pressit laeta torum et soceros revocavit ab armis.
aspice Carmentis gressus. Evandria mater
haec fuit et nostros tetigit praesaga labores.
vis et, quos Tanaquil vultus gerat? haec quoque castae
augurio valuit mentis venturaque dixit
820regna viro et dextros agnovit in alite divos.
ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti
fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos.
non datur, heu, tibi, Roma (nec est, quod malle deceret)
hanc laudem retinere diu. Verginia iuxta,
825cerne, cruentato vulnus sub pectore servat,
tristia defensi ferro monumenta pudoris,
et patriam laudat miserando in vulnere dextram.
illa est, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella,
nondum passa marem, quales optabit habere
830quondam Roma viros, contemptrix Cloelia sexus"
cum subito aspectu turbatus Scipio poscit,
quae poenae causa et qui sint in crimine manes.
tum virgo: "patrios fregit quae curribus artus
et stetit adductis super ora trementia frenis,
835Tullia non ullos satis exhaustura labores
ardenti Phlegethonte natat; fornacibus atris
fons rapidus furit atque ustas sub gurgite cautes
egerit et scopulis pulsat flagrantibus ora.
illa autem, quae tondetur praecordia rostro
840alitis (en quantum resonat plangentibus alis
armiger ad pastus rediens Iovis!) hostibus arcem
virgo, immane nefas, adamato prodidit auro
Tarpeia et pactis reseravit claustra Sabinis.
iuxta (nonne vides? neque enim leviora domantur
845delicta) illatrat ieiunis faucibus Orthus,
armenti quondam custos immanis Hiberi,
et morsu petit et polluto eviscerat ungue.
nec par poena tamen sceleri; sacraria Vestae
polluit exuta sibi virginitate sacerdos.
850sed satis haec vidisse, satis." Mox deinde: "videnti
nunc animas tibi, quae potant oblivia, paucas
in fine enumerasse paro et remeare tenebris.
hic Marius; nec multa dies iam restat ituro
aetheriam in lucem; veniet tibi origine parva
855in longum imperium consul. nec Sulla morari
iussa potest, aut amne diu potare soporo.
lux vocat et nulli divum mutabile fatum.
imperium hic primus rapiet, sed gloria culpae,
quod reddet solus, nec tanto in nomine quisquam
860exsistet, Sullae qui se velit esse secundum.
ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum
et gratum terris Magnus caput. ille, deum gens,
stelligerum attollens apicem Troianus Iulo
Caesar avo. quantas moles, cum sede reclusa
865hac tandem erumpent, terraque marique movebunt!
heu miseri, quotiens toto pugnabitur orbe!
nec leviora lues quam victus crimina, victor."
Tum iuvenis lacrimans: "restare haec ordine duro
lamentor rebus Latiis. sed luce remota
870si nulla est venia et merito mors ipsa laborat,
perfidiae Poenus quibus aut Phlegethontis in undis
exuret ductor scelus, aut quae digna renatos
ales in aeternum laniabit morsibus artus?"
"ne metve!" exclamat vates. "non vita sequetur
875inviolata virum; patria non ossa quiescent.
namque ubi fractus opum magnae certamine pugnae
pertulerit vinci turpemque orare salutem,
rursus bella volet Macetum instaurare sub armis,
damnatusque doli, desertis coniuge fida
880et dulci nato linquet Carthaginis arces
atque una profugus lustrabit caerula puppe.
hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina viset.
pro! quanto levius mortalibus aegra subire
servitia atque hiemes aestusque fugamque fretumque
885atque famem quam posse mori! post Itala bella
Assyrio famulus regi falsusque cupiti
Ausoniae motus dubio petet aequora velo,
donec Prusiacas delatus segniter oras
altera servitia imbelli patietur in aevo
890et latebram munus regni. perstantibus inde
Aeneadis reddique sibi poscentibus hostem
pocula furtivo rapiet properata veneno
ac tandem terras longa formidine solvet."
Haec vates, Erebique cavis se rettulit umbris.
895tum laetus socios iuvenis portumque revisit.